KringNieuws september 2012

Kring Nieuws uitgave van kring

vrienden van ’s‑Hertogenbosch

Jaargang 38 nummer 5 september 2012

Vooraf 2 In Memoriam

2

Gedicht op het Kringhuis

3

Wie kent ze nog?

4

Korte berichten

5

De hertogen en de Sint-Jan? 6 Bewaarde geschiedenis van de Meierij

7

Zingen met passie en plezier 9 Van nu naar toen en terug

11

Reset Heetmanplein

12

Korte berichten

13

Beeld van de goede herder 14 Hier staoi ik dan

15

Een nadere kennismaking

16

Bossche klokken

17

Kinderen in het Bossche Broek

19

Korte berichten

20

’t Oude Ambacht, museum voor historisch gereedschap 21 Stedenband ’ s-Hertogenbosch-Haarlem 22 Bossche straten en stegen 24 De Verscholen Stad

25

Wat de bodem ons vertelt

26

Korte berichten

27

Excursie naar ZLTO

28

Veelzijdigheid van de

natuur

V I Vooraf

In Memoriam

Nik de Vries

Dit stukje schrijf ik eind augustus. We hebben een hele maand in het vooruitzicht, vol leuke en vaak culturele zaken. Zo komt Bourgondisch ’s-Hertogenbosch er aan, lekker eten ‘voor het goede doel’, de kunstmanifestatie van Artibosch, de Open Monumentendagen (waar we traditiegetrouw verslag van doen in het novembernummer), het Internationaal Vocalisten Concours (aflevering 49 al, over twee jaar jubileum!), het derde congres rond Jheronimus Bosch (zie elders in dit nummer). En dan vergeet ik vast nog heel veel meer, want september is de maand dat er heel veel te doen is in onze mooie en boeiende stad. Daarnaast is september ook de maand van de landelijke verkiezingen. Het resultaat zou wel eens belangrijk kunnen zijn voor het culturele klimaat in ons land – en dus ook in onze stad - de komende jaren. Hopelijk hebt u in dezen wijs gestemd.

We kijken ook al uit naar oktober, sinds jaren de Maand van de Geschiedenis. Ook ’s-Hertogenbosch doet mee en daar hoort de Kring Vrienden natuurlijk bij. Vandaar dat we in dit nummer de maand kort aankondigen.

Bij de presentatie van het boek van Ed Hupkens over de namen van straten en stegen in de Bossche binnenstad, gewaagde burgemeester Ton Rombouts van het feit dat tegenwoordig niet zo veel boeken over onze stad verschijnen als weleer. Het toeval wil dat er in juli liefst drie verschillende boeken op de markt kwamen. In dit nummer worden ze alle drie kort besproken: u kunt ze ook in het Kringhuis aan de Parade aanschaffen. En ze zijn alle drie de moeite waard; goede tips voor de aankomende feestdagen.

Onze series lopen allemaal door: de stedenband van ’s-Hertogenbosch, in dit nummer met dochter Haarlem, de gedichten in Bosch dialect met korte toelichting, de Bossche klokken, het beeld van …, de nadere kennismaking met een lid van de Kring. We starten een nieuwe kleine serie met stukjes rond de hertogen van Brabant en hun eventuele bemoeienis met de Sint-Jan. Verder bezocht Ed een bijzonder en bij velen minder bekend museum in de stad en liep dezelfde Ed mee met de dak- en thuislozenwandeling.

Dat en meer staat u te wachten in het voor u liggende nummer. We hebben het weer met plezier gemaakt en we hopen dat u het met plezier leest.

Reacties en artikelen voor het volgende nummer kunt u mailen uiterlijk 19 oktober via het adres van de redactie. En u weet het: als u iets leuks of interessants te melden hebt, maar geen zin of mogelijkheid dat zelf op te schrijven: laat het ons weten en iemand van de redactie komt graag bij u langs of aan, zo u wilt.

Foto voorpagina Ellie de Vries: Het Bossche Broek is in alle seizoenen een prachtig natuurgebied. Dat het steeds natter wordt, bleek tijdens een wandeling. Daarover meer in het nummer van maart 2013.

Kok de Bekker – Dupont (1928 – 2012) “Kok gaf op haar manier kleur aan het leven.

Voor velen was zij zo kleurrijk als de regenboog.”

Met deze woorden werd het overlijden van Kok de Bekker onlangs bekend gemaakt. Geboren in Rotterdam werd in de loop van de jaren toch ’s-Hertogenbosch haar geliefde stad. De stad waar zij zich thuis voelde. De stad waar zij zich op vele fronten volledig voor heeft ingezet. Jarenlang is zij een trouw en inspirerend lid geweest van de Kring Vrienden. In de jaren ’90 als actief lid (onder andere vice-voorzitter) van het Kringbestuur. Kok was vooral een gedreven stadsgids. Met gasten door de historische stad wandelen met inspirerende verhalen, dat was haar lust en haar leven. Verder verzorgde zij lange tijd ook rondleidingen in het Zwanenbroedershuis. Daar kon zij uitvoerig vertellen over de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap.

Kok was ook een van de pioniers van de cursus Boschlogie. Mede dankzij haar deskundigheid en inzet is deze cursus een niet meer weg te denken opleiding geworden. Zij was de ‘Moeder van Boschlogie’, die heel veel regelde. Zij wilde altijd meer. Ook de jeugd moest kennis maken met de geschiedenis van en de ontwikkelingen in de stad. Als oud-onderwijzeres kende zij het klappen van de zweep. Met haar ervaringen stond zij mede aan de basis van de cursus Jeugdboschlogie. Kok was een unieke vrouw, woonachtig in Empel, die zich vele jaren heeft ingezet voor de Bossche samenleving en de heemkunde. De laatste jaren liet haar gezondheid niet toe dat zij nog actief bezig was. Met het overlijden van Kok verliest de stad een wel heel opmerkelijke ‘Bosschenaar’.

Wij wensen de familie veel sterkte toe in de komende tijd.

Foto Jack van Elten

2

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

G

Gedicht op het Kringhuis Nik de Vries

Het gedicht op het Kringhuis.

Na de installatie van de nieuwe stadsgidsen op 1 juni 2012 wordt een nieuw muurgedicht onthuld. Het gedicht van Herman de Coninck is aangebracht op de zijgevel van het Kringhuis.

In 1999 is de Stichting Poëzie op Straat opgericht.

Het doel is het publiek gedichten te laten zien op soms onverwachte plaatsen. Volgens voorzitter Harry Broekmeulen kan men zo “even stil staan binnen de hectiek van de stad bij een mooi gedicht.” Voor volgende projecten vraagt hij de gidsen van de Kring Vrienden om inspiratie: waar kunnen meer gedichten aangebracht worden?

Herman de Coninck Neerlandicus Vincent Verstappen zegt dat de muurgedichten niet alleen doen stil staan binnen de hectiek van de stad, maar dat ze soms ook een glimlach op de gezichten toveren. Naast de muurgedichten zijn er ook grondgedichten aangebracht in de Hinthamerstraat. Bovendien kan men gedichten aantreffen op ‘geheime’ plaatsen, zoals in de Windmolenbergstraat.

Herman de Coninck, de auteur van het nieuwe muurgedicht, is geboren in 1944 in Mechelen. Hij is een vertegenwoordiger van het nieuwe realisme in de Vlaamse poëzie: gedichten moeten helder zijn, maar er moet ook iets geheimzinnigs in zitten. Een gedicht is als een foto: beide zetten de tijd even stil en beide laten een stukje van de werkelijkheid zien. Ze laten je kijken en even stil staan tot je in de gaten krijgt dat er een geheim is en dat geheim wil je dan ontsluieren.

In 1997 is Herman de Coninck overleden in Lissabon.

Daar klapt hij plots in elkaar, dood! Volgens collega schrijver Jeroen Brouwers (die overigens nog een tijd in ’s-Hertogenbosch heeft gewoond) was hij “moe, hij leek uitgedoofd.”

Tot slot geeft Vincent Verstappen nog een goed advies mee: “Kennismaken met gedichten kan alleen door die gedichten te lezen.” En met dat advies volgen de genodigden twee trommelaars van de Schuts naar buiten, waar het muurgedicht wordt onthuld. Dankzij schilderes Femke Rinkel is het een mooi geheel geworden.

Volg Vincents advies: ga kijken, lees het gedicht en tover een glimlach op je gezicht.

Foto Nik de Vries

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

3

W

Wie kent ze nog?

In de vorige eeuw waren er in ’s-Hertogenbosch mensen actief die op een of andere manier een cultureel stempel op de stad drukten. Hun namen en daden zijn echter vaak vergeten.

Henri Jonkers, beeldhouwer (1877-1963) Aan de gevel van het inmiddels gesloten Jeroen Bosch ziekenhuis (locatie GZG) in de Nieuwstraat te ’s-Hertogenbosch bevinden zich de beelden van Elisabeth en Vincentius, voorbeelden van caritas.

De beelden werden in het begin van de jaren ‘30 vervaardigd in het atelier van Van Bokhoven en Jonkers te ’s-Hertogenbosch.

Henri Jonkers werd op 21 december 1877 geboren in Oerle, een dorp in de omgeving van Eindhoven. Hij volgde lessen aan de tekenschool in Eindhoven en begon als leerling te werken op het atelier van J. van der Mark aldaar. Voorts studeerde hij een jaar aan de Academie in Antwerpen. Daarna was hij enige tijd in dienst van het atelier van de Gebr. Custers in Eindhoven. Zowel het atelier van Van der Mark als het atelier van Custers waren werkplaatsen waar religieuze kunst vervaardigd werd. Eind 19de en begin 20ste eeuw werden er namelijk veel katholieke kerken gebouwd. Al deze kerken moesten ook ingericht worden. De ateliers voor kerkelijke kunst voorzagen in die behoefte en leverden op bestelling kerkmeubilair, schilderingen, kruiswegen, beelden en soms edelsmeedwerk. Aanvankelijk werd er in de ateliers

4

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

gewerkt in neogotische stijl. Later evolueerde die stijl onder andere onder invloed van de Beuroner school naar een strakkere vormgeving.

Ateliers In de ateliers paste men het principe van de arbeidsdeling toe. Dat wil zeggen dat iedere medewerker een vastgesteld deel van het proces uitvoerde. De leider van de werkplaats signeerde uiteindelijk. Over het algemeen was een technisch kwalitatief product in deze ateliers belangrijker dan de artistieke inbreng van de individuele medewerker.

Verschillende ateliers kregen opdrachten in het kader van de H. Hartdevotie. In veel dorpen en steden werden monumentale beelden opgericht onder meer uit het atelier van de Gebr. Custers. Maar ook Van Bokhoven en Jonkers kregen opdrachten voor H. Hartbeelden. In Den Dungen, Liempde, Vlijmen, Olland en Haren staan in de dorpskernen beelden uit dit atelier.

Van Bokhoven-Jonkers Henri Jonkers trouwde in 1911 met Wilhelmina van Bergeyk en verhuisde in 1913 met vrouw en kinderen naar ’s-Hertogenbosch. Hij werd eerste gezel op het atelier van Michiel van Bokhoven aan het SintJanskerkhof achter de Sint-Jan. In 1917 begon Jonkers voor zichzelf. Een jaar later echter vroeg Michiel van Bokhoven hem om als compagnons het atelier voort te zetten. In 1923 werd Michiel van Bokhoven opgevolgd door zijn zoon Antoon en ging Henri Jonkers met hem verder.

K

Korte berichten

Geert Donkers

Jheronimus Bosch Conference

In de jaren ‘20 en ‘30 werkten er in het atelier zo’n 14 personen. De werkomstandigheden waren niet zo best en de lonen waren laag. Bovendien was de werksfeer niet geweldig, omdat de beide vennoten op gespannen voet met elkaar werkten. Uit deze periode zijn de beelden afkomstig aan de Bossche Sint-Jacobkerk. Aan de gevel werd een achttal beelden geplaatst: Johannes in de top van de gevel, Ecclesia en Synagoge in het midden, Jacobus bij de toegangsdeur en vier heiligen bij het ingangsportaal. De medaillons aan de voorzijde van het portaal kwamen ook uit de werkplaats.

In het atelier gaf Henri Jonkers leiding aan de beeldhouwafdeling. Hij was de leermeester van onder meer Piet Verdonk, Frans van der Burgt en Jacques de Bresser. De samenwerking met Antoon van Bokhoven duurde tot 1934.

Zelfstandig Na 1934 ging Henri Jonkers zelfstandig verder met eigen personeel. Hij betrok een atelier aan de ZuidWillemsvaart. Hij werkte voor veel kerken in het bisdom, maar ook daar buiten. In ’s-Hertogenbosch vervaardigde hij werk voor het klooster Mariënburg, een preekstoel voor de voormalige Leonarduskerk en een aantal beelden voor de Sint-Jan. Achter in de SintJan, bij de doopkapel werd een calvariegroep in hout van zijn hand opgericht. Bovendien leverde hij voor een aantal pilaren de heiligenbeelden: vier vrouwelijke heiligen(Valeria, Bernadette Soubirous, Theresia en Gemma Galgani) en drie mannelijke(Albertus Magnus, Hermanus en Adelbertus). Deze beelden werden gehakt in de oorlogsjaren. Vanwege materiaalschaarste gebruikte Jonkers voor de beelden van de H. Albertus, de H. Bernadette Soubirous en de H. Theresia materiaal van beelden die hij had gekocht van het gebouw de Liedertafel (het latere Concertgebouw).

In de werkplaats aan de Zuid-Willemsvaart bleef hij werken tot 1956. Daarna verplaatste hij het atelier naar de Weesstraat. Daar werkte Jonkers nog twee jaar. Hij verhuisde daarna naar een bejaardenhuis dichtbij de Sint-Petruskerk in het Eindhovense Woensel. Voor deze kerk had hij in de jaren ‘40 het hoofdaltaar en de zijaltaren geleverd. Hij voegde in deze kerk nog enkele beeldjes aan het geheel toe. Henri Jonkers overleed in Eindhoven in 1963.

Redactie Van 16 tot en met 18 september 2012 vindt in het Jheronimus Bosch Art Center (JBAC) het derde wetenschappelijke congres plaats over Bosch, onder de titel Jheronimus Bosch; His Patrons and his Public. Het congres wordt georganiseerd door het JBAC en het Bosch Research and Conservation Project (BRCP). De eerdere congressen waren gewijd aan de schilder en zijn wereld (2001) en de bronnen van Bosch (2007).

We weten nog steeds erg weinig over de schilder en zijn werkplaats. Ook het werk zelf roept steeds nieuwe vragen op. Geen enkel werk, dat toegeschreven is aan Jheronimus Bosch, is gedateerd. Van geen enkel werk is bekend wie de opdrachtgever was of waar het voor bestemd was.

Dat aspect – wie waren de opdrachtgevers van Bosch – zal centraal staan op dit congres. Vragen als: wie bestelde De Tuin der Lusten?, voor wie was Het Laatste Oordeel bestemd? en Wie zijn de geschilderde mecenassen die op tenminste vier schilderijen te zien zijn? roepen om een antwoord.

27 sprekers uit twaalf landen laten hun licht schijnen op deze zaken en andere problemen. Onder hen zijn prof. dr. Reindert Falkenburg, prof. em. Dr. Fritz Koreny en dr. Eric de Bruyn.

Het voorlopige programma en een registratieformulier kunt u vinden op de website www.jheronimusboschconference.com. De voertaal is Engels.

Foto’s Ellie de Vries

Bronnen: T.Graas (e.a.), Een beeld van Piet Verdonk; A.Jansen (e.a.), ‘Arbeyd sere voert tot eere’.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

5

D

De hertogen en de Sint-Jan? 1

Op 13 mei 1106 wordt door keizer Hendrik V van Duitsland aan de graaf van Leuven de titel Hertog van Brabant gegeven. Hertog is een fraaie naam voor een legeraanvoerder.

Rond de tijd, dat Hendrik I hertog van Brabant is, verplaatst zich het geestelijk zwaartepunt van het platteland naar de steden, die zich steeds meer gaan profileren. Daar gaan zich ook de bisschoppen vestigen. De invloed van de grote, indrukwekkende abdijen, zoals die van Fontenay en Cluny in Frankrijk, die veelal gebouwd werden in bossen nabij stromend water, neemt in belangrijkheid af. De bouwkunst ontwikkelt zich en zo gebeurt het, dat abt Suger rond het jaar 1223 de grondlegger wordt van wat later genoemd wordt de gotiek. Vanaf die tijd worden veel gotische kerken gebouwd, die toen – en nu nog – duizenden pelgrims en toeristen trekken.

Resy Rabou tijd krijgen misdadigers als straf vaak geen geldboete, maar moeten zij een aantal stenen aan de stad geven.

Zo kunnen zij ‘hun steentje bijdragen’.

Na de dood van Hendrik II in 1248 wordt zijn zoon Hendrik III hertog van Brabant. Hij is een goed bestuurder en vredestichter. Hij sterft in 1261 en wordt begraven in Leuven in een door hem en zijn vrouw gesticht dominicanenklooster. Na zijn dood wordt Hendrik IV de nieuwe hertog, maar wegens zijn mentale gestoordheid wordt zijn moeder Aleidis van Bourgondië regent tot 1267. De regering komt in handen van de broer van Hendrik IV, hertog Jan I, een vechtersbaasje. Hij verrast ook de mensen door minneliedjes te schrijven, onder andere het vers Eens meien morgensvroege. Menig Brabander kent ook het lied, dat Floris van der Put schreef in 1947 , vlak na de eerste restauratie van de Sint-Jan: Toen de hertog

“Hij is in den Bosch gekomen… en op de Sint-Jan geklommen.”

Het graf van Hendrik I en zijn vrouw in Leuven.

6

In 1215 sterft Hendrik I, de eerste hertog, die de Brabantse Leeuw voerde. Zijn lichaam wordt in de SintPieterskerk in Leuven bijgezet en hij wordt opgevolgd door zijn zoon Hendrik II. Tijdens diens leven begint men in ’s-Hertogenbosch rond 1222 aan de bouw van een romaanse kerk, buiten de aarden stadswallen.

Men bouwt de kerk van grote stenen, gebakken door kloosterlingen, de zogenaamde kloostermoppen. In die

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Jan kwam varen…, waarvan het laatste couplet begint met: “Hij is in den Bosch gekomen… en op de Sint-Jan geklommen.”

Intussen wordt op 28 januari 1262 een verbond gesloten tussen Leuven en ’s-Hertogenbosch. Hierbij belooft men elkaars rechten te zullen handhaven en elkaar tot steun te zullen zijn.

Van de hand van Jan I zijn ook enkele wetten voor straffen voor kwaadsprekers, vechters, moordenaars.

Tijdens zijn regering wordt aan de nieuw gebouwde kerk de naam Johannes de Evangelist gegeven.

In Brabant is het in die tijd erg onrustig. De vijandelijkheden tussen Brabant en Gelre laaien op.

Jan I staat met 1500 ridders tegenover het vijandelijk leger, dat wel 2200 ridders telt. Uiteindelijk wint Jan I de strijd. In 1294 wordt hij uitgenodigd voor de bruiloft van de Engelse koning Eduard II. Op het programma staat ook een riddertoernooi met lansen, de liefhebberij van Jan I. Hij wordt tijdens het toernooi echter zo zwaar verwond aan een van zijn armen, dat hij na enkele dagen overlijdt. Hij wordt begraven in Brussel, in de kerk van de minderbroeders.

Foto Ellie de Vries

B

Bewaarde geschiedenis van de Meierij

Geschiedenis wordt vaak verteld aan de hand van gebouwen, voorwerpen en geschriften. Die worden dan ook goed onderhouden of door een gedenksteen onder de aandacht gebracht. Zelden is een ‘gedenksteen’ twee hectare groot.

Het Heempark ‘s-Hertogenbosch Zuid is sinds 1960 een, twee hectare groot, monument voor allerlei verdwenen planten en landschapselementen. Het park is aangelegd op een landtong die overbleef bij het uitgraven van de Zuiderplas.

Er zijn dertien biotopen zoals die vroeger in de Meierij voorkwamen of in verarmde toestand nog steeds voorkomen. Biotopen zijn levensgemeenschappen zoals een vijver met vleesetend plantje, vestingmuur of schraal grasland. In het park zijn 800 soorten planten en dieren aanwezig. De helft van de in het park aanwezige 460 plantensoorten is elders verdwenen of zeldzaam geworden. Sinds 4 april 2011 is er zelfs een stuk stadsmuur, gemetseld van afvalstenen van Judastoren, Bastion Baselaar en de Sint-Jan. Als specie werd het recept van middeleeuwse kalkmortel gebruikt.

Om zo snel mogelijk een goede basis te hebben voor de typische planten van onze vestingmuren, is de muur ingesmeerd met karnemelk. Van de bijbehorende planten worden stekken gekweekt en zaden verzameld. Ondertussen zijn mossen en korstmossen, zoals die in het boek De groene vestingmuren van ‘s-Hertogenbosch genoemd worden, in ontwikkeling.

Genezend van de guichel Guichelheil Anagallis arvensis. De naam alleen al, doet denken aan merkwaardige mythische gebruiken uit vervlogen tijden. Heil van heilzaam, genezend van de guichel, voor het giechelen, voor de zottigheid of voor het echte gek zijn. Er bestaan twee varianten, een rode en een blauwe; in het park vindt men alleen de rode.

Volgens oude gegevens is dit de mannelijke variant en dat terwijl de bloemen eenhuizig en tweeslachtig zijn. Dat wil zeggen dat in een bloem zowel mannelijke als vrouwelijke onderdelen voorkomen. Omdat de bloemetjes zich snel sluiten, ook bij bewolking als er regen op komst is, werd het ook wel als barometer gebruikt. Daar verwijzen de Duitse naam Armer-Leute-Wetterglas en de Engelse Poorman’s-Weatherglass naar. Bij onderzoek in Nederland werd met dit gegeven niets gedaan. Wel werden deze onmogelijke eigenschappen vermeld: Van dese cruyde wordt gheschreven dat Guychelheyl met den blauwen bloemkens den eersderm die uut hanght doet in gaen ende dat die Guychelheyl met den rooden bloemkens, contrarie van dijnen doet ende den eersderm doet uut gaen.

Klein glaskruid Een van de meest typische planten is het Klein glaskruid (Parietaria judaica). De naam slaat op het gebruik van de bladeren als poetsmiddel voor glas.

De plant komt voor op kalkrijke, voedselrijke muren, langs gevelmuren en soms ook onder heggen. Het is een beschermde en elders zeldzame plant. In ‘s-Hertogenbosch komt de plant overal in de binnenstad voor. Zelfs op binnenpleinen die volledig op de schop zijn geweest. Als voorbeeld Achter Het Zwarte Beerke (Kruisbroedershofje): op deze binnenplaats staan minstens 60 individuen die elk jaar afgeschoffeld worden. De vrucht is een 1-1,4 mm lang nootje en heeft een mierenbroodje. Een mierenbroodje is een aanhangsel aan zaden of vruchten van sommige plantensoorten, dat als voedsel kan dienen voor mieren.

Grote Pimpernel (Sanquisorba officinalis) In Nederland is het kruid in onbruik geraakt, ondanks dat het naar komkommer smaakt en goed te gebruiken is in salades of zelfs in plaats van sla. Grote pimpernel is een bekend kruid, dat in de geneeskunde wordt

Muur.

Klein glaskruid.

Het is een uitgroeisel van de zaadhuid. Hierdoor verspreiden de mieren de zaden verder van de plant af De mieren nemen het zaad mee naar hun nest. Tijdens deze tocht kan het mierenbroodje al van het zaad afbreken of anders wordt het in het nest van het zaad afgebeten en het zaad weer naar buiten gebracht. Het oliehoudende en koolhydraatrijke mierenbroodje wordt door de mierenlarven opgegeten. Er schijnt ook een stof te zitten die muizen afstoot. Deze plant is elders zeer zeldzaam en dus het beschermen waard. Al sinds de oudheid wordt de plant als geneeskruid gebruikt.

In de Middeleeuwen werd Glaskruid in de nacht voor bepaalde feestdagen verbrand om de duivel te bezweren.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

7

B Guichelheil.

gebruikt om bloed te stollen en ontstekingen in mond en keel te remmen. De letterlijke vertaling van Sanquisorba is bloedslurper. De pimpernel staat ook bekend als sorbenkruid. Grote pimpernel dankt hieraan voornamelijk zijn bekendheid. In de Chinese en Russische geneeskunde wordt de tot poeder vermalen bloem nog steeds gebruikt om bloed te stelpen. Thee gemaakt van bladeren remt keel- en mondontstekingen en werkt urine uitdrijvend. In vroeger tijden werd sap van de plant toegediend ter bestrijding van longtuberculose. Sanquisorba minor wordt 25 tot 30 centimeter hoog. De bladeren zijn aan de bovenkant blauwgroen van kleur, de onderkant is paarsrood.

Grote Pimpernel.

Waterpeper (Polygonum hydropiper) Waterpeper is een heel oud geneeskrachtig en keukenkruid. De smaak is peperachtig scherp. Vroeger werden de zaaddozen gebruikt ter vervanging of ter vervalsing van echte peper. Verse blaadjes kun je in een slaatje of een kruidenmayonaise verwerken. Het is een inheemse waterminnende plant die een halve meter hoog wordt. De groenroze bloemen zijn klein, net als de droge zaadjes. De plant stond vroeger vlak buiten de stad. Peper komt in nogal wat spreekwoorden en gezegden voor: Hij krijgt een gepeperde preek, Peperduur (heel erg duur), Dat ruikt naar peper (dat is erg duur), Peper- en zoutkleurig haar (zwart en wit door elkaar, of donker met grijze haren erdoor), Peper gaan halen (naar Indië gaan), Iemand naar het peperland zenden (iemand ver van huis sturen), Dat is andere peper (dat is moeilijk), Peper in iemands reet stoppen (iemand tot actie aansporen), Peper in je reet hebben (zeer actief zijn).

Russenfamilie Pitrus is een wilde vaste plant uit de russenfamilie ( Juncaceae). De pitrus wordt ook als waterplant in de siertuin gebruikt. De plant groeit op vochtige plekken, zoals langs de waterkant, in weilanden en in moerassen.

De plant is aan zijn naam gekomen omdat het merg

8

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

vroeger als lampenpit diende. Het witte merg in de ronde groene stengel werd er voorzichtig uit gepulkt.

Dat pellen gebeurde aan het eind van de herfst als ze helemaal uitgegroeid maar nog groen waren. Bruine stengels zijn hard en te droog. Het merg is een dun wit staafje dat poreus is en makkelijk olie opneemt. Het systeem zou volgens sommige bronnen al 2000 jaar oud zijn. Er schijnen her en der nog oude knijpertjes te zijn, waar je zo’n los biezenkaarsje in kon klemmen.

Tijdens perioden zonder elektriciteit en schaarste aan kaarsen in de Tweede Wereldoorlog, is op sommige plaatsen weer gebruik gemaakt van lampenpitjes uit de pitrus. Al is het gebruik als lampenpit verdwenen, de naam bleef en de mogelijkheid ook.

Werkgroep Ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het Heempark in 2010 is er een fotoboek uitgegeven met ongeveer 250 foto’s van planten en dieren. Het fotoboek 50 jaar Heempark is beschikbaar in de bibliotheek van het Kringhuis, bij de Openbare Bibliotheek, in het Stadsarchief en in het Heempark.

Het park is van zonsopgang tot zonsondergang geopend en is ook goed toegankelijk voor rollators en scootmobiels. De grote poort is open op woensdag- en donderdagmiddag van 13.30 tot 16.00 uur. Leden van de werkgroep zijn dan ook aanwezig. Het park ligt achter het Sint-Janslyceum aan het Sweelinckplein: de brug over en links aanhouden. Ieder jaar worden vier seizoensrondleidingen georganiseerd, die op diverse plaatsen worden aangekondigd.

De doelstellingen van de werkgroep Heempark zijn: 1) Een overzicht geven van enkele voor de Meierij karakteristieke plantengemeenschappen en plantensoorten en de historische waarde hiervan.

Zowel van de plantengemeenschap als van de soort in een zo natuurlijk mogelijke omgeving.

2). De diversiteit binnen de plantenfamilies te onderzoeken en leren kennen van een aantal plantenfamilies die op de Brabantse zandgronden voorkomen en waarvan meerdere soorten aanwezig zijn.

3. De bezoekers van de natuur te laten genieten en kennis te laten maken met een aantal belangrijke plantengemeenschappen en plantensoorten uit de Meierij.

Meer informatie over de werkgroep en het Heempark is te vinden op de website: www.heempark-s-hertogenbosch.nl Foto’s Ben van Bennekom

Z

Zingen met passie en plezier Het Binnendiezekoor is in de loop van de tijd uitgegroeid tot een niet meer weg te denken onderdeel van de Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch. Van een winters gezelligheidsclubje voor schippers heeft het zich ontwikkeld tot een koor met de nodige ambitie. In 2000 waren alleen vrijwilligers van de Binnendieze lid van het koor. Vandaag de dag bestaat het koor uit vrijwilligers uit alle geledingen van de Kring.

Gerard ter Steege en Ed Hupkens Vincentiusvereniging of een verzorgings-/verpleeghuis.

Het huidige repertoire bestaat vooral uit meerstemmige liederen over ’s-Hertogenbosch en over de Binnendieze.

Daarnaast worden ook Engelse zeemansliederen en evergreens gezongen. Het koor beschikt zelfs over

Het Binnendiezekoor in de Kersouwe.

Plezier in het zingen en een redelijk stemgeluid zijn enkele belangrijke voorwaarden waaraan de leden van het koor moeten voldoen. Van een oorspronkelijk zanggroepje van achttien schippers en baliemedewerkers groeide het koor uit naar 33 leden.

Het koor bestaat nu uit acht sopranen, negen alten, negen tenoren en zeven bassen. Het staat onder leiding van de dirigent Theo Kroon, de muzikale begeleiding wordt verzorgd door accordeoniste Dieny de Vries.

Optredens In 2005 nam Theo het groepje liedjeszangers onder zijn muzikale hoede. Met zijn ervaringen wist hij het zanggroepje om te smeden tot een heus koor. Geen gemakkelijke klus omdat de meesten van zang- en ademhalingstechniek, muziek lezen, meerstemmig zingen nog nooit hadden gehoord. De zangtechniek werd verbeterd en zelfs meerstemmige liederen kwamen op het repertoire. De kwaliteit verbeterde hoorbaar en meer en meer werd het koor uitgenodigd om mee te werken aan concerten in de stad, maar ook daarbuiten. Optredens werden onder meer verzorgd in Amsterdam (Sail), in Vlissingen (vlootdagen) en in Amersfoort (uitwisseling). Een keer per jaar wordt een optreden verzorgd voor een sociaal maatschappelijke organisatie of instelling in de stad, zoals de

eigen solisten waardoor speciale accenten in het repertoire kunnen worden neergezet. Samen met de muziekcommissie bekijkt de dirigent regelmatig of een bepaald muziekwerk geschikt is of geschikt gemaakt kan worden voor het koor.

Nieuw bestuur Vanaf de oprichting van het koor wordt de onderlinge gezelligheid door de leden als heel belangrijk ervaren.

Hard wordt gewerkt aan de kwaliteit van de zang en de uitbreiding van het repertoire. Een ontwikkeling die zeker is gestimuleerd en uitgebouwd door de voormalige en huidige bestuursleden. Onlangs is Jan van de Gevel benoemd tot nieuwe voorzitter als opvolger van Bernadette Woerdman. Jan weet zich in het bestuur gesteund door Piet Altorf (penningmeester), Madeleine Melman (secretaris), Clary van Roosmalen (PR) en Hans van den Heuvel (muziekcommissie). De resultaten van een in 2011 gehouden enquête onder de leden vormen voor het nieuwe bestuur de leidraad naar de toekomst toe. Binnen de Kring bezit het koor de status van werkgroep met een eigen outfit en logo, maar ook met een eigen contributie en natuurlijk een jaarlijks ‘Uitje’.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

9

Z V

Van nu naar toen en

Jan van de Gevel en Clary van Roosmalen.

Het koor laat zich niet gemakkelijk duiden als een shanty-, smartlap- of zeemanskoor en presenteert zich het liefst als het Binnendiezekoor. De liedjes gaan over ’s-Hertogenbosch, over de Binnendieze en over water. Wel wordt voortdurend gezocht naar een verbreding van het repertoire. Voor de muziekcommissie en de dirigent is het een regelrechte uitdaging om aansprekende liedjes toe te voegen aan het zangprogramma.

Nieuw is ook dat bij optredens de muziekboeken voortaan worden thuis gelaten, waardoor een beter contact ontstaat met het publiek. Regelmatig is het koor te horen bij activiteiten van de Kring en in de stad. In het land wordt nu onderzocht of er meer koren bestaan met ongeveer dezelfde doelstelling en een vergelijkbaar repertoire. De intentie hierbij is een onderlinge uitwisseling te realiseren, die de kwaliteit en de gezelligheid alleen maar ten goede laat komen.

Ambitie Onlangs was het koor te horen tijdens een optreden op het kleine podium in openluchttheater de Kersouwe in Heeswijk Dinther. Dit optreden was een onderdeel in het gevarieerd avondprogramma Open Podium. Het was een heerlijke zomeravond met een programma vol verrassende acts. Met een prima optreden midden in de bossen wist het koor de bezoekers te verrassen en te enthousiasmeren. Ook dit optreden sluit weer aan op de ambitie van het koor om steeds grensverleggend bezig te zijn. Andere locaties en omstandigheden, werken aan de naamsbekendheid en steeds weer nieuwe ervaringen opdoen met een divers publiek.

“Wij willen ons publiek mooie liedjes laten horen. Waar nodig stemmen wij ons repertoire daar op af. Lang niet altijd hebben wij te maken met een luisterpubliek, ook daar moet je als koor mee om kunnen gaan. Wij staan wel voortdurend open voor nieuwe leden. Plezier in het zingen en een inpasbare stem zijn de belangrijkste voorwaarden om als lid te kunnen worden toegelaten.

Lid worden van een koor dat niet meer weg te denken is uit de Kring, uit de Binnendieze en uit de oude Vestingstad,” aldus Jan van de Gevel.

Foto’s Gerard ter Steege en Ed Hupkens

10

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

De naam De Gruyter is onlosmakelijk verbonden aan ’s-Hertogenbosch. In 1818 start Piet de Gruijter een handelszaak in grutterswaren aan de Hooge Steenweg, tien jaar later volgt de eerste fabriek. Deze combinatie vormt de opmaat tot een bedrijf dat tussen 1945 en 1970 de grootste industriële werkgever van ’s-Hertogenbosch is. In de zeventiger jaren van de vorige eeuw gaat het mis. De Gruyter leefde voort in de herinnering en als naam in de fabriek aan de Veemarktkade. Die fabriek bruist inmiddels van nieuwe activiteit. Dat was het juiste moment voor Frans van Gaal en Niek van der Donk om door middel van een boek terug te blikken en vooruit te kijken.

Het boek De fabriek in de etalage is thematisch opgezet, zoals de schrijvers in hun inleiding melden, “waarbij de ‘genen’ van het familiebedrijf De Gruyter het uitgangspunt vormen.”

In negen verhalen proberen de auteurs antwoord te geven op vragen als: Hoe kon dit familiebedrijf uitgroeien tot zo’n succesvolle onderneming? Hoe is de teloorgang te verklaren? Hoe heeft de samenleving hieraan bijgedragen?

Controle over alles Van meet af aan wil de familie De Gruijter alles in eigen hand houden. De winkels verkopen uitsluitend producten uit de eigen fabrieken. Voor nieuwe producten wordt een nieuwe productielijn gebouwd, zodat bijvoorbeeld de fabriek in de Orthenstraat in de loop van enkele decennia almaar groter wordt.

Dat grote worden gaat gepaard met een toenemende onoverzichtelijkheid. Wanneer ze dan ook gesloten wordt, lijkt op dat moment maar een oplossing voor het ‘gele monster’: slopen. Dat laatste blijft de fabriek aan de Veemarktkade gelukkig bespaard: wat moet er met de grond gebeuren, als dat gebouwencomplex tegen de vlakte gaat? De economische waarde van de grond na sloop is lager dan de sloopkosten.

Frans van Gaal & Niek van der Donk, De fabriek in de etalage. De Gruyter: opkomst, bloei en ondergang van een systeem. Het boek telt 144 pagina’s, het is gebonden en telt vele illustraties.

De vormgeving van FoURPAcK ontwerpers uit ’s-Hertogenbosch is erg mooi. Het boek is uitgegeven door de Bossche uitgever Wolfaert, in samenwerking met de BIM. Het kost € 21,95 en is ook verkrijgbaar in het Kringhuis aan de Parade.

n terug Nik de Vries

Het feit dat de familie controle over alles wil behouden is misschien de belangrijkste factor voor de ondergang van het bedrijf. Terwijl concurrenten producten van overal vandaan verkopen, houdt de familie te lang vast aan de traditie.

Overigens: dat alles onder controle houden moet ook in andere opzichten letterlijk worden genomen. Niet alleen kent De Gruyter een bouwbureau, inclusief een eigen architect, een eigen technische dienst, maar ook wil de directie zicht houden op het personeel. Als er bijvoorbeeld al een familielid van je bij het bedrijf werkt, word jij bijna zeker aangenomen. De Gruyter heeft het niet zo op vreemden, lijkt het. Het bedrijf heeft het ook niet zo op kritiek: vakbonden krijgen geen voet aan de grond, niet nodig, vindt de directie.

Degelijkheid De Gruyter stond voor degelijkheid en kwaliteit. Wat er verkocht werd, was altijd van eersteklas kwaliteit.

Ook de omgeving, de winkels, ademt die topklasse.

Veel zorg en geld werden besteed aan vormgeving en inrichting. De winkeldames zagen er altijd piekfijn uit. Het rook er verrukkelijk. Dat alles bleef heel lang veel klanten trekken. Die klanten werden ook gelokt door innovatieve zaken als klantenbindende acties en bijvoorbeeld oploskoffie. Wie kent niet meer de slogan: En betere waar en 10 procent… Vooral dat laatste bleek een klantenbinder van formaat. Ik weet nog dat ik van tijd tot tijd bij opa en oma de bedragen van de oranje kassabons bij elkaar mocht tellen. Dan rekende je uit hoeveel 10 procent daarvan was en dat laatste bedrag kreeg je terug in de winkel: altijd handig als kermisgeld of tegen Sinterklaas.

Intussen groeit vooral na de Tweede Wereldoorlog de concurrentie. Aanvankelijk houdt De Gruyter nog de overhand, maar een zaak als Albert Heijn ligt op de loer. In winkels van die laatste keten kan de klant ook terecht voor ‘vreemde’ producten. Daar wordt ook het systeem van supermarkt volledig uitgebouwd. Dat zijn twee dingen die meegespeeld hebben bij de teloorgang van De Gruyter. Overigens wordt uit het boek duidelijk dat ook persoonlijke tegenstellingen binnen de familie De Gruijter een grote rol hebben gespeeld in dit proces.

Toekomst Boeiend is het om te lezen hoe de fabriek aan de Veemarktkade eerst overeind is gehouden, vervolgens aftakelt en tot slot herrijst als Phoenix. De Bossche Investeringsmaatschappij (BIM), onder leiding van directeur Clemens Bolhaar, wordt in 1986 eigenaar van het complex. In 2006 laat Bolhaar een veiligheidsinspectie houden. Het blijkt oerdegelijk te zijn en mede daardoor ziet hij grote kansen voor de toekomst. Het complex kent afdelingen uit diverse tijden. Daardoor is een bont architectonisch geheel ontstaan. Bij de herontwikkeling van het geheel wordt hier nadrukkelijk rekening mee gehouden. Zo blijft de erfenis goed zichtbaar. Er is en wordt enorm veel verbouwd. Inmiddels zitten er tientallen kleine bedrijfjes in de De Gruyterfabriek, zoals de naam nu luidt. Volgens Bolhaar moeten deze bedrijfjes dynamisch zijn en elkaar ‘kruisbestuiven’.

Foto’s Jack van Elten

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

11

R

Reset Heetmanplein

Tijdens de Nacht van de Architectuur op 29 juni van dit jaar in de Verkadefabriek maakte wethouder Geert Snijders de winnaars bekend van de ideeënprijsvraag Reset Heetmanplein. Een bijzondere en interessante verzameling ontwerpen is dit jaar door de jury, onder voorzitterschap van de architect John Körmeling, beoordeeld. Vier plannen vielen daar bij op, waarbij er dit jaar zelfs twee eerste prijzen konden worden uitgereikt. Alle 62 ingezonden maquettes staan tentoongesteld in de hal van het Stadskantoor. Karin van Pinxteren ontwierp de tentoonstelling.

Circus Jeroen Bosch.

Heetmanpark.

12

In samenwerking met de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) en de gemeente ’s-Hertogenbosch schrijft het Bosch Architectuur Initiatief (BAI) jaarlijks een bijzondere ontwerpprijsvraag uit, waarvoor iedereen zich kan inschrijven. Met deze prijsvraag willen de drie partijen het publiek het plezier en ook de problematiek van het ontwerpen laten ontdekken.

Zij hopen belangstellenden bewust(er) te maken van de (ruimtelijke) kwaliteit van het leefmilieu, met name die van onze stad. De prijsvraag is inmiddels tot een traditie uitgegroeid; sinds de start in 1996 hebben de resultaten geleid tot allerlei kleine en grote projecten in onze stad. Vele daarvan zijn daadwerkelijk uitgevoerd of in voorbereiding. Bijvoorbeeld de inzendingen De Moerasbrug in 2004, Beleger de stad in 2005, De drijvende woning in 2006, Een verbinding over de Zuid-Willemsvaart in 2008 en het Ossuarium in 2009, Een landschappelijke visie en het ontwerp voor een watersportpaviljoen aan het Engelermeer in 2010, en vorig jaar Reset het Kruithuis. Ook in 2012 werd het publiek weer opgeroepen om mee te denken over een actuele vraag en deze met een krachtig idee te beantwoorden. De zestiende editie van de jaarlijks terugkerende BAI-ideeënprijsvraag was opnieuw een bijzondere: Reset het Heetmanplein – Welkom in Den Bosch! Bedenk een nieuwe entree voor ’s-Hertogenbosch en geef daarmee opnieuw betekenis

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

aan deze plek. Uit liefst 62 inzendingen werden vier prijswinnaars bekend gemaakt: twee eerste prijzen en twee eervolle vermeldingen.

Circus Jeroen Bosch Een eerste prijs van 3.500 euro ging naar het ontwerp Circus Jeroen Bosch van Jeroen Bos en David de Jong. De tegenstelling tussen architectuur en natuur, typerend voor het huidige Heetmanplein, is hierbij als uitgangspunt genomen. Ter versterking van dit contrast hebben zij een stadsmuur ontworpen die fungeert als één grote entree. Een rondgaande poort die, verwijzend naar de oude stadswal, de grens tussen stad en land markeert. Om het contrast met de natuur verder te versterken, is het binnengebied vormgegeven als een geasfalteerd parkeerterrein, waarbij de parkeerindeling bewust geen rekening houdt met bestaande objecten. Om het verschil met het asfalt voelbaar te maken, wordt de bestaande verkeersroute bestraat met kasseien. Contrasterend met het asfalt is de stadsmuur ontworpen als modern, wit object.

Met deze ommuring wordt een plein gecreëerd dat op vele manieren kan worden gebruikt. Zo ontstaat een doorgangsgebied dat tegelijkertijd verblijfsgebied is: een plein omringd door een iconische muur dat dé entree tot de stad vormt.

Heetmanpark Eveneens een eerste prijs van 3.500 euro won het ontwerp Heetmanpark van Pepijn van Voorst en Karho Yeung. De voorgestelde herstructurering van het Heetmanplein geeft aanleiding tot de vraag wat de nieuwe betekenis van deze plek zal moeten zijn. De geschiedenis heeft deze plek een paar keer weggevaagd en opnieuw gedefinieerd. Om de waarde van deze locatie tastbaar te maken zullen de bestaande historische wegen-, verdedigings- en waterstructuren bewaard of nagebootst worden in een openbaar park.

Het ontwerp behelst zwevende stadswalstructuren.

K

Korte berichten

Ed Hupkens

Vacature

Harry Soors was onder andere lid van de werkgroep WINDE van de Kring Vrienden. Door zijn overlijden is de werkgroep op zoek naar een vervanger.

De werkgroep houdt zich vooral bezig met het industrieel erfgoed binnen ’s-Hertogenbosch.

Als u belangstelling hebt, kunt u deze kenbaar maken via algemeen@kringvrienden.nl.

Maand van de geschiedenis: arm en rijk Redactie

MijnPlein.

MijnPlein Een eervolle vermelding werd toegekend aan het ontwerp MijnPlein van Beatriz Ramo, Oscar Gential, Ahinitze Errasti Echebarria en Beatriz González Lazo.

Het plan doet denken aan een strandpier, compleet met circus. Aan het einde van de pier is van alles te beleven. De Vughterstraat krijgt nu eindelijk een einde.

Het leven gaat daarbij gewoon onder het plein door, dat de vorm aanneemt van een ravelijn. De bestaande toren van Essent en deze nieuw geplande toren markeren een nieuwe poort van de stad.

Tuin der Lusten Eveneens een eervolle vermelding kreeg het ontwerp Tuin der Lusten van Maaike Marechal en Suzanne Linders. De Tuin der Lusten is een bizar heuvellandschap. Dit landschap ontleent zijn vorm aan de geschiedenis van de stad met haar vestingwerken.

Bij aanvallen op de stad werden wallen opgeworpen door de belager om zich daarachter te kunnen verschansen. Nu worden deze heuvels op een andere manier gebruikt: het publiek kan genieten van het uitzichten, er wordt geluierd en gewandeld, aan de waterkant wordt gepicknickt. Men kan genieten van de muziek die uit het Vestingtheater klinkt. De natuur heeft de stad belegerd en heeft weer een beetje terrein gewonnen.

Het Bosch Architectuur Initiatief wil bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit in ‘s-Hertogenbosch en de regio via een brede publieke discussie over architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en beeldende kunst. Info: www.bai-denbosch.nl.

Foto’s Ed Hupkens

In oktober wordt traditioneel de maand van de geschiedenis gehouden. Dit jaar is het thema Arm en rijk, van armenhuis tot stadspaleis. De Tijdreiziger organiseert de activiteiten in ’s-Hertogenbosch. De Kring Vrienden doet actief mee.

Vier thema’s staan centraal: wonen, sociale zorg, vrije tijd/vermaak, onderwijs/werk. Op een laagdrempelige manier wordt aan deze thema’s aandacht geschonken.

Rondom deze onderwerpen worden tal van activiteiten georganiseerd. Naast vier thema-avonden, op bijzondere locaties, worden er etalages door studenten ingericht in de Bossche Binnenstad. Er komen stamtafelgesprekken met ouderen, die de crisis uit de jaren ‘20 en ‘30 hebben meegemaakt en jongeren.

Deze gesprekken worden geregistreerd en uitgezonden op tv en gebruikt als inleiding op de thema-avonden.

Op middelbare scholen worden objecten geplaatst die te maken hebben met de thema’s.

Ook zullen dit jaar stadswandelingen niet ontbreken die rechtstreeks verband houden met de subthema’s.

De jeugd wordt niet vergeten. Voor kinderen zal op theatrale manier de geschiedenis rond het thema Arm en rijk via nog bestaande panden als de Bibliotheek (het voormalig Geefhuis), de bank van Leening, de oude Sint-Jacobkerk (afdeling BAM) en het Zwanenbroedershuis worden voorgesteld.

De maand wordt maandag 1 oktober geopend in de Pleinzaal van het Theater aan de Parade, met de Avond van de Geschiedenis. Het belooft een avond vol vooruitblikken, films, sprekers en vertier te worden.

Naast dit alles wordt er door het stadsarchief een wedstrijd uitgeschreven. Documentairemakers krijgen de gelegenheid om een film te maken over het thema Arm en Rijk. Een deskundige jury beoordeelt de ingeleverde scenario’s en de winnaar wordt in de gelegenheid gesteld zijn scenario te verfilmen.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

13

B

Beeld van de goede herder

Op het pleintje vóór het Jeroen Bosch Art Centrum (de voormalige Sint-Jacobskerk) te ‘s-Hertogenbosch bevindt zich op een sokkel het beeld van een man. De man ligt op zijn knieën gebogen over een schaapje. Op zijn schouders draagt hij een lam.

Het beeld stelt een herder voor die zich bekommert om zijn schapen: een goede herder.

Hij maakte zich sterk als drankbestrijder…

Het thema van de goede herder is een van de oudste iconografische uitingen in de christelijke kunst. Het gegeven komt uit de Bijbel. Jezus noemt zich in diverse teksten de goede herder. Al vroeg beeldt men de goede herder uit als een jeugdig figuur gekleed in een korte tunica. Hij draagt vaak een herdersstaf en –tas. Hij staat met een lam op de schouder en enkele schapen bij de benen. Het Vaticaans Museum bewaart een oud beeld van de goede herder en in de catacombe

14

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Geert Donkers van Priscilla in Rome is een geschilderde uitbeelding bekend. Het beeld voor het JBAC is een variant op het thema.

Het beeld werd door de beeldhouwer Albert Termote uit Franse kalksteen gehakt. Termote was in 1887 in België geboren en vluchtte tijdens de Eerste Wereldoorlog via Engeland naar Nederland. Tot 1918 studeerde hij beeldhouwkunst bij Jan Bronner aan de Rijksacademie in Amsterdam. Daarna vestigde hij zich in Voorburg bij Den Haag. Het werk van Albert Termote werd op veel plaatsen in het land geplaatst.

Het meest bekend werden wel zijn ruiterstandbeelden, zoals het beeld van Willibrord te paard op het Janskerkhof in Utrecht. Termote werkte in een krachtige stijl. Ook zijn beeld van de goede herder werd op een expressieve wijze uitgevoerd. Albert Termote overleed in 1978.

Het beeld voor de Sint-Jacob werd in 1935 geplaatst ter ere van mgr. Prinsen. Hij was vanaf 1885, dus vijftig jaar, werkzaam in de parochie van Sint-Jacob.

Eerst een aantal jaren als kapelaan en daarna een lange periode als pastoor. Onder zijn bestuur werd het huidige kerkgebouw opgericht. Pastoor Prinsen stond ook bekend als een sociaal bewogen geestelijke.

Hij maakte zich sterk als drankbestrijder en stond in 1892, weliswaar met enig ‘geregel’, aan de wieg van de R.K. Werkliedenbond te ’s-Hertogenbosch.

Voorts was hij medeoprichter van de R.K. Lycea en speelde hij een rol in de volkshuisvesting in de stad.

De naar hem genoemde woningbouwvereniging Mgr. Prinsen bouwde onder andere in de Muntel enkele wooncomplexen. Het beeld van de goede herder kreeg door de activiteiten van mgr. Prinsen een extra betekenis.

Een echte traditionele goede herder staat aan de Ketsheuvel, achter de San Salvatorkerk, in Orthen.

Het is een staande Christusfiguur met een schaap op de schouders en twee schapen bij de benen.

Het natuurstenen beeld werd in 1944 geplaatst uit dankbaarheid. Het werd gemaakt door de Bossche beeldhouwer Piet Verdonk.

Bronnen: J.Timmers, Christelijke symboliek en iconografie H. Molhuysen, Oe gotte kék daor

Foto Ellie de Vries

B

Hier staoi ik dan 5

We blijven nog even in de Pijp, die ooit een gezellige oude volkswijk was. Daar deden het inmiddels lege Groot Ziekengasthuis, het gesloopte oude politiebureau en het daarvoor in de plaats gekomen winkelcentrum Arena de gezelligheid verdwijnen. Om die reden laten we deze dan ook maar rechts liggen, en vervolgen onze route links door Achter de Tolbrug. De naam van deze straat verwijst naar de tolbrug over de verdwenen Marktstroom, deel van de Binnendieze op het einde van de Markstraat. Hier werd vroeger tol voor passerende vaartuigen geheven, waarna de schippers hun handelswaar naar de pakhuizen konden brengen.

Nooduitgang.

D’n Burger.

Van sommige pakhuizen is vanuit Achter de Tolbrug de achterzijde nog steeds duidelijk zichtbaar.

Ook nog te lezen op één van deze panden is de tekst “nooduitgang” boven de deur aan de achterkant van de Luxor, de bekende Bossche bioscoop aan de Hooge Steenweg die helaas vanwege teruglopende bezoekersaantallen in 1976 haar deuren moest sluiten. Voor mij bleven die deuren al in 1973 gesloten. Als nieuwsgierige puber was ik zeer nieuwsgierig naar al het bloot in de spraakmakende speelfilm Turks Fruit. Op mijn tenen stond ik voor het loket om een toegangskaartje te kopen; helaas voor mij had de caissière meteen door dat ik nog geen 16 was.

Vanuit deze nooduitgang is ook het prachtige ‘scheve’ torentje van de voormalige Sint-Pieterskerk te zien, in de volksmond ook wel de Tolbrugkerk genoemd.

Voor de oude pastorie staat het beeld van pastoor de Kroon, zeer geliefd en begaan met de bewoners van zijn parochie.

We verlaten het Tolbrugkwartier, zoals de Pijp nu wordt genoemd, door linksaf de Ruische Poort in te gaan.

Op het einde hiervan staat een prachtige monumentale poort. Direct rechts in de Orthenstraat is nog goed te zien dat hier brouwerijen waren gehuisvest. De gevelsteen van een Brouwkuip en de tekst De Gulden Hopsack boven de deur zijn de zichtbare bewijzen.

Bij het zien hiervan loopt me het water in de mond, het komt dan ook goed uit dat juist hier tegenover één van mijn favoriete cafés van ’s-Hertogenbosch zit.

Sjef Brummer Bij d’n Burger Hier staoi ik dan, bij d’n Burger dè mooi stadscafé Ik kom hier dan ok gère, ge makt daor van alles mee Van jonk tot oud, van rècht naor krom Iedereen mag daor naor binne, iedereen is daor welkom, Ge komt‘r veur ’n praotje, ’n slùkske en veur de lol Ge komt‘r veur Truuske’s, ze schenkt daor alle glaoze vol Ge komt‘r veur Raymonne, z’n hèpkes die gaon d’r altijd in Ge komt‘r veur de stamgaste. Nee, ik heb ’t daor goed naor m’nne zin Ge komt‘r veur Franse, ’nne Kruikezeiker in Den Bosch Ge komt‘r veur Johanne, mee z’n Duitse liedjes gaot ie himmaol los Ge komt‘r veur Leonne, vaok telt ie ’t geld van de spaorkas Ge komt‘r veur Huubke’s, mee hum drink ik ok gère ’n glas Ge komt‘r veur Sjannie’s, ze ruurt d’r mùndje wel Ge komt‘r veur Gemma’s en Astridte, dè’s pas ’n mooi stel Ge komt‘r veur Elske en Henke, die ik ok gère zie Ge komt‘r veur… tsja, veur wie komde daor eigenlijk nie Mee z’n alle maoke we dan plezier, en ik vergit dan d’n tijd ’t Klùkske dè tikt gewôôn deur, ‘t kent gin gezelligheid En as ik dan m’n buske net gehaold heb, ’n bietje van slag Dan denk ik: Was ’t alvast mar wir de volgende week ‘n vrijdag Wè kom ik toch gère bij d’n Burger, dè mooi café Wè kom ik toch gère bij d’n Burger, ge makt daor van alles mee

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

15

E

Een nadere kennismaking 3

Het Grôôt Bosch Dictee (GBD) is een evenement van cultuurhistorische vereniging De Boschboom. Sprekers en belangstellenden van het Bossche stadsdialect grijpen jaarlijks deze gelegenheid aan om hun kennis van het Bosch dialect te testen en om ook eens op schrift met dialect bezig te zijn. Een van de deelnemers aan het GBD die steevast in de prijzen valt, is Nort Lammers. Reden voor de redactie om Nort Lammers nader voor te stellen aan de hand van vijf vragen.

1) Wie is Nort Lammers?

Bosschenaor. Mijn moeder komt van de Mèrt (De Kleine Winst, toen een tabakswinkel), mijn vader komt van de Fonteinstraat, slagerij. Ik ben geboren in de Verwersstraat en opgegroeid in de Fonteinstraat.

Een geweldige jeugd beleefd met vriendjes uit de buurt, de lagere school, de scouting en de Schola Cantorum. Het vervolgonderwijs, Sint-Janslyceum (HBS-A) en Kweekschool, bracht nieuwe vrienden.

Na mijn diensttijd als onderwijzer begonnen aan de Lucasschool in Zuid. Avondstudie: Economie en Frans (hobby Geschiedenis) vervolgens les gaan geven op de Sancta Maria MULO, Aartshertogenlaan. Later: MAVO en VMBO-t. Sportief: jazeker. Basketball: Black Eagles/ Old Eagles en tennis: Bastion Baselaar.

De Bossche binnenstad was mijn leefgebied in alle opzichten. In 1966 trouwde ik met Ria en koos domicilie op de Vliert (10 minuten van de binnenstad!)

Daar zijn mijn beide dochters geboren: Stanneke (nu wonende in Frankrijk) Maaike (nu wonende in Hintham). Kleinkeinder: Emile, Cas, Pauline, Timon en Noud.

Verder o.a. actief als: bestuurslid van het JBAC, adviseur bij Boschlogie ( jarenlang als voorzitter), stagiaire bij het Genootschap ter promoting van de naam ’s-Hertogenbosch, actief bij de Stadspartij Knillis en in de carnavalsvereniging “de Gruunen Errum”.

16

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Redactie 2) Wat heb je met ’s-Hertogenbosch?

Ik voel me daar thuis, houd van ’s-Hertogenbosch en de vele bekende lieve mensen die veelal als vrijwilliger “ergens” actief zijn. ’s-Hertogenbosch en Oeteldonk zijn voor mij ook onafscheidelijk.

3) Wat doe je bij de Kring?

Kort samengevat: 1. Vanaf 1974 stadsgids “avant la lettre” bij de toen gehouden stadswandelingen, dit gedurende enkele jaren 2. Lid van de werkgroep “Onderwijs” later “Scriptie Wedstrijd” 1976 - 1978 3. Voorzitter Kring Vrienden, Stichting Binnendieze en Stichting Jeroen Bosch Atelier 1988-1992 4. Bomer bij de Stichting Binnendieze 1988 en 1989 5. Voorzitter werkgroep Het kleine Monument 19881996, lid 1997-2001, voorzitter van 2002 t/m heden 6. Adviseur bij Commissie Opleiding Stadsgidsen (COS) 2010 t/m juni 2012 7. Voorzitter Management Team Coördinatoren (MTC) 2011 t/m heden De waardering die ik van de Kring heb mogen ontvangen in de vorm van het erelidmaatschap van onze onvolprezen vereniging , heeft mij en Ria erg goed gedaan.

4) Waardoor behoor jij vaak tot de winnaars van het Grôôt Bosch Dictee?

Gewôôn. Oew eigen nie schaome veur ’t Bossche dialect. Bij ons thuis en in onze buurt waore we ons wel bewust dè ge nie overal Bosch kos praote. ’T dialect wier as gezèllig ervaore en waar stevast onderdeel van liedtekste of veurdrachte.

5) Hoe kunnen deelnemers zich op het GBD voorbereiden?

Kies uit onderstaonde informaotie: 1. Boekwèrrek van Harry van den Berselaar: “Wè zeet uwes” 2. Ouwe dictees op de site van de Boschbôôm 3. De stukskes van Frank Finkers over “Bosch Dialect” in de Bossche Bladen 4. Buukske “Spul van de Rul” 5. Bossche woordenboeken Nouw, as ge dan de hille sjoos deurgenome het, komde d’r achter dè ge ’t ammaol nie mir wit: Dè beschiet ‘r dus nie aon. Succes wor!

HOUDOE WOR.

B

Bossche klokken 2

Veel Bossche klokken dragen teksten. Teksten met een eeuwigheidswaarde, zoals Bijbelboodschappen en andere religieuze uitspraken en teksten met gelegenheidsmeldingen. 27 oktober nadert, de herdenkingsdag van de Bossche Bevrijding na de Tweede Wereldoorlog. Dat is zo’n gelegenheid. Een aantal klokken draagt een tekst die met oorlog, bevrijding of vrede van doen heeft.

Klok van de Annakerk (Boschmeersingel).

In de Lambertuskerk in Rosmalen hangt zo’n klok sinds 1950.De Latijnse tekst spreekt over een bittere herinnering en over vreugde voor herwonnen vrijheid: Fracto furore Teutonico clamo pacem. Een ons behulpzame Latijnkenner vertaalde de tekst tot: Nu de Duitse razernij bedwongen is, schreeuw ik de vrede uit. In de Latijnse tekst lezen we ‘Teutonico’, in het Nederlands ‘Teutonen’, als alternatieve naam voor het Duitse volk. De Teutonen waren een Germaans volk dat in de laatste twee eeuwen voor onze jaartelling in Europa rondtrok. Ze staan te boek als voorloper en meesterras van de latere Ariërbeweging. Geen eretitel dus. Al met al beschrijft het opschrift vreugde over vrijheid, maar ook over een huiveringwekkend volksetiket bij opgekropt oorlogshartzeer. Het jaartal 1943 op de klok verwijst naar het jaar waarin de klok die toen in de toren hing, werd weggenomen: een voorbeeld van de vele klokken die tijdens de oorlog ‘gevorderd’ werden.

Werkgroep Klokken · Maria · populum voca onemdaem fuga 1937 gens iniiumica me afstuit 1943 grex amica residu 1954

Waarschijnlijk is in de tekst iets misgegaan. De klokkengieter heeft blijkbaar moeite gehad met het Latijn: ‘onemdaem’ dat ‘daemonem’ moet zijn. Daarin is het woord ‘demon’ te herkennen, wat duivel betekent.

Vertaald in het Nederlands lezen we: Maria Roep het volk (bijeen) Verjaag de duivel 1937 Een vijandig volk heeft me weggenomen 1943 Een welwillende schare heeft me hersteld/ teruggebracht 1954.

De tekst uit 1937 die op de vooroorlogse klok stond, staat nu ook weer op de nieuwe klok te lezen. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het jaar 1954. Paus Pius XII had 1954 namelijk uitgeroepen tot het Mariajaar.

De gelovigen werd gevraagd het hele jaar door te bidden tot Maria. Bidden voor steun aan de kwetsbare en minderbedeelde mensen, maar zeker ook bidden voor de wereldvrede. De naam Maria dankt de klok aan een verzoek van een weldoener in 1937.

Klok in de Rosmalense Lambertuskerk.

Een andere klok herinnert door zijn tekst op een mildere, bijna zakelijke wijze aan oorlog en vrijheid.

In 1943 wordt de Mariaklok van de Sint-Annakerk in Deuteren gevorderd.

In 1954 levert een klokkeninzamelactie onder de bewoners van oud- en nieuw-Deuteren het geld op voor een nieuwe klok. Zowel de tekst van de oude klok als een melding over oorlog en herstel daarna komen aan bod. Weer in de vorm van Latijnse tekst:

Op vergelijkbare wijze werden meer tijdens de oorlog verdwenen klokken vervangen door nieuwe klokken.

Meestal werden deze geschonken door de parochianen.

Soms kunnen we dat alleen opmaken uit een jaartal van kort na de oorlog. In 1944 schenken de bewoners van het toen nog ruimere Geertruikerkhof een klokje aan de Barmhartige Zusters van de H. Carolus Borromeus. Dit was hun manier om dankbaarheid te uiten voor de zorg van de zusters. Zorg gegeven aan kraamvrouwen en hun kinderen tijdens de

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

17

B K

Kinderen in het Bos

Bevrijdingsdagen. Dit klokje kreeg de naam Carolus.

Met eenvoudige Nederlandse woorden in alledaagse schoonheid staat de volgende tekst op het klokje: Mijn heldere klank zingt d’innige dank Voor hulp in bange dagen 27 oktober 1944

Ook dit najaar wordt educatieproject Expeditie Moerasdraak in het Bossche Broek vervolgd. Dit project is een initiatief van boswachter Janneke de Groot van Staatsbosbeheer. Bij de voorbereiding en uitvoering is intensief samenwerking gezocht met de gemeente, de Kring en de Pabo (Fontys Hogescholen). Vanuit de Kring zijn Jan van Roosmalen (Binnendieze) en Bert Subelack (gids) nauw betrokken bij het project.

Leerlingen van groep 5 en 6 van het basisonderwijs maken bij dit project een spannende ontdekkingstocht door de geschiedenis van de stad ‘s-Hertogenbosch en het moerasachtige Bossche Broek. De naam Moerasdraak is ontleend aan de bijnaam van ‘s-Hertogenbosch tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Deze naam kreeg de stad vanwege haar ligging omringd door moeras, waardoor deze als niet veroverbaar werd ervaren. ‘s-Hertogenbosch is in de 12de eeuw ontstaan in een moerassig en bebost deltagebied. De waterlopen van met name Dommel en Aa zorgden in dit laag gelegen gebied voor moerasgronden rondom de stad. Het Bossche Broek en de Moerputten zijn daar nog de restanten van. In 1594, 1601 en 1603 heeft de Oranjeprins Maurits zonder succes geprobeerd de stad in te nemen. Met name door het onder water zetten (inundatie) van de moerasgebieden rondom de oude vestingstad mislukten de belegeringen. Het was Joost van Vondel die de stad toen de bijnaam ‘Onoverwinnelijke Moerasdraak’ gaf. Bij het Beleg van 1629 door de troepen van Frederik Hendrik lukte het wel om de moerasdraak in te nemen. Het belangrijkste verdedigingsmiddel van de stad, de inundatiemethode werd daarbij teniet gedaan. Door deze verovering van het Staatse leger verloor de stad haar aansprekende bijnaam.

Klok kloosterhuis Carolus Borromeus.

Behalve over klokken lezen en vertellen, is klokken horen en ernaar luisteren voor ons het belangrijkste.

Daarom is de werkgroep bezig om in september een klokkenwandeling in het centrum van de stad te organiseren. Onder leiding van de leden van de werkgroep (Frans van der Smissen, Bert Schoot, Harry Kelder, Dennis van Hoof en Jan de Bont) kan een zoektocht worden gemaakt naar luid-, angelus- en beiaardklokken. Informatie over deze wandeling is te lezen op de website van de Kring Foto’s Harry Kelder en Frans van der Smissen

18

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Ontdekkingstocht “Door zijn voormalige functie als schootsveld is het Bossche Broek zowel rijk aan natuur als aan cultuurhistorie. We konden geen beter gebied vinden om de Bossche kinderen verwondering te laten voelen voor natuur en geschiedenis,“ begint Janneke enthousiast haar verhaal. “Het is een educatief project dat is bedacht om kinderen in de voetsporen van de magische Moerasdraak te laten treden. Staatsbosbeheer is eerst begonnen om dertig vrijwilligers op te leiden tot moerasgids. Bert Subelack is er daar één van. Na een introductieprogramma op school gaan de kinderen - voorzien van stevige schoenen en kleren die vies kunnen worden - mee op ontdekkingstocht door het moeras.”

ssche Broek Gerard ter Steege en Ed Hupkens Voor de kinderen van groep 5 en 6 staat de Moerasdraak op het programma, terwijl de kinderen van groep 7 en 8 Woordvoerder van de Natuur worden.

“Bij de uitvoering wordt een beperkte competitiestrijd aangebracht,” vult Bert aan. “We verdelen de klas in twee teams: de Staatsen (Hollanders) en de Bosschenaren. Met iedere groep gaan bij voorkeur twee moerasgidsen als ondersteuning mee. In plaats Logo Expeditie Moerasdraak.

Janneke de Groot en Bert Subelack.

Kinderen op expeditie in het Bossche Broek.

van wat er tijdens een echte veldslag gebeurt, zoals de troepen inspecteren, spioneren, een kamp maken en natuurlijk een groots gevecht met kanonnen, gaan de kinderen gewapend met schep en vlindernetten op ontdekkingstocht en treden daarbij in de voetsporen van beide legers uit 1629. Als de beide groepen elkaar ontmoeten, vindt een heuse veldslag plaats waarbij een bekogeling plaats vindt, alleen nu wel met ballen, gelijkend op kanonskogels.”

Foto’s Ed Hupkens en Janneke de Groot

Veelzijdigheid van de natuur Met Expeditie Moerasdraak en Woordvoerders van de natuur wil Staatsbosbeheer schoolkinderen uit de regio ’s-Hertogenbosch op een avontuurlijke, actieve en ontspannen manier laten beleven en begrijpen wat natuur is. De kinderen hoeven tijdens de expedities niet naar allerlei verhalen te luisteren, maar zijn ook heel actief bezig. Gewapend met een schepnetje gaan de kinderen salamanders en watertorren vangen. Met een vlindernet gaan ze achter kleurrijke insecten aan en van riet worden bootjes gevouwen. Bij de introductie van dit educatieproject (april 2012) zijn eenmalig 14 boten van Stichting Binnendieze ingezet.

Deze hebben de ‘strijdlustige’ kinderen naar Bastion Oranje gevaren, het startpunt van de expeditie.

“Vier Pabo-studenten van de Fontys Hogescholen hebben hiervoor extra lessen ontwikkeld. Deze lessen worden voorafgaand en na afloop van de ‘strijd’ in het Bossche Broek op school in de klas gegeven. De belangstelling vanuit de basisscholen is groot,” vertelt Janneke. “Tot nu toe hebben ongeveer 25 klassen deelgenomen en in de loop van september en oktober gaat het project verder.”

“Uiteraard zijn er nog wel wat verbeterpunten, maar in zijn algemeenheid kunnen wij stellen dat de kinderen het leuk vinden,” vertelt Bert. “Het is een nieuwe manier om kennis te maken met de geschiedenis van de stad en de veelzijdigheid van natuur te ontdekken. Kinderen worden vaak overweldigd door de ruimte en weidsheid van het Bossche Broek. Wel is het soms lastig om de groep bijeen te houden. De doeners vliegen alle kanten op om te waterscheppen of door de verrekijkers te turen. Terwijl zo hier en daar soms de conditie vertragend kan werken.”

Waar allen het wel over eens zijn, is dat de kinderen na afloop zeer enthousiast terug gaan naar de klas.

Voor de organisatoren een stimulans om dit project onverminderd voort te zetten en waar mogelijk verder uit te breiden met nieuwe attractieve impulsen.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

19

K T Korte berichten

’t Oude Ambacht,

Reactie Tuinenwandeling

Lieve Lockefeer

In het laatste KringNieuws staat een artikel over de tuinen van 2012 en op de kaft staat een foto van de tuin Achter het Zwarte Beerke 11.

Aangezien ikzelf ook Achter het Zwarte Beerke woon en samen met mijn man Wim Vugs verantwoordelijk ben voor de naamgeving van het steegje en het terrein tussen de Vughterstraat 98/100 en het Kruisbroedershof wil ik een paar opmerkingen bij uw artikel plaatsen.

We wonen dus Achter het Zwarte Beerke. De ingangen van onze woningen liggen achter De Zwarte Beer / Het Beerken, de eerste woning van de bedienaren van de Kruiskerk in de Vughterstraat. Eind 18de eeuw is de pastorie uitgebreid met het huis ernaast, De Vergulde Ossehuid, en men heeft die twee woningen aan de kant van de Vughterstraat voorzien van één nieuwe voorgevel en tegelijkertijd het eeuwenoude steegje dat gelegen was tussen Vughterstraat 96 en 98 erbij gepakt, zodat er aan de Vughterstraat geen steegje meer te zien was tot 1996…

In 1995 en 1996 heeft de firma Moonen Vughterstraat 98 (de voormalige pastorie van de Sint-Cathrien) en 100, Het Blauwlaken, gerenoveerd en het steegje weer ontsloten door een raam uit te breken en op die plaats een ijzeren hek te plaatsen. Er werden een winkel en drie appartementen gerealiseerd (het waren oorspronkelijk immers drie woningen). Op het achtererf bouwde Moonen nog vier woningen, waarvan er één de voordeur heeft aan het Kruisbroedershof.

Tegelijkertijd werd door dezelfde firma het achterhuis van nummer 94 omgebouwd tot een mooie woning, vooral ook omdat aan dit huis de voormalige tuin van nummer 96 was toegevoegd. Deze tuin maakte onderdeel uit van de Tuinenwandeling. De bewoners van dit achterhuis kregen een ingang via een poort in de oude muur langs het steegje en verwierven het recht van overpad.

Aangezien de ingangen van de woningen gelegen zijn achter het pand De Zwarte Beer of Het Beerken hebben wij in 1996 aan de straatnamencommissie het voorstel gedaan om het steegje en het terrein daarachter naar oud Bossche wijze te noemen Achter de Zwarte Beer of Achter het Beerken. Het verzoek werd gehonoreerd en de naam werd officieel Achter het Zwarte Beerke.

Dus het steegje, dat vroeger leidde naar de schuilkerk op het achtererf, draagt pas vanaf 1996 deze naam en het achterhuis waar in het artikel over geschreven wordt, is niet de voormalige pastorie!

20

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Schuin tegenover de Verkadefabriek bevindt zich aan de Sint Eloystraat nummer 1 ’t Oude Ambacht, museum voor historisch gereedschap. Ettelijke honderden gereedschappen zijn er verzameld, die werden gebruikt bij tientallen ambachten door vaklieden uit vroegere tijden. Zoals de timmerman, landmeter, vioolmaker, wiel-, klompen-, schoenen- en vioolmaker, steenhouwer, loodgieter, kuiper, leidekker, hoef-, zilver- en goudsmid, decorateur en glazenier. De verzameling historische gereedschappen is de grote passie van Bosschenaar Jo Jacobs.

Jo Jacobs werkte als bedrijfsleider bij de provinciale Landmeetkundige Dienst. In 1969 begon hij voor zichzelf. Hij richtte aan de Boschdijkstraat op ’t Zand de Technische Handelsonderneming Jacobs op, een groothandel in gereedschappen, aandrijvingen et cetera. Bijna een halve eeuw geleden attendeerde zijn vrouw, Germaine Kuiper, hem op een oude, enorm grote houten lijmtang. “Wat moet ik met die ouwe meuk?” had Jo Jacobs verbaasd gevraagd. “Dit gereedschap is veel mooier dan dat moderne spul, het heeft geschiedenis,” vond Germaine en later ook Jo. Zo was Germaine de aanstichtster van Jo’s hobby: het bijeen brengen van historische gereedschappen.

Sindsdien struint het echtpaar rommelmarkten, antiekzaken en beurzen in stad, binnen- en buitenland af om de verzameling verder uit te breiden. Soms brachten klanten afgedankte materialen mee, soms kreeg Jo gereedschappen aangeboden van mensen die van zijn hobby op de hoogte waren. Wat ze dubbel krijgen, wordt weer doorgegeven aan andere verzamelaars. Hun voorliefde gaat uit naar Engels gereedschap. “Het Engelse spul is zo mooi qua afwerking en detaillering. Het is vaak voorzien van een inscriptie met de naam van eigenaar of bedrijf,” aldus Jo.

Eeu

museum voor historisch gereedschap Ed Hupkens in een smidse thuishoorde, heeft Jo de afgelopen 45 jaar bijeen gesprokkeld. Van de grote blaasbalg tot het kleine hoefbeslag voor paarden. Maar ook de klompenmakerij, de leerlooierij, de timmerwerkplaats, het schildersbedrijf, de steenhouwerij en de kuiperij komen tot leven. Ook het gereedschap voor het fijnere werk is in het museum te vinden. Instrumenten van de juwelier en horlogemaker liggen als kleine kunstobjecten te glanzen.

Het museum Na verkoop van hun groothandelszaak in 2001 en verhuur van de winkelruimte legde het echtpaar zich toe op de verzameling oude gereedschappen.

Die lagen opgeslagen op zolder. Daar zaten unieke voorwerpen bij van honderden jaren oud. “Ik wilde ook andere mensen van de gereedschappen laten genieten. Vandaar dat ik in 2008 Museum ’t Oude Ambacht ben begonnen. Het voormalige magazijn van ons bedrijf kwam toen vrij, waardoor ik de

Boeiende verteller Eeuwenlang zijn ze geperfectioneerd, de gereedschappen waarmee de ambachtslieden hun werk deden. Ze waren praktisch, duurzaam en vaak ook sierlijk van vormgeving en vol bewerkingen. Eind vorige eeuw verdwenen ze snel uit de werkplaatsen.

Niet in de laatste plaats omdat sommige ambachten zelf verdwenen. De moderne tijd maakte dat alles goedkoper kon en moest. “Toch zijn mensen verbaasd dat er nog zo veel bewaard is gebleven.

Het is met name de historie, het verhaal achter de gereedschappen, dat mij persoonlijk aanspreekt,” zegt Jo. Hoe zag een boor eruit toen er nog niet op elke werkplek elektriciteit beschikbaar was? Hoe werkte een smid? Hoe maakte een timmerman die fraaie profielen in houten meubels? Wat voor gereedschap gebruikt een rietdekker nu nog steeds? Wat is een horletoet? Deze en andere vragen worden in het museum beantwoord.

Van de ruim 5.000 objecten heeft Jo er intussen 1.000 beschreven naar naam, herkomst en functie. De indrukwekkende bibliotheek met vele naslagwerken in

uwenlang zijn ze geperfectioneerd, de gereedschappen waarmee de ambachtslieden hun werk deden.

Jo Jacobs in zijn museum.

Museum ‘t Oude Ambacht.

ruimte kreeg er een museum in te beginnen.” In zijn opslagplaats lagen nog tientallen planken opgeslagen.

“Hout is goud, planken moet je niet weggooien,” vindt Germaine. Ze zijn zelf veel aan het timmeren geweest voor het museum. Het was woekeren met de ruimte, de vormgeving deed Germaine: “Zij heeft een inrichtersoog,” vindt Jo. Inmiddels ligt de collectie houten schaven te pronken achter glas. De oudste schaaf dateert van 1837. In die tijd werd het gereedschap zelf ook verfraaid met mooi houtsnijwerk.

Er is een gordijn van schietloodjes in alle soorten, maten en variaties. Er zijn houten paternosters in alle maten, kruishoutjes en spookschaafjes. Een gedeelte van het museum is ingericht als smederij. Alles wat

het voormalige kantoor van de winkel, is hem hierbij behulpzaam. Wie zich op de hoogte wil stellen van historische gereedschappen, is bij deze enthousiaste verzamelaar en boeiende verteller aan het juiste adres.

Foto’s Ed Hupkens

Het museum is van april tot en met oktober elk eerste weekend van de maand geopend van 11.00 tot 17.00 uur. Andere dagen op afspraak. Groepen altijd op afspraak. Er wordt geen entree geheven, een vrijwillige bijdrage is echter welkom. Telefoon 06-54711272. Mail j.jacobs@kpnplanet.nl.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

21

S

Stedenband ’s-Hertogenbosch-Haarlem Vanaf het eind van de twaalfde eeuw willen steden meer zelfstandigheid. Notabelen uit de stad verzoeken hun landheer om stadsrecht. Dat stadsrecht is een overeenkomst tussen de landheer en de stad, waarin de rechten en de plichten van de stad worden vastgelegd. Voor het ontwerp van zo’n overeenkomst wordt vaak een voorbeeld gebruikt van een andere stad. Zo is het stadsrecht van Nijmegen gebaseerd op dat van Aken. ’s-Hertogenbosch krijgt in 1184 stadsrecht volgens het Leuvense model. De Hollandse graaf Willem II heeft goede relaties met de hertog van Brabant. Het is dan ook niet zo vreemd dat de Hollandse graaf voor een voorbeeld bij zijn bondgenoot te rade gaat. Het stadsrecht van ’s-Hertogenbosch staan model voor dat van Haarlem. Haarlem wordt dan ook wel de dochterstad van ’s-Hertogenbosch genoemd.

Stadswapen van Haarlem.

Wat houdt het stadsrecht in? Burgers willen meer zeggenschap in hun stad over veiligheid en rechtspraak. Zij willen meer mogelijkheden voor hun

Het Spaarne. handel. Notabelen van de stad en vertegenwoordigers van de landheer onderhandelen daarover. Als de beide partijen het eens zijn, worden alle afspraken nauwkeurig vastgelegd. In het Latijn, op perkament en alle betrokkenen hangen daar hun zegel aan om de echtheid te waarborgen. De rechten die een stad krijgt, worden privileges genoemd. Het woord geeft aan dat de landheer de stad voorrechten geeft. Maar dat doet hij niet voor niets. De landheer wil, in ruil voor die privileges, belastinggeld van de stad. Dat gebruikt hij voor zijn hofhouding, om soldaten te betalen of om grote feesten te geven.

Het document waarin alles is vastgelegd, de oorkonde, wordt bewaard in het stadhuis. Het is de waarborg voor de stedelijke vrijheid.

Privileges De privileges hebben betrekking op verschillende zaken. Belangrijk voor steden is de toestemming om muren rond de stad te bouwen. Die ommuring maakt de stad veiliger. Bovendien is het dan gemakkelijker om vast te stellen wie de inwoners, de poorters, van de stad zijn. Dat zijn zij, die binnen de poorten wonen.

22

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Een bijbehorend privilege is dat de stad haar eigen verdediging kan organiseren en dat zij binnen de muren verantwoordelijk is voor orde en veiligheid.

Rechtspraak Privileges gaan ook over het bestuur van de stad.

Mag de stad haar eigen bestuur kiezen? Of heeft de landheer daar iets over te zeggen. Hoe groot is de invloed van de landheer en wat is de macht van dat bestuur?

In de stadsrechten van ’s-Hertogenbosch en Haarlem zijn veel artikelen gewijd aan wat wij nu civiele rechtspraak noemen, populair gezegd: hoe regel je onenigheid en ruzie tussen burgers. Die rechtspraak geldt alleen voor de inwoners van de stad waar zij is vastgelegd. Voor Haarlemmers geldt, net als voor Bosschenaren, dat, als zij elders over de schreef gaan, zij alleen berecht mogen worden in de eigen stad, volgens het eigen recht.

Handel Een aantal privileges bevordert de handel, en daarmee de welvaart van de stad. Een voorbeeld hiervan is het marktrecht. Als een stad markt mag houden, levert dat inkomsten voor de stad op. Net als nu betalen marktlieden in de Middeleeuwen voor een plaats op de markt of voor het verhandelen van goederen. De vismarkt in ’s-Hertogenbosch, die zich rond 1200 vermoedelijk net buiten de Leuvense Poort bevindt, brengt op die manier geld op. Vissers van buiten de stad moeten betalen om hun vis in de stad te mogen verkopen.

Het tolrecht past ook in dit rijtje thuis. Handelaren en reizigers moeten tol betalen als zij de stadpoort passeren, als zij een rivier oversteken, als zij gebruik maken van een bepaalde weg. Een privilege kan zijn dat bij de stadspoort tol geheven mag worden; een privilege kan ook zijn dat poorters juist vrijgesteld zijn van tolheffing.

Marjan Vonk Al gauw blijkt dat steden die veilig ommuurd zijn en waar de handel bevorderd wordt, economische groei doormaken. Dat betekent dan ook weer meer inkomen voor de landheer.

schrijver Het aardige van het Haarlemse stadsrecht is, dat zelfs de naam van de schrijver achterhaald is. Meester Daniël heeft de oorkonde in het net overgeschreven, zo staat vermeld. Op het vel perkament dat hij tot zijn beschikking heeft, passen niet alle 69 artikelen.

Daarom schrijft hij waarschijnlijk een aantal artikelen op een tweede, wat kleiner vel. Het handschrift van meester Daniël komt verder alleen voor in stukken die in de abdij van Egmond zijn geschreven. Abt Lubbert van Egmond is bij de plechtige uitvaardiging van de oorkonde aanwezig, hij heeft vermoedelijk een van zijn monniken uitgeleend om het stuk in het net over te schrijven.

Stadhuis van Haarlem.

Haarlem In de 10de eeuw komt Haarlem voor het eerst voor in literatuur. De stad wordt de zetel van de graven van Holland. Haarlem krijgt in 1245 stadsrecht van de machtige graaf Willem II. Het oorspronkelijke verdrag betreffende het stadsrecht van Haarlem is, in

Hoe regel je onenigheid en ruzie tussen burgers?

Graf Willem II van Holland verleent privileges.

tegenstelling tot dat van ’s-Hertogenbosch, bewaard gebleven. Onderzoek heeft veel informatie opgeleverd.

Aanvankelijk zijn er twijfels over de echtheid van het document. Historici vragen zich af waarom de tekst op twee stukken perkament staat en niet op één zoals je verwacht bij zo’n belangrijk document.

Uit die onderzoeken, die alle uitgevoerd zijn in de tweede helft van de vorige eeuw, is duidelijk geworden dat bijna driekwart van de 69 artikelen die het Haarlemse stadsrecht kent, overgenomen zijn uit het stadsrecht van ’s-Hertogenbosch. Zo krijgen ook alle Haarlemmers bijvoorbeeld tolvrijheid in het gebied waar Willem II heerst. Enkele artikelen van het Haarlemse stadsrecht komen uit het stadsrecht van Middelburg, dat ook tot het gebied van graaf Willem II behoorde. En zestien artikelen hebben de Haarlemmers zelf toegevoegd. Bijvoorbeeld die over erfrecht. Waarschijnlijk is het gewoonterecht op dit gebied al goed ontwikkeld en willen de Haarlemmers dat zo houden.

Misschien kent u graaf Willem II nog uit uw geschiedenisboekjes. Het loopt niet goed met hem af. De graaf voert oorlog tegen de West-Friezen, in de kop van Noord-Holland. In de buurt van Hoogwoud rijdt hij op 28 januari 1256 zijn troepen ver vooruit.

Het is winter. Alle sloten zijn dichtgevroren en ondergesneeuwd. De graaf zakt met zijn paard door het ijs en op zijn geroep komt een aantal West-Friezen af.

Zonder zich af te vragen wie hij is, doden en beroven ze de rijk uitgedoste ruiter. Als ze wat later beseffen wie hun slachtoffer is, begraven ze het lichaam van Willem stilletjes onder de haardplaat van een boerderij in Hoogwoud. Daar was het waarschijnlijk in de vergetelheid geraakt als het zijn zoon Floris V niet was gelukt om zijn vader 26 jaar later te wreken en diens verborgen graf terug te vinden.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

23

M

Bossche straten en stegen

Welke bezoeker van de Bossche binnenstad heeft zich nooit eens afgevraagd: waar komt die straatnaam toch vandaan? Tegenwoordig is er een officiële straatnamencommissie, vroeger kreeg een straat of steeg spontaan een naam. Ed Hupkens heeft zich, samen met de andere leden van de werkgroep Toponymie van de Kring Vrienden, gebogen over de namen van straten en stegen in ’s-Hertogenbosch. Vanaf oktober 2006 verschenen stukjes in het Stadsblad; nu is de eerste serie gebundeld in een fraai uitgegeven boek.

“Straatnamen wijzen de weg, helpen bij het vinden van de weg, zijn handig voor hulpdiensten. Maar het zoeken naar de herkomst van die namen in een historische binnenstad is boeiend en belangrijk,” zo verwoordde Ed Hupkens zijn werk tijdens de aanbieding van het eerste boek aan burgemeester Ton Rombouts. De naam van een straat kan afgeleid zijn van een kenmerkende eigenschap ervan, bijvoorbeeld Korte Elleboog en Hooge Steenweg. De functie van een straat kan in zijn naam aangeduid zijn: Pensmarkt, Verwersstraat. Ook de relatie van een straat met iets of iemand in de omgeving kan een naam verklaren: Kerkstraat, Tilmanshof.

Opzet van het boek Het boek is opgebouwd via drie wandelroutes. Deze zijn gerelateerd aan de drie hoofdstraten van de oude stad: Hinthamerstraat, Orthenstraat en Vughterstraat. Ed Hupkens noemt het 180 doorkijkjes, die hij beschreven Bossche straten en stegen. De historische binnenstad in 180 doorkijkjes is geschreven door Ed Hupkens. Uitgeverij Wolfaert maakte er een mooi boek van, met veel vaak unieke foto’s. Het boek kost € 19,95 en is onder andere te koop in het Kringhuis aan de Parade.

Nik de Vries heeft. Een duidelijk kaartje met nummers van de beschreven straten en stegen voor elke wandeling maakt het de lezer makkelijk zich te oriënteren. Eventueel kan de wandeling gemaakt worden. Elke verklarende tekst over een straatnaam is voorzien van een fraaie foto, meestal afkomstig uit de verzameling van het Bossche Stadsarchief. Zo is het boek ook een heerlijk kijkboek geworden. Een literatuuropgave achterin maakt het mogelijk verder te duiken in de toponymie. Het register is bijzonder handig als je even snel een bepaalde straat of steeg wilt opzoeken.

De aanbieding Zoals ik eerder schreef is het eerste exemplaar aangeboden aan burgemeester Rombouts. Deze gaf aan er bijzonder verguld mee te zijn. Hij memoreerde dat “de gouden jaren achter ons zijn; er zijn jaren geweest dat er elke maand een boek over ’s-Hertogenbosch uitkwam. Nu is het tempo wat rustiger. Maar opvallend is het dat mijn boekenkast uitpuilt van de boeken die in de 16 jaar dat ik hier burgemeester ben, zijn uitgekomen.” Rombouts prijst de Kring Vrienden voor de inzet van vele vrijwilligers op tal van momenten.

“Het is veel leuker rondgeleid of rondgevaren te worden door gepassioneerde amateurs dan bijvoorbeeld in Amsterdam op een rondvaartboot te moeten luisteren naar een bandje.” Véronique Roelvink van uitgeverij Wolfaert uit ’s-Hertogenbosch vertelt dat dit boek perfect past in de Boschreeks: “We willen op een leuke, mooie en toegankelijke manier kennis naar het publiek brengen via een boek.” Dit tweede deel kwam tot stand door een opdracht van de Kring Vrienden.

In de reeks kunnen allerlei onderwerpen een plaats krijgen. Ook minder rendabele titels kunnen worden uitgegeven, mits er een derde partij met geld bij komt.

De bedoeling is twee tot drie titels per jaar uit te geven.

Joop Thissen sprak namens de Kring. Hij vertelt dat er al veel is uitgegeven. “Hoeveel boeken kunnen er nog bij? vraagt hij zich af. Hij herinnert aan het eerste boek dat de Kring ooit uitgaf: deel 1 van de Bossche bouwstenen. Het kwam uit in 1980, in stencilvorm. De reeks zou lopen tot 1990 en uiteindelijk uit acht delen bestaan. Het tweede boek kwam snel achter het eerste aan: in 1981 verscheen het boek over het Gulden Vlies.

Daarna heeft het lang geduurd, maar dankzij adviseur van de Kring Ton Meulman is nu het boek van Ed Hupkens verschenen. Het Anjerfonds heeft een mooie bijdrage geleverd. Al met al is Bossche straten en stegen een mooi boek geworden, vol bijzonder interessante verhalen. De vormgeving is helder en fraai. De foto’s uit het Stadsarchief maken het boek af. Kortom: als je van ’s-Hertogenbosch houdt, laat je dit boek niet liggen!

Foto Jack van Elten

24

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

D

De Verscholen Stad Ed Hupkens

Sinds juli van dit jaar heeft ’s-Hertogenbosch er een nieuw cultureel uitstapje bij: stadswandeling De Verscholen Stad. Het is een tocht door de Bossche binnenstad, langs plekken waar dak- en thuislozen doorgaans hun dagen en nachten doorbrengen. Inmiddels zijn vier voormalige dak- en thuislozen opgeleid om als zelfstandige gids rondleidingen te verzorgen, twee volgen nog een opleiding hiervoor. Het initiatief van deze bijzondere wandeltocht is afkomstig van Pastoraal Uitzendbureau en SOS Rommelmarkt; een en ander wordt ondersteund door Mooi Zo Goed Zo, Rotary ’s-Hertogenbosch-West, Stichting Dynamis en gemeente ’s-Hertogenbosch.

Gids Arjan.

De Casinotuin.

In principe kan het iedereen overkomen, dakloos worden, het is zeker niet voorbehouden aan de zogenaamd lagere sociale klassen. Maar wat betekent dat eigenlijk, als je dakloos bent? Hoe leef je dan en wat maak je mee? Tijdens de stadswandeling De Verscholen Stad vertellen voormalige daklozen uit eigen ervaringen hun verhaal aan de hand van plaatsen in de binnenstad waar geregeld dak- en thuislozen te vinden zijn. “Het project heeft tot doel om mensen met een andere blik naar de stad te laten kijken, namelijk vanuit het perspectief van een dakloze. De wandeling biedt een kennismaking met de zelfkant van de Bossche maatschappij,” vertelt René van der Meulen van de organisatie. ’s-Hertogenbosch telt zo’n 3.000 armen: deze mensen zitten onder het minimuminkomen; zij vormen de onderkant van de gemeenschap. Van deze groep kunnen ongeveer 500 personen bestempeld worden als thuisloos en rond de 50 als dakloos. Het verschil tussen een dakloze en een thuisloze is, dat de laatste weliswaar een dak boven zijn hoofd heeft, maar zich – om uiteenlopende redenen - niet thuis voelt in eigen huis.

Thuislozen slapen in kraakpanden, bij vrienden, in het Inloopschip. Een dakloze heeft geen dak boven zijn of haar hoofd, die leeft letterlijk op straat, hij of zij is een zwerver. De daklozen zijn voornamelijk in de binnenstad geconcentreerd, omdat daar de opvang zit en er meer plekken zijn die warm en droog zijn.

Op dinsdag tot en met vrijdag zijn de wandelingen, starttijd 14.00 uur.

Reserveren kan via 06-19221407 of info@deverscholenstad.nl. Prijs is € 7,50 per persoon. Uit de inkomsten van de stadswandelingen krijgen de gidsen een vaste vergoeding. Ook projecten voor dak- en thuislozen in ‘s-Hertogenbosch worden hieruit bekostigd.

De wandeling Het startpunt van de wandeling is De Blokkendoos aan de Tolbrugstraat 16, het distributiepunt van de Zelfkrant en tevens een dagopvang voor daken thuislozen. Gids Arjan – geboren en getogen Bosschenaar - is het levende bewijs dat dak- en thuislozen ook uit gegoede families kunnen komen.

Zijn vader was een bekende Bossche tandarts, zijn moeder was lerares. De wandeling start op het achterterrein van De Blokkendoos. Arjan leidt de belangstellenden langs plekken in de binnenstad waar daklozen vroeger vaak kwamen of nu nog steeds te vinden zijn. De route komt onder meer langs de Arena, Visstraat, kraakpanden zoals de Kluis en D’n Dollen Tol, de Wilhelminabrug, de Uilenburg, Kerkpleintje, Herman Moerkerkplein, Casinotuin, de Gele Poort aan de Papenhulst, Inloopschip aan de Hinthamerstraat, Jeroen Boschtuin. Bij elke plek vertelt Arjan het verhaal van de dakloosheid aan de hand van persoonlijke ervaringen, die soms indringend van karakter zijn.

Daarnaast zijn er anekdotes over kleurrijke (straat) figuren zoals de Zwarte Weduwe, Hend’Rycos (straatmuzikant Henrie Kapoen), Moeder Fien van café Het Spinnewiel, waar Arjan als 12-jarige gymnasiast een alcoholverslaving opdeed, Opa Friedtje die als 83-jarige op straat geld verdiende voor zijn verslaafde zwerversvriendin. Naast een inkijkje in zijn voormalige verslavings- en zwerversbestaan geeft Arjan ook informatie over ’s-Hertogenbosch als eeuwenoud regionaal toevluchtsoord voor zwervers, en de armoede in de stad. En over organisaties die zich al vanaf de vroege Middeleeuwen inzetten voor dak- en thuislozen (H. Geesttafel, de negen Blokken, caritas). Na bijna twee uur komen we weer terug bij De Blokkendoos.

Het doel van de wandeling De Verscholen Stad, het vergroten van de publiciteit en bewustwording over en het bieden van werk en inkomsten aan dak- en thuislozen, is ruimschoots gehaald.

Foto’s Ed Hupkens

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

25

W

Wat de bodem ons vertelt In 1980 krijgt Hans Janssen eindelijk een vaste aanstelling als stadsarcheoloog van ’s-Hertogenbosch. Hij is de eerste stadsarcheoloog van een middelgrote stad in Nederland. Vanaf 1972 heeft hij meegeholpen met opgravingen in de stad, steeds via tijdelijke contracten. Onlangs is hij met pensioen gegaan. Bij gelegenheid daarvan heeft een groep mensen een vriendenbundel samengesteld. De bundel is als kloek boek uitgegeven door Uitgeverij Veerhuis uit Alphen aan de Maas.

Overzicht opgraving van het Keizershof in 2000.

Het boek, onder redactie van Ronald van Genabeek, Eddie Nijhof, Frederike Schipper en Johan Treling, bevat liefst 22 bijdragen. De eerste bijdrage beschrijft de werkzaamheden en het belang van Hans Janssen als stadsarcheoloog. Hij komt daaruit naar voren als pionier, die een nieuwe manier van opgraven moest bedenken. Hij ontwerpt ook een lokale onderzoeksagenda met zeven thema’s, aan de hand waarvan hij bepaalt of er gegraven moet worden of niet. Hij is daarmee een echte voorloper. Daarnaast is hij een echte wetenschapper: kwaliteit van onderzoek staat bovenaan. In de loop van de jaren ontwikkelt hij zich tot een man met een breed overzicht over de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch. Hans stelt hoge eisen aan zichzelf en dus ook aan anderen. Hij wordt een groot kenner van kastelen en middeleeuws aardewerk. In zijn werk heeft hij te maken gehad met veel verschillende groepen en instanties: de gemeente en overige overheden, collega’s en het grote publiek.

Dat laatste is belangrijk geweest voor het creëren van voldoende draagvlak. Nu hij met pensioen is, staat archeologie als een huis in ’s-Hertogenbosch.

Bijdragen Het is ondoenlijk in kort bestek alles te bespreken wat er in het boek voorkomt. Ik beperk me tot enkele bijdragen.

Bijzonder interessant vind ik het artikel over de conservatie en restauratie van archeologische voorwerpen. Wat een ontwikkeling heeft deze tak doorgemaakt. Al doende is er veel materiaal en kennis ontwikkeld op deze terreinen: van het ‘simpele’ schoonmaken en plakken tot grondig onderzoek via grote en kleine apparaten. Mede daardoor kan de geschiedenis beter ingevuld worden.

De opgraving rond het kasteel van Bokhoven komt in een tweetal bijdragen aan de beurt. Beide schrijvers benadrukken dat de resultaten in dit boek slechts deelresultaten zijn. Het wachten is derhalve op een Putten uit het Bossche verleden is een vriendenbundel voor Hans Janssen ter gelegenheid van diens afscheid als stadsarcheoloog van ’s-Hertogenbosch. Het in kloek formaat vormgegeven boek is uitgegeven door Uitgeverij Veerhuis. Het boek kost € 39,95 en is onder andere verkrijgbaar in het Kringhuis aan de Parade.

26

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

grote publicatie, waar Hans Janssen zelf aan mee moet werken. Nu al is duidelijk hoe en wanneer het kasteel gebouwd is, wat eraan veranderd is en wat er in de loop van eeuwen mee gebeurd is. Als je dit leest, betreur je het dat brand en oorlog zoveel kapot gemaakt hebben.

Dat kapot maken geldt ook voor het Keizershof in ’s-Hertogenbosch. Je kunt als lezer opnieuw boos worden over het feit dat de gemeente bij de bouw van het nieuwe stadskantoor hier een gouden kans heeft laten liggen. Een van de belangrijkste gebouwen van ’s-Hertogenbosch had zichtbaar gemaakt kunnen worden en blijven voor iedereen. Nu is alles weg.

Bijzonder boeiend vind ik ook de bijdrage over de Binnedieze. Met behulp van papieren archieven wordt een beeld geschetst van hoe Bosschenaren vroeger dachten over deze stadsrivier. Aan de hand van een omvangrijk civiel procesdossier uit 1520/1525 wordt gewag gemaakt van een ‘grensconflict’: de waterscheiding tussen het huis Cloetinge en het oostelijk buurperceel, het Zusters-van-Orthenhuis. Wat hier naar voren komt, doet verlangen naar uitgebreide opgravingen achter de Hinthamerstraat, ter hoogte van de Boernmouw. Ik weet het: het is een utopie, want

K

Korte berichten

Nik de Vries

Oproep

het hele gebied is bebouwd, maar wat moet hier nog allemaal onder de grond liggen… Intussen komen in het artikel vele Bosschenaren uit die tijd aan het woord, die allemaal hun zegje doen over een of meer aspecten van deze ingewikkelde kwestie.

Nijverheid Verschillende bijdragen gaan over zaken die in ’s-Hertogenbosch vervaardigd worden. In de Orthenstraat is een glasblazerij actief van 1656 tot 1903. Daar wordt het mooiste glas vervaardigd.

Gelukkig hebben voorbeelden de tand des tijds doorstaan. En dat alles in een tijd, waarover gezegd wordt dat er geen mooi glas vervaardigd is.

Bij opgravingen op het Loeffplein zijn restanten gevonden van kralen- en knopenindustrie. De kralen worden gebruikt voor bidsnoeren, de knopen voor soldatenkleding. De benen waaruit deze kralen en knopen zijn gestanst, vormen unieke vondsten. We hebben nu een beeld van hoe mensen vroeger te werk gingen.

In de Stoofstraat zijn bij een opgraving de resten gevonden van een messenmakerij. Onder andere is een mes gevonden met twee merkjes, waaronder een rijksappel. Een mes met diezelfde rijksappel is afgebeeld op een kopergravure van Hieronymus Cock, gemaakt naar een schilderij van Jheronimus Bosch.

Bosch schilderde dus een voorwerp dat in de stad zelf gemaakt is.

Op tal van plaatsen zijn ook Bossche kleintjes en andere gewichten gevonden. In dit artikel wordt geprobeerd een verklaring te vinden voor het feit dat er in de Bossche bodem zoveel relatief kleine gewichtjes zijn gevonden. Ongeveer 75% van de gewichtjes weegt tussen de 1,5 en 60 gram. Het artikel besluit met een uitgebreid chronologisch overzicht van Bossche ijkmerken, bijzonder handig ook voor amateurs die deze gewichten opgraven. Die amateurs met hun metaaldetectors hebben overigens het merendeel van het materiaal aangedragen.

Foto uit besproken boek

Rob van de Laar

’s-Hertogenbosch kent vele personen uit het verleden en heden die van lokale en van bovenlokale betekenis waren/zijn. Het stadsarchief bezit daarvan een lijst van personen en heeft het plan opgevat om deze te completeren met biografieën. Voor een deel zijn deze te vinden in boeken en tijdschriften en voor een deel zijn ze al opgenomen op internetsites zoals de Bossche Encyclopedie (een inititatief van Ton Wetzer en gesteund door het Stadsarchief).

Voor die personen die nog niet in de Bossche Encyclopedie voorkomen, zoeken wij een aantal enthousiaste vrijwilligers die in staat zijn de ontbrekende biografieën op te sporen dan wel korte biografieën te schrijven, aangevuld met beeldmateriaal en/of geluidsfragmenten. Zij kunnen hiervoor de diverse bronnen die in het stadsarchief aanwezig zijn, raadplegen. Om enige uniformiteit te verkrijgen en kwaliteit te bewaken, zal daarvoor een aantal regels gehanteerd worden. Deze biografieën met bron- en of literatuurvermeldingen zullen toegevoegd worden aan de Bossche Encyclopedie, zodat ze voor iedereen toegankelijk zullen zijn.

Bent u geïnteresseerd in deze belangwekkende activiteit dan verzoeken wij u vriendelijk snel contact op te nemen via r.vandelaar@s-hertogenbosch.nl of Ton.Wetzer@bhic.nl.

Slot Het boek Putten uit het Bossche verleden is een prachtige uitgave geworden. Het is een waar eresaluut aan de scheidende stadsarcheoloog Hans Janssen. De kwaliteit van de bijdragen is hoog, vele illustraties maken er een schitterend naslagwerk van. Kortom: het is een boek dat in alle kasten thuishoort van Bosschenaren die van hun stad houden. Laat het boek dan niet in de kast staan, maar lees het, blader het door en gebruik het als referentie. Grafisch ontwerpbureau Storm uit Someren heeft er een mooi boek van gemaakt.

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

27

E

Excursie naar ZLTO Ietje Schiks

De werkgroep LEF (Lezingen, excursies, fietstochten) organiseert een bezoek - met lezing - aan het ZLTO-gebouw, hoek Onderwijsboulevard – Weidonklaan in het Paleiskwartier. Het bezoek vindt plaats op vrijdag 2 november. Aanvang is 15.00 uur. Het bezoek is gratis voor leden van de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch.

Op 17 augustus 1896 werd in Hotel Noord-Brabant aan de Markt te ’s-Hertogenbosch de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB) opgericht. Bijna 100 jaar zetelde deze NCB in Tilburg tot ze in november 2010 naar ’s-Hertogenbosch terugkeerde.

De Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO) is de voortzetting van de NCB. De vereniging heeft ontegenzeggelijk haar stempel gedrukt op de ontwikkeling van Noord-Brabant.

KringNieuws is het minimaal zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van Kring Vrienden van ’s‑Hertogenbosch.

Redactie: Nik de Vries (voorzitter), Michele van den Heuvel, Ed Hupkens, Jan Korsten, Gerard ter Steege, Ellie de Vries (fotografie) en Johan Strang (bestuur).

Vormgeving: Jack van Elten Redactie-adres: Secretariaat KringNieuws Postbus 1162, 5200 BE ’s‑Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvrienden.nl Oplage 2.400 stuks Niets uit een editie mag worden gekopieerd of elders gepubliceerd zonder uitdrukkelijke toestemming van Kring Vrienden en de redactie; dit geldt ook voor het in enige vorm elektronisch beschikbaar stellen.

De redactie heeft getracht alle rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen.

Personen of instanties die desondanks van mening zijn aan deze uitgave aanspraken te kunnen ontlenen wordt verzocht om contact op te nemen met de redactie.

Nieuw kantoor Het nieuwe hoofdkantoor van de ZLTO markeert niet alleen de hoek van het Paleiskwartier, maar verbindt tevens de twee daar gevestigde agrarische scholen, HAS en Helicon, tot een agrarisch kenniscentrum.

Het gebouw doet met zijn opvallende gevel denken aan wuivende graanvelden. Dat is ook precies wat de ontwerper Pi de Bruyn voor ogen had.

Het representatieve kantoorpand verleent een eigentijds gezicht aan de ZLTO. In het transparante gebouw zijn de laatste snufjes op het gebied van duurzaamheid toegepast. De huiselijke begane grond is ingericht voor de ontvangst van gasten en doet denken aan het vroegere binnenkomen in de keuken bij boerderijen.

Verder valt de hoge verdieping op: bij de receptiebalie kun je zo tegen het dak aankijken. Er is een open keuken, waar men aan lange tafels kan aanschuiven. Volgens goed Brabants gebruik wordt iedereen hier van harte welkome geheten.

Secretariaat Postbus 1162 5200 BE ’s‑Hertogenbosch E-mail: algemeen@kringvrienden.nl Internet: www.kringvrienden.nl Betalingen: ING Bank 3119716 Jaarlijkse bijdrage minimaal € 17,50 Kringhuis en Kringbalie Parade 12 Telefoon 073 - 613 50 98 Telefax

073 - 614 60 21

Ma. van 13.30 - 17.00 uur

Voor het bezoek kunt u zich aanmelden in het Kringhuis aan de Parade of telefonisch: 073-6135098, onder vermelding van uw lidmaatschapsnummer.

Foto Nik de Vries

28

KringNieuws septemer 2012, jaargang 38 nummer 5

Di. tot en met za. van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 11.00 - 17.00 uur.