SUBS
SUBS
KICK VAN DE KIKKER
MAGAZINE
TOP SECRET
ONDERZEE DIENST
WINTER TRAINING
NOORWEGEN EN
NIEUWE
PATROUILLE SCHEPEN
MEER... SUBS-MAGAZINE
JAARGANG 11
NUMMER 1
SUBS-MAGAZINE /// VOORWOORD / INHOUDSOPGAVE /// RUBRIEK
PRESTEREN ONDER DRUK Tijdens zijn missie in Afghanistan heeft Anne Kemerink op Schiphorst als pelotonscommandant veel meegemaakt. Zijn compagnie zat dicht bij de bewoonde wereld, maar dan zonder stromend water en met beperkte stroom. Vanuit hun buitenpost hadden ze veel contact met de lokale bevolking en werd er veel goed werk gedaan. Op pagina 6 t/m 9 lees je er meer over. Wie ook veel goed werk doet is heliredder Bernadette Barendse. Maar liefst zeventien levens heeft ze al gered, en nog steeds is het voor haar een grote uitdaging om mensen veilig uit noodsituaties te redden en op het droge te brengen. Haar verhaal is te lezen op pagina 28 t/m 31.
Ook Albert van der Veen kwam graag weer op het droge toen hij bij een temperatuur van min 35 graden een wak in moest skiën. Tijdens zijn wintertraining in Noorwegen leefde hij onder extreme omstandigheden. Van lawinegevaar en zakjes rantsoenvoeding tot het zelf in elkaar zetten van een noodonderkomen. Dit alles is te lezen vanaf pagina 21. Tot slot wordt er ook dit jaar weer een SUBS-kamp georganiseerd. Daarvoor moet je deze keer vooral de website goed in de gaten houden! Veel lees- en kijkplezier! SUBS-coördinatoren Silvana Amerika Wendy van Overloop
PAGINA 03
WIST JE DAT… HOLLAND – KLASSE
PAGINA 06
EEN BAKKIE DOEN BIJ… ANNE KEMERINK OP SCHIPHORST
PAGINA 10
VAN SUBS-LID TOT ADELBORST
PAGINA 12
SUBS DUIKEN DIEPER: ONDERZEEDIENST
PAGINA 16
PRAKTIJKLES TIJDENS EEN OPWERKPERIODE
PAGINA 20
NEWS & VIEWS: SUBS-KAMP 2011
PAGINA 21
WINTERTRAINING IN NOORWEGEN
PAGINA 24
BACK TO SCHOOL: VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP, MARITIEM
PAGINA 28
HELIREDDER REDT MENSENLEVENS
FOTO COVER: WINTERTRAINING
02
SUBS
RUBRIEK /// WIST JE DAT... /// NIEUWE PATROUILLESCHEPEN
VIER NIEUWE
TEKST: RITA MESHULAM FOTO’S: DEFENSIE MATERIEEL ORGANISATIE
PATROUILLESCHEPEN DE KONINKLIJKE MARINE KRIJGT ER BINNENKORT VIER JUWEELTJES BIJ: EEN STEL HYPERMODERNE PATROUILLESCHEPEN VAN DE HOLLAND-KLASSE. HET VIERDE EN LAATSTE SCHIP VAN DEZE KLASSE GLIJDT OP 21 APRIL DIT JAAR VAN DE HELLING BIJ DAMEN SCHELDE NAVAL SHIPBUILDING IN GALATI, ROEMENIË, OM IN VLISSINGEN TE WORDEN AFGEBOUWD. WAT GEBEURT ER MET ZO'N SCHIP VOORDAT HET OFFICIEEL IN DIENST WORDT GESTELD EN WAT IS ER ANDERS AAN DEZE NIEUWE SCHEPEN ?
Een van de bijzonderheden van de nieuwe schepen is, dat er vergeleken bij een fregat een veel kleinere bemanning – ongeveer vijftig personen – aan boord is. Dat komt omdat het patrouilleschip een beperktere wapenuitrusting heeft, die is toe-
gespitst op de huidige Kustwacht en Maritieme veiligheidstaken. De vaartuigen gaan onder andere patrouilleren in gebieden waar piraterij bestreden moet worden en zullen worden ingezet bij operaties bedoeld om drugssmokkel tegen te gaan. 03
NIEUWE PATROUILLESCHEPEN /// WIST JE DAT... /// RUBRIEK
Op afstand bedienbare wapens
P840 HOLLAND
04
De vier nieuwe patrouilleschepen, de Oceangoing Patrol Vessels (OPV’s), beschikken over een breed pakket aan sensoren. Dat de schepen maar vijftig man aan boord nodig hebben, is te danken aan de vergaande automatisering en de op afstand bedienbare systemen om met het schip te varen, en aan de op afstand bedienbare wapens. Er zijn aan boord wel drie aparte dagverblijven voor de verschillende rangen: de officieren, de onderofficieren en korporaals, en de manschappen, maar eten doen ze allemaal samen in de ‘all ranks mess’ en dat is iets nieuws op de oorlogsschepen van de marine!
RUBRIEK /// WIST JE DAT... /// NIEUWE PATROUILLESCHEPEN
Harer Majesteits Holland, Zeeland, Friesland en Groningen, zo heten de nieuwe patrouilleschepen. Ze zijn vernoemd naar gewesten van de vroegere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, de gewesten die nu onze kustprovincies zijn. De eerste drie zijn al gedoopt, allemaal door een vrouw, zoals de traditie dat voorschrijft. Bij de eerste, de Holland, sloeg koningin Beatrix hoog tegen de boeg een fles champagne stuk. De gedoopte schepen maken weliswaar al proefvaarten, maar ze hebben nog niet het predicaat Harer Majesteits (Hr.Ms.). Dat krijgen ze pas als ze officieel in dienst worden gesteld.
Proefvaart op de Zwarte Zee Voordat de Friesland en de Groningen naar Nederland komen, zullen ze eerst een proefvaart maken op de Zwarte Zee. Als de resterende aandachtspuntjes vervolgens zijn afgewerkt, varen ze op eigen kracht met een marinebemanning naar Nederland. Via de Zwarte Zee en de Bosporus gaan ze de Middellandse Zee op, de Straat van Gibraltar door, en dan langs de Spaanse en Franse westkust omhoog, richting het Kanaal, en daar vandaan naar Vlissingen. Daar worden ze afgemeerd om afgebouwd te worden: de mast wordt geplaatst en de SeWaCo-systemen (sensor-, wapen- en commandosystemen) worden aangesloten en in werking gesteld. Ondertussen heeft de bemanning de gelegenheid gehad om vertrouwd te raken met het schip. De ervaringen met de Holland en de Zeeland zijn tot nu toe positief. En zo blijft de vloot zich altijd vernieuwen en verbeteren. Je hoort het van ons als de vier nieuwe patrouilleschepen officieel in dienst zijn gesteld en Hr.Ms. voor hun naam hebben gekregen!
DE HOLLAND NAAST HET TOEKOMSTIGE JOINT SUPPORT SCHIP KAREL DOORMAN
De Holland en de Zeeland zijn gebouwd en afgebouwd bij Damen Schelde Naval Shipbuilding in Vlissingen: goed voor de werkgelegenheid in eigen land. Maar om kosten te besparen besloot men de laatste twee schepen, de Friesland en de Groningen, bij Damen in Roemenië te laten bouwen en ze in Vlissingen alleen af te laten bouwen. De doop van de Friesland vond dan ook plaats in Roemenië, bij het te water laten van het schip. Vanaf de bouwhelling gleed het dwarsscheeps de rivier de Donau in.
FACTS AND FIGURES LENGTE:
108 METER
BREEDTE:
16 METER
HOOGTE:
4,5 METER
WATERVERPLAATSING: 3750 TON VOORTSTUWING:
TWEE DIESELMOTOREN VAN 5400 KW/7349 PK
VAARSNELHEID:
39 KM PER UUR (21,5 KNOPEN)
05
ANNE KEMERINK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// RUBRIEK
ANNE KEMERINK OP SCHIPHORST EERSTE LUITENANT DER MARINIERS NA VIJF JAAR KONINKLIJK INSTITUUT VOOR DE MARINE (KIM) – RICHTING INTERNATIONALE VEILIGHEIDSSTUDIES – KWAM ANNE KEMERINK OP SCHIPHORST (25) IN 2009 ALS OFFICIER DER MARINIERS TERECHT OP DE VAN BRAAM HOUCKGEESTKAZERNE IN DOORN. VAN DAARUIT REISDE HIJ NAAR HET BUITENLAND, EEN AANTAL KEREN VOOR BIJZONDERE TRAININGEN EN ÉÉN KEER VOOR EEN MISSIE VAN VIERENHALVE MAAND NAAR AFGHANISTAN. SUBS DOET EEN BAKKIE BIJ ANNE EN VRAAGT HEM NAAR ZIJN ERVARINGEN.
OFFICIER DER MARINIERS
TEKST: RITA MESHULAM FOTO’S: ANNE KEMERINK OP SCHIPHORST
Intensieve opwerkperiode “Toen ik in Doorn geplaatst werd, kon ik direct mee op bergtraining in Canada. Later heb ik ook de wintertraining in Noorwegen gedaan. Zelfs als er geen sneeuw ligt, leer je allerlei dingen die je overal kunt toepassen.” 06
Als pelotonscommandant heeft Anne een berg- en wintertraining en een grote oefening met de Maritime Special Operations gedraaid. “Van daaruit ben ik in mei 2009 doorgegaan met het opwerken voor Afghanistan tot ons vertrek in maart 2010. Die opwerkperiode was een heel intensieve tijd. We waren veel op oefening. Na de opwerkperiode werden we overgedragen aan de landmacht, want in Afghanistan vielen wij als compagnie onder een landmachtbataljon. Het opwerktraject ging gewoon verder, sommige dingen blijf je herhalen of ga je juist dieper op in. We hebben veel geoefend op de schietbaan.
RUBRIEK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// ANNE KEMERINK
CONTACT MET DE AFGHAANSE BEVOLKING
Ondertussen werd het peloton van 28 man steeds groter, omdat er specialisten bij kwamen. Bermbom specialisten, Vikingchauffeurs, waarnemers, mensen die luchtsteun en artillerie aanvragen en regelen. Plus je werkt samen met de mensen van de PRT, de Provincial Reconstruction Team, dat zijn de echte opbouwers daar.”
In maart 2010 belandde Anne met zijn peloton eerst in Kamp Holland. Maar wij vertrokken al vrij snel naar een buitenpost in het gebied waar wij als compagnie verantwoordelijk voor waren. Zo’n buitenpost is niet te vergelijken met Kamp Holland. Je zit heel dicht bij de bewoonde wereld. Maar je hebt geen stromend water, je hebt geen vers eten, er wordt niet voor je gekookt, je doet alles zelf. Stroom hadden we wel, die kwam van een grote generator.”
07
ANNE KEMERINK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// RUBRIEK
Rollen met prikkeldraad Ook de beveiliging van de buitenpost deden de mannen zelf. Om de hele post heen lagen rollen met prikkeldraad, de voertuigen werden ’s nachts om het kamp heen gezet, en de mannen liepen zelf de wacht. “Maar omdat de post op een heuvel lag, konden we alles wel redelijk goed overzien. En de mensen daar wisten dat wij grote voertuigen hadden en goede wapens, dus eigenlijk hoefden we nergens bang voor te zijn. Het enige waar we wel eens bang voor waren was dat ze granaten op ons af zouden vuren, maar dat is gelukkig nooit gebeurd.”
JAN SMIT IN AFGHANISTAN
Wat deed Anne hele dagen, daar in Afghanistan? “Dat verschilde per dag. Soms ben je operaties aan het voorbereiden. Je maakt veiligheidsplannen, je bedenkt wat je wilt bereiken, en vervolgens roep je je mannen bij elkaar voor een briefing. Uiteindelijk ga je de poort uit en dan probeer je op plekken te zijn waar de Afghaanse bevolking je ziet. Meestal hadden we Afghaanse politie bij ons. En altijd een tolk. We knoopten gesprekjes aan met mensen, over de opbouw, hoe het daarmee stond. Maar veel mensen wilden niet met ons praten, of alleen stiekem, omdat ze bang waren dat ze verlinkt zouden worden, dat ze aan de verkeerde kant zouden staan.
08
RUBRIEK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// ANNE KEMERINK
De vrouwen zie je niet “Soms gingen we de poort uit alleen om onszelf te laten zien, soms gingen we ook heel gericht naar buiten om mensen te zoeken. Eén keer had de Taliban geprobeerd de Afghaanse politiecommandant op te blazen met een bermbom. Maar die man had heel veel geluk gehad, want de bom was niet goed afgegaan. Hij kwam zich wassen beneden bij een stroompje bij ons kamp, en toen zijn wij naar hem toe gegaan. Samen hebben we toen met de bevolking gesproken, en dat liep eigenlijk heel goed af. Daarna werd ik een week lang elke dag bij die politiecommandant uitgenodigd om te komen eten, echt Afghaans eten, heel lekker. De mensen daar zijn zó gastvrij, ook al hebben ze zelf bijna niks. Ik werd helemaal in de watten gelegd. Ik mocht niet eens even zelf mijn bord opruimen, en als mijn kopje leeg was werd er thee bij geschonken, alles werd voor mij gedaan, door die mannen dus, want de vrouwen die zie je niet. Je mag ze zelfs niet noemen. Je kunt een Afghaan vragen hoe het met hem gaat of met zijn zonen, maar niet hoe het met zijn vrouw of met zijn dochters gaat. Ze begrepen er ook niks van toen ik vertelde dat ik samenwoonde zonder getrouwd te zijn. Hoe kon de familie van mijn vriendin dat ooit goed vinden?” EVEN GENIETEN VAN DE RUST
Jungletraining
Binnenkort wordt Anne overgeplaatst naar het mortierpeloton. “Daar werken ze met zwaardere wapens die echt voor een bataljon zijn. Daar ga ik dan weer de leiding aan geven.” Het leidinggeven vindt Anne nog steeds erg leuk. “Je verzint een strategie, je hebt een plaatje in je hoofd van hoe het moet, wat iedereen moet doen, welk doel je wilt bereiken, en als dat dan uiteindelijk lukt, dan geeft dat enorm veel voldoening. En dat ik als 25-jarige gewoon leiding geef aan 28 man… Waar vind je dat in de burgermaatschappij?”
Na zijn missie begon Anne in augustus 2010 weer in Doorn. “Het peloton dat ik nu leid daar zitten nog wel wat mariniers bij die ik in Afghanistan ook onder me had, maar de meesten zijn terug naar de specialistische eenheden.” Binnenkort komt er weer een wintertraining aan en in april een jungletraining van zeven weken in het Caribische gebied. “Daar ben ik ook weer pelotonscommandant, en dan gaan we daar trainen op basis van scenario’s.”
OP PATROUILLE
09
BOOTJESREIS /// VAN KEY WEST NAAR DEN HELDER /// RUBRIEK
VAN SUBS-LID TOT ADELBORST KEVIN DE BRUIN (17) IS ADELBORST. HIJ VOLGT SINDS AUGUSTUS 2010 DE OPLEIDING TOT ZEEOFFICIER BIJ HET KONINKLIJK INSTITUUT VOOR DE MARINE (KIM) IN DEN HELDER. IN SUBS-MAGAZINE SCHRIJFT HIJ ELK KWARTAAL OVER ZIJN BELEVENISSEN BIJ DE KONINKLIJKE MARINE.
VAN KEY WEST NAAR DEN HELDER:
OP
BOOTJESREIS
Iedere adelborst gaat tijdens z’n eerste jaar aan het KIM een keer op bootjesreis, om zelf eens mee te maken hoe het er aan boord aan toe gaat. Zodoende mocht ik samen met 26 andere adelborsten als ‘opstapper’ mee met het bevoorradingsschip Hr.Ms. Zuiderkruis. Het schip lag in de Caraïben, voor de strijd tegen drugssmokkel.
We vlogen van Schiphol naar Key West, het meest zuidelijke puntje van de VS. Bij aankomst op het schip kregen we uitleg over het programma, werden de boordregels ons medegedeeld en werd de hutindeling bekend gemaakt. Aangezien het weekend net begonnen was, hadden we nog twee dagen de tijd om de stad Key West te bezichtigen. HR. MS. ZUIDERKRUIS
10
TEKST EN FOTO’S: KEVIN DE BRUIN
RUBRIEK /// VAN KEY WEST NAAR DEN HELDER /// BOOTJESREIS
Op de stoel van de roerganger
UITZICHT VANAF DE BAK
Schutterskwaliteiten Op maandagmorgen tijdens manoeuvreerrol werden de trossen losgegooid en begon onze bootjesreis naar Den Helder.. Tijdens manoeuvreerrol heeft ieder zijn eigen taak/rol om het schip veilig naar zee te manoeuvreren. Omdat mijn buddy en ik niet ingedeeld waren, hielpen wij in het kombuis. Ook was er door onze begeleiders een programma opgesteld om ons de NBCD-vaardigheden (Nuclear Biological Chemical Damage) te leren en om aan onze schutterskwaliteiten te werken op het helikopterdek.
Bij het wachtlopen waren wij ingedeeld voor de platvoet/dagwacht, dat is van 16.00 tot 20.00 uur en van 4.00 tot 8.00 uur. Tijdens mijn eerste zeewacht op de brug mocht ik helpen met de uitkijk en het maken van weerberichten. Ik heb zelfs even op de stoel van de roerganger gezeten om het schip te besturen‌ Een gaaf idee om een vaartuig van maar liefst 170 meter te besturen, en dat terwijl je nog niet eens een rijbewijs hebt! Ook in andere ruimtes hebben we de wacht gelopen. In de Technische Centrale, bijvoorbeeld, leerden we hoe je een smeeroliefilter moet vervangen en hoe je een inspectieronde in de machinekamers uitvoert.
DE LYNX OP HET HELIKOPTERDEK
De laatste twee dagen van de reis, dus vlak voordat we de haven van Den Helder binnenliepen, waren we vooral bezig met het schoonmaken van het schip. Bij aankomst op zaterdagochtend stond het thuisfront ons op de kade op te wachten – om ons te begroeten na deze leuke en leerzame bootjesreis. 11
DE ONZICHTBARE ONDERZEEBOOT /// SUBS DUIKEN DIEPER /// RUBRIEK
TEKST EN FOTO’S: JAIME KARREMAN
TOP SECRET: B SE N U S I K E R AAT G P D UI E POR SUBNS(32)DOE D VO MAN BIJ NE.
L RE UIT RI T A K AA CI KAR OEK E M DUI E SP IME ERZ LIJK AAL DER JA OND INK ART AN P. N W EN R KO K K IN E RWE EL IJ DE H ON
DE ONZICHTBARE ONDERZEEBOOT “HET BELANGRIJKSTE IS DAT ZE JE NIET ONTDEKKEN: JE MOET JE DOEL KUNNEN BEKIJKEN OF AFLUISTEREN ZONDER ZELF GEZIEN OF GEHOORD TE WORDEN.” KAPITEIN-LUITENANT TER ZEE RICHARD PLATEL, MEESTER IN ONZICHTBAARHEID, WEET PRECIES HOE JE ALS ONDERZEEBOOT HEEL STIEKEM JE INFORMATIE BINNEN KUNT HALEN.
Onderzeeboten worden vooral ingezet om geheime informatie te verzamelen over terroristen, piraten, en als het nodig is over andere landen en andere marines. “Ze mogen niet weten dat je er bent. Dat kan dagenlang goed gaan, maar met één fout kun je de hele missie verpesten en je onderzeeboot zelfs in gevaar brengen”, vertelt Platel. Onzichtbaar blijven, daar weet hij als Teacher alles van.
12
EEN NEDERLANDSE ONDERZEEBOOT IN EEN HAVEN
RUBRIEK /// SUBS DUIKEN DIEPER /// DE ONZICHTBARE ONDERZEEBOOT
Multiplayer gamecentrum
LTZ1 SMIT KIJKT DOOR PERISCOOP IN DE TRAINER
Hoe een onderzeeboot werkt en opereert, dat weten de studenten al voor ze beginnen. Als officier hebben ze namelijk al genoeg (geheime) missies gedaan. Maar nooit als commandant. “We leren de studenten hoe ze tijdens de drukste momenten overzicht kunnen houden”, legt de Teacher uit. “Ze krijgen steeds meer informatie en steeds minder tijd om te reageren. Op het laatst moeten ze binnen een paar seconden een goede beslissing kunnen nemen.”
Als de commandant het goed doet, zijn onderzeeboten bijna niet op te sporen. Gelukkig heeft de Nederlandse Onderzeedienst daar een uitstekende opleiding voor. Vanuit de hele wereld komen aanstaande commandanten naar Den Helder om de fijne kneepjes van het vak te leren. De opleiding vindt plaats aan boord van Nederlandse onderzeeboten en op de Operationele School in Den Helder. Hier heeft de marine een heus multiplayer gamecentrum, waar de digitale raketten en torpedo’s je om de oren vliegen. Eén ruimte is ingericht als een onderzeebootcentrale, inclusief periscoop, sonars en alle mogelijke schepen.
PERISCOOPBEELD VAN DE DIGITALE OMGEVING IN DE TRAINER
13
DE ONZICHTBARE ONDERZEEBOOT /// SUBS DUIKEN DIEPER /// RUBRIEK
ONDERZEEBOOTCENTRALE IN DE TRAINER IS NIET VAN ECHT TE ONDERSCHEIDEN
Een kijkje met de periscoop Een van de gamescenario’s speelt zich af in de ondiepe wateren voor de kust van Schotland. Het wemelt er van de vissers, vrachtschepen en vijandelijke marineschepen. Lastig voor de student, want die moet een baai bespieden waar zaken gebeuren waar de Nederlandse regering alles over wil weten. “Aan het begin van de oefening gaat alles heel gecontroleerd”, zegt de Teacher. “Maar na verloop van tijd krijgt de student het steeds drukker.” LTZ1 Smit heeft vanochtend het commando over de onderzeeboot. Zorgvuldig laat hij zijn boot richting doel varen. De sonar detecteert scheepvaartverkeer, de elektronische oorlogvoering meldt radarsignalen. De spanning stijgt. Zijn we nog op koers? Zijn we al ontdekt? Is dat ene contact een vrachtschip of een marineschip? Om de zes minuten neemt commandant in opleiding Smit een kijkje met de periscoop: snel één keer ronddraaien en gauw weer naar beneden.
14
Door de periscoop ziet Smit in de baai een vijandelijk fregat op hem afstormen. Ondertussen zwelt de stroom van informatie voor de commandant aan. “Kijk, nu wil iedereen hem wat vertellen”, grijnst Platel. Dit is het moment dat Smit het overzicht moet houden, anders kan hij zijn onderzeeboot niet verstoppen en mislukt de missie.
RUBRIEK /// SUBS DUIKEN DIEPER /// DE ONZICHTBARE ONDERZEEBOOT
Einde carrière Smit heeft de baai goed kunnen verkennen. Afgezien van één vergissing is de Teacher tevreden. “Tijdens deze training kan er wel eens wat misgaan, maar als ze dat zelf doorhebben dan leren ze ervan.” In de volgende fase gaan de studenten naar zee, en dan is de Teacher onverbiddelijk. Een fout kan het einde van hun carrière bij de Onderzeedienst betekenen.
Pas als de student gewend is geraakt aan lastige situaties, is hij klaar voor het volgende niveau: de onderzeeboot laten verdwijnen van de vijandelijke sonars. Onderzeeboten hebben geen last van radarstralen, want die worden niet doorgelaten door water. De grootste vijand van een sub is geluid. Maar gelukkig zijn de boten zo stil dat ze meestal niet te horen zijn. Wel kan een vijandelijk fregat met actieve sonar zoeken: hij zendt een geluid uit en de echo verschijnt op een beeldscherm. Zo’n actieve sonar werkt alleen niet goed in ondiep water, want dan lijkt een stilliggende onderzeeboot een rots. En in diep water heeft de actieve sonar last van temperatuurverschillen door stromingen of door zonlicht.
DE TEACHER HOUDT DE SITUATIE SCHERP IN DE GATEN
Verstopplekken “Je moet met heel veel verschillende zaken rekening houden”, zegt de Teacher. “Voor je de periscoop omhoog doet, moet je bijvoorbeeld weten of een laagstaande zon geen schittering via je lens veroorzaakt. En als de zee spiegelglad is heb je meer kans dat je periscoop gezien wordt dan wanneer er grijze schuimkoppen zijn. Ook let je op de bodem, en kijk je of er boten zijn waar je onder kunt varen zodat je niet opvalt.” Een goede onderzeebootcommandant weet waar hij zijn boot onzichtbaar houdt. Dat is moeilijk, maar noodzakelijk: zonder de ‘verstopplekken’ die ze onder water telkens weer vinden, zouden de belangrijke geheime missies van de Nederlandse onderzeeboten reddeloos verloren zijn. DE DOELEN BEKIJKEN ZONDER ZELF GEZIEN TE WORDEN
15
PRAKTIJKLES TIJDENS OPWERKPERIODE /// TAKENBOEK /// ARTIKEL
PRAKTIJKLES TIJDENS EEN OPWERKPERIODE TAKENBOEK VOOR PBI’ERS ÉN SCHIP ‘Takenboekers’ worden ze genoemd, de jongens en meiden die nieuw geplaatst zijn aan boord en die met een oefenboek – het PBI-boek – in de hand hun theorie in de praktijk gaan brengen. Opdracht na opdracht voeren ze uit en laten ze afstrepen. Een opwerkperiode, dat wil zeggen de periode dat alles en iedereen op het schip wordt klaargemaakt voor een missie, is hiervoor ideaal. Aan de hele bemanning worden dan namelijk extra hoge eisen gesteld en een goede samenwerking is heel belangrijk. Dat merkten ook de 35 takenboekers die onlangs meedraaiden aan boord van Hr.Ms. De Ruyter, toen het schip zich voor de kust van Plymouth aan het opwerken was.
TEKST: BARRY WIJNANDTS FOTO’S: DIANE VAN DER MAREL 16
Mannen in zwarte uniformen met baret en zwemvest lopen langs de laatste stofzuigers en dweilen waarmee de whalegang voor deze dag weer schoongemaakt is. Het anker gaat op en Hr.Ms. de Ruyter begint met haar dagelijkse oefeningen. Niet veel later volgen de eerste inslagen in het schip. “Dekken, dekken, dekken, over stuurboord.” “Blanket Search uitvoeren.” “Brand, brand, brand.” “Lek, lek, lek…”
ARTIKEL /// TAKENBOEK /// PRAKTIJKLES TIJDENS OPWERKPERIODE
Gewonden worden gevonden, hittewerende brandweerpakken verschijnen uit de kasten, slangen worden uitgerold, en ondertussen blijft de dreiging bestaan. Bijna dagelijks voert de bemanning het treintje uit. Elke keer worden de tijden krapper, wordt het aantal incidenten groter en worden de verwondingen erger. De mensen met de nodige ervaring worden weer even aangescherpt. Voor degenen zonder ervaring is het boksen om alles onder de knie te krijgen. De takenboekers zijn aan boord voor een praktijkstage om de normale taken van hun dienstvak te leren, maar assisteren ook met het oplossen van diverse calamiteiten.
Meeliften Het idee van de Praktische Bedrijfsintroductie – PBI, zoals de takenboekperiode officieel heet – is dat nieuwe personeelsleden, na het theoretische deel van hun opleiding, aan boord worden geplaatst om les te krijgen in de praktijk. Vanaf nu worden ze onderwezen en begeleid door kaderleden van de bemanning.
17
PRAKTIJKLES TIJDENS OPWERKPERIODE /// TAKENBOEK /// ARTIKEL
Met een dik boek met duidelijk omschreven taken stappen zij op, om uiterlijk acht maanden later alles zelf te kunnen doen: elke taak afzonderlijk moeten ze volledig beheersen voordat die afgetekend wordt. Je PBI doen tijdens een opwerkprogramma is extra bijzonder omdat het hele schip dan als het ware een takenboek volgt, en de leerling daarop kan meeliften. Nadeel is misschien wel dat er minder tijd overblijft voor begeleiding en dat niveau en tempo hoog liggen. .”
“Pak een leiding vast en ga die schoonmaken. Schrijf alles op wat je tegenkomt.” Dat was de opdracht waarmee Dylan Gerritse, matroos der tweede klasse bij de Technische Dienst, op pad werd gestuurd door het schip. Hij zit in de afrondende fase van zijn takenboek. “Het NBCD-gedeelte, de calamiteitenbestrijding, is voor elke matroos ongeveer hetzelfde”, zegt hij. “Het is het grootste deel van het takenboek.” Omdat een groot deel van het takenboek voor de verschillende dienstvakken dus overlapt, werken de takenboekers veel samen.
18
OP ZOEK NAAR DE ONDERZEEBOOT
Oorlogswacht Dylan mag op zijn schouder dan wel tweede klasser zijn, hij loopt al wel zelfstandig. “Ik start zelfstandig de gasturbines en ben ingedeeld bij de aanval op een machinekamerbrand. Hoe verder je komt, hoe meer verantwoordelijkheid je krijgt en dat bevalt me erg goed.” De Technische Dienst loopt in oorlogswacht. Als er weer eens een brand of lek is, of een deel van het machinepark begeeft, zijn de monteurs continu in de weer om het platform veilig te stellen, zo snel mogelijk te herstellen en weer gereed te krijgen voor de volgende inzet.
ARTIKEL /// TAKENBOEK /// PRAKTIJKLES TIJDENS OPWERKPERIODE
Have a good adex In de ochtend wisselen de verbindelaars lichtseinen met elkaar uit. Terwijl de wachtofficier druk in de weer is, loopt Rob Cornelissen, matroos der tweede klasse bij de Operationele Dienst Verbindingen naar de brugvleugel, pakt een lamp en wisselt wat seinen uit met HMS Cumberland. ‘Have a good adex’ (oefening), noteert hij op zijn kladblok. ‘Thank you’, seint hij terug. “Dit doen we elke morgen.”
HET SCHOONMAKEN VAN DE WHALEGANG
DE BRANDSLANGEN LIGGEN UITGEROLD
Lars Gäde en Jeffrey Koning, korporaals Operationele Dienst Operaties, vinden het erg leuk om leerling-matrozen te begeleiden. “We kijken welke oefeningen belangrijk voor ze zijn”, vertelt Jeffrey. “Dan zetten we ze op de stoel van de zeebeeldoperator met een eersteklas matroos ernaast. Het kost wel tijd, maar je hebt er ook veel aan.” Hij ziet het begeleiden van de PBI’ers vooral als een investering in de toekomst. Dat de takenboekers meelopen tijdens het opwerkprogramma is voor hen ideaal, vinden de beide korporaals. “Ze leren hier heel veel over de traditionele oorlogvoering, wat je tijdens een rustige transit niet hebt. Op deze manier leveren we straks een veel meer ervaren eersteklas matroos op.”
19
SUBS-KAMP 2011 /// NEWS & VIEWS /// RUBRIEK
SUBS-KAMP 2011 OOK DIT JAAR ORGANISEERT SUBS – IN SAMENWERKING MET HET DUIKBEDRIJF – WEER EEN WERVELEND KAMP VOOR ZESTIG ENTHOUSIASTE LEDEN. HET KAMP WORDT GEHOUDEN OP 2, 3 EN 4 MEI BIJ ZWEMBAD DE SCHOTS IN DEN HELDER. ONDER BEGELEIDING VAN INSTRUCTEURS VAN DE KONINKLIJKE MARINE KRIJG JE EEN SPORTIEVE, ACTIEVE INTRODUCTIE IN DE WERELD VAN DE MARINE. VAN HET OPBOUWEN VAN EEN TENTENKAMP TOT HET OVERLEVEN IN EEN REDDINGSVLOT.
> INSCHRIJVEN VIA WWW.SUBS.NL Heb je het SUBS-kamp vorig jaar gemist en zou je dit jaar dolgraag wél meegaan? Houd dan subs.nl goed in de gaten, want daar vind je binnenkort alle informatie die je nodig hebt om je in te schrijven. Om kans te maken op deelname moet je meedoen aan een prijsvraag. Doe mee, grijp die kans! HET BEREIDEN VAN EEN MAALTIJD
TEKST: RITA MESHULAM
>
20
OPBOUWEN VAN EEN TENTENKAMP
OVERLEVEN IN EEN REDDINGSVLOT
VOORWAARDEN Om aan het SUBS-kamp mee te mogen doen moet je SUBS-lid zijn én in het bezit zijn van een zwemdiploma. Bovendien moet je gezond en lichamelijk fit zijn om aan de kampactiviteiten mee te kunnen doen. Het SUBS-kamp wordt begeleid door professionele instructeurs van de Koninklijke Marine en zwembad De Schots, maar deelname blijft op eigen risico!
ARTIKEL /// NOORWEGEN /// WINTERTRAINING
TEKST: RITA MESHULAM FOTO’S: CEES BAARDMAN
WAKSKIËN EN SURVIVALLEN TIJDENS DE
WINTERTRAINING De lijfspreuk van de mariniers – Qua Patet Orbis, oftewel: zo wijd de wereld strekt – is niet zomaar een stoere kreet. De mannen van het Korps moeten écht overal, op elk terrein en onder alle omstandigheden kunnen opereren. Dus ook in de besneeuwde bergen bij een temperatuur van min 35 graden. Marinier Albert van der Veen (22) vloog met zijn eenheid naar Noorwegen om ‘wintergetraind’ te worden. En dat was hartstikke heftig!!! A
T VA LBER
N DER
VEEN
21
WINTERTRAINING /// NOORWEGEN /// ARTIKEL
Die zes weken koudweertraining zal Albert nooit vergeten. Het was behoorlijk afzien, maar hij zou het zo wéér doen. “Juist omdat het allemaal zo extreem is, geeft het extra veel voldoening als het dan lukt allemaal. Ik kreeg de smaak zelfs zo te pakken dat ik daarna ook nog ski-instructeur ben geworden.”
Lawinegevaar
Rendiervlees
De eerste fase van de wintertraining vindt plaats op de marinierskazerne in Doorn, waar de jongens twee weken lang vooral theorie krijgen. Hoe je jezelf en anderen warm houdt. Waar je op moet letten om zeker te weten dat je niet aan het bevriezen bent. En als dat dan toch gebeurt, hoe je de verschijnselen tegen kunt gaan. Welke ijsdiktes veilig zijn. Welke hellingen het meeste lawinegevaar opleveren. Uitleg over je rantsoen. En twee dagen skiën in Zoetermeer, om er een beetje in te komen.
De zes weken in Noorwegen zijn onderverdeeld in twee fasen: eerst ben je drie weken novice (=beginneling), daarna train je drie weken lang met je eigen eenheid en je eigen middelen. Als novice oefen je vooral je skivaardigheid en ga je op survival. Dan slaap je niet in een tienpersoons tent, zoals normaal, maar moet je eerst twee nachten achter elkaar voor je eigen noodonderkomen zorgen. “We maakten een gapahuk, dat is Noors voor schuilplaats, met balken en takken die we zelf bij elkaar moesten sprokkelen. Bij de ingang hielden we een vuur brandend. Daarop kookten we ook de drie aardappelen en het stuk rendiervlees dat we hadden meegekregen.” Een welkome aanvulling op het rantsoen dat ze zes weken lang kregen. “We hadden van die zakjes van zilverfolie waar je kokend water bij moest doen, en dan had je pasta of rijst met iets van vlees en groente. En overdag droge crackers en energierepen. Meer dan genoeg calorieën om de dag mee door te komen, maar lekker was anders…”
OP ZOEK NAAR DE TEGENSTANDERS
22
OVERLEVEN IN DE ZELFGEMAAKTE SCHUILPLAATS
ARTIKEL /// NOORWEGEN /// WINTERTRAINING
Wakskiën Het wakskiën was wel het pittigste deel van de training. “Als novices moesten we een wak van ongeveer drie bij vijf in skiën, een paar seconden watertrappelen, ons registratienummer zeggen – zodat de anderen wisten dat we goed bij waren – en er vervolgens zo snel mogelijk weer uit zien te klimmen. Eerst je rugzak, die helemaal doorweekt en dus loodzwaar was, daarna jij zelf. Geen makkelijke klus met die ski’s nog onder je voeten.” De laatste drie weken oefenden de mariniers met hun eigen eenheden dezelfde dingen als die ze in Nederland zouden oefenen, met dezelfde voertuigen en wapens. Er werden scenario’s bedacht waarin iedereen een rol had in het bevechten van de tegenstander. Skiënd schieten, dat was wel even wennen. Maar er werd ook gewerkt met de rupsvoertuigen van Albert zijn anti-tank-eenheid. Het moest allemaal zo realistisch mogelijk. ONOPVALLEND IN DE SNEEUW
Stevig op je ski’s Hoewel het niet erg waarschijnlijk is dat er binnenkort daadwerkelijk militairen naar een bergachtig besneeuwd landschap zullen afreizen, is de koudweertraining toch belangrijk voor de mariniers. “Brandhaarden kunnen overal oplaaien, en wij moeten op alles voorbereid zijn. En bovendien is het goed dat je jezelf leert redden onder extreme omstandigheden, situaties die veel discipline en doorzettingsvermogen eisen. Per slot van rekening moet je als marinier waar dan ook ter wereld stevig in je schoenen staan – of op je ski’s, in dit geval…” HET WAKSKIËN
23
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP /// BACK TO SCHOOL /// RUBRIEK
TEKST: RITA MESHULAM FOTO'S: MANON MEIN
DE STOERSTE OPLEIDING OOIT
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP, MARITIEM NIVEAU 3 “In de ochtend liepen we mee met Richard, matroos van de Technische Dienst. We kregen eerst een rondje langs de machinekamer, de boegschroefkamer, de stuurmachinekamer, de airco- en de compressorruimte. Daarna gingen we met een haspel aan dek vuur bestrijden en met ademlucht lopen. Dat was leuk om te doen. Later kregen we een duikerspak aan en moesten we de buitenkant van het schip schoonmaken van algen en dergelijke.” Dit schreef Manon Mein (17) in haar stageverslag over de woensdagochtend van haar stage aan boord van de Hr. Ms. Nautilus, waar ze een week heeft doorbracht. Manon doet de opleiding Veiligheid en Vakmanschap, Maritiem niveau 3, aan het ROC in Den Helder.
De VeVa-opleiding is een mix van theorie en praktijk. De eerste anderhalf jaar zitten niveau 2 – degenen die matroos worden – en niveau 3 bij elkaar in de klas. Daarna gaan de leerlingen van niveau 2 de dienst in en blijft niveau 3 nog een jaar op school, om zich voor te bereiden op de verantwoordelijkheden die ze straks als korporaal, en dus als leidinggevende, gaan krijgen.
24
DE STUDENTEN IN HET LESLOKAAL OP HET ROC
RUBRIEK /// BACK TO SCHOOL /// VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP
Leidinggeven en communiceren Manon heeft elke maand één week stage. “Een week van varen, bivak of een verblijf op een kazerne. Heel afwisselend, en je komt dan echt op de plekken waar het later ook gaat gebeuren. Je wordt goed begeleid, alles wordt duidelijk uitgelegd, dus je leert echt heel veel in één stageweek. Zelf vind ik die stages dan ook het leukste onderdeel van de opleiding. Mijn laatste bivak was AKV, Algemene Kader Vorming, op Fort Erfprins. Samen met VeVa-leerlingen van andere ROC’s leren we door rollenspellen, groepsdiscussies dat leiding geven ook samenwerken is. Je leert daarin leidinggeven en communiceren, twee dingen die je als korporaal natuurlijk heel goed moet kunnen.”
HET HIJSEN VAN DE VLAGGEN
Blijven er per maand nog ruim drie weken over om in de schoolbanken te zitten. “Naast de algemene vakken wiskunde, Nederlands en Engels hebben we beeldopbouw, een vak gericht op de Operationele Dienst Operaties. En we leren allerlei verschillende knopen, dus dat is heel erg op de praktijk gericht.” Huiswerk hebben ze in principe niet. “Als je goed oplet tijdens de lessen, moet je na schooltijd niet veel meer doen.” Wel moet er na elke stageweek een stageverslag worden ingeleverd.
25
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP /// BACK TO SCHOOL /// RUBRIEK
Groene ochtend Manon krijgt ook les in Marcom, oftewel Maritieme Communicatie. Van 8.15 tot 17.00 uur zit ze op school. Dat is pittig. “Ook zijn we naar Willemsoord geweest, een van de marinekazernes in Den Helder. Daar zit de operationele school waar je heen gaat om korporaal te worden.”
26
DE HELIKOPTER STAAT DAG EN NACHT PARAAT VOOR SAR-TAKEN.
Dinsdag is voor VeVa Maritiem de zogeheten ‘groene ochtend’: dan lopen ze in hun groene pak. “Dan gaan we eigenlijk altijd marsen. En dan leer je infex, infanterie exercise. Dat krijg je van een marinier.” De lessen wiskunde, Nederlands, Engels en Marcom, knopen worden gegeven door burgers, maar alle andere vakken en onderdelen van de opleiding worden verzorgd door oud-militairen. “Die heb ik het liefst, want die komen vaak met leuke verhalen over hun eigen diensttijd.” Manon ziet zichzelf straks ook wel de dienst in gaan. “Ja hoor, ik vind het varen hartstikke leuk. Ik hoop dat ik op een groot schip word geplaatst. Waar we dan heen gaan, dat maakt me niet uit.”
RUBRIEK /// BACK TO SCHOOL /// VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP
HET BESTRIJDEN VAN DE BRANDHAARD.
NIEUWE INSTROOM Uit het stageverslag van Manon aan boord van de Nautilus, de vrijdag: “Na het eten gingen we snel de bedden afhalen en de kamers opruimen. Daarna ging ik met een medeleerling nog even bij de schipper kijken. Om kwart over tien meerden we af bij Den Helder. We kleedden ons om in burger en wachtten op de busjes die ons van de haven naar het station zouden brengen. Die kwamen rond kwart over elf en toen konden we naar huis.” Om in het weekend lekker bij te tanken en er maandag weer flink tegenaan te kunnen, in de klas…
OOK AL VERDWIJNEN ER DE KOMENDE JAREN VEEL BANEN BIJ DEFENSIE, ER ZAL ALTIJD NIEUW MILITAIR PERSONEEL MOETEN INSTROMEN. WIE DE OPLEIDING VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP HEEFT GEDAAN, KOMT ALS EERSTE IN AANMERKING.
MEER WETEN? WIL JE MEER WETEN OVER DE OPLEIDING VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP, OP WELK ROC BIJ JOU IN DE BUURT DE OPLEIDING WORDT GEGEVEN, OF WANNEER ER OPEN DAGEN ZIJN? SURF DAN NAAR WWW.STOERSTEOPLEIDING.NL.
27
HELIREDDER REDT MENSENLEVENS /// KICK VAN DE KIKKER /// ARTIKEL
DE KICK VAN DE KIKKER
HELIREDDER REDT
MENSENLEVENS “Dat je daadwerkelijk mensenlevens redt, dat vind ik het mooiste aan deze baan.” Bernadette Barendse werkt bij de marine als heliredder – ook wel kikker genoemd. Op maritiem vliegkamp De Kooy in Den Helder stapt ze aan boord van de helikopter als er een melding is van een noodsituatie: dat kan een drenkeling zijn, maar ook een gewonde op een schip of op een booreiland. Haar werk is afwisselend en span nend en niets geeft zoveel voldoening als een geslaagde reddingsactie.
TEKST: RITA MESHULAM FOTO’S: BERNADETTE BARENDSE FOTOBIJSCHRIFT
28
ARTIKEL /// KICK VAN DE KIKKER /// HELIREDDER REDT MENSENLEVENS
Kolkende adrenaline
Bernadette (31) begon in 2000 als matroos bij de nautische dienst. Ze heeft jarenlang gevaren op verschillende schepen, en maakte tussendoor een uitstapje naar het promotieteam van de marine, waarvoor ze anderhalf jaar lang allerlei evenementen af ging. Daar maakte ze soms demo’s mee van kikkers die voor een groot publiek een drenkeling uit het water hesen.“Dat vond ik er altijd geweldig uitzien. Zó spannend! Uiteindelijk besloot ik er ook voor te gaan en diende ik een officiële aanvraag in om heliredder te worden.”
Bernadette doet dit werk nu drie jaar. Waar het allemaal om draait is de SAR, oftewel Search And Rescue. Samen met haar collega’s op De Kooy is ze verantwoordelijk voor het zoeken en redden van mensen die gewond of in gevaar zijn, van de Zeeuwse kustwateren tot een deel van de Noordzee boven de Waddeneilanden. “Als je de wacht hebt en de SAR-bel gaat, dan moet je binnen twintig minuten klaar zijn om te vertrekken. Zodra je het alarm hoort, begint de adrenaline al door je aderen te kolken… Je belt de operatieofficier en die vertelt je dan bijvoorbeeld: het is een vrouw van dertig met brandwonden op een schip op die en die locatie. Aan de hand daarvan ga je omkleden en pak je de spullen, in dit geval de twee spoedkoffers, de zuurstofkoffer en de brandwondenkoffer.”
29
HELIREDDER REDT MENSENLEVENS /// KICK VAN DE KIKKER /// ARTIKEL
Ingesnoerd op de brancard Een SAR-team bestaat uit twee vliegers, een arts, een hoist operator – dat is degene die de kabel bedient die uit de helikopter komt te hangen – en een heliredder. “Als kikker zorg je dat de arts en de spullen, de koffers en de brancard, goed aan boord aankomen, en dan ga je samen met de arts meteen de patiënt verzorgen. Die moet altijd op de plek onderzocht en gestabiliseerd worden voordat we hem de heli in kunnen hijsen. Dan wordt de patiënt op de brancard gelegd en snoeren we hem helemaal in, zodat hij er niet uit kan vallen als hij opgehesen wordt. Is de patiënt eenmaal aan boord, dan sluiten we hem aan op de Propaq, dat is een monitor waarop je een aantal lichaamsfuncties kunt aflezen. Zo vliegen we naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis.”
Bedankje Elke SAR-melding is weer anders. Daarom blijft het werk ook spannend. “Je moet heel flexibel zijn”, zegt Bernadette. “Snel schakelen en beslissingen nemen. Het gaat wel over mensenlevens.” Nooit zal ze vergeten hoe een man die het wad in was gelopen om zelfmoord te plegen helemaal vast was komen te zitten in het slib. Toen ze de opdracht kreeg om hem te redden, dacht ze dat hij agressief zou reageren: hij wilde zelf immers dood? “Maar tot mijn verbazing pakte hij mijn hand en liet hij zich ophijsen.” Een week later kreeg de betreffende SAR-crew een bedankje van de man. “Hij was blij dat we hem hadden gered, schreef hij. Voor mij was dat wel een van de mooiste momenten van deze drie jaar.” OEFENING BAART KUNST
30
ARTIKEL /// KICK VAN DE KIKKER /// HELIREDDER REDT MENSENLEVENS
Je hart luchten Helaas loopt niet elke hulpactie goed af. “Soms tref je hele nare situaties aan, of haalt een patiënt het niet. Daar moet je op zich tegen kunnen, maar na iets heel heftigs is er wel altijd een debriefing met de hele crew. Dan kun je je verhaal kwijt. En vaak zoek je daarna de andere vier heliredders op. Omdat je allemaal hetzelfde werk doet, weet je hoe het is om heel heftige dingen mee te maken. Dan is het fijn om even wat met elkaar te gaan drinken en je hart te luchten.” VEILIG INGESNOERD OP DE BRANCARD
Een heel andere melding was die van een jongen van de landmacht die zijn allereerste parachutesprong had gemaakt en in een boomtop was beland. “De brandweer kon er niet bij, geen enkele hulpdienst kon erbij, dus toen hebben ze ons maar gebeld. Ik heb hem los gekregen en hem de heli in gehesen. Maar zoiets maken wij niet vaak mee. Het zijn meestal medische evacuaties.”
HET REDDINGSTEAM
Gelukkig zijn de meeste operaties wél succesvol. “Van alle gevallen waarbij je iemand samen met de arts kunt oplappen krijg je een enorme kick. Nogmaals, het gaat om mensenlevens. Dat maakt dit werk zwaar, maar ook heel erg mooi. Zelf heb ik als kikker zeventien mensenlevens gered. Zeventien levens! Wie kan dat nou zeggen?”
31
COLOFON
SUBS-MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN DE KONINKLIJKE MARINE. HET IS BESTEMD VOOR ALLE LEDEN VAN SUBS -DÉ JONGERENCLUB VAN DE MARINE- EN VERSCHIJNT VIER KEER PER JAAR.
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE:
DRUK
Silvana Amerika Wendy van Overloop Rita Meshulam Jaime Karremann Kevin de Bruin Maartje van der Maas Defensie Materieel Organisatie (DMO) Audiovisuele Dienst Defensie (AVDD)
Zalsman Zwolle bv REDACTIEADRES
Koninklijke Marine SUBS-magazine Postbus 2630 1000 CP Amsterdam INSCHRIJVEN
Ben je nog geen lid van SUBS en wil je je inschrijven? Surf dan naar www.subs.nl en klik op ‘Word SUBS-lid’.
VORMGEVING
Krijn Ontwerp, Nijmegen
AFMELDEN
Wil je geen lid meer zijn van SUBS? Mail dit dan ff naar info@subs.nl.
SUBS-MAGAZINE
JAARGANG 11
NUMMER 1
APRIL 2011
SUBS