Roel Mulder
Hollandse Waterlinie Erfgoedreeks
vesting gorinchem
INHOUD
Inleiding • 4
Vesting Gorinchem
Het begin • 6
Arkelse oorlogen en Blauwe Toren • 8
Een nieuwe vesting • 12
Stad in de Waterlinie • 20
Revoluties • 22
Watersnood en beleg •25
Een nieuwe Waterlinie • 28
Nieuwe ontwikkelingen • 30
Eerste Wereldoorlog • 34
Neergang • 36
Tweede Wereldoorlog • 40
Einde garnizoensstad • 43
Vestingstad in het groen • 45
Rondgang door de stad en over de wallen
Plattegrond • 46
Rondgang door de stad en over de wallen • 48
Het begin
Boven en rechterpagina • Stadswapen op gevel stadhuis (sinds 1995 museum). ‘Fortes creantur fortibus’ kan worden vertaald als ‘Sterken worden voortgebracht door sterken’. De spreuk en het wapen verschenen voor het eerst in 1749 in een door de stad gedrukt boek. Onder • Detail van de in 1893 gesloopte Waterpoort. Op de cartouche in het midden is Jan de Sterke afgebeeld, die zich volgens de legende met paard en al aan de balken van de Laag-Arkelpoort omhoog trok.
Het verhaal van de Gorcumse wallen begint in 1288. In dat jaar wordt Gorinchem in een akte in het Latijn een ‘oppidum’ genoemd, ofwel ‘vesting’ of in ieder geval ‘verdedigbare plaats’. Op dat moment was Gorinchem in het bezit van een lokale familie, de Heren van Arkel. Toen deze het
6
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
rond het jaar 1250 hadden gekocht, was het nog maar een dorp, waarvan de oudste schriftelijke vermelding dateert uit 1224. De Heren van Arkel bouwden vanaf ongeveer 1267 een burcht ten oosten van het nog kleine Gorinchem, op een stuk land dat nog altijd Wijdschild heet. In die periode is ook de huidige Lingehaven gegraven; voor die tijd lag de loop van de Linge oostelijker. Met een kasteel en een haven op een strategisch punt waren de voorwaarden geschapen voor groei. Er kwamen nu een bestuur, een marktveld en een gasthuis. Naast landbouw en visserij ontstonden handel en nijverheid. Lag het oorspronkelijke Gorinchem aan de westkant van de haven, al snel kwam er bebouwing ten oosten ervan, in wat later de ‘bovenstad’ ging heten. Zo’n plaats had enige verdediging nodig en dus moeten eind dertiende eeuw, in de tijd dus dat er voor het eerst sprake was van een ‘oppidum’, grachten zijn gegraven en wallen zijn aangelegd. Begin veertiende eeuw wordt een aantal stadspoorten genoemd. In één ervan, de LaagArkelpoort, zou Jan I van Arkel, bijgenaamd ‘De Sterke’ zich een halve eeuw eerder aan de balken van het plafond omhoog hebben getrokken, met het paard waarop hij zat en al. Het is één van Gorinchems ‘sterke verhalen’. In 1382 kreeg Gorinchem, tegelijk met Leerdam en Gasperden (Hagestein), van de Heer van Arkel stadsrechten.
Inhoud
7
18
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Gorinchem ging terug van zeven naar vier stadspoorten. Eén daarvan, de Dalempoort, is in originele staat bewaard gebleven. Linkerpagina boven • Arkelpoort in 1698. Linkerpagina onder • Kanselpoort in 1603. Boven • Arkelpoort rond 1850. Onder • De Waterpoort kort voor de sloop in 1893 (links) en zoals deze tegenwoordig in de tuin van het Rijksmuseum in Amsterdam staat (rechts).
Een nieuwe vesting
19
Revoluties Nu de Fransen waren vertrokken, werd besloten de Hollandse Waterlinie een permanent karakter te geven. Nieuwe vestingen zoals de Wierickerschans werden aangelegd en de omwalling van steden als Nieuwpoort en Naarden werd compleet vernieuwd. In Gorinchem hoefde er weinig veranderd te worden: enkel werd in 1701 aan de buitenzijde van de vestinggracht een zogenaamde gedekte weg aangelegd, waarover manschappen zich beschut konden verplaatsen. Daarnaast werd in 1755 het Tuighuis of Arsenaal gebouwd om oorlogsmaterieel te stallen. Eind achttiende eeuw zou het militair belang van Gorinchem echter weer toenemen, meer dan de stad lief was. Een tijd van revoluties brak aan. In 1787 hadden de vernieuwingsgezinde patriotten de macht gegrepen in een deel van de Republiek en de stadhouder Willem V verjaagd. De koning van Pruisen schoot daarop zijn zwager Willem V te hulp. Op In 1787 kwamen de Pruisen de patriotten uit Holland verjagen. Daarbij werd Gorinchem kort belegerd en beschoten. J. Buys, 1787.
22
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Cornelis de Jonker, 1790. Vluchtende patriotten verlaten Gorinchem in 1787 per schip, terwijl de Pruisische troepen binnentrekken via de Dalempoort (rechts).
13 september vielen Pruisische troepen de Republiek binnen, en in de nacht van 16 op 17 september bereikten ze Gorinchem, dat in handen was van de patriotten. De Pruisen verschansten zich achter de Lingsesdijk. Een naar de Dalempoort gezonden Pruisische onderhandelaar werd ondanks zijn witte vlag toch vanaf de wallen beschoten. Daarop antwoordden de Pruisen met een bombardement, waarbij onder andere een houtzaagmolen aan de Kortendijk werd geraakt en uitbrandde. Alexander Philip van de Capellen, commandant van de vesting, zag zich gedwongen tot overgave. De in Gorinchem aanwezige patriotse troepen kozen, in weerwil van wat met de Pruisen was overeengekomen, het hazenpad en vluchtten en masse aan de westkant de stad uit. De Franse Revolutie van 1789 leidde een paar jaar later tot oorlog tussen Frankrijk en de andere Europese grootmachten. Eind 1794 viel Frankrijk de Republiek binnen. Daar was al in oktober land onder water gezet ter verdediging, maar door de vrieskou wist generaal Pichegru zowel de bevroren Maas als de Waal over te trekken. Op 18 januari
In 1792 kreeg de stad een nieuwe Hoofdwacht, met hetzelfde ontwerp als dat van Brielle. Gefotografeerd in 1978.
Revoluties
23
Tweede Wereldoorlog Op 29 augustus 1939 werd het Nederlandse leger gemobiliseerd. Bijna zeshonderd Gorcumse mannen gingen overal in het land onder de wapenen. Tegelijkertijd kwam het Gorcumse garnizoen op oorlogssterkte met 1.500 manschappen, van de infanterie, de luchtdoelartillerie en de Genie. Enkele dagen later viel nazi-Duitsland Polen binnen en begon de Tweede Wereldoorlog. In Gorinchem werd onder de Groenmarkt een ondergrondse post van de luchtbeschermingsdienst ingericht, die na de oorlog nog als kringcommandopost van de BB (Bescherming Bevolking) dienst zou doen. Het was al voor de Eerste Wereldoorlog duidelijk geworden dat inundaties hun nut nog wel konden bewijzen, maar dat forten achterhaald waren tegenover modern geschut. Niet langer zouden de soldaten bijeengepakt in forten moeten zitten, maar ze zouden worden verspreid over de Linie. Daarom kwam tijdens de mobilisatie een
40
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Boven • Kerstmis 1939 in de mobilisatietijd, met in het midden een echte kerstman. Onder • Gemobiliseerde militairen op het Kazerneplein.
bouwgolf op gang van vooral groepsschuilplaatsen van gewapend beton, in de volksmond tegenwoordig meestal kortweg ‘bunkers’ genoemd. Het dichtste bij Gorinchem lagen de schuilplaat-
Boven • Défilé van soldaten op de Groenmarkt, 30 april 1940. Onder • Militair met paard bij de affuitloodsen naast het Tolhuis, 1940.
Tweede Wereldoorlog
41
Merwedekanaal
Rondgang door de stad en over de wallen
Bastion II
Traverses
Schotbalkenloods Kanselpoort (coupure)
Merwedesluis
Wachthuis
Caponnière Bastion IV
Gronddepot
Gorcums Museum
Krinkelwinkel Schuttersgracht Militaire bakkerij Tuighuis Vluchthaven Bastion V Kruitmagazijn
Affuitloodsen
Bastion VI
De Punt
Tolhuis
Stenen beer Duveltjesgracht
Buiten de Waterpoort
46
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Zesde uitgang
Lunet Ravelijn
Bastion I
V.I.S.-kazemat
Vijfde uitgang
Luisterpost
Ravelijn
Groot Kruitmagazijn
Bastion X Arkelpoort (coupure) Korenbrugsluis
Lingewacht Bastion X
Verborgen trap
Schietbaan Ravelijn Poterne
Bastion IX Hoofdwacht
Laboratorium Coupure Ravelijn
Lingehaven
Kruitmagazijnen Bastion VIII Dalempoort
Derde Waterkering Waterpoort (coupure) Lingesluis
Bastion VII
47
Rondgang door de stad en over de wallen De bastions of bolwerken van Gorinchem zijn van oudsher genummerd van 1 t/m 11, of in Romeinse cijfers I t/m XI. Het derde bastion is echter bij de aanleg van de Merwedesluis in 1893 verdwenen. Sindsdien is de nummering daarom iets opgeschoven, en wordt het voorheen ongenummerde Tolbastion ook meegeteld. Hier worden beide nummeringen weergegeven.
Op de wallen (tegen de klok in vanaf bastion I)
Bastion I Hier vinden we de uit 1718 daterende molen Nooit Volmaakt. In de middeleeuwen was hier een stadspoort, de Godden- of Hoog-Arkelpoort, die uitkwam op de Arkelsedijk. Bij de aanleg van de vesting, die af was in het jaar 1600, werd hier de huidige stenen beer aangebracht: een hoge muur die dient als waterkering, maar voor aanvallers onbegaanbaar is. De twee pilaren, ‘monniken’ genaamd, voorkwamen dat de vijand bovenlangs over de muur kon lopen. De beer komt uit op een lunet, een eiland in de vestinggracht. Tussen dit
lunet en de Arkelsedijk was aanvankelijk nog een tweede stenen beer. Ter plaatse ligt nu de Kanaalsluis en daarover de Brug van Ceelen.
Arkelpoort Al in de middeleeuwen was hier de Laag-Arkelpoort, die uitgaf op de Arkelse Onderweg. Volgens het legendarische verhaal zou heer Jan I ‘de Sterke’ van Arkel zich hier met paard en al aan de balken in de poort omhoog hebben getrokken. Na 1600 bleef deze stadspoort gehandhaafd. Voor de poort werd een ravelijn aangebracht, waarop nu de kerk van de Gereformeerde Gemeente staat. In 1857 werd de poort afgebroken.
Bastion II Hier zijn aan de oostkant traversen te zien: restanten van een geschutsbatterij. Traversen zijn langwerpige heuveltjes tussen de kanonnen. Als er iets misging bij het afschieten van een granaat dan werden de kanonnen en manschappen ernaast niet direct getroffen. Bovendien waren de kanonnen zo beter beschermd tegen flankerend vijandelijk vuur. De grotere bulten naar het westen zijn gronddepots: voorbelasting voor een gepland bomvrij gebouw dat er uiteindelijk niet kwam.
Kanselpoort
De schotbalkenloods.
48
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
De oorspronkelijke middeleeuwse Kanselpoort lag ter hoogte van de knik in de Westwagenstraat en werd bij de aanleg van de huidige vesting naar het westen geplaatst. De poort werd afgebroken toen hier in 1818 een nieuwe brug kwam over het door de vestinggracht lopende Kanaal van Steenenhoek. Het nog aanwezige Wachthuis uit 1835 werd destijds direct naast de coupure gebouwd; met de aanleg van het Merwedekanaal kwam de coupure op de huidige plaats te liggen. De balken die bij hoogwater in de coupure geschoven kunnen worden, liggen nog altijd opgeslagen in de houten schotbalkenloods.
Molen Nooit Volmaakt op Bastion I. Inhoud
49
52
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Kruitmagazijntje Dit kleine kruitmagazijn komt al voor op een Franse militaire kaart uit 1813. Er waren toen drie van deze magazijnen: naast dit exemplaar was er één in de flank van bastion II en één in de wal tussen bastion X en XI. Deze laatste is ook nog aanwezig. Samen konden deze magazijnen toen 18 milliers (vermoedelijk 18.000 kilo) kruit bevatten.
Tolhuisbastion (Nieuw nummer: Bastion VI) Al in 1514 was er sprake van een Tolhuis in Gorinchem, zij het mogelijk op een andere plaats. Het huidige Tolhuis is gebouwd in 1598. Een militaire rol kreeg het in 1795, in de Franse tijd, toen generaal Moreau er verbleef. Vanaf 1819 was er enige jaren een detachement Zwitserse troepen gelegerd en in 1832 verbleven er militaire choleralijders. Van 1862 tot 1879 was het een kazerne van de vestingartillerie. Daarna waren er kantoren en opslagruimtes van het leger. In 1930 was er een openbare bibliotheek gevestigd, daarna onder meer een belastingkantoor en een arbeidsbureau. Sinds 1977
is de eigenaar Vereniging Hendrick de Keyser, die het in 1987 liet restaureren. De twee affuitloodsen in de tuin van het Tolhuis dateren van 1838.
Zesde uitgang De doorgang in de wal naar het terrein Buiten de Waterpoort is tijdens de Tweede Wereldoorlog aangelegd. Pas in 1950 werd deze ‘Zesde uitgang’ voor het wandelend publiek opengesteld. Overigens werd de begraafplaats van Gorinchem wel eens de ‘Zevende uitgang’ van de stad genoemd.
Waterpoort
Linkerpagina • Tolhuis vanaf de zesde uitgang. Boven • De Duveltjesgracht, met links de opgraving van de ommuring en waltoren van de voorburcht van de Blauwe Toren. In de gracht is het kunstwerk Brainwave van de Gorcumse kunstenaar Jan van Munster te zien dat in 2005 in de Duveltjesgracht is geplaatst. Rechtsboven • Affuitloods.
De Waterpoort, nu een coupure, kreeg zijn huidige plaats bij de aanleg van de in 1600 gereed gekomen vesting. De eerste poort werd in 1642 al vervangen door een rijk uitgevoerd exemplaar, met torentje met klok. Aan de stadszijde kwam een fronton met een voorstelling van de legendarische Jan van Arkel en de wapens van de Heren van Arkel en van de stad. Na de aanleg van het Merwedekanaal moest de poort in 1893 wijken om het wegverkeer ruimte te geven. Het terrein Buiten de Waterpoort bestond vroeger niet. Hier liep langs de vestingwal enkel een kade pal aan de rivier, die ter hoogte van de stenen beer aansloot op de Wolpherensedijk richting Dordrecht. Pas met de rivierverbeteringen in de jaren 1870 werd hier het ‘nieuwe werk’ aangeplempt met Rijksaanlegplaats. Het terrein werd tijdens de werken voor de aanleg van het Merwedekanaal in 1892-1893 opgehoogd, en in 1914 uitgebreid tot de huidige grootte.
Rondgang door de stad en over de wallen
53
Ravelijnen In 1672, toen Frankrijk de Republiek aanviel, werden in de oostelijke vestinggracht drie ravelijnen aangelegd: vierhoekige eilandjes die de erachter gelegen vestingwal verdedigden. Over het zuidelijkste ravelijn werd in 1815 de Dalemsedijk aangelegd – deze is nu daardoor minder goed herkenbaar.
Boven • Kruitmagazijn op bastion VIII. Rechts • Zicht op een ravelijn.
Coupure De Dalemsedijk werd in 1815 aangelegd; voorheen kon hoog Merwedewater ongehinderd naar de Linge stromen. In 1858 werd hier een coupure aangebracht, die pas begin twintigste eeuw voor niet-militair verkeer werd opengesteld.
Bastion IX In 1864 werd op dit bastion het Laboratorium gebouwd, waar met buskruit uit het Groot Kruitmagazijn de projectielen werden klaargemaakt. Aanvankelijk had het een dubbel zadeldak, pas sinds 1955 is het dak plat.
Poterne Eén van de verbeteringen aan Gorinchem die Napoleon bij zijn bezoek in 1811 gelastte, was de aanleg van deze poterne. Het is een gemetselde gang dwars door de wal heen. Zo konden de ravelijnen in de gracht makkelijker bereikt worden. De sluitsteen boven de deur toont het bouwjaar 1813. Zo’n poterne tastte de rol van de wal als waterkering aan, vandaar dat er in het midden een schacht is gemaakt, waarin van bovenaf schotbalken kunnen worden aangebracht. De schacht komt boven uit op de wal en is daar afgedekt met stalen luiken.
58
Hollandse Waterlinie Erfgoed Vesting Gorinchem
Schietbaan Al in 1841 was er onder aan de wal een schietbaan, die in 1893 werd vernieuwd. Er waren drie banen van 100, 150 en 200 meter afstand, die alle drie gericht waren op hetzelfde doel. De restanten van dit doel zijn als lage stenen muur nog zichtbaar in de flank van bastion X. Er werd geschoten vanaf de flank en face (korte en lange zijde) van bastion IX.
Verborgen trap Bij de restauratiewerkzaamheden van 2001 tot 2004 werd een dichtgegooide trap aangetroffen in de wal, vermoedelijk om de schietbaan te kunnen bereiken. De trap werd hersteld en er werd een schuif als waterkering aangebracht. In de muur die de schuif draagt is een kunstwerk geplaatst dat werd onthuld in 2004, toen de restauratie van de Gorcumse wallen klaar was.
Bastion X Dit bastion was in de eerste helft van de twintigste
Molen De Hoop op Bastion VIII. Inhoud
59
De stad Gorinchem is een echte watervesting, gelegen in de Hollandse Delta op een strategische locatie waar een aantal waterlopen samenkomen en verder stromen. Maas, Waal en Linge vormen hier de Boven-Merwede. De vesting vormde eeuwenlang het belangrijkste steunpunt van de Hollandse Waterlinie in het zuiden van deze hoofddefensie van ons land. De imposante, nagenoeg ongeschonden vestingwallen tonen de militaire ontwikkelingen vanaf de zestiende eeuw tot na de Tweede Wereldoorlog. Gorinchem is een stad waarvan de structuur en het aanzien nog steeds door die voormalige vestingfunctie worden bepaald. En tegelijkertijd is het dode weermiddel ook een levendige vestingstad met veel bedrijvigheid, winkels, horeca, cultuur en evenementen. Deze uitgave geeft een overzicht in woord en beeld van de vroegste ontwikkelingen van de versterkte stad tot aan de periode van de Koude Oorlog. Dit boek bevat een route langs de belangrijkste verdedigingswerken en militaire gebouwen van de vestingstad.