Избор на објавени истражувања од медиумската сфера by Jane Stefanov

Избор

на објавени истражувања од медиумската сфера

Печатењето на овој избор е овозможено со средства од Пактот за стабилност

Содржина ОСВРТ кон прашањето на саморегулацијата во медиумите во Македонија 7 1. Вовед 9 2. Функциите и важноста на медиумската саморегулација 10 3. Саморегулацијата, наспроти регулацијата на медиумите 12 4. Медиумската саморегулација како замена за судските постапки 13 5. Облици на медиумска саморегулација и модели на финансирање 14 6. Искуства со медиумската саморегулација во Македонија 17 Какви облици на саморегулација може да функционираат во Македонија? 20 Нацрт - препораки 20 Користена литература 22 Известувањето за различностите во Македонија

КЛУЧНИ НАОДИ 23 од квалитативното истражување на ставовите, перцепциите и практиките на редакциите во поглед на известувањето за различностите 23 1) Цели на истражувањето 25 1.1. Професионални стандарди и правна рамка за известувањето за различностите 26 1.2. Цели на истражувањето и истражувачки прашања 27 1.3. Методолошка рамка 28 1.4. Примерок 29 2) Клучни наоди од истражувањето 29 2.1. Индивидуални карактеристики на новинарите 29 2.2. Професионални правила и кодекси на редакциите и новинарите 31 2.3. Структурални и организациски карактеристики на медиумиот 32 2.4. Влијанија на пазарот и публиката 34 2.5. Влијанија на сопствениците, политичките партии и власта 35 2.6. Позитивни искуства и практики 36 3) Информации за проектот 37 3

АНАЛИЗА на јавната радиодифузија во Република Македонија во контекст на европската медиумска политика 39 ВОВЕД РЕЗИМЕ НА АНАЛИЗАТА Програмски функции Финансирање Модел на управување и надзор МРТ во процесот на дигитализација Заклучоци Препораки

41 42 42 43 44 44 46 49

Истражување: Состојбата со онлајн медиумите и онлајн новинарството во Македонија

Предговор 55 Резиме 56 1. Вовед 60 2. Развојот на интернет во Македонија 62 3. Состојба со онлајн медиумите во Македонија 65 3.1. Онлајн изданија на весници 66 3.2. Онлајн изданија на телевизии 70 3.3. Онлајн изданија на радио станици 73 3.4. Онлајн медиуми 74 3.5. Забавни информативни веб страници 75 3.6. Тематски информативни страници 76 3.7. Информативни веб страници за вести 77 3.8. Новински агенции 81 3.9. Агрегартори на вести 82 4. Состојба со блогосферата во Македонија 83 5. Граѓанско новинарство 84 6. Социјални мрежи 84 7. Деловни практики и ставови за онлајн новинарството 85 8. Ставови и навики на новинарите за онлајн новинарството 88 9. Демографски карактеристики на онлајн публиката во Македонија 91 8.1 Навиките на публиката на македонските веб страници 102 10. Перспективи и потреби за обука 106 4

АКЦИСКИ ПЛАН за подобрување на состојбата со медиумите во Република Македонија 111 I. ЗАКОНОДАВСТВО 114 1. Клеветата и навредата во КЗ (декриминализација) 114 2. Спроведување на законите кои ја регулираат медиумската сфера 115 3. Регулирање на медиумскиот и рекламниот пазар, регулирање на државните реклами и кампањите 119 4. Субвенционирање на медиумите 121 II. ЈАВЕН СЕРВИС 123 1. Силен политички притисок врз уредувачката политика, особено во информативната програма, нецелосно спроведување стандарди 123 2. Кадровската политика во институцијата 124 3. Финансирање на јавниот сервис 126 4. Немање втор ТВ-канал на македонски јазик и недостатоци во програмите на заедниците 127 5. Односот на јавниот сервис со комерцијалните медиуми 128 6. Дефинирање на „јавниот интерес“ 128 III. КВАЛИТЕТ НА НОВИНАРСТВОТО, ЕТИЧКИ И ПРОФЕСИОНАЛНИ СТАНДАРДИ 130 1. Саморегулација и непочитување на етичките и професионалните стандарди 130 2. Ниско ниво на генерално новинарско образование и специфични програми за дообразование на новинарите 131 3. Непочитувањето на работничките права и непостоењето колективни договори создава несигурност кај новинарите и влијае на квалитетоt на новинарскиот производ 132

ОСВРТ кон прашањето на саморегулацијата во медиумите во Македонија

Во изработката на овој документ учествуваа: Мирче Адамчевски, Тамара Чаусидис, Билјана Петковска, м-р Снежана Трпевска м-р Жанета Трајкоска.

Изработено со поддршка на „Friedrich Ebert Stiftung“

1. Вовед Македонскиот институт за медиуми и Високата школа за новинарство и за односи со јавноста заедно со Фондацијата Фридрих Еберт спроведуваат заедничка иницијатива чија основна цел е да се придонесе во поттикнувањето темелна и квалитетна јавна дебата за состојбата во која се наоѓа медиумскиот сектор во Република Македонија. Мотивот за оваа иницијатива беше фактот што недостасуваат аналитички и истражувачки зафати чија цел е да се идентификуваат причините поради кои медиумскиот сектор во Република Македонија и новинарството се соочуваат со сериозни проблеми и да се дадат насоки и препораки што ќе им помогнат како на надлежните тела за утврдување и имплементирање на медиумската политика, така и на медиумската заедница. Проектот се состои од изработка на четири сеопфатни анализи, фокусирани на различни актуелни прашања во медиумскиот сектор во Република Македонија, кои потоа ќе се дистрибуираат до сите релевантни субјекти и до медиумите. Овoј документ е втор во циклусот анализи предвидени за 2010 година и е посветен на прашањето за медиумската саморегулација во Република Македонија. Документот ги опфаќа сите најзначајни прашања поврзани со медиумската саморегулација: функциите и важноста на медиумската саморегулација, медиумската саморегулација како замена за судските постапки во врска со објавени содржини во медиумите, разликите помеѓу регулацијата и саморегулацијата на медиумите, формите на медиумска саморегулација и облиците на финансирање, како и искуствата со медиумската саморегулација во Македонија. Главната цел на документот е да се согледаат позитивните искуства од саморегулацијата и да се поттикне воведувањето различни облици на саморегулација во медиумската сфера. За таа цел, на крајот од документот се дадени и предлог-препораки за натамошни активности за зајакнување на принципот на саморегулација во медиумите во Македонија. Во изработката на докуменот беа вклучени претставници од Македонскиот институт за медиуми, Високата школа за новинарство и за односи со јавноста и угледни новинари и уредници кои имаат теоретски познавања, долгогодишно искуство и професионален интерес за оваа област. Скопје, октомври 2010 година

2. Функциите и важноста на медиумската саморегулација Mакедонските аспирации за влез во Европската унија ñ наложуваат на државата да достави доказ за функционирањето на демократијата, што подразбира, меѓу другото, постоење на слободни и одговорни медиуми. Македонија е потписник на Европската ковенција за човекови права, која во членот 10 прецизно го регулира аспектот на слободата и одговорноста на медиумите. Член 10 – Слобода на изразување 1. Секој има право на слобода на изразување. Ова право ја вклучува слободата на мислење и слободата на примање и испраќање информации и идеи без мешање на јавните власти и без оглед на границите. Овој член не ги спречува државите да бараат дозвола за работа од радио, телевизиските и филмските компании. 2. Остварувањето на овие слободи, со оглед на фактот што вклучува обврски и одговорности, може да подлежи на такви формалности, услови, ограничувања или санкции кои се предвидени со закон, и кои се неопходни во демократското општество, во интерес на националната сигурност, територијалниот интегритет или јавната безбедност, спречувањето неред или злочин, заштитата на здравјето и моралот, угледот и правата на другите, спречувањето ширење доверливи информации или во интерес на зачувувањето на авторитетот и непристрасноста на судството. Границите помеѓу правата што произлегуваат од слободата на медиумите и нарушувањето на правата на граѓаните во однос на објавените содржини во медиумите, најдобро се уредуваат преку системот на медиумска саморегулација.

Системот на саморегулација се смета за едно од специфичните конститутивни обележја на демократскиот карактер на одреден медиумски систем. Во споредба со законските облици на регулација, саморегулацијата претставува „мек“ регулаторен инструмент кој е поблизок до природата на медиумите, како отворени и динамични системи. Со оглед на фактот што наложувањето законски обврски за новинарите во однос на почитувањето на професионалните стандарди се смета за навлегување во уредувачката независност на медиумите и на новинарството, саморегулаторните механизми

се најсоодветниот начин за заштита и унапредување на професионалните новинарски стандарди, бидејќи овозможуваат истовремено почитување на етичките принципи во извршувањето на професијата и зачувување на уредувачката слобода на медиумите. Во тој контекст, постоењето на саморегулаторно медиумско тело гарантира заштита на медиумската слобода, како и заштита на јавноста од медиумска злоупотреба. Медиумската саморегулација се опишува како севкупност на автономни норми и тела за нивна имплементација, воспоставени како израз на слободната волја на припадниците на новинарската професија, со цел да се унапреди примената на професионалните и етичките стандарди во медиумите и да се зголеми угледот на новинарството. Поимот опфаќа поставување и усвојување на професионалноетички стандарди кои се однесуваат на новинарската професија (етички кодекс, новинарски кодекс, итн.), како и тела за нивна имплементација (медиумски омбудсмани, совети за новинарска етика/стандарди, совети на честа, и сл.) чија задача е да ги штитат и да ги застапуваат интересите на медиумските професионалци, јавниот интерес, да ги утврдуваат и спроведуваат нормите и процедурите и да вршат надзор и санкционирање за непочитување на професионалните и етичките правила во новинарството. Користа на системот за саморегулација се манифестира низ дефинирањето на професионалните стандарди и унапредувањето на одговорноста на медиумите. На тој начин, системот го штити угледот и професионалните интереси на новинарството, ги унапредува квалитетите на медиумската понуда на пазарот и ги промовира интересите на корисниците и јавниот интерес. Саморегулацијата може да игра важна улога во процесот на консолидација на општествената одговорност на медиумите, нивната оспособеност и решителност во прв ред да се промовираат интересите на јавноста, а не на сопствениците, огласувачите, или било чиј поединечен интерес. Увидот во историскиот развој на овој принцип покажува дека превенцијата против мешањето на државата во слободата на информирањето и независноста на медиумите често била одлучувачка причина која ги поттикнала медиумите да воспостават саморегулација. Меѓу најчесто истакнуваните особености на системот за саморегулација е неговата автономија. Тој не се заснова врз закон, туку претставува доброволна и слободна творба на

социјалните партнери во медиумската индустрија. Тоа се гледа од основачките акти на телата кои се задолжени за спроведување на саморегулацијата, потоа во самостојното регулирање на поставеноста и начинот на работа на овие органи, изборот на нивните членови, утврдувањето на професионалните и етичките стандарди и нивната интерпретација, како и одлучувањето во врска со одговорноста и санкциите. Универзалноста саморегулацијата.

и доброволноста се темелни начела на

Универзалноста се однесува на фактот дека основните професионални стандарди во новинарството не смеат да бидат предмет на избор од страна на новинарите и на медиумите, бидејќи без нив е невозможно да се практицира новинарството. Не постои формален авторитет кој стои над саморегулацијата. Нејзината моќ извира од желбата на новинарите и медиумите да придонесат кон консолидација и кредибилитет на својата професија. На тој начин, преку транспарентност, непристрасност и чесност во постапувањето, се постигнува широко уважување на гледиштата и одлуките на телото за саморегулација, како помеѓу новинарите и издавачите, така и во јавноста. Високите професионални и етички норми и надзорот врз нивното спроведување, резултираат со зголемување на кредибилитетот на медиумите во јавноста и имплементација на општествените функции на новинарството.

3. Саморегулацијата, наспроти регулацијата на медиумите Регулирањето на одделни аспекти од функционирањето на медиумите со закон (особено на радиодифузниот сектор) е неопходно за да се обезбедат уставни и законски гаранции што ќе овозможат слобода на медиумите, но и заради остварување на демократските, културните и економските цели и заштитата на публиката. Но, законската регулација треба да се остварува само до одредено ниво, бидејќи медиумите можат непристрасно и објективно да ја надгледуваат и анализираат власта во едно општество само доколку државата спроведува, колку што е можно, помала контрола. Во секоја демократска држава неопходно е со закон да бидат регулирани следните прашања: 12

-- Да постојат уставни гаранции за слободата на изразувањето и забраната на цензура;

-- Да постојат законски одредби што ќе го гарантираат пристапот до информациите на државните органи и што ќе овозможи тајност на изворите на информации што новинарите ги користат во своите истражувања; -- Со закон да се гарантира непристрасна, фер и транспарентна постапка на доделување дозволи за работа на радиодифузните медиуми; -- Да постојат законски одредби со кои се гарантира независноста на медиумите од било кој центар на моќ, правила со кои се спречува медиумската концентрација и се гарантира транспарентност на сопственичката структура; -- Да постојат законски одредби со кои се спречува дискриминацијата и заштитата на индивидуалните права на другите, а посебно одредби со кои се заштитуваат малолетниците од содржини што можат да им наштетат во развојот; (ова особено се однесува на радиодифузните програми). Клеветата и навредата треба да се предмет само на граѓанска постапка. Истото се однесува и на нарушувањето на приватноста, повредата на честа и достоинството - дури и во случаите кога тоа е намерно направено од страна на неодговорни и непрофесионални новинари.

4. Медиумската саморегулација како замена за судските постапки Медиумската саморегулација ги определува границите помеѓу правата што произлегуваат од слободата на медиумите и нарушувањето на правата на граѓаните во објавените содржини во медиумите. Таа се остварува преку разгледување на жалбите доставени до саморегулаторното тело и донесување одлуки за тоа дали, и на кој начин, е нарушен етичкиот кодекс. На тој начин се воспоставуваат одредени стандарди и за медиумите и за јавноста во однос на тоа што е прифатливо за објавување во медиумите, а што не е. Се смета дека е многу подобро кога медиумите ќе се согласат самите да се регулираат, отколку да му ја препуштат регулацијата на некое тело. Публиката, т.е. граѓаните, повеќе им веруваат на медиумите кои се подготвени да сносат одговорност за својата работа. Исто така, саморегулацијата има и многу практични предности: трошоците на постапката за поднесување жалба против некој медиум се значително пониски во споредба со ангажирањето адвокати; постапките се завршуваат побрзо; процесот е помалку конфронтирачки, отколку соочувањето во судница.

Од досегашните искуства во светот, не се препорачува една жалба или поплака истовремено да биде процесирана и во судска постапка и преку саморегулаторен механизам. Саморегулацијата најдобро функционира кога засегнатите страни ќе бидат соочени и низ процес на посредување спорот ќе биде разрешен преку корекција, извинување, или слично. Доколку истовремено се води и судски спор, ова е тешко да се оствари. Медиумите, обично, се помалку заинтересирани за решавање на спорот преку механизмите на саморегулација доколку оценат дека нивната добронамерност да се реши случајот може да биде употребена против нив во судската постапка. Саморегулаторните органи наложуваат „морални санкции“ за медиумите што ја злоупотребиле својата позиција, а тие како резултат на доброволното вклучување во системот на саморегулација, се должни да ја објават утврдената санкција, со што медиумот и одговорните признаваат пред своите вработени, пред менаџментот и пред публиката, дека не ги почитувале стандардите што самите се обврзале дека ќе ги применуваат.

5. Облици на медиумска саморегулација и модели на финансирање Моделите на механизмите за саморегулација се различни и се разликуваат од држава, до држава, во зависност од локалните и историските особености. Најпознати и најраспространети облици се колегијалните органи (медиумски совети, жалбени комисии, судови на честа). По правило, дејствуваат на национално (некаде на регионално) ниво, односно во големите медиумски системи (на пример во јавната радио и телевизија). Нешто повеќе од половината национални совети во Европа го регулираат однесувањето на сите медиуми, додека другите само печатените медиуми. Според новите искуства, најпрепорачливи се интегративните „трипартитни“ модели, составени од претставници на најважните играчи во медиумската сфера: сопствениците на медиумите, новинарите и корисниците - јавноста. Со ваквата структура се нагласува дека новинарите и издавачите (сопствениците) имаат одговорност и кон својот еснаф, но и кон корисниците.

Имајќи предвид дека саморегулацијата треба да му служи на јавниот интерес, за најдобар се смета моделот на меѓусебна контрола и влијание меѓу партнерите. Ваквиот модел ја надминува потенцијалната нетранспарентност, или дури изолационизам и

самодоволност, и значително го зголемува општиот кредибилитет на овие тела. Во првите децении од развојот на саморегулацијата преовладувале грански, или професионални типови на колегијални органи, стриктно ограничени на издавачите (сопствениците) и новинарите и засновани врз ригидна интерпретација на начелото за автономија. Во времињата кога се формирале, претставувале вистински придонес кон независноста на медиумите. Повеќето еволуирале во поинаков механизам, но, на пример, Германскиот совет, кој ужива висок углед, цели 50 години ја задржал оригиналната структура. Парцијалните типови на совети се под контрола на само еден од социјалните партнери, само новинарите, или само издавачите. Ова е пракса во земјите на поранешна Југославија, тела од типот на новинарски совет на честа. Во Италија, вакво тело е Ordine Nazionale dei Giornalisti, основано со закон, но членовите ги избираат новинарите. Во Велика Британија, саморегулаторно тело е Press Complaints Commission, која е под контрола на издавачите. Ваквите форми можат да ја надоместуваат функцијата на интегративните тела, под услов да постои барем премолчено признавање на одлуките од страна на социјалните партнери кои не се застапени. Во спротивно, ќе дојде до создавање на напнати односи во медиумскиот сектор, кои не се во согласност со добрите новинарски практики. Покрај колективните, во неколку земји постојат и инокосни органи со релативна автономија, по примерот на Шведскиот омбудсман за медиуми. Таквите органи не ги утврдуваат професионалните стандарди, ниту, пак, носат мериторни одлуки во врска со поднесените жалби. Тие се овластени само да посредуваат во процесот на помирување помеѓу оштетените граѓани и редакциите. Имајќи предвид дека брзата сатисфакција на оштетениот има одлучувачко влијание врз намалувањето на штетата предизвикана со работата на новинарите, ефикасното реагирање на таквите тела ја зголемува практичната вредност на системот за саморегулација. Оваа функција најчесто ја вршат истакнати личности, со голем углед во јавноста, кои со своето дејствување ги унапредуваат новинарските етички норми и ја зголемуваат медиумската компетентност на корисниците. На тој начин се нагласува посредничката и превентивна улога на саморегулацијата.

Во системот на саморегулација, многу е распространета и институцијата „редакциски омбудсман“ (застапник, адвокат или уредник на читателите). Се среќава во преку 100 редакции ширум светот, меѓу кои и во некои од најугледните медиумски куќи (Washington Post, Guardian, Le Monde, итн). Во овој концепт најдобро се манифестира начелото на доброволност. Покрај тоа, посебно доколку се работи за угледна редакција, се создаваат влијателни „етички арбитри“ како кон јавноста, така и кон другите гласила. Секако, од аспект на целисходноста и вкупната ефикасност на системот, редакцискиот омбудсман е инфериорен во споредба со интегративните модели, но е нивно одлично дополнување. Трошоците за тековните активности на советите се разликуваат од држава, до држава. Во државите со големина приближна на Хрватска, трошоците изнесуваат околу 100.000 € годишно, во Германија 400000 €, додека во Британија 2.230.000 €. Трошоците се однесуваат на работата на стручните служби, подготовката и одржувањето на седниците, повремено на надворешната стручна соработка, публикувањето на одлуки и други извештаи, како и промовирањето на системот. Финансиските средства, главно, ги обезбедуваат издавачите, во Британија и Данска во целост, додека во повеќето други земји, издавачите обезбедуваат половина или повеќе, од буџетот (на пример во: Германија, Норвешка, Белгија, Шведска, Турција), а остатокот го обезбедуваат здруженијата на новинарите, или државата. Неусловена државна субвенција постои во: Финска, Германија, Литванија, Луксембург и Кипар. Важно е да се обезбедат стабилни извори на финансирање и преку финансирањето да не се нарушува независноста на советот. Постојат и одделни специфични решенија, како на пример во Данска, каде тековните трошоци се покриваат преку сметката на Министерството за правда, а потоа издавачите му ги рефундираат средствата на Министерството, за трошоците направени во претходната година.

6. Искуства со медиумската саморегулација во Македонија Во Законот за радиодифузната дејност јасно е дефинирано правото на исправка и одговор и обврската за надзор над спроведувањето на одредбите од Законот од страна на Советот за радиодифузија. Исто така, јасно се дефинирани стандардите на новинарското работење, почнувајќи од правото на слободен прием и пренесување на информации и правото на слободно изразување, преку објективното и непристрасно прикажување на настаните со еднаков третман на различните гледишта и мислења. Со Законот е регулирано дека во програмите на радиодифузерите, како и во програмите што се реемитуваат преку јавните комуникациски мрежи, не се дозволени програми што се насочени кон насилно уривање на уставниот поредок на Република Македонија, или кон поттикнување, или повикување на воена агресија, или на разгорување на национална, расна, полова, или верска омраза и нетрпеливост. Заштитата на изворот на информирање, исто така, е опфатена. Всушност, може да се каже дека во него е вградено сé она што е напишано во Кодексот на новинарите. Но, според Извештајот за работата на Советот за радиодифузија за 2009 година, за прекршувањата на Законот за радиодифузната дејност и на подзаконските акти, поврзани со емитуваната програма на радиодифузерите, на трговските радиодифузни друштва, Советот за цела година поднел само две барања за поведување прекршочна постапка. Првото барање е за прекршување на член 71 од Законот и член 7 од Правилникот за заштита на малолетната публика, за емитување програмски содржини што можат штетно да влијаат врз физичкиот, психичкиот и моралниот развој на малолетниците, во несоодветен временски период од деноноќието. Второто барање за прекршочна постапка е поведено за констатирано прекршување на член 70, став 1 од Законот, односно за емитување содржини (учество на малтретиран малолетник во забавна програма), кои можат сериозно да го загрозат физичкиот, психичкиот и моралниот развој на децата и младите. Советот на МРТ во својот опсег на работа има и одредени надлежности од саморегулаторна природа (ја утврдува програмската политика и го надгледува спроведувањето на програмските начела), но, во основа, тој е дефиниран како орган кој врши надзорни и управувачки функции во јавниот сервис и нема карактеристики на вистинско саморегулаторно тело.

Советот на честа во рамките на ЗНМ е единственото саморегулаторно тело во областа на медиумите во Македонија, кој постои од 2001 година. Досега работеше во два состава, со по пет членови. Од досегашната работа на Советот, клучните проблеми со кои тие се соочуваа се: -- Недоволна информираност на новинарите за тоа што, всушност, претставува саморегулацијата. Имено, дел од новинарите саморегулацијата ја разбираат како механизам што треба да ги заштитува нивните синдикални права (отказ од работа, неплатено породилно отсуство, и сл). -- Неподготвеност на новинарите и медиумите за самокритичност. Медиумите ја доведоа до апсурд максимата „никогаш не признавај грешка“, и, навистина, се ретки случаите кога одреден медиум признава дека направил пропуст. Објавувањето на оценките на телото за саморегулација досега беше можно само кога стануваше збор за конкурентски медиум, или кога поводот бил да се оспорува и критикува оценката на Советот. Сепак, евидентирани се и одредени позитивни примери, кога медиумот јавно ја признал грешката (Шпиц, Дневник), или кога новинар усно потврдил дека „сепак, Советот бил во право“. -- Паролата „ова не се однесува на мене “. Кај дел од новинарите владее чудно уверување дека етичкиот кодекс и правилата на професијата не се однесуваат на нив само затоа што не се членови на ЗНМ. Со други зборови, тоа значи дека секој новинар кој не е член на еснафско здружение, има право да не ги почитува правилата на професијата, и на тоа никој не смее да реагира. Загрижува што ваквото искривоколчено поимање на професионалните стандарди и новинарската етика како „право на избор“ се тренд кој има тенденција длабоко да се вкорени во новинарската заедница.

Во периодот од 2007, до почетокот на 2010 година, Советот опсервирал и решил повеќе од 70 случаи. Дел од нив се резултат на претставки, а за дел Советот реагирал самоиницијативно. За повеќето, Советот има објавено и соопштение кое е доставено до сите медиуми и поставено на веб-страницата на ЗНМ. Неколку случаи што се решени со медијација, не се објавени. Над 40 случаи се одговори на поднесени претставки, што, сепак, укажува дека постои потреба од инстанца која ќе може да арбитрира во случаи кога постои сомневање дека новинар ја злоупотребил својата позиција.

Од досегашната работа на Советот на честа, може да се констатира дека најчести грешки на новинарите се: -- Непочитување на правилото за пресумција на невиност. Често полициските обвинувања, или соопштенија се единствен извор на податоци, а зборот осомничен се брише, па лицето за кое се информира, практично е прогласено за виновно, без судска одлука. -- Објавување непроверени, неточни информации, имиња и податоци. -- Непочитување на приватноста (објавување информации за здравствена состојба, приватни податоци, мотиви за самоубиство, и сл.) -- Злоупотреба на малолетници – објавување имиња и информации за деца, објавување фотографии, адреси, снимки и имиња на деца–жртви, интервјуа со жртвите, или со членовите на нивното семејство, и сл. -- Објавување тврдења на политичари за нивни противници во кои тие обвинуваат за финансиски малверзации, кражба или злоупотреба на службената положба. Новинарите ваквите изјави ги пренесуваат во контекст во кој се претставени како факти, а не како политичка пресметка на спротивставени страни. Притоа, често недостасува втората страна, а јавноста останува во уверување дека се објавени факти. --

Говор на омраза и стереотипи за малцинските групи.

Во пракса, се покажа дека во македонското новинарство постои подготвеност за саморегулација, но таа е повеќе декларативна, отколку реална. Во услови во кои дел од новинарите работат со нерегулирани економски и социјални права, тие одбиваат да разговараат за професионалните стандарди, аргументирајќи дека не се можни професионални стандарди во услови на загрозен егзистенцијален статус. Сепак, тоа е аргумент што, доколку се прифати, лесно може да биде оправдување за непрофесионално и неетично работење. Ова дотолку повеќе што, запоставувањето на етиката, новинарската професија ја прави подложна на она на што, практично, сме сведоци – нејзино претворање во пропаганда. Впрочем, се чини дека ова е тренд што полека, но сигурно, метастазира. Досегашните два состава на Советот на честа, претставуваа збир од новинари-ентузијасти кои се обидуваа да сопрат нешто што е невозможно да се сопре доколу не се вклучат сите кои јасно

ги разбираат задачите и улогата на новинарството во демократско општество. Во спротивно, ова професионално малцинство нема да може да опстане. Оттука, важно е да се има предвид дека, заради справувањето со оваа ерозија на вредностите е неопходно активно вклучување и на другите два сегмента од системот - медиумските сопственици и претставниците на јавноста.

Какви облици на саморегулација може да функционираат во Македонија?

Нацрт - препораки 1. Сите социјални партнери во медиумскиот систем треба да се стремат кон стимулирање на употребата на сите форми и облици на саморегулација, за кои ќе биде оценето дека можат да функционираат и да придонесат во унапредувањето на професионалните и етичките стандарди и угледот на новинарството и на медиумите во Македонија. 2.

Редакцискиот омбудсман/уредник на читателите, е наједноставната форма на саморегулација, која не чини многу, а може значително да придонесе во подигнување на стандардите и угледот на медиумите што ќе одлучат да ја применат. Воведувањето редакциски омбудсман треба да биде охрабрено во сите редакции, а особено во јавниот сервис МРТ. Формирањето Совет за етика и омбудсман за читатели во изданијата на Медија принт Македонија – МПМ (Дневник, Вест и Утрински весник), досега е единствен позитивен пример, иако телото сé уште не започнало активно да работи.

3. Советот на честа во рамки на ЗНМ, како колегијален орган составен од новинари – членови на ЗНМ, треба да продолжи уште поактивно да ја извршува својата задача, согласно Статутот на ЗНМ и Деловникот за работа на Советот. 4. Идејата за медиумски омбудсман како јавна функција (како народен правобранител), или во рамките на канцеларијата на Омбудсманот, е позитивна, под услов да се воведат механизми таа да се остварува независно и ефикасно, за да се избегне перцепцијата на овие институции како „провладини“, или „опозициски“. 5. 20

За да успее, саморегулацијата мора да биде инклузивна, консултативна и транспарентна, и да вклучи што поголем број медиуми и претставници на другите два социјални партнера сопствениците на медиумите и претставниците на јавноста.

6. Имајќи го предвид долготрајниот тренд на директно влијание на сопствениците врз уредувачката политика на медиумите, потребно е да се обезбеди директно ангажирање на претставници на сопствениците во заедничко саморегулаторно тело што ќе се стреми да ги обедини сите редакции, и ќе ги вклучи и радиодифузните, печатените и онлајн медиуми. 7. Потребно е отворање јавна дискусија околу потребата од формирање на независно саморегулаторно тело, на пример „совет за новинарска етика“, во кој ќе членуваат претставници на новинарските здруженија и професионалните медиумски организации, претставници на сопствениците на медиумите (делегирани преку Стопанската комора, или друго еснафско здружение), и претставници на јавноста, т.е. граѓаните (пензиониран судија, претставник од Здружението на потрошувачите, академски професори од областа на новинарството, и др.). 8. Постапката на формирање на ова тело треба да биде транспарентна и отворена за сите кои сакаат конструктивно да придонесат кон овој процес. 9. Најдобро е финансирањето да го обезбедуваат медиумите што ќе членуваат во телото, без никакво мешање на државата. 10. Да се формира иницијативен одбор што ќе го започне процесот на формирање на телото, ќе подготви план за работа и ќе има мандат до формалното конституирање на советот. 11. Паралелно со овој процес, неопходно е да се покренат „креативни“ иницијативи, од типот на новинарски награди, или слично, што ќе ги стимулираат новинарите да не прифаќаат задачи кои се спротивни на професионалните и етичките стандарди. 12. Неопходно е да се зајакнат критериумите за новинарска едукација на сите кои (сакаат да) работат како новинари. 13. Советот за радиодифузија треба да ја зајакне примената на санкциите за неспроведувањето на програмските стандарди, согласно Законот за радиодифузна дејност.

Користена литература Закон за радиодифузна дејност на Р. Македонија Статут на здружението на новинарите на Македонија Извештај за работата на СРД за 2009 година Европска конвенција за човекови права -член 10 Прирачник за медиумска саморегулација, издаден во 2008 година од страна на претставникот на ОБСЕ за слобода на медиумите: http://www.osce.org/publications/rfm/2008/04/30697_1117_ en.pdf Истражување на Article 19 и Меѓународната федерација на новинарите (IFJ), март, 2005 г. „Freedom and Accountability: Safeguarding Free Expression Through Media Self-Regulation” www.article19.org; www.ifj.org http://www.media-accountability.org/aipce_index.php

Известувањето за различностите во Македонија КЛУЧНИ НАОДИ од квалитативното истражување на ставовите, перцепциите и практиките на редакциите во поглед на известувањето за различностите

Истражувањето беше спроведено од истражувачки тим во состав: д-р Љубомир Јакимовски, д-р Елеонора Серафимовска, м-р Сефер Тахири , м-р Жанета Трајкоска, м-р Елена Петреска д-р Снежана Трпевска

This activity is implemented with technical support from UNESCO Office in Venice within the United Nations Joint Programme to Enhance Inter-Ethnic Community Dialogue and Collaboration. The Programme is implemented by UNDP, UNICEF and UNESCO with financial support from the Government of Spain under the Millennium Development Goals Achievement Fund (MDG-F).

Скопје, јуни 2011 година

1) Цели на истражувањето Република Македонија е демократско мултикултурно општество, а реалните позитивни манифестации на неговата етничка, религиска, културна и јазична комплексност претставуваат по многу нешта уникатна карактеристика во Југоисточна Европа и пошироко. Основен истражувачки предизвик на оваа студија е прашањето дали оваа негова карактеристика, и во минатото и денес, од припадниците на македонскиот народ како мнозинска и од другите заедници и групи кои живеат во Македонија, се доживува како закана за интеграција на општеството или како заедничка нова регионална и европска вредност. Начинот на кој различните општествени заедници и групи се претставуваат преку медиумите, можностите тие да ги изразат своите мислења и ставови низ медиумските содржини и да бидат дел од редакциите во медиумите се од огромна важност за севкупниот развој на македонското општество и за развивањето на заемното разбирање, соживот, соработка и толеранција.. Во европската медиумска политика прашањето на медиумскиот плурализам и содржинската разновидност се нагласува како централен аспект на остварувањето на правото на информирање и слободата на изразување, гарантирани со членот 10 на Европската конвенција за човекови права. Медиумскиот плурализам има различни димензии, од кои една е обезбедување културен плурализам во медиумите. Оваа димензија е поврзана со правичното претставување и изразување (пасивен и активен пристап) на различните културни и општествени групи во медиумите, вклучувајќи ги и етничките, јазичните и националните малцинства. Културниот плурализам и разновидноста во медиумската сфера би биле загрозени доколку различните културни, јазични и општествени групи немаат пристап до медиумите или доколку недоволно се претставени во медиумските содржини. За културниот плурализам и разновидноста исто така е ризично, доколку во медиумите нема доволно вработени од различните културни групи, но и ако не постојат доволно непрофитни медиуми наменети за малцинските групи1. Разновидноста меѓу луѓето е вткаена во основата на секое општество: млади и стари луѓе, луѓе со различна економска и социјална моќ, вработени и невработени, општествено 1 Дефиницијата и ризиците за културниот плурализам се извлечени од студијата нарачана од Европската комисија „Indicators for Media Pluralism in the Member States – Towards a Risk-Based Approach“, достапна на: http://ec.europa. eu/information_society/media_taskforce/pluralism/study/index_en.htm

маргинализирани и луѓе со различна верска определба или уверување, поединци со различна сексуална ориентација или родов идентитет, луѓе од различно национално, етничко или расно потекло. Сите тие очекуваат и заслужуваат да бидат застапени и претставени на правичен и сензитивен начин во општествениот, политичкиот и културниот живот, како и во а неговата медиумска рефлексија. Масовните медиуми, особено оние кои објавуваат вести и информации, имаат централна улога кога станува збор за отсликувањето и градењето на културната разновидност во македонското општество. Тие влијаат врз формирањето на ставовите и уверувањата на луѓето, како и врз нивните перцепции за другите општествени и културни групи и заедници. Меѓутоа, тоа влијание не се одвива секогаш во очекуваната или посакуваната насока. Начинот на кој медиумите ги претставуваат и им овозможуваат гласност/видливост на различните општествени актери, односно начинот на кој се фокусираат или ги врамуваат негативните појави и процеси може и ненамерно да поттикнува стереотипии, нетрпеливост, лош или говор на омраза. Во минатата деценија и половина во Македонија беа забележани бројни примери на невнимателно или на намерно известување во кое отсуствуваше чувствителност за меѓуетничките, меѓукултурните и меѓуверските односи во нашето општество.

1.1. Професионални стандарди и правна рамка за известувањето за различностите Здружението на новинари на РМ има усвоено Кодекс на новинарите каде во членот 10 се вели дека „новинарот нема свесно да создава ниту преработува информации што ги загрозуваат човековите права или слободи, нема да говори со јазикот на омразата и нема да поттикнува на насилство и дискриминација по која било основа (национална, верска, расна, полова, социјална, јазична, сексуална ориентација, политичка...), а во членот 11 дека „новинарот ќе се придржува и на општо прифатените општествени стандарди на пристојност и почитување на етничките, културните и религиозните различности во Македонија“.

Покрај тоа, во Законот за радиодифузната дејност се содржани и одредби кои се однесуваат на принципите врз кои треба да се засноваат програмите, при што се става посебен нагласок на почитувањето на овие прашања. Така, во членот 68 се утврдува дека радиодифузните програми се темелат врз следниве

принципи: „... негување и развој на хуманите и морални вредности на човекот и заштита на приватноста и достоинството на личноста, еднаквост на слободите и правата независно од полот, расата, националното, етничкото и социјалното потекло, политичкото и верското убедување, имотната и општествената положба на човекот и граѓанинот, поттикнување на духот на толеранцијата, заемното почитување и разбирање меѓу индивидуите од различно етничко и културно потекло, ... отвореност на програмите за изразување на различните култури што се составен дел на општеството, зачувување и негување на националниот идентитет, јазичната култура и домашното творештво...“. Покрај овие документи, кои даваат генерални насоки за известувањето на различностите, не постојат други усвоени правила или насоки во кои детално се разработуваат стандардите и принципите на известувањето за различностите. Од досегашните истражувања не можеше да се утврди дали општите принципи во Кодексот и во законската регулатива им се познати на новинарите и уредниците, дали им даваат доволно јасни насоки за постапување и со кои проблеми се соочуваат новинарите во известувањето за различностите.

1.2. Цели на истражувањето и истражувачки прашања Основните цели на истражувањето се: (1) да се направи увид во досегашните истражувања и публикувани текстови за медиумското известување за различните општествени групи и култури кои живеат во Република Македонија; (2) да се согледаат информираноста, перцепциите, ставовите, практиките и искуствата на дел од медиумите во поглед на известувањето за различностите; (3) да се утврди како медиумите известуваа за два понови настани кои имаа нагласена меѓуетничка/меѓурелигиска/меѓукултурна димензија; и (4) да се сумираат конкретните иницијативи кои претставуваа (или претставуваат) обид на позитивен начин да се промовира културната разновидност во медиумите. Важно е да се нагласи дека ова истражување немаше за цел да ги идентификува медиумите кои најчесто негативно известуваат за различните етнички групи и врз таа основа да ги ’обележи’ како етички непрофесионални и неодговорни медиуми. Напротив, целта е да се откријат, разберат и да се поттикнат внатрешните механизми во редакциите кои можат да помогнат да се репродуцира културната разновидност и говорот на толеранција во и преку медиумските содржини, посочувајќи на најпозитивните практики, примери и искуства.

Најважните истражувачки прашања на кои требаше да одговори истражувањето беа следниве: (1) Кои истражувачки или други податоци се достапни за претставувањето на етничката и културната разновидност во медиумите, односно за начинот на кој медиумите во Македонија известуваа за различните општествени групи? (2) Каква е информираноста, перцепциите и ставовите на редакциите во поглед на известувањето за различностите? (3) Какви се практиките и искуствата на редакциите (на уредниците и новинарите) во врска со известувањето за различностите? (4) Како известуваа медиумите опфатени со анализата за два понови настани кои можат да имаат големо влијание врз меѓукултурните, меѓурелигиските или меѓуетничките односи во земјава? (5) Кои иницијативи во медиумскиот сектор досега биле покренати со цел на позитивен начин да се влијае врз културната разновидност во медиумите?

1.3. Методолошка рамка Истражувањето се потпира во голема мера врз анализа на извештаи, публикации, документи, како и анализа на секундарни податоци од претходно реализирани истражувања на медиумското известување за различните општествени групи и заедници. За да се соберат примарни податоци, беа реализирани 28 квалитативни (полуструктурирани) интервјуа со уредници и новинари, со цел да се согледаат нивните ставови, перцепции, уверувања за актуелната состојба во новинарската професија и внатрешните практики и искуства во редакциите во поглед на известувањето за различностите. Дел од прашањата во интервјуата се однесуваа и на тоа во која мера новинарите и уредниците ги познаваат, како ги разбираат и дали ги имплементираат професионалните новинарски правила и стандарди поврзани со известувањето за различностите. Секое интервју беше снимено и од него беа направени транскрипти кои беа анализирани со методот на квалитативна (тематска) анализа. 28

1.4. Примерок При спроведувањето на интервјуата беше применет т.н. теоретски примерок (theoretical sampling) кој произлегува од ’втемелената теорија’ (grounded theory). Истражувачот собира податоци (набљудува, интервјуира, собира документи) сé до моментот на т.н. теоретско заситување или до моментот кога е заокружена една нова емпириска теорија. Во ова истражување на почетокот беа планирани 20, а беа реализирани вкупно 28 интервјуа до крајот на истражувањето.

2) Клучни наоди од истражувањето Во различни меѓународни документи и во кодексите на новинарските асоцијации на меѓународно и национално ниво, често се потсетува на професионалните новинарски стандарди кога се известува за различните општествени групи. Медиумите треба да известуваат точно и непристрасно, и да бидат сензитивни кога станува збор за тензии меѓу заедниците во едно општество. Треба да избегнуваат поттикнување на стереотипии, а индивидуите да ги третираат како еднакви без притоа „нивното однесување да го поврзуваат со конкретната заедница кога во конкретниот случај тоа е ирелевантно.“ Истражувањето овозможи да се разберат и опишат контекстот, процесите и најважните фактори во известувањето за различностите: (1) индивидуалните карактеристики, ставовите и професионалните уверувања на новинарите и уредниците; (2) професионалните правила и кодекси на редакциите и новинарите; (3) структуралните и организационите карактеристики на медиумот; (4) влијанието на пазарот и публиката; и (5) влијанијата на сопствениците, политичките партии и власта.

2.1. Индивидуални карактеристики на новинарите Индивидуалните карактеристики на новинарот (полот, етничката припадност, сексуалната ориентација, образованието, верската припадност) имаат пресудно влијание во известувањето за различностите. На пример, во редакциите кои се мултиетнички, новинарите покажуваат поголема чувствителност кога се известува за настани поврзани со меѓуетничките прашања. Од друга страна, стереотипиите и предрасудите кон припадниците на друга етничка заедница полесно се поттикнуваат и потхрануваат кога редакцијата е составена само од новинари од една етничка заедница.

Сепак и во една моноетничка редакција личните ставови и предубедувања доаѓаат до израз само тогаш кога поединецот поседува моќ во медиумот, односно, кога тој има клучна улога во процесот на продукција на вестите. Доколку редакцијата или уредникот ги наметнат професионалните вредности и правила, стереотипиите и предрасудите на поединечни новинари ќе бидат инцидентни појави. Што се однесува до меѓуетничките односи во државата кај голем дел од медиумите преовладува професионалната етика и свесноста дека настаните од 2001 година се минато, дека не смеат да се повторат и поради тоа во известувањето за овие теми „... не смееме да долеваме масло на огнот заради публицитет, заради поголем тираж...“, бидејќи „... последиците можат да бидат големи“, дека многу нешта се изменети и дека „..не постои друг избор, освен соживот и толеранција.“ Стереотипиите во однос на меѓуетничките прашања не се манифестираат само во известувањето за двете доминантни заедници, македонската и албанската. Пример за поттикнување стереотипии е и следењето на светскиот ден на Ромите во Македонија. Медиумите по тој повод објавуваа само снимки и прилози за тоа дека нивниот живот е беден и очаен, без да пренесат во јавноста и позитивни примери или личности од животот на Ромите. Мнозинството испитаници во интервјуата се согласуваат дека меѓу новинарите постојат повеќе предрасуди во однос на сексуалната определба, кон некои маргинални групи и кон луѓето со инвалидитет, бидејќи не е доволно изградена свеста дека во основа сите луѓе се еднакви, па тоа се рефлектира во известувањето на едно посуптилно ниво. Постојат дури и примери кога некои новинари отворено ги потхранувале предрасудите кон некои маргинални групи и кон припадниците на ’геј’ заедницата.

Професионалното искуство и стручната оспособеност на новинарите ги обликуваат нивните професионалните улоги и етички уверувања. Новинарите и уредниците во интервјуата мошне детално ја елаборираа професионалната и етичката криза во која денес се наоѓа новинарството во Македонија. Иако постои свест за важноста на различностите и за чувствителноста на овие теми, сепак најголем дел од нив себеси се сметаат само за ’пренесувачи’ на настаните и фактите од реалноста. Поради низа причини, редакциите не се залагаат за проактивно и континуирано известување за овие теми, постои голема пасивност, има малку приказни што произлегуваат од иницијативата на новинарот или уредникот.

Во поглед на стручната оспособеност, оценките се поделени. Една група новинари смета дека се доволно оспособени за известување за овие теми и дека не им се потребни дополнителни обуки, а друга група категорично тврди дека „...новинарите во Македонија не се доволно оспособени да известуваат ниту за секојдневните настани, а да не зборуваме за различностите... голем број се неедуцирани, слабо начитани, недоволно подготвени... подготвуваат интервјуа без да знаат со кого разговараат, немаат обезбедено доволно информации за проблемот што го третираат и не ја познаваат темата.“ За сите овие оценки мошне илустративна е изјавата на новинарот од една национална телевизија: „Генерално мислам дека не постои свесност за професионалните стандарди, а уште помалку посветеност на професијата. Редакциите се преполни со необразовани новинари, со лесно потплатливи и со необјективни репортери, уредници кои заштитуваат одредени ставови, особено политички. Колку што повеќе новинарството станува платеничка професија, толку стандардите остануваат подалеку.“

2.2. Професионални правила и кодекси на редакциите и новинарите Во редакциите во кои постојат барем некакви (дури и непишани) професионални правила и вредности, влијанието на различните фактори врз известувањето за различностите е помалку изразено. Истражувањето покажа дека само мал број медиуми имаат внатрешни формално усвоени документи со кои се обврзуваат дека ќе ги почитуваат законските и етичките норми поврзани со овие прашања. Голем дел од интервјуираните новинари и уредници сведочат дека освен постоечкиот Кодекс на новинарите, не се поведуваат од други пишани правила во известувањето за сите теми, вклучувајќи ги и различностите. За разлика од многу медиуми во европските земји, македонските редакции немаат внатрешни омбудсмани чија улога е да ја задржат отчетноста и одговорноста кон јавноста. Омбудсманот, во улога на некаков вид застапник на јавноста обично посредува кога има поплаки од граѓаните до медиумите, ја поттикнува примената на професионалните и етичките стандарди, но и самокритичноста кај новинарите и нивната саморегулација. Освен Советот на честа на Здружението на новинарите, во Македонија не постои друг облик на саморегулација на ниво на целата медиумска индустрија. Во другите земји ваквите тела се

составени како од новинарите, од сопствениците на медиумите и од претставници на јавноста. Кај мал број медиуми се забележуваат поединечни обиди за саморегулација, која обично се спроведува во форма на критичка рецензија на сопствените содржини. На ниво на целата новинарска заедница, постои поларизирање на медиумите на различните етнички заедници, како живеење или работење во паралелни светови. Се пишуваат приказни за својата публика, а се игнорираат темите кои се интересни за публиката на другата заедница и кои можеби би помогнале за поголемо разбирање и дијалог. Се игнорираат темите што ги обработуваат медиумите на етничките заедници, а кога се пишува за исти настани, тогаш новинарскиот агол е сосема поинаков и кореспондира на очекувањата на сопствената публика.. Исклучок се само неколку медиуми чии содржини се наменети за различни публики. Загрижувачка е видливата поделеност во јавниот сервис, кој има законска обврска да ја развива и поттикнува општествената кохезија и културната разновидност. Дури и интервјуираните уредници и новинари од МРТ признаваат дека сервисите на македонски јазик и на јазиците на етничките заедници функционираат паралелно и не соработуваат, не разменуваат информации и вести, ниту пак имаат заеднички содржини што би се емитувале на сите програми. Јавниот сервис, по дефиниција би требало да биде пример за највисоки стандарди, професионалност и квалитет во известувањето. За жал, во минатите години на јавниот сервис беа забележани груби кршења на новинарската етика, како на пример уредници кои беа директно инволвирани во политички активности, или пак, усвоени внатрешни правила со кои новинарите се ’мотивираат’ да обезбедуваат реклами за програмата, за што МРТ беше сериозно критикувана во јавноста.

2.3. Структурални и организациски карактеристики на медиумиот Во дневното известување, притисокот за исполнување на временските рокови придонесува новинарот да нема многу време на располагање за обработка на една тема. Континуирано, го години наназад, на редакциите им недостигаат материјални, технички и човечки ресурси. 32

Најголем дел од интервјуираните сметаат дека проблемот со недостигот на време може да се надмине доколку постои подобра

организација во редакциите. Според нив, повеќето уредници не планираат предвреме заради развојот на дневните настани . И главниот уредник и уредниците на рубриките треба да имаат теми и идеи за различни агли на новинарска обработка, бидејќи вистинското новинарство подразбира систематично следење на настаните, аналитичен пристап кон актуелните теми, отворање и пишување за т.н. горливи прашања во општеството, , конзистентност во уредувачката политика, системско планирање, проактивност и партиципативност во креирањето на јавната агенда. Недостигот од истражувачко новинарство во медиумите во Македонија, е проблем кој посебно се потенцира во јавниот сервис, кој по правило треба многу повеќе од комерцијалните медиуми да го поттикнува длабинското известување за различни теми и аналитичкиот пристап на обработка на дневните случувања. Меѓутоа, во информативните програми на МРТ доминира „... пренесувањето туѓи ставови, туѓи изјави, најави на настаните,... а истражувачко новинарство не функционира, особено во дневното известување.“ Причините и овде се лоцираат во недостигот на технички ресурси, финансии и недостиг на оспособен кадар, особено кај програмите на етничките заедници. Кога се зборува за процесот на селекција на вестите, односно која информација е вредна за објавување, истражувањето покажа дека темите кои се на дневната агенда на медиумите, најмногу се под влијание на ставовите на главните уредници и уредниците на рубриките. Новинарите најчесто се ставени во улога на пренесувачи на позициите на сопственикот или на менаџментот на медиумот, кој пак зависи од нивната моментална наклонетост кон некоја политичка или бизнис групација или друг центар на моќ. Работата на новинарите најчесто е сведена на реализирање на дневните репортерски задачи. Загрижувачко е сознанието дека континуираното известување кое не е имуно на влијанија, резултира со чести примери на новинарска автоцензура, што подеднакво е застапено и кај јавниот сервис и кај комерцијалните медиуми. Оттука може да заклучиме дека вестите за настани и информациите со кои се претставува културната разновидност во општеството, се натпреваруваат за простор и време не само со многу други настани, туку и со голем број различни фактори и влијанија, а нивното објавување во најголем дел зависи од одлуката на уредувачкиот колегиум.

2.4. Влијанија на пазарот и публиката Фактот што најголем дел од вестите на приватните медиуми се комерцијален производ, исто така влијае врз искривување на сликата за реалноста што тие ја создаваат. Новинарите ’се принудени’ на публиката да и ја сервираат реалноста на начин што го предизвикува нејзиното внимание, односно да и го сервираат она што во моментот ’се продава’ на пазарот. Овој ’комерцијален’ притисок, новинарите ги претвора во еден вид забавувачи или ’шоумени’, бидејќи вестите “мораат“ да бидат интригантни и да предизвикаат емоции за да можат да го задржат интересот на публиката. Под притисокот на пазарот, новинарот е принуден да пронаоѓа вести кои се претвораат во сензационалистицки наслови што го продаваат весникот. Новинарите најчесто ги презентираат сите вести, вклучувајќи и тие за различностите, на начин што е интригирачки и што ќе ги разбуди емоциите кај публиката. Дури и кај најсериозните медиуми може да се детектираат тенденции за драматизирање, што сепак не треба да се идентификува со вулгарниот сензационализам. Оваа тенка линија лесно може да се помине, што најмногу зависи од тоа колку уредниците и редакцијата во целина ќе успеат да се спротивстават на комерцијалните притисоци на пазарот и на сопственикот. Редакцискиот колегиум треба да го наметне ставот дека почитувањето на основните професионални правила ја зголемува довербата кај публиката и кредибилитет на медиумот, што пак, во крајна линија придонесува за негов успех на пазарот и профитабилно работење.

За ваква етика во комерцијалното работење на медиумите и покрај нарушената конкуренција и силните притисоци на пазарот , сериозно се залагаат дел од комерцијалните медиуми и нивните уредувачки тимови. Тие нагласуваат дека без разлика која тема се обработува - бизнис, политика или фото-модели, па дури и кога станува збор за темитипични за еден таблоид, потребно е новинарите цврсто да се придржуваат до принципите на својата професија. Кога овој став ќе преовлада како став на на редакцијата и тој ќе му се наметне на сопственикот, тогаш професионалното новинарство може да се претвори во успешна приказна во комерцијалните медиуми. Во таквите редакции и известувањето за различностите е поодговорно, осмислено и насочено кон толеранција и кохезија на заедниците и групите во општеството.

2.5. Влијанија на сопствениците, политичките партии и власта Фактот што медиумите ја конструираат реалноста и што достигнуваат до широка публика не останува незабележан од страна на различните центри на моќ, кои наоѓаат различни начини да вршат притисок врз медиумите и влијаат врз креирањето на вестите, а со цел да ја придобијат јавноста на своја страна. Во Македонија со години наназад се констатира дека состојбата во овој поглед е мошне лоша. Интервјуираните новинари и уредници ги признаваат обидите за влијание на сопствениците и на политичарите: „... не можеш да избираш, кој сака нека каже... тоа сите го прават нели ... јас трипати досега не сум направил како што сакал мојот сопственик ...и после тоа, што да ти кажам, три месеци анимозитет, на крај краишта си велам ... па твој е медиумот, сакаш таков прилог, еве ти...“. Некои во своите изјаснувања се уште поотворени и тврдат дека “...новинарите се ’дебело’ врзани за политичките елити... кои буквално им диктираат што треба да направат... и тие на тоа гледаат црно-бело... ако е добра вест и ако веќе мора да се стави во весникот, тогаш ќе се стави таква обланда што... ефектот на веста ќе се намали“. За ниските професионални стандарди во известувањето најчесто вината се лоцира кај сопствениците кои не вложуваат во своите информативни редакции. Се оди на најевтино новинарство, без дополнителни трошоци затоа што некои сопственици не сфаќаат дека една новинарска екипа треба да помине и 200 километри за една фотографија или една снимка. Во поглед на влијанијата на власта и политичките партии врз медиумите, речиси сите интервјуирани соговорници изнесуваат слични мислења. Денес во јавниот сервис, „... генерално се почитува непишаниот принцип да се биде на страна на владата... не знам до душа од каде точно доаѓаат тие инструкции, но она што јас го забележувам ... е еден црно бел свет, се известува за две политички партии, ... има политички партии кои што немаат пристап во јавниот сервис и за нив не известуваме.“ Дури и нема никакви дилеми ’како треба’ да се известува во јавниот сервис: „... секој медиум си има свој агол на гледање, ... а ние сме јавен сервис, што значи дека за нас најголем фактор е Владата на Република Македонија, како таа ги гледа работите и обично ние одиме по тој агол... тоа не значи дека не ја критикуваме Владата,... но секако тие критики не се баш толку злонамерни, туку се добронамерни, поврзани се со факти...“

Политичкото влијание врз медиумите се рефлектира и врз известувањето за различностите, бидејќи „...медиумите што се поврзани со владејачките партии известуваат на друг начин за ист настан во споредба со медиумите кои не се поврзани со власта...“ Многу често, кога се известува за овие теми, тие се врамуваат во политички контекст поради доминантните политички влијанија врз медиумите, кои се политички поделени и поларизирани како никогаш порано. Пример за тоа како чувствителните меѓуетнички теми се сместуваат во доминантниот политички дискурс меѓу власта и опозицијата беа и настаните поврзани со Калето. „На Калето што се случи... е одраз на политичката состојба кај нас во државата, ... повеќе се зборуваше за тоа кој стои политички зад тој настан, дали стои ВМРО –ДПМНЕ или СДСМ?“

2.6. Позитивни искуства и практики Што се однесува до позитивните практики кои ги отслика анализата, од клучно значење е фактот дека известувањето во македонските медиуми, генерално, се раководи од интересите на публиката. Исто така, истражувањето покажа дека националните и локалните медиуми се свесни за својата општестена улога и според тоа ги креираат редакциските принципи на известување. Така, локалните медиуми се концентрираат на локалните проблеми и интереси на граѓаните, а националните медиуми на различни начини ја отсликуваат ситуацијата во целата држава. Треба да се истакне и фактот што голем дел од медиумите не објавуваат непотврдени информации, туку се раководат од професионалните принципи при објавувањето. Позитивни примери се мултијазичните редакции на неколку комерцијални медиуми кои се свесни за значењето на кохезијата и потребата од негување на заемната толеранција. Има примери на медиуми кои се обидуваат да го поттикат интеркултурализмот, иако тие имаат нагласена комерцијална цел: „... пред две-три години решивме да направиме рецепти за бајрам, јагнешко, баклави итн. Направивме и се продаде весникот... меѓусебната толеранција се заснова на запознавање на обичаите и да се запознаеме како луѓе, но и да имаме пари на крајот на краиштата, бидејќи ако немаме пари, пак ќе влеземе во конфликт.“

Позитивна практика на повеќе редакции е и тоа што, при селектирањето на вестите на денот, се прави барем некаков позитивен исклучок кога се оценува дека некоја ’негативна вест’, што инаку би привлекла многу публика, може да влијае врз влошувањето на меѓуетничките односи, па поради тоа најчесто

не се објавува. Карактеристичен пример за ова е објаснувањето на еден од испитаниците: „Ние почнавме да истражуваме за еден верски објект ...во подрачје што се уште е турбулентно. И дури ја завршивме горе доле приказната, ама се појави Калето и ... ја сопревме таа истражувачка сторија, затоа што би имала ефект на синџир од настани кои само ќе ја влошат ситуацијата.“ Постојат обиди на редакциите на некои дневни весници за соработка во смисла на разменување содржини кои се објавуваат на различни јазици, но тоа се главно инцидентни или краткорочни иницијативи. Соработката на медиумите кои објавуваат содржини на различни јазици главно се одвива на локално ниво. За одбележување се иницијативите на некои од локалните ТВ станици од мулти-етничките средини. На пример, соговорниците од Тетово нагласуваат дека медиумите „... на локално ниво повеќе известуваат за различностите во насока на зближување на граѓаните отколку националните телевизии“, бидејќи животот во мултиетничка средина едноставно го наметнува тоа. Секојдневно се случуваат настани во кои се учесници Ромите, Турците, Македонците и Албанците и медиумите се трудат да ја покажат таа различност реално и без предрасуди. Во минатата деценија, особено за време и по завршувањето на конфликтот од 2001 година, беа реализирани неколку проекти за програмско поврзување на редакции и тимови на локални медиуми, но тие иницијативи беа најчесто успешни затоа што беа поддржани од странски донации. По сопирањето на фондовите, згаснуваа и иницијативите , што потврдува дека без финансиска поддршка е мошне тешко да се реализираат посериозни продукциски зафати. Сегашните иницијативи на локалните медиуми покажуваат дека тие ја препознаваат потребата, дека се мотивирани и свесни за својата улога во обликувањето на заедничките вредности, но неопходно е да им се обезбеди поддршка затоа што комерцијалните медиуми на локално ниво се финансиски најслабиот сектор во медиумската индустрија. Во многу европски земји, ваква поддршка за локалните медиуми се обезбедува од јавни фондови наменети за поттикнување на плурализмот и разновидноста на медиумските содржини.

3) Информации за проектот Ова истражување е спроведено како дел на проектот „Медиумски механизам за брза реакција“ што Високата школа за новинарство и за односи со јавноста го реализира во соработка со Канцеларијата на УНЕСКО во Венеција, во рамките на Заедничката

програма на Обединетите нации „Зајакнување на меѓуетничкиот дијалог и соработка на заедниците“, финансирана од Фондот за развој на милениумските развојни цели (MDG-F) на владата на Шпанија. Целта на проектот е квалитативно да се подобрат постојните меѓуетнички, меѓурелигиски и меѓукултурни односи во земјата преку воспоставување онлајн ресурс и механизам кој брзо ќе реагира кога овие вредности ќе бидат загрозени од медиумите или од други субјекти што медиумите ги користат за ширење на гледишта и мислења кои ги разделуваат наместо да ги интегрираат заедниците. Проектот се состои од две фази: (1) подготовка за воспоставување на механизмот (спроведување истражувања и анализи, изработка на основните документи, методологија на работа); и (2) имплементација на механизмот адаптирана на македонските услови (Веб платформа, панел од експерти, мониторинг, редовни извештаи, ад хок реакции и др.). Овој и други документи и информации за проектот се достапни на Веб страницата на Катедрата на УНЕСКО при Високата школа за новинарство и за односи со јавноста: www.unescochair-vs.edu.mk

АНАЛИЗА на јавната радиодифузија во Република Македонија во контекст на европската медиумска политика Во изработката на Анализата учествуваа: м-р Снежана Трпевска д-р Љубомир Јакимовски д-р Весна Шопар Билјана Петковска и м-р Жанета Трајкоска

Изработено со поддршка на „Friedrich Ebert Stiftung“

ВОВЕД Македонскиот институт за медиуми и Високата школа за новинарство и за односи со јавноста започнаа заеднички проект со Фондацијата „Friedrich Ebert Stiftung“, чија основна цел е да се придонесе во поттикнувањето квалитетна јавна дебата за состојбата во која се наоѓа медиумскиот сектор во Република Македонија. Мотивот за оваа иницијатива беше фактот што недостасуваат аналитички и истражувачки зафати, со цел да се идентификуваат причините заради кои медиумскиот сектор во Република Македонија и новинарството се соочуваат со сериозни проблеми и да се дадат насоки и препораки што ќе им помогнат како на надлежните тела за утврдување и имплементирање на медиумската политика, така и на медиумската заедница. Проектот се состои од изработка на четири сеопфатни анализи, фокусирани на различни актуелни прашања во медиумскиот сектор во Република Македонија кои, потоа, ќе се дистрибуираат до сите релевантни субјекти и до медиумите. Оваа анализа е прва во циклусот анализи предвидени за 2010 година и е целосно посветена на јавниот радиодифузен сервис во Република Македонија. Анализата ги опфаќа сите најзначајни прашања поврзани со јавниот радиодифузен сервис: значењето на јавната радиодифузија во демократското општество; програмските функции; моделот на финансирање; моделот на управување и надзор врз неговото работење и улогата на јавниот сервис во новото дигитално опкружување. Притоа, за секое прашање прво се дава преглед на европските стандарди и препораки, а потоа се прави осврт врз одредбите на домашната регулатива и врз нивната имплементација во практиката. На крајот од анализата е дадено и резиме на заклучоци и препораки за натамошните активности што треба да се преземат, со цел Македонската радио телевизија да се трансформира во вистински јавен сервис кој им служи на граѓаните и кој ќе ја има довербата и поддршката на граѓаните на Република Македонија. Во изработката на анализата беа вклучени експерти од Македонскиот институт за медиуми, професори од Високата школа за новинарство и за односи со јавноста и независни експерти кои имаат теоретски познавања и долгогодишно искуство во радиодифузијата. Скопје, јуни 2010 година

РЕЗИМЕ НА АНАЛИЗАТА Клучната карактеристика на европската медиумска политика е концептот за јавниот интерес во медиумската сфера, а неговото остварување во радиодифузијата првенствено е поврзано со улогата и задачите на јавниот радиодифузен сервис. Во овој документ се дава преглед на европските принципи и стандарди за јавната радиодифузија и нивната примена во домашната регулатива, односно проблемите со кои се соочува јавното радиодифузно претпријатие, Македонската радио и телевизија, во исполнувањето на функциите на јавен сервис. Анализата се фокусира на следниве прашања: • Дали МРТ како јавен сервис ја исполнува својата мисија и програмски функции? • Дали начинот на финансирање значи независно и успешно работење за МРТ, како јавен сервис? • Дали моделот на управување и надзор врз МРТ, утврден во Законот, соодветствува на европските стандарди и дали овозможува нејзино ефикасно и независно функционирање? • Какви се перспективите на МРТ во актуелниот процес на дигитализација на терестријалната телевизија? Во Законот за радиодифузната дејност од 2005 година, мисијата и програмските функции на Македонската радио телевизија се јасно дефинирани, но, реално, таа сé уште не ја остварува улогата на јавен сервис. Македонската радио телевизија се наоѓа во долгогодишна финансиска и продукциско-технолошка криза која не може да се надмине доколку не се идентификуваат проблемите што ја спречуваат да ја остварува својата улога.

Програмски функции Македонската радио телевизија ја исполнува функцијата на универзалност во поглед на техничкото покривање, но во содржинска смисла, нејзините програми не доспеваат до сета публика. Слабата заинтересираност на публиката за програмите на МРТ се должи на: недостатокот на квалитет; слабата жанровска понуда, отсуството на програми за одделни делови од публиката; политичкото влијание во вестите и информативните програми, итн. 42

Исто така, МТВ не успева да обезбеди жанровска разновидност на телевизиските програми, главно, заради фактот што ѝ

недостасува простор за емитување, откако во 2005 година ѝ беше одземена третата мрежа за собранискиот канал. Овој проблем итно треба да се реши со процесот на дигитализација, така што на МТВ ќе ѝ се врати вториот сервис, а ќе се создаде можност да воведе и нови тематски сервиси, во рамките на нејзината мисија. Во однос на влијанието, МРТ сé уште не е независна од различни облици на влијание. Вестите и актуелно-информативните програми низа години се под влијание на политичките структури на власт, така што довербата на публиката во нивната независност и непристрасност, речиси, целосно е изгубена. МРТ денес не е “форум за јавна дебата“, ниту, пак, обезбедува доволно простор за слободно изнесување идеи, мислења или критика. Програмите на Македонската радио телевизија не ги задоволуваат стандардите за посебност и квалитет и, речиси, не се разликуваат од програмите на комерцијалните радиодифузери. Она што особено недостасува е иновативна програма од сопствена продукција, нови жанровски облици и продукција на нови квалитетни наслови. МРТ веќе низа години не претставува „пример“ за високи професионални стандарди, било во продукцискотехнолошка, или во содржинска смисла.

Финансирање Финансирањето на јавниот сервис од независни и јавни извори е предуслов за негова институционална и уредувачка независност. Радиодифузната претплата е главен начин на финансирање на јавните сервиси во европските земји, бидејќи финансирањето од Буџетот може да ја загрози уредувачката независност. Иако содржи некои недостатоци, моделот на финансирање на Македонската радио телевизија утврден со Законот за радиодифузната дејност соодветствува на моделот препорачан во европските документи. Проблемот е во тоа што новиот модел не профункционира ниту во преодниот период од шест месеци (во 2006 година), ниту подоцна. Ова ја доведе МРТ во уште полоша финансиска положба и ја направи крајно зависна од Буџетот. Со тоа беше загрозена и нејзината институционална автономија и уредувачката независност. Во документите на Европската радиодифузна унија се нагласува дека „...висината на радиодифузната претплата не би требало да кореспондира со она што политичарите го сметаат за повеќе, или помалку прифатливо за нивниот електорат...“, како и дека „...појдовната точка за пресметување на нејзината висина се средствата што реално на јавниот сервис му се потребни за исполнување на неговите обврски“.

Македонската радио телевизија сé уште се соочува со проблеми во собирањето на таксата: регистерот не е целосно ажуриран, голем дел од обврзниците одбиваат ретроактивно да ги плаќаат сметките, дел од обврзниците целосно одбиваат да ја плаќаат таксата, постојат правни проблеми во присилната наплата на сметките, итн. Посебен проблем е тоа што со законските измени од август 2008 година, висината на таксата е намалена на 130 денари месечно, што е премногу низок износ за да се задоволат потребите за редовно функционирање и за развој на МРТ.

Модел на управување и надзор Законот за радиодифузната дејност ја гарантира уредувачката независност на МРТ, но тоа не беше доволно за да се обезбеди и фактичка независност, поради непостоење на независно финансирање и недоволна самостојност на органите на управување на МРТ. Моделот на управување и надзор врз МРТ дефиниран во Законот, иако гарантира извесна автономија на нејзините органи, сепак, има сериозни недостатоци: органите на МРТ не се најсоодветно поставени, има премногу нивоа на одлучување и несоодветна распределба на надлежностите. На овој недостаток беше укажано и од Советот на Европа во експертизата на Законот, направена во мај 2005 година. Причина за неуспешното трансформирање на Македонската радио телевизија во периодот по усвојувањето на новиот Закон е и изборот на несоодветни кадровски решенија во органите на управување. На раководни позиции во МРТ се избираа луѓе без искуство и знаење од радиодифузијата, без потребната доверба и углед во јавноста, ниту, пак, посветеност кон остварување на јавниот интерес. Иако, согласно Законот, Македонската радио телевизија поднесува отчет само пред законодавната власт (годишни извештаи, финансиски планови, и др.), праксата на директно комуницирање и неформално „поднесување отчет“ на раководните луѓе на МРТ пред претставниците на извршната власт, воопшто не беше променета. Ова уште повеќе ја поткопуваше нејзината институционална автономија и уредувачка независност.

МРТ во процесот на дигитализација

Советот на Европа и Европската унија нагласуваат дека секоја држава треба да гарантира дека јавниот сервис ќе се одржи и во новото дигитално опкружување. Програмите на јавниот сервис треба

да бидат присутни на сите технолошки платформи за да можат да досегнат до целата публика, а јавниот сервис треба да има водечка улога во процесот на дигитализација. Следејќи ги овие насоки, во Стратегијата за развој на радиодифузната дејност на Република Македонија е утврдено дека процесот на дигитализација треба да се спроведе со цел да се обезбеди и збогати плурализмот на домашни содржини, при што јавниот сервис треба да има централна улога. За таа цел, Стратегијата предвидува дека во првата половина на 2008 година најнапред треба да се усвои законска регулатива за воведување дигитална терестријална телевизија, за да се регулираат условите и постап ката за доделување на дигиталните фреквенции. Првата етапа на дигитализацијата предвидуваше доделување три мултиплекси на државно ниво, од кои првиот наменет за постојните и новите ТВ канали на МРТ, вториот за пренос на постојните комерцијални ТВ сервиси на национално ниво, а третиот наменет исклучително за пренос на нови ТВ сервиси во DVB-H формат. Меѓутоа, активностите што беа реализирани како дел од процесот на дигитализација на терестријалната телевизија не се спроведуваа согласно европските насоки и одредбите на Стра-тегијата за развој на радиодифузната дејност. Иако јавниот сервис требаше да предводи во про-цесот на дигитализација, од планираните активности досега се спроведени само законските измени со кои на ЈП МРД ѝ е доделен еден дигитален мултиплекс за пренос на програмите на МРТ. Процесот на изградба на овој мултиплекс доцни, а поради лошата финансиска состојба, недостатокот на визија и на технички и кадровски ресурси, МРТ заостанува зад другите радиодифузери.

Заклучоци Во сите поранешни социјалистички држави, јавните радиодифузни сервиси се соочуваа со криза која се должеше на системски и структурни причини, а не само на несоодветната законска регулатива. Законските одредби можат идеално да ги дефинираат задачите и условите за работење на Јавниот сервис, но тие во праксата воопшто не се спроведуваат. Причините за кризата на јавниот сервис во Република Македонија се и системски и внатрешни: големиот број комерцијални медиуми и силната конкуренција, фрагментирањето на публиката, непостоењето ефикасен модел на финансирање, политичкото влијание, лошото управување, и др. Законот за радиодифузната дејност од 2005 година сеопфатно ги дефинира задачите и функциите на МРТ како јавен радиодифузен сервис и ги гарантира предусловите за нејзиното независно и ефикасно функционирање. Моделот на финансирање на МРТ, утврден во Законот, соодветствува на насоките на европската медиумска политика, но не беше имплементиран во практиката цели четири години по неговото влегување во сила. Причините за тоа беа недостатокот на знаење и волја на раководствата на МРТ, но, исто така, и климата што беше создадена со најавите за измени на Законот и за намалување на висината на радиодифузната такса. Законот содржи недостатоци во одредбите кои се однесуваат на моделот на управување и надзор врз МРТ, на кои беше укажано и од експертите на Советот на Европа и на Европската Унија. Не постои јасно разграничување на надлежностите на органите на МРТ што во изминатите години создаваше конфузија и неефикасност во работењето на МРТ. Згора на тоа, на клучни раководни позиции беа избирани несоодветни кадри, без доволно искуство во радио дифузијата и без голема доверба и углед во јавноста. Иако Законот делумно ја гарантира институционалната автономија на МРТ, сепак, продолжи практиката на поднесување отчет на раководните луѓе на МРТ пред претставниците на власта, наместо пред јавноста.

Од овие причини, во процесот на трансформација на МРТ не беа воведени модерни и ефикасни принципи на раководење со една голема радиодифузна корпорација, по примерот на успешните европски јавни сервиси. Повеќе години наназад во МРТ не постои систем на продукциско планирање на програмата, програмската и продукциската линија не се јасно дефинирани и не постојат економски и технолошки параметри во продукцијата на програмата, што во минатото не беше случај .

Лошото раководење, огромните финансиски загуби и политичкото влијание придонесоа за натамошно продлабочување на кризата на програмскиот идентитет на МРТ и за уште поголема ерозија на нејзината публика. Ова, во крајна линија, произведе и криза на перцепциите на јавноста за улогата и потребата од МРТ како јавен радиодифузен сервис, што најмногу се рефлектираше на одбивањето на плаќањето на радиодифузната такса. Иако Советот на МРТ е тело кое треба да ја претставува јавноста, сепак, публиката е исклучена од влијанието врз програмите, односно нема никаква можност да го изрази своето позитивно мислење или незадоволство. Во дебатата за тоа кои се најсилните аргументи за да се оправда потребата од постоење на Јавниот сервис во модерното опкружување, неговите застапници најчесто ги изнесуваат: плуралистичките и разновидни програми, објективното и непристрасно информирање и содржините кои не ги нудат комерцијалните радиодифузери. Денес, не е доволно само да се каже дека функцијата на јавниот сервис е „да информира, едуцира и забавува“, бидејќи и комерцијалните медиуми го прават тоа. Разликата е во тоа што јавниот сервис овие функции треба да ги исполнува на многу поквалитетен начин од комерцијалните медиуми. За да ја оправда потребата од своето постоење, МРТ треба да одговори на споменатите аргументи. Ова од причини што темите што се обработуваат во дневно-информативната програма на МРТ не го изразуваат плурализмот на гледишта и мислења што циркулираат во општеството. Информирањето е централизирано, односно во најголем обем се покриваат настани и теми од Скопје, или во дебатите се покануваат само соговорници од Скопје. МРТ во своите програми не го рефлектира ниту плурализмот на идеи и мислења на регионално и локално ниво, бидејќи нема развиени регионални продукциски центри, ниту, пак, доволно развиена дописничка мрежа. Таа треба да придонесе и во развојот на руралните средини кои се во буквална смисла „информациска периферија“. Уредувачката политика на различните редакции сé уште не е единствена, што е многу важно од аспект на улогата на МРТ како фактор на општествена кохезија. МРТ е мултијазичен и мултикултурен јавен сервис, што дополнително го усложнува неговото внатрешно организирање и функционирање долж трите основни компоненти: уредувачка политика, човечки и технички ресурси. За да ја постигне својата кохезивна улога во општеството, на МРТ ѝ се потребни општоприфатени и транспарентни стандарди

на единствена уредувачка политика. МРТ не смее да создава поделена публика, или ефекти на т.н. „заемна индиферентност“, т.е. публиката на македонски јазик да не ја интересира публиката на другите јазици, и обратно. За да биде релевантен информативен медиум, МРТ треба да има развиена дописничка мрежа. На пример, МРТ треба да отвори дописништва во Брисел, Вашингтон и другите значајни центри на меѓународната политика, бидејќи за да биде релевантно известувањето за ЕУ и НАТО треба да се одвива „од внатре“, а не да се сведува само на информирање за нашите желби да бидеме дел од евроатлантските интегративни процеси, на пример, колку граѓаните знаат дека во ЕУ функционира принципот на економска конкуренција? Изборот на домашни и странски ТВ канали, што денес ѝ се нуди на македонската публика, е толку голем, што, речиси, и да нема содржина на каналите на МТВ што би ѝ го задржале вниманието. Во изминатите години се покажа дека во натпреварот со комерцијалните телевизии, МТВ почна да ги напушта карактеристиките на јавен сервис и навлезе во комерцијализација на програмите1. Извесен временски период во МРТ преовладуваше дури и мислењето дека не е потребна сопствена продукција, односно дека таа треба да ги произведува своите програми во копродукција со независни продуценти. Затоа, беа преземени чекори за укинување на редакции кои низа години наназад продуцирале квалитетни сопствени програми, а од друга страна, имаше наплив од идеи за приватни копродукциски проекти со сомнителна вредност. За сметка на ваквите проекти, беше намалена продукцијата на: образовни, научни, документарни, детски и играни содржини. Од 1990 година, МРТ, иако стана јавен радиодифузен сервис на самостојна Република Македонија, регионално и европски е маргинализирана, не е во можност да поттикне, или да прифати иницијативи за регионална соработка, или за копродукција со европските сервиси со кои во минатото остварувала соработка (RAI, BBC). Соработката со странски информативни радио-сервиси е пример на погрешна уредувачка политика, бидејќи Македонското радио е истиснато како основен извор/продуцент на сопствените програми на македонски јазик. Притоа, во многу случаи дури постои и суштинска разлика во известувањето на Македонското

1 Најкарактеристичен пример за ова е емитувањето на т.н. „reality show“ програми („Тоа сум јас“, „Момент на вистината“), или, пак, низа говорно-музички програми со мала продукциска вредност.

радио и на странските сервиси за исти настани што се случиле во државава. Радиодифузната такса што ја плаќаат граѓаните на МРТ не може да биде наменета за реемитување туѓи вести и информативни програми, туку, пред сé, за создавање домашни програми.

Препораки • Во идната законска регулатива треба да се направат измени во насока на експлицитно гарантирање на институционалната автономија и уредувачката независност на МРТ и прецизно дефинирање на надлежностите на нејзините органи. Во Законот треба да се внесат и минималните принципи на внатрешна организација на МРТ, со цел да се дефинира јасна продукциско-технолошка и уредувачка структура. За да биде современа медиумска корпорација во новото конкурентско опкружување, МРТ мора да има јасно дефинирана организациска структура во сите три сегменти: програма, техника и продукција. • Без доволно средства не може да постои добар јавен радиодифузен сервис во Македонија. Надлежните државни институции треба да ги обезбедат сите неопходни механизми и мерки за непречено функционирање на МРТ, особено во поглед на собирањето на радиодифузната такса. Сегашната висина на радиодифузната такса, и под претпоставка да биде наплатена од сите обврзници, не може да обезбеди доволно средства за исполнување на програмските функции на МРТ. Треба да се примени препораката на Европската радиодифузна Унија и да се преиспита можноста од квартално усогласување на висината на таксата, врз основа на реалните потреби на МРТ. Доколку тоа не е остварливо, треба да се изнајде начин на компензирање на средствата што недостасуваат, но од стабилни и независни извори (независен буџет) и со спроведување транспарентна постапка. Од овие извори треба да се обезбедат и средства за корисниците на парична помош кои не можат да ја плаќаат таксата, како и за дигитализацијата на МРТ. Органите на МРТ треба да обезбедат целосна транспарентност во работењето, особено во делот што се однесува на финансиското работење. Радиодифузната такса треба да биде наменета за тековното работење на МРТ, а нејзините развојни потреби и дигитализацијата треба да се обезбедат од дополнителни средства од Буџетот на РМ. Притоа, треба

да се води грижа за почитувањето на институционалната автономија и уредувачката независност на МРТ. • Денес, МРТ дејствува во конкурентско – и национално и регионално – медиумско опкружување и нејзините и програмски и корпорациски функции треба да бидат приспособени на тоа ново опкружување. За МРТ да биде економски ефикасна, неопходно е повторно да се воспостави програмско-продукциското планирање и да се воведат сите принципи на економска организација на продукциско-технолошкиот процес. • Органите на МРТ треба да инсистираат законски гарантираната уредувачка независност да се остварува и реално: програмите на МРТ да бидат ослободени од било каква форма на политичко или економско влијание. Политичките интереси и влијание мора да се исклучат од органите на МРТ. Во нив мора да се избираат личности со искуство, знаење и углед во јавноста. • Неопходно е да се редизајнира програмскиот концепт на сервисите на МРТ, со цел да се обезбеди застапеност на разновидни програми наменети за сите делови на публиката и исполнување на нејзините законски функции на јавен сервис. МРТ не може да ги исполнува целосно своите функции на јавен сервис додека не ѝ се врати вториот програмски сервис. Тоа треба итно да се реши со дигитализацијата на нејзините програми. • Собранискиот канал треба и натаму да остане под уредувачка одговорност на МРТ, но треба да биде наменет исклучително за емитување содржини поврзани со работата на Собранието. Не се препорачува формирање посебен правен субјект од страна на Собранието, заради можноста од политичко влијание врз неговите содржини, но и заради тоа што е нерационално да се трошат средства и ресурси за формирање на ново јавно претпријатие кога веќе постои ЈП Македонска радио и телевизија. Советот и натаму може да се грижи за собранискиот канал и да учествува во оформувањето на програмскиот концепт на овој канал, заедно со уредувачкиот тим од Македонската радио и телевизија. • Пред да се изработи нов програмски концепт на собранискиот канал, неопходно е да се направи компаративна анализа на поставеноста и уредувачкиот профил на парламентарните канали во другите европски

земји. Оваа анализа треба да понуди заклучоци, препораки и предлози за идната поставеност на собранискиот канал во рамките на домашната радиодифузна регулатива и за неговите програмски цели. • При годишното планирање на програмите, МРТ мора да тргне од потребите на различните општествени групи и да обезбедува разновидни програми. Притоа, основната цел треба да биде да понуди квалитетни програми, произведени според највисоки уредувачки и продукциски стандарди. • Сопствената продукција треба да сочинува најголем дел од програмата на МРТ. Треба да се развива продукцијата на програми што недостасуваат во Македонија и што не се нудат од комерцијалните медиуми, а особено: играни долгометражни и сериски филмови, драми, детска програма, образовна програма, и др. • МРТ треба да воспостави систем на редовна комуникација со јавноста и со граѓаните. По примерот на некои европски јавни сервиси, препорачливо е да воведе „омбудсман“, или друго тело кое ќе се грижи за одговарање на поплаки и реакции на гледачите. • Неопходно е да се отвори широка дебата во пошироката јавност за значењето на јавниот сервис, во која ќе се вклучат сите релевантни организации и субјекти. Притоа, важна улога треба да има Советот за радиодифузија, чија основна законска надлежност е да се грижи за остварувањето на јавниот интерес во радиодифузијата.

Истражување: Состојбата со онлајн медиумите и онлајн новинарството во Македонија Истражувачки тим: М-р Емилија Петреска-Камењарова Зоран Ричлиев М-р Снежана Трпевска

Изработено со поддршка од Balkan Trust for Democracy (BTD)

декември, 2010

Предговор Истражувањето за состојбата во онлајн медиумите и онлајн новинарството е прв посериозен истражувачки зафат од овојвид во Република Македонија, кој ги опфаќа аспектите на содржината, ресурсите, публиката и финансиската одржливост на онлајн изданијата во земјава. Истражувањето е дел од активностите на Проектот за зајакнување на капацитетите на онлајн медиумите и онлајн новинарството во Македонија, што Македонскиот институт за медиуми (МИМ) го започна во текот на 2010 година, и вклучува активности насочени кон подобрување на уредувачките, организациските и техничките аспекти во онлајн медиумите. Во рамките на проектот, покрај истражувањето, се спроведоа и три обуки под водство на истакнати странски експерти, една полудневна работилница за светските трендови во онлајн медиумите, и тркалезна маса на која беа претставени резултатите од ова истражување и на која се дискутираше за состојбата во онлајн медиумите. Во истражувањето и во другите активности беа вклучени новинари, маркетинг менаџери и технички уредници од повеќе онлајн редакции, како и претставници од онлајн редакциите на дел од традиционалните медиуми. Се надеваме дека ова истражување ќе им користи на сите професионалци кои директно или индиректно учествуваат или придонесуваат во создавањето на онлајн медиумите, пред се новинарите, уредниците и медиумските менаџери, но и рекламните и истражувачките агенции и академската новинарска заедница. МИМ упатува голема благодарност до авторите и до сите колеги кои преку разговорите и интервјуата придонесоа во оформувањето на содржината на истражувањето. Проектот за зајакнување на капацитетите на онлајн медиумите и онлајн новинарството во Македонија се реализира со поддршка од Балканскиот фонд за демократија (БТД), Европскиот центар за новинарство и норвешката фондација Фрит Орд. 14 декември, 2010

Резиме Состојбата на онлајн новинарството во Македонија има многу специфики. Од една страна, како што покажуваат податоците на Internet World Stats (IWS) во 2010 година повеќе од половина од населението на Македонија имало пристап на интернет, а 742.400 жители на земјава го користеле „Фејсбук”. Од друга страна, содржината на македонскиот веб се уште е на нивото што Европа го имаше пред 1015 години. Причините може да се бараат во малиот пазар, во состојбата во која се наоѓаат традиционалните (пред се печатени) медиуми, во неподготвеноста на новинарската фела да се менува и да се адаптира за производство на содржини за новите платформи, во слабата заинтересираност на огласувачите за рекламирање во онлајн медиумите итн. На прашањето зошто на онлајн медиумите во Македонија никако не може „да им тргне”, професионалците најчесто одговараат: „Нема пари во тоа”. Притоа мислат на слабиот развој на онлајн рекламирањето што е последица од начинот на кој маркетинг агенциите ги распоредуваат парите со тоа што клиентите свесно ги насочуваат кон најисплатливите и сигурни традиционални медиуми, наместо да вложуваат во пазар кој допрва треба да се развива и кој не гарантира профит. Исто така, важен причинител на македонската онлајн медиумска летаргија е менаџментот на новинските куќи којпо правило е од постарата генерација и не е адаптиран на условите на дигиталното новинарство, што го диктира новото време. Интернетот за медиумите е добар главно како извор на информација, но за голем дел од ‘класичните’ новинари, кога треба да се искористи за пласирање содржина, тоје непотребна и неконструктивна платформа. На македонскиоте онлајн медиуми има многу повторени агенциски вести, многу „второкласни” содржини, во најчест случај бесправно преведени или преземени од некој друг (најчесто странски) медиум кој инвестирал во нивното создавање. Истражувачкото новинарство, кое е својствено за интернет медиумите, во Македонија не е присутно. Не се создаваат ниту интерактивни графики, ниту пак се користат другите уникатни предности на интернетот како што се интерактивноста и мултимедијалноста, а никој не ја користи ниту можноста за хиперлокален пристап . 56

Поголемиот број веб страници немаат импресум, не пишува

ниту кој стои зад нив, ниту пак кој ги пишува текстовите, немаат RSS канали, хиперлинковите во текстот се „непотребно оптоварување”, немаат свои стратегии за настап на социјалните мрежи, сервисите што ги нудат медиумите на интернет се рудиментирани или воопшто ги нема, огласувањето постепено бега од медиумите кон специјализираните огласници итн.... Но, сето ова не значи дека треба да се кренат рацете и да се напушти идејата за развивање на интернет медиумите во Македонија. Низата неповолности не значат дека треба да се остане на ова ниво. Ова истражување е обид да се погледне зад завесата на македонскиот веб и да се лоцираат акупресурните точки каде е потребно да се влее енергија за онлајн новинарството да стане престижна професија, како што му доликува во ова дигитално време. За таа цел, тоа се обиде да забележи некои од основните одлики на онлајн медиумите, нивните клучни проблеми и можните решенија. Преку длабински интервјуа, анализа на содржина, онлајн анкета и анализа на податоци за користење интернет, поставени се контурите на актуелната состојба и лоцирани се перспективите и насоките за развој. Најпрвин, утврдена е поделбата на веб страниците во две групи на информативни веб страници. Првата ја сочинуваат веб презентациите на традиционални медиуми, односно во неа спаѓаат оналјн изданијата на весниците, на телевизиите и на радијата. Во втората група влегуваат веб страниците на медиумите кои функционираат само на интернет и таа е натаму поделена на три подгрупи: забавни информативни веб страници, тематски информативни веб страници и информативни веб страници за вести. Истражувањето се задржува и на веб презентациите на новинските агенции и на онлајн агрегаторите на вести. За секоја од групите и подгрупите се прибележени основните карактеристики. Оналјн изданијата на весниците може да се опишат вака: евтин, но вонредно штетен концепт на копија на содржините на печатеното издание. Изданието се објавува со задоцнување за да се одбегне негативното влијание врз тиражот. Во поново време кај некои од нив се забележуваат скромни дополнувања со најнови, најчесто агенциски, вести, но деловните модели се импровизирани и некреативни. Новинарите од печатените медиуми не се подготвени за современиот начин на работа во веб новинарството.

Оналјн изданијата на телевизиите се комбиниран модел на веб страници составени од вести и информации за програмата. Во однос на вестите, телевизиските прилози се погодни за конверзија и адаптација на веб. Додатно олеснување е фактот што работното време на новинарите е динамично, а традиционалниот медиум зад страницата е финансиски поуспешен и помоќен од другите нетрадиционални медиуми (печатот, радиото, агенциите). Кај онлајн изданијата на радио станиците информативната содржина е маргинална, недостигаат креативни концепти на синергија на двете платформи што можеби е последица од лошата финансиска состојба на базичниот медиум - радиото. За да се отвори една забавна информативна веб страница потребна е инвестиција помала од 10.000 евра, зашто има мал број вработени, честопати без новинарско образование, а нема ни фоторепортери или сниматели. Најчесто не се произведува сопствена содржина туку се преземаат туѓи информации, најчесто бесправно. Тематските информативни веб страници, исто така, имаат мал бројвработени и немаат професионални новинари, фотографи и сниматели, голем дел од објавените содржини се бесправно преведени, но станува збор за корисни содржини (кулинарство, спорт, ИТ технологија итн.) која привлекува поголема публика. Информативните веб страници за вести често започнуваат како новински агенции, ама поради неповолните финансиски услови остануваат отворени за сите читатели обидувајќи се да заработат со продажба на банери. Најчесто пласираат кратки агенциски вести без подлабоки анализи. Најчесто отсуствува оригинална содржина, а има преводи на бесправно преземени текстови и бесправно преземени фотографии, што пак е резултат на екипираност со новинари кои не се специјализирани за работа онлајн и во недостигот од фоторепортери или сниматели. Некои од нив се создаваат заради политичко влијание. Веб страниците на новинските агенции објавуваат содржина која ја произведуваат новинарите и фоторепортерите од агенцијата, но и информации од соработка со други агенции. Веб страниците на агенциите се карактеризирааат со затвореност кон читателите, односно модел на заклучени вести за сите што не се претплатници.

Онлајн агрегаторите на вести преземаат насловни конструкции и фотографии од медиуми, неретко бесправно. Збирот на вести од многу извори ги прави популарни кајпубликата

и конкурентни во однос на медиумите од кои преземаат содржини. Во ова истражување е инкорпориран еден раритет - опишана е онлајн публиката во Македонија. Преку интернет се забавуваат и се информираат, и тоа најчесто секојдневно или неколкупати неделно, и мажите и жените, и младите и старите, најчесто со средно образование и претежно од урбаните средини. Најголемиот дел од нив најмногу ги користи забавните информативни веб страници, па ТВ, потоа онлајн презентациите на дневните весници и најпосле на новинските агенции. Забавно - информативните онлајн медиуми се интересни пред се за младата популација - најчесто за адолесцентите и лицата до 25 години. Оние во втората и третата деценија ги сакаат интернет изданијата на дневните весници, а онлајн презентациите на новинските агенции (можеби професионално) ги користат луѓето меѓу 30 и 50 години. Оналјн медиумите во Македонија се во лоша финансиска состојба која некои ја лоцираат во неподготвеноста на внатрешниот маркетинг и маркетиншките агенции да го развиваат онлајн маркетингот, други во нискиот квалитет на содржините, трети во неинформираноста на компаниите - потенцијални огласувачи, четврти во неподготвеноста на новинарите, но и на менаџментот да функционираат во поинакви услови. Решенијата за сите овие проблеми можат да се побараат во обуките со кои ќе се пренесат искуствата од странство. Или, во реализирањето истражувања кои ќе ги фатат конците, ќе ги утврдат врските, ќе послужат како алатка за градење сопствени модалитети за напредок. И за едното и за другото, и за некоја сосема трета опција, потребна е спремност за работа и потребни се волја, сериозност, доследност и посветеност од сите инволвирани субјекти. Ако поради ништо друго, тогаш поради половината од населението на земјава кое користи интернет.

1. Вовед Сферата на онлајн медиумите во Македонија е равенка со повеќе непознати. Не постои релевантна статистика, ниту пак регистар на субјекти, а нема ниту реализирани истражувања што би ги детектирале проблемите со кои се соочуваат новинарите и другите професионалци кои работат во овојсектор. Сепак, онлајн новинарството во Македонија постои и ова е обид да се мапира неговата моменталната состојба, да се разберат факторите кои го блокираат неговиот развој и реалните потреби на професионалците во овој сектор за стекнување нови знаења и способности. Резултатите од ова истражување се основа за осмислување на обуките кои Македонскиот институт за медиуми ги реализираше за подигнување на професионалните стандарди во новинарството на 21-от век. При конципирањето на истражувањето на состојбата на медиумите во Македонија кои функционираат на интернет беа поставени следниве цели: да се даде приказ на нивниот развојво изминатите десетина години; да се опише актуелната состојба во онлајн медиумите, групирајќи ги според нивната сличност; да се дознае какви се ставовите на луѓето директно вклучени во работата и функционирањето на онлајн медиумите; и да се утврди која е публиката на онлајн медиумите и какви се нејзините преференци. За да се одговори на овие цели, во рамките на ова истражување како методолошки постапки за собирање примарни податоци беа користени длабински интервјуа, онлајн анкета, анализа на содржината на веб страниците на онлајн медиумите. Покрај тоа, беше направена и анализа на секундарни податоци добиени од реализираните мерења на онлајн публиката. Длабинските интервјуа беа реализирани со уредници и со новинари во медиумите, потоа со личности кои се задолжени за развивање на економскиот аспект на онлајн медиумите - дел од нив работат во маркетинг службите на медиумите, а дел во маркетинг агенциите, интервјуирани беа и лица задолжени за техничка поддршка на веб страниците во весниците, во новинските агенции, во телевизиите. Онлајн анкетата беше спроведена со новинари чија работа има допирни точки со онлајн изданијата. 60

Набавени и анализирани беа податоците од редовното мерење на онлајн публиката што во Македонија го спроведува

истражувачката агенција IPSOS Strategic Plus. На овој начин се утврдија демографските карактеристики и навиките на публиката која преферира да се информира и забавува на интернет. Паралелно со тоа, беше направена и анализа на содржина на онлајн медиумите во Македонија со цел да се компарираат податоците од мерењата на онлајн публиката со содржините што ги презентираат веб страниците. Наодите што следат се, на некој начин, пионерски потфат прво наѕирање во непознатата област на онлајн медиумите во Македонија - кое настојува да понуди што повеќе информации, но и да ја опише состојбата што е можно подлабоко. Пред да преминеме кон анализата да се осврнеме кон неколку специфични термини кои се основни за разбирање на ентитетите што се споменуваат. Интернет - овојтермин се користи како синоним за инфраструктурата, вмрежувањето на општеството. Тој треба да се разликува од веб (или WWW, односно World Wide Web) што е содржината која е достапна на интернет. Она што го гледаме на нашиот прелистувач е веб, а интернет е мрежата, односно инфраструктурата што го овозможува вебот. Веб страница - се одлучивме да го користиме овој термин како најкоректна компромисна формулација на она што се подразбира под англиското website, иако синоним за тоа по правило би требало да биде веб локација. Меѓутоа, овој термин се уште не е навлезен и е делумно неразбирлив во современиот македонски јазик. Исто така, овде се прави и дистинкција од често погрешно употребуваниот збор портал, што во суштина значи страница со линкови кон други страници, односно страница која нема своја содржина, туку пренасочува или обединува, како што се Yahoo и MSN. Во Македонија тој збор погрешно се употребува како синоним за информативна страница која е динамична, односно константно се обновува во текот на денот. Alexa, Google analytics, IPSOS Strategic Plus - првите две се алатки за мерење на посетеноста на веб локациите кои ја одразуваат популарноста на одредена страница. Во Македонија, Alexa е често користена за споредба на рејтингот на посетеноста на страниците. На светско ниво, Alexa е интернет помагало, основано во 1996 година од Brewster Kahle и Bruce Gilliat, и е „ќерка” на големата интернет компанија „Амазон”. Методот на мерење, од многумина е оспоруван, но Alexa, покрај се, во моментот е најсоодветна алатка за споредбена анализа, особено во земји каде не постојат

официјални податоци. Битно е да се нагласи дека податоците за публиката кои се добиваат на ваков начин не можат да се сметаат за репрезентативни за целата популација и не даваат слика за структурата на публиката, бидејќи со нив се мери само бројот на посети на одделна Веб страница. Google analytics е услуга за мерење на посетеноста што ја нуди „Гугл”. Речиси сите онлајн медиуми во Македонија ја користат, но податоците од оваа алатка не се јавни, а медиумите од различни причини не ги даваат тие статистики, со што компарација на податоците е невозможна . IPSOS Strategic Plus е истражувачката агенција која освен податоци за рејтингот, популарноста и досегот на веб страниците, дава и информации за демографските карактеристики на онлајн публиката во Македонија. Овие податоци можат најпрецизно да ја отсликаат публиката на онлајн медиумите во Македонија, бидејќи истражувањето се спроведува врз основа на примерок од испитаници избран по случаен пат и репрезентативен за популацијата на подрачјето на Македонија. Во ова истражување се пренесуваат податоците и според Alexa-MK и според IPSOS Strategic Plus за да може да се направи споредба меѓу рангирањето што го прават обете.

2. Развојот на интернет во Македонија Се до пред 3-4 години, цената на широкопојасната (broadband) конекција во Македонија беше висока, а не беше ниска ниту цената на дајл-ап конекциите. Ова резултираше со релативно мала онлајн публика, поради што не постоеше ниту голем интерес за развојна медиумите на веб платформите. Во 2000 година на веб имаше околу пет медиуми од Македонија, од кои најинтересна беше забавната веб страница „Он.нет”. Наскоро се појавија веб изданијата на весниците кои го промовираа моделот на копија на печатеното издание, што за жал функционира и денес. Во тоа време, посетеноста на нивните веб страници беше мала и тие функционираа само заради престиж и за весниците да $ бидат достапни на дијаспората. Според податоците на Интернационалната телекомуникацска унија (ITU), во 2000 година во Македонија имало околу 30.000 претплатници на интернет услуги.

Од 2000 до 2005 година традиционалните медиуми постепено се појавуваа со свои интернет презентации, а имаше и обиди за формирање медиуми кои ќе функционираат само на интернет. Од нив речиси никој не опстана до денес.

Со зголемувањето на конкуренцијата, во 2005 година цените на пристапот до интернет во Македонија значително се намалија што имаше позитивно влијание врз достапноста на интернет за граѓаните. Во тоа време Македонија стана и светски позната како „првата безжично врзана земја”, вест која ја објавија светските медиуми. Но, се чини дека ефектот во однос на развојот на онлајн новинарството не беше како во Естонија, каде интернет развојот за неколку години поттикна огромен напредок на општеството во целина, вклучувајќи ја и економијата. Македонскиот проект за безжично вмрежување беше изведен со помош на УСАИД, се однесуваше пред се на поврзувањето на изолираните училишта и немаше големо влијание врз масовната достапност на безжичниот интернет. Темпото на ширење на интернет во Македонија добро го илустрираат статистичките податоци за пристап до интернет од Светската банка за периодот од 1990 до 2008 (Приказ 1). Почнувајќи од 1996 па до 2001 година растот на интернет пенетрацијата оди многу бавно - половина до еден отсто годишно. Во 2002-та се случува првиот голем скок од безмалку 14 отсто. До 2007, мрежата од мрежи секоја наредна година има за околу два отсто повеќе корисници, за во 2008 да се случи уште еден голем скок од речиси 1 Година

Луѓе со пристап до интернет (од 100)

2008

43.0

2007

27.3

2006

25.0

2005

23.0

2004

21.0

2003

19.1

2002

17.3

2001

3.5

2000

2.5

1999

1.5

1998

1.0

1997

0.5

1996

0.1

1995

0.0

1990

0.0

Приказ1

Во последните две години (2008-2010) продолжи порастот на интернет пенетрацијата, и факт е дека повеќе од половина од популацијата во Македонија е на интернет. Во анализата на „it.com. mk” потпрена на податоците на Internet World Stats (IWS) во 2010 година Македонија е меѓу најразвиените во однос на другите земји од регионот1(Приказ 2). Држава

Интернет корисници (во % и во број на корисници)

Словенија

64,8% (1.298.500)

Србија

55,9% (4.107.000)

Македонија Хрватска

51% (1.057.400) 50% (2.244.400)

Грција

46,2% (4.970.700)

Турција

45% (35.000.000)

Црна Гора

44,1% (294.000)

Албанија

43,5% (1.300.000)

Босна и Херцеговина

31,2% (1.441.000)

Приказ2

Особено интересен е податокот на IWS според кој, во јуни 2010 година, во Македонија имало 742.400 корисници на „Фејсбук”, социјалната мрежа која во земјава е екстремно популарна и која постепено ги презема посетителите од македонските веб медиуми. Факт е дека пристапот до интернет во последните пет години рапидно се зголеми. За жал, развојот на содржините не го следи тоа темпо. Николас Кајзер - Брил, уредник на Owni.fr, во 2009 година имаше турнеја низ посткомунистичките земји со цел да го процени развојот на онлајн медиумите во нив. Во своето истражување „Прозорец кон медиумите” за впечатоците од Македонија вели: „Новинарите на интернетот гледаат само како на сервис што им ја олеснува работата”, а „летаргијата доаѓа од сликата што новинарите ја имаат за себеси”2. Тој се врти и кон другата страна на медалот, па зборувајќи за менаџерите и уредниците подвлекува: „Диносаурусите од социјалистичката ера, се уште ги држат главните позиции во медиумите”. Извлекувајќи заклучок од оваа непријатна комбинација тој вели: „Речиси нема веб новинарство во Македонија”3. За жал, една година подоцна доаѓаме до сличен заклучок. Може да се каже дека во Македонија има веб новинарство, има инвестиции, има желба, но нивото на професионалност е многу ниско.

1 http://it.com.mk/pola-makedonija-e-na-internet-i-na-facebook/ 2 Online news in Post-socialist Europe Nicolas Kayser-Bril, http://www.lulu.com/product/paperback/online-news-in-post-socijalist-europe/4803265 и http://windowonthemedia.com/wiki/index.php5 ?title=Main_Page 3 Ибид

3. Состојба со онлајн медиумите во Македонија Во Македонија има повеќе од 60 веб локации кои функционираат како медиуми на интернет, но само за триесетина може да се каже дека се сериозни и професионални, и дека функционираат со секојдневно обновување на своите содржини. Најпрвин може да се издвојат две групи на информативни веб страници: првата се веб страници на традиционални медиуми, а втората веб страници на медиуми кои функционираат само на интернет. Првата група, односно веб страниците на традиционалните медиуми, има своја структура која зависи од тоа каков традиционален медиум стои зад веб презентацијата. Така, во оваа група разликуваме: • • •

Онлајн изданија на весници, Онлајн изданија на телевизии, Онлајн изданија на радио станици.

Втората група, сочинета од медиуми кои се родени и функционираат на интернет, се дели на две основни подгрупи, и тоа: информативни веб страници кои можат да го носат епитетот информативни зашто колажно третираат сериозни, забавни и рекреативни теми, и веб локации кои третираат забавни или пак строго тематски одредени содржини (спорт, кујна...). Покрајовие информативни веб страници, за кои можеме да кажеме дека се медиуми, ќе се обидеме да дадеме и осврт на новинските агенции на веб, како и на агрегаторите на вести. Втората група, во тој случај, би ја имала следнава структура: • ----

Онлајн медиуми: Забавни информативни веб страници, Тематски информативни веб страници, Информативни веб страници за вести.

Како трета и четврта група ќе ги разгледаме: • •

Новинските агенции, Онлајн агрегаторите на вести.

Подеталните описи за секоја од овие групи и подгрупи во себе ги инкорпорираат сознанијата добиени од длабинските интервјуа и од анализата на содржините на страниците. 65

3.1. Онлајн изданија на весници Најважни согледувања: -- Тие се копија на содржината од печатеното издание; -- Функционираат по принцип на дневно издание, односно пакет информации со скромни дополнувања со најнови вести, најчесто од агенции; -- Постои скептичност кон веб изданијата поради нивното влијание врз тиражот; -- Нема креативни деловни модели и маркетинг концепти; -- Оспособеноста на новинарскиот кадар не е компатибилна со современите начини на работа во веб новинарството; -- Постојат отпори кон развојот на нивните веб платформи. Репрезенатативни примери (Приказ 3) се веб изданијата на дневните весници „Дневник”, „Вечер”, „Вест”, „Утрински весник”, „Нова Македонија”, „Време” и „Шпиц”. Весниците во Македонија се уште не прават поделба на персоналот којработи во печатеното издание и во онлајн презентацијата. Во принцип, се работи за редакции кои функционираат како традиционални весници и во кои работат меѓу 30 и 50 новинари. Главно станува збор за високообразован кадар, честопати со формално новинарско образование, но и луѓе со други факултети кои имаат дарба за пишување и ги научиле професионалните новинарските правила и принципи.

„Дневник”

Копија

http://www.dn evnik.com.mk

~17

да

Медиум

Основна содрж. во однос на печатено издание

Веб адреса

Одложено објавув. во часови

Редовно дополнување со вести

Позиција на Alexa.com во МК

Копија

„Вест”

не

да

~17

минимално

~17

http://www. utrinski. com.mk

Копија

„Утрински весник”

Приказ 3

http://www.vecer. http://www.vest. com.mk com.mk

Копија

„Вечер”

минимално

~17

http://www. novamakedo niia. com.mk

Копија

„Нова Македонија”

108

не

200

да

~17

http://www.spic. com.mk

http://www. vreme. com.mk ~17

Копија

„Шпиц”

Копија

„Време”

Како платформа за управување со веб содржините најчесто се користи софтвер од локални ИТ фирми, модел кој се докажа како скап и тежок за модификација и адаптација. Техничката поддршка на веб страниците е, по правило, во рацете на надворешните лица/ компании кои го изработиле софтверот. Неретко во медиумите пласирањето на содржините на интернет е доделено на техничко лице или графички уредник. Нивната работа се сведува само на качување содржини на интернет. Од нив се очекува да ги отстранат евентуалните проблеми во техничкото функционирање на веб страницата, но никако самостојно да интервенираат во содржината или во насловната конструкција на текстот/прилогот. Овојвид веб локации во Македонија речиси исклучиво функционира како копија на традиционалното издание. Тоа значи дека содржината што е наменета за весникот, како пакет од информации, односно во форма на издание се пласира на веб. Објавувањето на содржината на интернет по правило е со намерно задоцнување во однос на излегувањето на весникот од печат, што, според уредниците, се прави со цел да не се влијае врз тиражот. Овој модел, иако е најевтин за реализација, се покажува како најштетен за тиражите на весниците. Апсурдот е што тие сепак го користат овојмодел, најчесто поради инерција или зашто немаат средства и ресурси за сериозна промена. Во пракса, овој специфичен модел значи дека едно техничко лице ги копира сите, или поголем дел од содржините од софтверот за графичко реализирање на печатеното издание во софтверот за онлајн изданието, без да врши суштински интервенции врз содржината, како кратење или оптимизација за веб. Новинарите, барем до сега, ретко имаат контакт со овој процес. За споредба, содржините на онлајн изданијата на светските весници само во 15-20 проценти се исти со печатеното издание, а во Македонија тој процент е помеѓу 90-100 проценти, зависно од моделот.

Кајпоголем бројонлајн изданија на весниците, во последнава година, се забележуваат обиди за скромно надополнување на веб содржините со актуелни вести, најчесто од агенциски извори. Има и текстови кои се појавуваат прво или само во онлајн изданието. И обратно - ексклузивни содржини објавени во печатениот весник кои не се појавуваат на интернет презентациите или служат како своевидна мамка - мрежаните можат да прочитаат само дел од приказната која цела може да се најде во печатеното издание4. Во 4 Интервју со Емил Златков, новинар задолжен за уредување на веб страницата „Вест”.

ваквите редакции, пред се кај „Шпиц”, „Дневник” и „Вест” веќе се формира новинарско јадро околу веб изданието, најчесто од еден до двајца новинари. Во дневниот весник „Вест” кој функционира по комбиниран модел и како одложено издание на содржините од весникот и со т.н. „порталски дел”, и техничкиот и новинарскиот дел (оптимизација на насловни конструкции и пишување на додатни содржини) го прави еден човек кој, во меѓувреме функционира и како класичен новинар во весникот. „Во хпорталскиотх дел на вебот се ставаат информации од Ројтерс, Асошиејтед прес, ДПА, многу ретко од МИА и авторски текстови кои претежно ги правам јас или дежурниот во деск и ги прилагодуваме за хпорталскиотх дел од вебот”5. Луѓето кои се директно инволвирани во работата на веб страниците на весниците најчесто сметаат дека за да се добие оптимален квалитет се потребни барем уште двајца луѓе кои би се концентрирале само на веб изданието. Речиси сите онлајн изданија на весниците во Македонија се во некаква трансформација, но ретко кој вистински вложува во формирање веб редакција и во создавање автентичен веб производ со карактеристики кои соодветствуваат на современите онлајн изданија на весниците низ светот. Односно, како што ќе потенцира еден од соговорниците: „Промените со веб страницата се во вид на обид, експеримент. Медиумот произведува евтин производ на пазарот, најевтин. Објективно немаме сила да направиме нешто посериозно од нашето онлајн издание, но битно ни е да се позиционираме за иднината”6. Ваквото позиционирање за иднината е карактеристично и за други дневни весници. „Во подготовка е онлајн издание еден вид ... и тоа се одлага околу една година од различни причини”7, вели главниот уредник на еден дневен весник. Од интервјуата може да се извлече заклучок дека сите би сакале да инвестираат во развојот на онлајн изданијата, но кога ќе дојде време за тоа, односно тогаш кога ќе биде созреан онлајн маркетингот. Некои од соговорниците се горди на повратната врска што ја остваруваат со својата публика преку коментарите на текстовите. Потенцираат дека содржината на коментарите мора да се филтрира оти секогаш постои опасност да се провлече некаква навреда или клевета8. Токму затоа, во други дневници се внимателни и не ја 5 Ибид. 6 Интервју со Бранко Геровски, главен и одговорен уредник на „Шпиц”. 7 Интервју со Зоран Андоновски, главен и одговорен уредник на „Нова Македонија”. 8 Интервју со Љупчо Поповски, кој во моментот на реализирањето на разговорот беше главен и одговорен уредник „Утрински весник”.

отвораат можноста за објавување коментари веднаш под текстот, ами комуникацијата со читателите ја остваруваат преку електронска пошта или преку традиционалните писма и телефонски разговори. Уредниците и новинарите од весниците кои имаат свои веб изданија се најскептични во однос на успешноста на веб платформите, односно најмалку се расположени да развиваат нови модели. Забележливи се отпори на развојот на нивните онлајн изданија. Според професорот Игор Трајковски, првиот човек на агрегаторот „Тајм.мк”, „просечната старост на сајтовите е 5-10 години, особено кај сериозните медиуми. Воопшто не се обраќа внимание на можностите. Не се искористуваат RSS каналите, а уште помалку таговите”. Во овојсегмент од пазарот, според тоа што го кажуваат длабинските интервјуа, видливи се значителни проблеми во однос на онлајн изданијата. Весникарската индустрија е во глобална криза, но се чини дека македонскиот пазар не успева да најде ниту приближно функционален модус на синергија меѓу двете платформи. Кај новинарите од весниците е најчест случајот да се зборува или да се заговара моделот со наплаќање на вестите, најверојатно поради аналогијата со продажбата на весниците. И покрај тоа што моделот со наплаќање во светот покажува погубни резултати во пракса, сонот на уредниците од весниците, кои главно се генерација која не е порасната со интернетот, туку онаа постарата што треба да се адаптира, е во наплатата на вестите.

3.2. Онлајн изданија на телевизии Основни согледувања: -- Тие се комбиниран модел на веб страници составени од вести и информации за програмата; -- Нивната содржина е најсоодветна за конверзија и адаптација за на веб; -- Новинарите и репортерите имаат динамично работно време; -- Финансиски успех и моќ на традиционалниот медиум кој е база за онлајн редакцијата.

Во светот, класичните телевизии функционираат комплементарно со своите веб изданија, што во Македонија делумно може да се каже само за две-три национални телевизии. Во Приказ 4 се дадени неколку репрезентативни примери за веб страници на телевизиски станици во Македонијa.

Медиум

Позиција на Веб адреса Alexa.com во МК

А1

http://www.a1 .com. mk

Канал 5

http://www.kanal5.com.mk

Сител

http://www.sitel.com.mk

Алфа

147

http://vesti.alfa.mk

Алсат - М (AL)

248

http://alsat-m.tv

Алсат - М (MK)

712

http://alsat.mk

Телма

365

http://www.telma.com.mk

Приказ 4

Во поглед на екипираноста на интернет изданијата со новинари и друг персонал кој е задолжен да работи само на вебот, состојбата кај телевизиите е за нијанса подобра во однос на весниците. На пример, „А1” има седуммина вработени кои се грижат за веб презентацијата - и тоа уредничка, тројца веб новинари и три технички лица, односно администратори. „Канал 5” има тројца новинари-уредници и двајца админстратори. На онлајн изданието на „Сител” работат тројца - двајца уредници и еден хонорарен соработник. Сите тие како основа ја користат и работата на новинарите од редакциите на телевизиските станици. Во образовната структура претежнуваат лицата со високо образование, а има и помал број студенти. Веб презентациите на телевизиите во Македонија функционираат со зголемена динамика во однос на веб локациите на весниците. Сепак, само највлијателните од нив („А1”, „Сител” и „Канал 5”) имаат забележителна посетеност. Овде е потребно да се акцентира примерот на телевизијата „Алсат-М” која има две страници, на албански и на македонски јазик. Албанското издание има поголема посетеност од македонското. Во однос на информациите кои се објавуваат може да се заклучи дека не се врши буквално копирање на содржините емитувани на телевизијата, но многу често станува збор за кратка адаптација и оптимизација на телевизискиот текст/слика за веб. Најагилните, како „А1” и „Канал 5” (чија веб локација од неодамна доби посовремен концепт, беше редизајнирана и дополнително екипирана), пласираат и содржина само за онлајн изданието. Сепак, најчесто тоа се пренесени агенциски вести, полициски билтен (на пример на страницата на „Сител”) или содржини врзани за програмската шема на телевизијата. Кај веб страниците на македонските телевизии често се случува еден феномен кој не им оди во прилог - се пласира претерано

кратка информација во форма на текст, која се надополнува со видео од целиот прилог, без притоа да се изврши адаптација за веб. Ова е особено видливо на страницата на „Алфа” која е преполна со видео содржини. Може да се каже дека ваквата појава, како и кај весниците, е последица на недоволна екипираност и вложен труд. Кај некои онлајн локации на телевизиските станици забележлива е и појава намерно да се одложува објавувањето на ексклузивните информации на интернет во случај кога тоа треба да биде ексклузивна вест во вечерниот дневник. Ова покажува дека онлајн изданието е ставено во втор план. Или како што сумира уредничката на веб страницата на една национална телевизија: „Се уште телевизијата е највлијателен медиум. Газдите не инвестираат доволно во своите онлајн изданија и не ја сфаќаат вистинската моќ на интернетот, која ‘ја промовираат’ низ цел свет”9. Сите соговорници се согласуваат дека онлајн презентациите имаат предности и во однос на телевизиите и во однос на радијата и во однос на весниците. Притоа, меѓу најголемите придобивки се брзината, достапноста на содржините (и за новинарите и за публиката) во кое било време, користењето архива, обезбедувањето дополнителна можност за анализа на објавените содржини. Имено, на веб страниците информацијата може да се објави брзо - практично веднаш по моментот на случувањето, од каде било - новинарите можат да работат и од дома, потребен е само интернет пристап до страницата. Публиката може на некој прилог (актуелен или веќе архивиран) да му се наврати повеќепати така што „на посетителот му се овозможува информацијата да ја прочита и проследи толку пати колку што тој сака и смета дека му се потребни за да ја разбере, односно има можност да ја анализира содржината, што е многу тешко да се направи во телевизискиот прилог”10. Брзината е една од најзначајните придобивки од онлајн медиумското функционирање, но таа отвора и врата за, според неколкумина од соговорниците, еден од суштинските проблеми на онлајн новинарството во Македонија - правењето ненамерни грешки во трката којпрв ќе објави информација. „Во брзината има и грешки, непроверени информации, ама тоа и брзо потоа може да се корегира. Лошо е кога има важна вест, па ќе се накачат стотици луѓе на сајтот, па се оптоварува серверот и паѓа сајтот, па не може извесен период никој ништо да прочита или администраторот да

9 Интервју со Билјана Ставрова, уредничка на веб страницата на „А1 Телевизија”. 10 Интервју со Ненад Мирчевски, уредник-новинар на веб страницата на „Канал 5 Телевизија”.

поправи или додаде”11 . Уште една слабост која ја нотираат некои од соговорниците е тоа што „новинарите не се доволно специјализирани да ги искористат сите придобивки што им се нудат во оваа сфера”12. Како и кајвесниците, новинарите од веб страниците на телевизиите проблемите со развојот на онлајн верзиите го лоцираат во неразвиениот онлајн маркетинг. Нивните можни решенија се различни - од пакет понуда на телевизиска и онлајн реклама, до посебна деловна стратегија за веб страницата. Сепак, неодминлива во овој контекст е волјата на сопствениците на телевизиите „да инвестираат во развој на овие изданија очигледно плашејќи се дека нема да им се исплати финансиски”13. Соговорниците сметаат дека телевизиите треба да ги развиваат своите веб страници како комплементарни, но сепак „самостојни онлајн медиуми со сопствени новинарски екипи кои би оделе на терен и кои би обезбедиле материјал соодветен за интернет корисниците, а не ТВ материјал приспособен, преадаптиран, па и осакатен”14. Во контекст на иднината на овие веб презентации, интересен е ставот на една од соговорничките според која веб страниците на телевизиите треба да обрнат повеќе внимание на квалитетот, а не само да се трудат околу квантитетот, при што треба да има „нови правила (уредувачка политика) ... да се работи на поинтересни текстуални и видео содржини што ќе привлечат поголема публика. Ќе опстанат медиумите кои ќе разбиваат досада и ќе нудат интересни, па и банални забавни содржини. Зашто, генерално, интернетот се сфаќа како забава и луѓето сурфаат заради забава и не сакаат многу да се заморуваат со политика и политичари.”15

3.3. Онлајн изданија на радио станици Основни согледувања: -- Лоша финансиска состојба на базичниот медиум - радиото; -- Не постои информативна содржина. Голем дел од радиостаниците се концентрирани на музика и контактни програми, без присуство на говорни содржини; -- Недостиг од креативни концепти на синергија на двете платформи. 11 Интервју со Марина Дамческа, уредничка на веб страницата на „Сител Телевизија”. 12 Интервју со Ненад Мирчевски, уредник-новинар на веб страницата на „Канал 5 Телевизија”. 13 Ибид. 14 Интервју со Билјана Ставрова, уредничка на веб страницата на „А1 Телевизија”. 15 Интервју со Марина Дамческа, уредничка на веб страницата на „Сител Телевизија”.

За жал, радиото во Македонија не ги живее своите златни денови. Лошата состојба на радијата се пресликува и на веб и покрај шансата за комплементарно функционирање на двете платформи, што не е редок пример надвор од земјава. Како најактивна национална радио мрежа од информативен аспект, „Канал 77” има своја веб презентација која не е високо пласирана во однос на другите информативни веб страници. Имено, Alexa.com ја гледа веб презентацијата на ова говорно музичко радио од општ формат на 2.188 место во Македонија. Повисоко на листата се наоѓаат веб локацијата на комерцијалното национално радио „Антена 5” (http://www.antenna5.com.mk) (589 место), како и онаа на регионалното „Сити радио” од Скопје (http:// www.cityradio.com.mk/) (1826 место), но тие обете се музичко говорни, односно информативните содржини не играат значајна улога во нивната програма. На интернет се појавуваат и радио станици ориентирани кон одредена локална заедница кои обично не постигнуваат значително влијание. Ваков е примерот со „Струмицанет” (http:// strumicanet.com) кое е на 2.886 место.

3.4. Онлајн медиуми Овој сегмент на онлајн медиумите во Македонија ги опфаќа веб локациите кои се создадени и постојат на интернет. Имајќи предвид дека тие функционираат без претходно споменатите задршки во редакциите на онлајн изданијата на традиционалните медиуми, би можело да се очекува оти тие подобро ќе се снајдат на пазарот на вести. За жал, се чини дека и тие не успеваат во тоа. Дали поради навиките на публиката, или пак поради она што постоечките концепти $ го наметнуваат на публиката, специфично за овојпазар е тоа што најмногубројни се медиумите кои не третираат сериозни информативни теми, туку се насочени кон забавни и лесни содржини. Најголем дел од овие веб страници се концентрирани на сегментот забава, а само помалку од 10 се насочени кон третирање политички или други реални проблеми и аспекти од општественото живеење. Затоа, овие сегменти е неопходно да се анализираат различно, почнувајќи од побројниот сегмент.

3.5. Забавни информативни веб страници Основни согледувања: -- Отсуствува оригинална содржина; -- Има големо присуство на содржина преведена од странски медиуми, што во најголем број на случаи е направено бесправно; -- Имаат мал број вработени; -- Немаат фоторепортери или сниматели; -- Новинарите се без новинарско образование; -- Инвестицијата за нивното отворање е помала од 10.000 евра. Бројот на веб страниците од ваков тип постојано се зголемува, особено во последната година. Во Приказ 5 се наведени неколку репрезентативни примери за забавни информативни веб страници во Македонија. Медиум

Веб адреса

Позиција на Alexa.com во МК

Тематика

Кајгана

http://www.kajgana.com

Забава

Он.нет

http://www.on.net.mk

Забава/вести

Таратур

http://www.taratur.com

Забава

Мотика

http://www.motika.com.mk

Забава

Црно-бело

http://www.crnobelo.com

Забава/вести

365

http://www.365.com.mk

Забава

Многу

http://www.mnogoo.mk

Забава/спорт

Приказ 5

Неправилната употреба на терминот портал е најчеста кај овие страници, а ниту една од нив не го заслужува насловот. Терминот во овој случајсе користи како синоним за страници кои ги обновуваат содржините во текот на денот. Во оваа група има делумно исклучоци од основните согледувања, каков што е случајот со „Многу”, каде станува збор за голема странска инвестиција и каде некои од вработените се со новинарско образование. Специфичност на овој медиум е и тоа што има и верзија на албански јазик. Зголемениот број преведувачи го оптоварува буџетот, но стратегијата на овој медиум е да го освои регионот. „Он.нет” е најстара забавна информативна веб страница во Македонија. Формирана е во 2000 година од страна на двајца приватни инвеститори со помош на американскиот фонд СЕАФ. Сега е во сопственост на „Телеком Словенија”.

Ова е страница која неретко за важни светски случувања информира пред тоа да го сторат сериозните информативни сајтови. Овој бренд е толку долго време на пазарот што досега има формирано специфичен стил на информирање, но сепак примарната улога му е да забавува. Сето ова, заедно со големата посетеност, веројатно е причина што тоа е веб страницата која најмногу заработува во споредба со своите конкуренти, иако во медиумот работат само четворица новинари и уредник, од кои само еден има формално новинарско образование. Специфично за овој онлајн медиум е и тоа што публиката ја задржува и покрај рудиментираниот дизајн на страницата, што покажува дека публиката i е верна на марката (брендот), а не на изгледот. Оваа констатација ја потврдува и успехот на веб страниците на весниците кои имаат рудиментиран изглед. Најголем проблем со којсе соочува онлајн новинарството е тешкотијата во „убедување на спонзорите да се префрлат од класични на нови медиуми”16. Како и кај најголемиот број анализирани страници, и овој бренд подготвува нова веб платформа за своите содржини. „Кајгана” е веб страница која Alexa ја позиционира највисоко од сите во групата, а на прво или второ место се наоѓа и според истражувањето на публиката на Ipsos Strategic Plus. За неа е специфично тоа што според својот модел почнува да заличува на забавен, но и на информативен портал. Ова се постигнува преку соработката со неколку други медиуми чии содржини се пласираат на „Кајгана” или публиката се насочува кон нив. За оваа веб локација е карактеристичен нејзиниот развиен форум кој генерира база од верни читатели. Сепак, и овде главната негативна карактеристика е отсуството на оригинална содржина.

3.6. Тематски информативни страници Основни согледувања: -- Имаат мал број вработени; -- Немаат професионални новинари, фотографи и сниматели; -- Голем дел од објавените содржини се бесправно преведени; -- Ангажирана и корисна содржина; -- Ефикасен однос на вложен труд и број на посети.

Во последната година се забележува дека се формираат повеќе тематски страници кои $ се обраќаат на специфична публика. Најчесто станува збор за спортски страници, но има и такви кои се концентрираат на здравје, готвење, спорт, ИТ, дизајн, како што 16 Интервју со Љупчо Јуруковски, заменик - уредник на „Он.нет”

покажува и листата на репрезентативни примери (Приказ 6) Медиум

Веб адреса

Позиција на Alexa. com во МК

Тематика

Фемина

http://www.femina.mk

Женски магазин

Многу спорт

http://www.sport.mnogoo.mk

Забава/ спорт

Спорт денес

http://www.sportdenes.com.mk

Спорт

it.com.mk

http://www.it.com.mk

ИТ

24 Фудбал

http://www.24fudbal.com.mk

Спорт

Приказ 6 Кајовие страници се забележува поголема посветеност на содржината, и поголема оригиналност. Овде особено се истакнува „it.com.mk”, кој иако се концентрира на информациските технологии и различните направи, многу често се јавува како фактор во формирањето на јавното мислење за работи кои не се само ИТ, како што е развојот на медиумите во земјава, анализа на активностите на социјалните мрежи, дискусии за авторските права итн. Во овојсегмент повторно може да се спомне „Многу”, кој првенствено е класифициран меѓу забавните информативни веб страници. Тоа се должи на невообичаениот концепт на оваа веб страница која се состои од четири тематски страници, и од централен агрегатор со што се симулира еден вид портал. Спортската страница на „Многу” има поголем дел авторска содржина, за разлика од директната конкуренција, како и агресивен настап на социјалните мрежи.

3.7. Информативни веб страници за вести Основни согледувања: -- Честопати започнуваат со идеја за новинска агенција, но остануваат отворени за сите читатели поради малиот број клиенти заинтерсирани за нивните вести („Нетпрес” и „еРепортер”); -- Најчесто пласираат само кратки агенциски вести; -- Недостасуваат фотографи и сниматели; -- Немаат аналитички содржини; -- Голем дел од нив не се активни 24 часа; -- Некои од нив се создаваат заради политичко влијание и на таквите веб страници им недостига самостоен став поради зависноста од клиентите и донаторите; -- Најчесто ги сочинуваат новинари кои не се специјализирани за онлајн новинарство;

-- Често отсуствува оригинална содржина, има бесправни преводи и бесправно преземање фотографии, како од странски, така и од домашни веб страници. На овој сегмент од пазарот има најголем простор за креативност и создавање вистинска веб содржина. Истовремено, овие субјекти се најзависни од онлајн рекламирањето, чие ниво во Македонија е многу ниско. Репрезентативните примери за овојсегмент се наведени во Приказ 7. Медиум

Веб адреса

Позиција на Alexa.com во МК

Тематика

Иди види

http://www.idividi.com.mk

Колажен

Курир

http://www.kurir.mk

Страница за вести

Точка

http://www.tocka.com.mk

Забава/вести

Нетпрес

http://www.netpres.com.mk

Новинска агенција

Кирилица

http://www.kirilica.com.mk

Страница за вести

Журнал

http://www.zurnal.mk

547

Страница за вести

Охрид њуз

http://www.ohridnews.com

135

Страница за вести

еРепортер

http://www.ereporter.com.mk

446

Новинска агенција

Приказ 7 „Точка” е забавна страница која се надополнува и со сериозни агенциски вести, што значи дека може да припаѓа и на подгрупата забавни страници. Сепак, поради позицијата на дневните вести на страницата, таа е поместена во оваа група. „Иди види” е класичен портал, на којречиси нема авторска содржина. Овојпортал е во сопственост на „Македонски телеком” и има финансиска потпора од матичната компанија, па е во можност да купува содржини од сите агенции и извори. Оваа страница се издвојува со присуството на голем број сервиси и услуги, што се овозможени пред с# од компанијата која е сопственик.

„Нетпрес” е информативен сајт кој себеси се нарекува „интернет новинска агенција” иако своите содржини не ги продава, барем не во земјава. Сличен е случајот и со „еРепортер”. Тој е формиран од поранешни вработени во приватната новинска агенција „Макфакс”, кои излегоа од неа кога таа беше купена од голема софтверска компанија.

„Нашето постоење е засновано на тоа дека де факто отвараме прозорец кон граѓаните, односно ним им се даваме. Тоа ни беше основната цел, единствениот мотив. Значи не сакаме ништо што ќе биде искривоколчено во смисла на вистина, барем да се обидеме. Колегите излегоа од ‘Макфакс’ токму од причина што почнаа да чувствуваат некаков уредувачки притисок на работењето, значи бегајќи од тоа, за да си го сочуваат својот личен интегритет како професионалци, излегоа, напуштија, дадоа откази”17. Петмината вработени во „еРепортер” се основачи и косопственици на медиумот кои, во специфичниот концепт што го развиваат, имаат донесено одлука да нема политика, а партиските соопштенија ги објавуваат во рубрика „Партии”. Ваквото решение го засноваат на процената за својата публика, или како што велат: „Ние се обидуваме да ги следиме потребите на публиката, а не да го диктираме тоа што ние го сакаме односно, тоа што ние ќе процениме во еден даден момент дека е неопходно”18. Една од причините за условниот неуспех на веб вестите според „еРепортер” е инертноста на граѓаните, на граѓанскиот сектор, односно недостигот од активности и соопштенија од нивна страна, што пак политичките партии го користат до максимум. „Дали граѓанинот овде е свесен дека постои онлајн новинарство и дека може да добие информација која може да му се разликува од телевизиска, од печатена, од каква било? Македонскиот стереотип е хсофа-синдромх: седи-гледај вести, пушти-труј се, од сабајле до 11 навечер. За него е наједноставната варијанта само едно копче да има да стисне и да дозволи да го индоктринираат и да го трујат цел ден. Сега, со онлајн медиумите треба да покажува малку интерес, иницијатива и љубопитност”19. Првата намена на „еРепортер” била да биде затворен агенциски сајт, но поради неможноста да се продадат вестите, решиле на почеток, промотивно да го отворат. Засега и натаму, од финансиски причини, се отворени зашто „клучниот проблем за онлајн маркетингот е малата свесност за тој тип рекламирање и малиот процент на заработка за агенциското работење. Многу е поголем процентот од реклама на телевизија или во весник отколку што би го земала која било агенција или кој било портал “20. Финансиите не се најјаката страна ни во случајот на „Нетпрес”, но сепак медиумот продолжува да функционира. Цената, за жал, е падот на квалитетот на содржините. 17 Интервју со Константин Тесторидес, главен и одговорен уредник на „еРепортер”. 18 Ибид. 19 Ибид. 20 Интервју со Мирјана Стојановска, задолжена за економскиот дел на работењето на „еРепортер”.

Отсуството на финансии во овој сегмент можеби има основа и во тоа што за жал, најчитаните меѓу овие медиуми не создаваат своја содржина. По прашањето на „позајмувањето” содржини, ситуацијата може да се опише вака: „Тоа не е прашање само за Македонија, тоа е прашање за цел регион, оти регионот на поранешна Југославија е регион којшто премолчено функционира на принцип на пиратерија од секаков можен тип. Не се сака нешто да се смени, туку се прифаќа ситуацијата здраво за готово”21. Своевиден феномен во оваа група на медиуми е и страницата „Кирилица”, која се формираше во 2008 година со моќна телевизиска кампања. Тоа беше инвестиција од над 100.000 евра, при што беа собрани новинари кои беа „марка” сами по себе. За жал, по дватри месеци новинарите си заминаа, а страницата продолжи да функционира, пред се пренесувајќи агенциски вести, и беше значително посетувана. Се чини дека „Кирилица” се појави во вистинско време на вистинско место, барем според барањата на читателите, но не успеа да стане самоодржлив проект, барем не во амбициозната форма во која се создаде. Промената на сопствеништвото предизвикува љубопитност како кај новинарите, така и кај публиката. Во октомври годинава, „Кирилица” се здоби со нов сопственик кој прави обиди да ја соедини оваа веб локација со македонското издание на „Плејбој”, така што таа почна повторно да се екипира и да влијае на квалитетот и покрај чудната соработка со другиот медиум. Релативно нов амбициозен обид е страницата „Журнал”, која е активна во своите авторски содржини, но пазарот се уште не ја прифаќа, можеби поради слабата реклама, која се активираше дури во ноември годинава, иако страницата постои од поодамна. Дизајнот е слаба страна на сите македонски веб страници, но во случајот на „Журнал”, може да се забележи дека дизајнот е далеку под квалитетот на содржината .

Уште еден пример го привлекува вниманието на македонската јавност од октомври 2010 година. Тоа е информативниот сајт за вести „Курир”. Марката постои веќе две години, но имаше застои во работата. Во октомври се забележа значителен раст во однос на квалитетот на содржините, на дизајнот, на промотивната кампања, а од средината на декември се најавува почеток на телевизија преку интернет. Сепак, она што веднаш може да се забележи кај оваа страница е свртеноста на информирањето кон ставовите на партијата која во моментот е на власт. Оваа страница е меѓу ретките кои имаат импресум, и малата истражувачка постапка 21 Интервју со Константин Тесторидес, главен и одговорен уредник на „еРепортер”.

во однос на имињата на уредниците и новинарите посочува на припадност на политичка опција, што може да се види од нивните биографии, како и од „Фејсбук”-профилите, на кои тие отворено се декларираат како припадници на политичка партија. Веб редакциите во Македонија, иако се покажуваат како неодржливи, сепак се многу евтини за реализација. Трошоците се мали, но приходите уште помали. Тоа е шанса за одредени комерцијални или политички групации, кои имаат финансии, да овозможат да се формираат и да работат минијатурни веб редакции, преку чии презентации на интернет се изразуваат интересите на луѓето кои го финансираат проектот, односно се прави обид ставовите да се подигнат на ниво на јавно мислење. Ова, од своја страна, го отежнува постоењето на пазарот на оние информативни веб страници за вести кои настојуваат да понудат независен и професионално сработен производ.

3.8. Новински агенции Основни согледувања: -- Целосно оригинална, сопствена содржина; -- Нивните вести, кога легално кога нелегално, се преземаат од другите медиуми; -- Имаат образован кадар кој вклучува и фоторепортери. -- Во моментот во Македонија функционираат две новински агенции во вистинска смисла на зборот - државната Македонска информативна агенција (МИА) и приватната новинска агенција „Макфакс”, иако како такви се декларираат и „Нетпрес” и „еРепортер” за што се зборува во претходно поглавје. МИА работи како класична агенција и содржините на таа веб страница во најголем дел се заклучени или се објавуваат со задоцнување од осум часа, со цел да се стимулираат претплатниците. Вработените се со високо образование, дел со новинарство и сите работат и за веб локацијата, со оглед на фактот дека сите вести се објавуваат и на веб страницата. Овој медиум се соочува со проблемот на непочитување на авторските права кој не е карактеристичен само за Македонија, туку станува збор за „ борба на балканско ниво ... нашите вести одат директно на сајтот на ‘А1’, ‘Сител’, ‘Вест’, ‘Идивиди’ ... тоа нам ни ги намалува корисниците оти, зошто некој да го купува сервисот кога може вака. Значи имаме проблем со интернет порталите... Не ги обработуваат [вестите] воопшто, на некои и истата печатна грешка е. Она - јави дописникот на МИА, ако е во првата - втората реченица, можеби ќе им текне да

го извадат, а ако е подолу го забораваат и тоа. Немаме ни договор да не цитираат... Ние мора да пишеме јави БиБиСи, а во нашите договори тоа го нема затоа што не им одговара на клиентите.22” Од технички аспект погледнато, ова е петтата веб страница на МИА. Неа ја одржува надворешна компанија, со техничка поддршка од три технички лица вработени во Агенцијата. Целиот процес на објавување на вестите е автоматизиран, односно „уредувањето... го прават уредниците преку документ апликација ... во која се работат вестите, има посебно фолдерче и по тој принцип се ставаат, порано беше пет, а сега шест вести ... со приоритет од еден до шест, зависно од категоријата”23. Агенцијата нема посебна стратегија за продажба на просторот за рекламирање на веб страницата, туку има „посебен ценовник ... правиме понуди до клиентите, разговараме за што конкретно се заинтересирани, дали за информативни сервиси дали за реклама, во пакет ако земат даваме и попуст - с# е работа на договор”24. До неодамна (октомври 2010) страницата на „Макфакс” беше отворена кон читателите, и тоа беше една од најчитаните информативни страници, но во последната година агенцијата изгуби најголем дел од своите претплатници, како поради промената на професионалниот кадар во агенцијата, промената на политичкиот став, така и поради преголемата отвореност на веб страниците, со што со содржината им конкурираа на медиумите на кои им ја продаваа. „Макфакс” има помала екипа отколку МИА, но станува за групација на медиуми, каде Агенцијата е во синергија со неделникот „Форум”, со неговата информативна веб страница, како и со месечникот „Лајф магазин”. Пошироката слика на овој мултимедијален концерн, иако неформално, ја прошируваат и едно радио и една телевизија, како и информативна веб страница во изработка, со концепт близок до портал.

3.9. Агрегартори на вести Основни согледувања: ---

Преземаат туѓи содржини, неретко бесправно; Популарни се кај публиката;

22 Интервју со Јасмина Тасевска, уредничка на Надворешно - политичката редакција на МИА. 23 Интервју со Даниела Синадинова - Шумковска раководителка на Секторот за техника на МИА. 24 Интервју со Даниела Димовска, раководителка на логистика и маркетинг на МИА,

----

За медиумите кои произведуваат содржина претставуваат конкуренција во сферата на онлајн рекламирањето; За малите медиуми тие се можност за промовирање.

Во Македонија има два агрегатори на вести кои се меѓу попосетуваните страници: „Тајм” (http://www.time.mk/) и „Дејли” (http://daily.mk/). „Тајм” Alexa.com го потавува на 11 позиција, а пред него од медиумите се „А1” и забавните веб страници „Кајгана” и „Мотика”. Ставот на различни медиуми кон агрегаторите е различен. Од една страна, помалите или помалку посетуваните страници во агрегаторите гледаат шанса за промоција. Од друга страна, тие за поголемите медиуми се субјекти кои им ја одземаат публиката, нудејќи голем број наслови на едно место, со што ги одвикнуваат читателите да одат на насловните страници од веб страниците. Овој сегмент од пазарот е трн во окото на многу медиуми кои создаваат содржина, затоа што агрегаторите без прашање го земаат насловот, поднасловот и фотографијата од нивните продукти. Сепак, агрегаторот „Тајм” остава слобода секој медиуми кој не сака да биде агрегиран, да може да се исклучи. Агрегаторите на вести се остро критикувани од страна на некои медиуми и новинари, затоа што се појавуваат како конкуренти на пазарот на онлајн рекламирање, а во суштина не произведуваат содржини. Интернетот, во принцип, е нерегулирана сфера, а правната регулатива во однос на почитувањето на авторските права за медиумите на веб не е доволно развиена во Македонија. Затоа агрегаторите непречено функционираат, без да имаат договор со медиумите во однос на преземање на содржината. Во контекст на регулирањето на ова прашање, во 2010 година имаше иницијатива, која ја потпишаа повеќе од 20 медиуми што имаат свои веб страници, чија цел беше да се воведат правила за користење на нивните содржини. Еден од двата агрегатори одреден период се придржуваше на правилата, а вториот продолжи со старите навики. Иницијативата немаше правна разрешница.

4. Состојба со блогосферата во Македонија Македонската блог платформа blog.com.mk, во сопственост на „Он.нет”, започна амбициозно, но со време сцената се намали, а при мигрирањето кон новата платформа http://blog.mk/ некои од корисниците преминаа со своите блогови на други, универзални платформи.

Блогерите велат дека „социјалните мрежи го убија блогот во Македонија”, кој, мора да се признае извади на површина само неколку навистина квалитетни блогови кои се уште функционираат, како „Комуникации.нет” (http://komunikacii.net/) или „Археоблог” (http://arheoblog.blogspot.com/), „Развигор” (http://razvigormk. blogspot.com/) и некои други. Последен обид за заживување на блог платформа е релативно елитистичката групација „Црна овца” (http://crnaovca.mk/) каде има само осум блогови. Во Македонија се ретки случаите кога познати новинари или интелектуалци отвораат и пишуваат на свои блогови, а главницата од блог гуруата се префрлија пред се на „Твитер”, но секако и на „Фејсбук”.

5. Граѓанско новинарство Граѓанското новинарство во Македонија не е развиено. Некои од веб страниците имаат опција за пласирање содржини од граѓани новинари, но бројот и квалитетот на содржините е низок и се сведува главно на фотографии направени од читатели/гледачи. На извесен начин тоа се сфаќа како „добра идеја да се разбие монотонијата на класичен сајт25” иако се случува содржините да се дообработат од новинари и да се објават во вестите.

6. Социјални мрежи Како и глобално, „Фејсбук” е најраспространетата социјална мрежа во Македонија. Овде има 742.400 „Фејсбук” - корисници на два милиона жители. Голем дел од активностите на новинарите се случуваат токму на „Фејсбук”, како кампањата за избор на претседател на Здружението на новинарите, дискусиите за состојбата на новинарството итн . За разлика од „Фејсбук”, „Твитер” во Македонија има малку корисници, но забележлива е високата образуваност и нагласено интелектуалната структура на луѓето на „Твитер”. Оваа група луѓе се одликува со критички и саркастичен однос кон општеството. Мал број од новинарите активно користат „Твитер”, особено оние кои немаат контакт со интернет новинарството. Поради инертноста на веб изданијата, „Твитер”, па и „Фејсбук” во моментот се главни платформи каде најбрзо може да се дојде до важна вест. 84

25 Интервју со Марина Дамческа, уредничка на веб страницата на „Сител Телевизија”.

Интересно е дека повеќемина соговорници наведоа оти овие социјални мрежи ги користат за саморекламирање, односно настојуваат својата публика да ја „уловат” објавувајќи содржини преку нив. Сепак, ретко кој од медиумите има сериозна стратегија за настап на социјалните мрежи.

7. Деловни практики и ставови за онлајн новинарството Корените на слабиот развој на онлајн медиумите во Македонија, како што се согласуваат сите соговорници, е слабо развиениот онлајн маркетинг. Кај весниците канибализмот меѓу веб и печатеното издание е најголем, па логична е и скепсата на уредниците во однос на онлајн изданијата, се додека не почнат да заработуваат, барем минимално. „Мене ми е битно онлајн изданието да не ми го загрозува печатеното, кое ми е основно. Формулата е возење со полн гас и крената рачна кочница”, вели главниот и одговорен уредник на еден дневен весник, кој меѓу другото нагласува: „Можеби интернетрекламирањето треба да се ослободи од данок за да се стимулира. Доколку државата реши, може да помогне. Ние немаме вистински редакции на интернет. Во њус делот ние немаме сериозен играч, како што е [случајот] во Хрватска каде има, и сериозен дел од колачот оди таму. Тоа е патот на развојот.26” Вината, многумина од соговорниците ја наоѓаат во слабиот интерес на маркетинг агенциите да го развиваат интернет рекламирањето. „Најголем проблем се агенциите, затоа што ним им одговараат високи цени на рекламите. Ним им е во интерес да ги држат цените на банерите на високо ниво. Не се заинтересирани за евтини реклами, кои се императив за развој”27. Тие многу добро заработуваат од традиционалното рекламирање, без да вложуваат во развој или, како што ќе сумира еден од соговорниците „агенциите се прилично мрзеливи. Тие го ловат само тоа што може да се фати, ги лажат клиентите и медиумите и заработуваат во таа соработка”28. Разговорите открија дека податоците за продажбата и онлајн маркетингот во Македонија покажуваат постојан, иако мал раст: „Тоа се мали проценти, зборуваме за раст од 1 на 2, на 3 отсто. За жал уште малку се препознава моќта на онлајн маркетингот. Претпоставувам дека тука фали и едукативниот елемент од самите компании 26 Интервју со Бранко Героски, главен и одговорен уредник на „Шпиц”. 27 Интервју со Игор Трајковски, првиот човек на агрегаторот „Тајм.мк”. 28 Интервју со Бранко Героски, главен и одговорен уредник на „Шпиц”.

до агенциите што посредуваат при продажбата”29. Претежно, компаниите не се заинтересирани да се рекламираат онлајн туку им се верни на традиционалните медиуми, па така на агенциите „им кумуваат и фирмите, кои не прават анализа на пазарот односно импактот на рекламата”30. Понекогаш, забележуваат повеќето соговорници, коминтентите немаат ни јасна претстава што значи рекламирањето во онлајн изданието и какви се можат да бидат придобивките од него. „Голем бројод компаниите кои дејствуваат во Македонија, а се од глобален размер, немаат локални веб страници. Локалните компании, исто така, немаат разработени локални сајтови или пак, доколку ги имаат, не ги сервисираат редовно и не ги надополнуваат со информации, а има и голем број на компании коишто воопшто немаат веб страници”31. Проблемите во обезбедувањето финансиска само–одржливост на онлајн медиумите во Македонија секако може да се лоцираат во „недоволна едуцираност на пазарот и огласувачите, како и во слабата перцепцијата за предностите на онлајн маркетингот”, но проблем е и „недостатокот на различни, оригинални и авторски содржини”32возвраќаат од маркетинг агенциите. Малубројноста на македонските веб страници и нискиот квалитет на нивните содржини, ја споменуваат неколкумина соговорници кои сметаат дека врз сегашната состојба влијание имаат и доминантната улога и бројноста на традиционалните медиуми кои нудат огромни попусти, со што го успоруваат развојот и користењето на онлајн рекламирањето. „Проблем е и недостигот од релевантни податоци за целните групи, од алатки според кои би се изготвила стратегија за онлајн рекламирање и секако непостоењето дигитални маркетинг стратегии кај големите огласувачи, дел од кои или немаат свои веб страници или, ако ги имаат, тие им се неактивни и неинтерактивни”33. Сепак, има и такви кои оценуваат дека „состојбата со содржината на македонски јазик, во последно време оди најнапред, но не може доволно да се развие затоа што не ја следат другите сегменти”34, односно дека претежнува недоволната информираност на огласувачите, недоволната мотивација на маркетинг агенциите да ги образуваат и обучуваат и огласувачите и самите себе си.

29 Интервју со Александар Дамовски, главен уредник на идниот њуз-портал на Медија Принт Македонија. 30 Интервју со Игор Трајковски, првиот човек на агрегаторот „Тајм.мк”. 31 Сашка Николова, медија директорка во маркетиншката агенција „Идеа плус”. 32 Интервју со Савица Поп Тонева, директорка и Сања Божик, проект координаторка во агенцијата специјализирана за онлајн маркетинг „HttPool”. 33 Петар Рибарски, менаџер за продажба во МПМ. 34 Интервју со Дарко Булдиоски, основач и извршен директор на маркетинг агенцијата Иеммпедиа.мк.

Предлозите за можен излез од финансискиот теснец се различни и зависат од тоа од каде доаѓаат соговорниците. За луѓето од весникарската индустрија и од новинските агенции во Македонија решението е во претплатата, односно во наплатата на вестите. Првите би им ја продавале својата онлајн содржина пред се на читателите, а вторите на медиумите и на институциите. За некои од телевизиите, тактика со која би се привлекле огласувачите кон веб страниците, е рекламниот простор да се нуди во пакет - „ТВ презентација, како и соодветна интернет понуда за банер со линк до евентуално постоечка веб страна на клиентот или потстрана со дополнителни информации, кои во кратката ТВ реклама се невозможни да се објават и прескапи”35. Според други, треба да постои еден вид сеопфатна деловна тактика, луѓето кои го продаваат просторот на веб локацијата да бидат добро запознаени со тоа што го бара публиката на страницата, а веб изданието да има интересен и ненаметлив дизајн при што ќе се „продаваат и спонзорирани статии и ...каде има тивка реклама на производ или услуга”36. За онлајн медиумите треба „да се уверат маркетинг агенциите, дека он-лајн рекламата е покорисна и поисплатлива од рекламата во којбило друг медиум. Да се создаде атмосфера во која самите огласувачи повеќе би сакале да се појавуваат он-лајн отколку во кој било друг медиум”37. За придвижувачите на проектите чија реализација подразбира создавање комплетно нови оналјн медиуми со посебна екипа фокусирана на онлајн изданието (иако во одреден дел би ги користела и текстовите на новинари од блиски печатени медиуми) решението е во наплатата на вестите, но и во искористувањето на сиот маркетиншки потенцијал на интернет. Во почетниот период би имало отворен пристап до сите содржини за целата публика „а понатаму, ако се воспостави некој ред во хпејволот\.. ќе се наплаќа”38. Ова би се искомбинирало и со другите можности за наплата - кајсодржините за мобилните платформи, кај платениот достап до ПДФ изданија од весниците, како и кај сите можности за заработка што ги нуди платформата на која ќе работат порталите - од продажба на банери па се до и-продавница. Може да се каже дека, во моментов, на пазарот владее голема конфузија и се користат модели кои се докажано некорисни. Ова 35 Интервју со Билјана Ставрова, уредничка на веб страницата на „А1 Телевизија”. 36 Интервју со Марина Дамческа, уредничка на веб страницата на „Сител Телевизија”. 37 Интервју со Љупчо Јуруковски, заменик - уредник на „Он.нет”. 38 Интервју со Александар Дамовски, главен уредник на идниот њуз-портал на Медија Принт Македонија.

се должи пред се на тоа што нема ресурси за онлајн развој, како и на скептичниот став кон веб изданијата како сериозни новинарски платформи.

8. Ставови и навики на новинарите за онлајн новинарството Во рамките на ова истражување беше реализирана и онлајн анкета на која одговорија 76 новинари. Од нив, 57 работат во комбиниран медиум, а 18 само во онлајн издание. Исто така, 57 се редовно вработени, а 18 се хонорарни соработници. Околу една третина во новинарството имаат поминато меѓу 4 и 10 години, околу една четвртина се оние кои работат во новинарството меѓу 1 и 4 години, една петтина од 10 до 20 години, а на крајот на листата се оние со помалку од една година и оние со повеќе од 20 години новинарско искуство. Колку години работите во новинарството? Години

Број

Процент

Помалку од 1 година

12%

1-4 години

24%

4-10 години

34%

10-20 години

20%

Над 20 години

Приказ 8 Уште еден податок важен за отсликување на карактеристиките на испитаниците е оној кој се однесува на нивното работно место. Најчесто се класични новинар(к)и - 31, има 22 уредници и уреднички, 7 уредници и уреднички на онлајн изданија, 6 онлајн новинар(к) и, 4 главни и одговорни уредници/уреднички, еден фотограф/ снимател, а четворица влегуваат во категоријата друго. Повеќе од половината од нив сметаат дека наредниот петгодишен период ќе донесе само делумна промена во нивната работа, 30% мислат дека ќе дојде до целосна промена, но ниту еден од нив не верува дека работите ќе останат исти (Приказ 9).

Колку ќе Ви се смени работата во следните 5 години?

Приказ 9 Огромно мнозинство од 81 процент мисли дека промените што ги носи интернетот се позитивни за новинарството, а 88 проценти сметаат дека новинарот треба да знае да фотографира и да снима. Брзина на промените

Приказ 10 Анкетираните имаат различен став во поглед на брзината со која, на нивното работно место се случуваат промени предизвикани од развојот на интернетот (Приказ 10). За 43% темпото е токму онакво какво што треба да биде, за 30% е пребрзо, а за 20% - пребавно. Повеќе од половината испитаници се во позиција да ја искористат практично постојаната достапност на веб страниците за брзо да објават важна вест надвор од работно време (Приказ 11). Ист број(нешто помалку од една седмина) можат тоа да го сторат само од работното место или пак работат во медиум којне ја користи можноста за достапност до веб локациите. Најмал е бројот на оние кои тоа можат да го сторат со помош на други колеги. 89

Објавување вести вон работно време

Приказ11 Новинарите кои работат во комбинација на традиционален и онлајн медиум, најчесто само10% од својата работа му посветуваат на онлајн изданието (Приказ 12). Сето време само за веб локацијата работат нешто повеќе од една шестина, а ист е бројот на оние кои на интернет изданието му посветуваат половина или 70% од работното време. Ориентационо, колкав процент од Вашата работа е за онлајн изданието? Работа онлајн

Број на испитаници

Процент на испитаници

10% онлајн

42%

30% онлајн

50% онлајн

11%

70% онлајн

11%

100% онлајн

16%

Не знам/не сум сигурен

11%

Приказ12 Инаку, генерално погледнато, 68 отсто од испитаниците би сакале повеќе да работат на онлајн изданието. Според одговорите на анкетираните, редакциите не им овозможуваат на своите вработени да користат интернет на мобилни уреди. По 30% сами си ја плаќаат сметката или немаат интернет на мобилниот телефон доколку тоа им го овозможи медиумот (Приказ 13). Околу една четвртина ваквата поволност ја добиваат преку медиумот за кој работат, а 12% немаат таква потреба.

Интернет на мобилен телефон

Приказ13 Кога се зборува за новинарскиот и уредничкиот кадар кој работи во онлајн медиумите, се чини потребно да се нагласи и фактот што онлајн новинарството на факултетите за новинарство почна да се учи во последните три години. Причините за тоа лежат како во немањето разбирање за времето, така и во реалниот проблем да се обезбеди стручен кадар кој ќе ги држи предавањата.

9. Демографски карактеристики на онлајн публиката во Македонија Податоците за одликите на публиката на некои од македонските веб страници, кои се предмет на нашево истражување, се добиени од Ipsos Strategic Plus, истражувачка агенција која спроведува редовни истражувања на публиката на радиото, на печатените и на онлајн медиумите. Тие се однeсуваат на период од три месеци - од 1 јули до 30 септември 2010 година, и се добиени со употреба на истражувачкиот метод „сеќавање ден потоа” („day after recall”). Всушност, станува збор за телефонска анкета со која на испитаниците им се поставуваат прашања за навиките на употреба на онлајн медиумите во текот на претходниот ден, односно претходната седмица. Тримесечниот одбирок е составен по случаен избор и опфаќа 3826 испитаника, а податоците презентирани овде се базираат врз одговорите на испитаниците кои употребуваат интернет. Овојодбирок е изграден така што се проверуваат навиките при користењето на медиумите кај популацијата на возраст од 10-70 години во Република Македонија, при што се води сметка да се запази репрезентативноста според пол, возраст, образование, националност и по низа други категории. 91

Најголемиот дел од публиката на македонските онлајн изданија го користи интернет секојдневно. Притоа, повеќе од 68% се на возраст до 30 години. Всушност, може да се забележи дека врската меѓу возраста и секојдневното посетување на веб страниците е обратнопропорционална (Приказ 14). Имено, колку се повозрасни испитаниците, толку поретко имаат навика ден за ден да се информираат или забавуваат со медиумите во виртуелниот простор. Најбројната возрасна група во втората категорија по зачестеност - неколкупати неделно се повозрасните тинејџери од 15 до 19 години (19,74%) како и оние од 25 до 29 години (15,38%). Позначајна бројност (околу 10%) има во неколку групи (почетокот на триесеттите, деценијата меѓу четириесеттата и педесеттата година), односно може да се заклучи дека интернет неколкупати во седмицата е соодветна доза за луѓе со различна старост. Раните четириесетти е добата во која се наоѓа една четвртина од личностите кои ги читаат онлајн изданијата еднаш неделно. Релативно помала (15,51%) е втората група - оние во доцните четириесетти, а уште помалубројна (12,21%) е старосната група од 15 до 19 години. Интересен е податокот дека околу од половината од оние кои со веб локациите се среќаваат неколкупати месечно се на возраст од 10 до 29 години, исто како и речиси половината од оние кои ретко ги следат онлајн медиумите. Дали ваквата практика на оваа млада популација се должи на тоа што немаат пристап до компјутер, односно интернет приклучок или немаат време или се незаинтересирани или пак нешто сосема четврто - тоа податоците со коишто располагаме не можат да ни го кажат. Во одбирокот за истражувањето незначително е присуството на оние кои ги посетуваат веб страниците еднаш месечно или еднаш на 2 - 3 месеци. Оттаму, кај овие категории е неблагодарно да се обопштува, односно да се извлекуваат заклучоци кои би се однесувале на генералната популација. Семејството мрежани (во оригинал на англиски јазик netizens) кои секојдневно сурфаат по онлајн изданијата, нешто повеќе од половина е составено од мажи (59,50%).

11,66%

8,47%

7,32%

1 6,94%

11,25%

Неколкупати неделно

Еднаш неделно

Неколкупати месечно

Еднаш месечно

Еднаш на 2-3 месеци

Ретко

10-14 г.

16,41%

12,45%

12,21%

19,74%

22,76%

15-19 г.

10,23%

26,30%

18,51%

2,30%

8,73%

19,14%

20-24 г.

Возраснагрупа

Секојдневно

Зачестеност на употреба

11,41%

10,29%

8,14%

15,38%

25-29 г.

Структура на онлајн публиката според возраст и зачестеност

10,495

49,51%

5,92%

9,91%

6,18%

8,78%

35-39 г.

Приказ 14

7,54%

9,46%

5,51%

10,20%

9,05%

30-34 г.

11,43%

41,25%

7,89%

25,40%

10,61%

5,30%

40-44 г.

10,47%

32,45%

8,17%

15,51%

10,20%

3,91%

45-49 г.

6,16%

4,35%

4,86%

2,66%

1,43%

50-54 г.

3,28%

50,49%

1,94%

7,74%

4,26%

1,53%

55-59 г.

1,34%

3,18%

1,10%

2,39%

0,94%

60-64 г.

0,90%

1,19%

0,11%

65-70 г.

Секојдневна употреба: Публиката по образование

Приказ15 Двапати почесто се немажени или неженети (66,31%) отколку во брак (32,76%). Далеку побројни (84,41%) се Македонците отколку Албанците (8,84%) или припадниците на другите етнички заедници (6,75%). Речиси половината се со средно образование (Приказ 15), нешто помалку со основно, а најмалку (19,46%) се со високо образование. Всушност, имајќи предвид дека повеќе од половината од оние кои секојдневно го користат интернетот (53,56%) имаат меѓу 10 и 24 години, можеби е поточно да се каже дека најголем број од нив се во средно училиште, нешто помалку во основно, и најмалку на факултет. Ваквиот заклучок го потврдува и фактот што 45,23% од најредовната онлајн публика се ученици и студенти (Приказ 16). Секојдневна употреба: Публиката по работен статус

Приказ16 Три четвртини (75,15%) се од урбани средини, и тоа најчесто од Скопје, потоа од Источна и Централна Македонија, од Северозападните краишта или од Куманово, а мрежаните со најголема фреквентност најретко живеат во југозападниот дел од земјата (Приказ 17).

Секојдневна употреба: Публика по региони

Приказ17 Од урбана средина доаѓа и повеќе од 60 отсто од онлајн публиката која македонските ВЕБ страници ги посетува неколкупати неделно. Повторно главниот град, како најнаселен, дава најголем број од оваа категорија мрежани, но предноста не е многу значајна бидејќи Источна и Централна и Југозападна Македонија даваат по четвртина од групата (Приказ 18). Неколкупати неделно:Публика по региони

Приказ 18 Инаку, мажите се пак нешто побројни (54,77% наспроти 45,23%), но овојпат повеќе има мажени и женети (53,41%). Значително повеќе (77,32%) има Македонци, меѓутоа, во споредба со првата категорија на зачестеност - пораснат е бројот на Албанците (17,37%). Другите национални малцинства се помалку застапени (5,30%). Близу половината од оние кои неколкупати неделно стануваат дел од онлајн публиката (46,91%) се вработени (Приказ 19). Значаен дел се ученици или студенти (29,80%), а не е занемарлив и процентот на невработените (19,97%). Безмалку половината се со средно образование (47,25%), една третина (33,76%) се со основни или

помало, а останатите се со факултетско образование (Приказ 20). Неколкупати неделно: Публиката по работен статус

Приказ 19 Неколкупати неделно: Публиката по образование

Приказ 20 Еднаш неделно: Публиката по работен статус

Приказ 21 Меѓу оние кои интернет изданијата ги посетуваат еднаш неделно нешто поприсутни се жените 54,98% отколку мажите 45,02%. Значително поголем дел од оваа популација (70,97%) плива во брачните води, додека 27,51% се немажени или неженети.

Нешто над една петтина (21,40%) се Албанци, Македонците се најприсутни и кај овој сегмент на онлајн публиката (75,63%), а многу мала е застапеноста на припадниците на сите други етнички заедници (2,97%).

Половината се вработени, четвртина се невработени, петтина се ученици или студенти и има понекој/а пензионер/ка и понекоја домаќинка39 (Приказ 21). Меѓу оние кои еднаш седмично ја проверуваат содржината на македонските веб локации, најбројни се лицата со средно образование, малку помалку ги има оние со основно, а најмалку факултетлиите (Приказ 22). Околу трипати поголем е делот на оние кои потекнуваат од урбани средини (76,81%) отколку од рурални (23,19%). Нивната разместеност низ државата е релативно рамноправна (Приказ 23). Еднаш неделно: Публиката по образование

Приказ 22 Еднаш неделно: Публика по региони

Приказ 23 Делот од онлајн публиката кој неколкупати месечно ги посетува македонските веб страници е практично рамномерен според половата структура - 50,42% се жени, а 49,58% се мажи. Еднакво ги има оние кои се и оние кои не се во брак - 49,50% наспроти 49,96%. Македонците сочинуваат три четвртини од оваа популација мрежани (75,94%), Албанците се застапени со 11,49%, а припадниците на помалите национални заедници се најприсутни токму 39 Всушност, категоријата „домаќинка“ би требало да се слее со „невработените“, односно со лицата кои, без оглед на полот, не примаат никаков надомест за трудот што го вложуваат во грижата за својот дом.

во овој дел од онлајн публиката (12,57%). И овде значително поголем дел градат личностите од урбаните краишта (71,94%) отколку од руралните (28,06%). Најретко потекнуваат од подрачјето на Македонија кое за потребите на истражувањето е ставено во категоријата „Северозапад и Куманово“, за околу четири отсто повеќе се од „Источна и Централна Македонија“, за уште шест отсто повеќе од „Југозапад“. Нешто помалку од една третина се од главниот град (Приказ 24). Неколкупати месечно: Публика по региони

Приказ 24 Погледнато според степенот на образованост, значителен дел од нив се со средно образование (Приказ 25) помал дел имаат основно, а најмал дел факултетско образование. Неколкупати месечно: Публиката по образование

Приказ 25 Од аспект на работниот статус, најзастапени се две категории - вработените и учениците, односно студентите. Безмалку една петтина се невработени (Приказ 26). Граѓаните на Македонија кои ретко40 ги користат онлајн изданијата за да дознаат што има ново, се две третини (60,79%) мажи. Малку повеќе од половната (51,64%) се неженети или немажени, а нешто помалку од половината (46,88%) се мажени или женети. 98

40 Категоријата ретко значи поретко отколку еднаш на два до три месеци.

Неколкупати месечно: Публиката по работен статус

Приказ 26 Ретко:Публиката по образование

Приказ 27 Македонците повторно сочинуваат околу три четвртини (76,93%), Албанците достигнуваат 13,39%, а преостанатиот дел од 9,68% го формираат помалите етнички заедници. И овде среднистите се најголемата поткатегорија по образование, па оние со основно и на крајот оние со факултет (Приказ 27). Нешто над една третина се вработени, а нешто под една третина се ученици/ки и студент(к)и, што се поклопува со фактот (видлив во Приказ 14) дека речиси половина од мрежаните од оваа категорија се на возраст меѓу 10 и 29 години. Четвртина се невработени (Приказ 28). Ретко: Публиката по работен статус

Приказ 28

Значајно мнозинство од личностите кои ретко ги читаат веб локациите се од Источна и Централна Македонија, една четвртина се од Скопје, една петтина од Северозападниот дел од Македонија или од Куманово, а останатите се од Југозапад (Приказ 29). Ретко: Публиката по региони

Приказ 29 Повторно поголемиот дел се од урбаните средини (62,36%), а помалиот од руралните. Испитаниците од истражувањето на Ipsos Strategic Plus, многу често не одговориле на прашањето: „Што сте по занимање?“ - тоа е случај барем со половина во секоја од категориите зачестеност при употребата на интернет (Приказ 30). Всушност ова се покажува како едно од најчувствителните прашања, заедно со: „Колкав приход остварува вашето домаќинство?“, односно „Колкав е вашиот личен приход?“ Затоа, иако станува збор за интересни податоци нема простор за извлекување веродостојни генерализации. Оттаму, се задржуваме само на еден општ табеларен приказ на податоците по занимање, без коментар.

100

0,69%

11,84%

0,91%

1,43%

6,31%

14,66%

1,37%

0,28%

0,71%

61,81%

Стручњаци и интелектуалци

Менаџмент од прв ранг, раководетел(к)и, директор(к)и

Среден менаџмент

Службеници

Квалификувани работници/чки

Неквалификувани и нискоквалификувани работници/ чки

Земјоделци, сточари и рибари

Војска и полиција

Без одговор

Секојдневно

53,09%

1,74%

2,07%

2,17%

16,65%

7,95%

2,82%

0,89%

10,47%

2,15%

Неколку- пати неделно

Приказ 30

49,51%

4,32%

4,14%

25,33%

2,36%

1,17%

1,51%

11,10%

0,56%

Еднаш неделно

Зачестеностнаупотреба

Самовработен/а

Занимање

58,75%

5,69%

10,61%

10,35%

14,60%

Неколку- пати мес.

Структура на онлајн публиката според занимање и зачестеност на употребата на интернет

101

58,75%

41,25%

Еднаш мес.

49,51%

50,49%

Еднаш на 2-3 мес.

62,17%

19,49%

6,66%

11,68%

Ретко

8.1 Навиките на публиката на македонските веб страници Истражувањето на публиката на Ipsos Strategic Plus дава слика за тоа каде одат и што бараат мрежаните од Македонија кога сурфаат по виртуeлниот информациски автопат. Резултатите од периодот јули, август и септември 2010 година кажуваат на кои македонски веб страници тие најчесто се задржуваат. Кога ова ќе се вкрсти со податокот за тоа што нуди таа страница, се добива појасна претстава за интересот на публиката на македонските онлајн медиуми. Одговарајќи на истражувачкото прашање: „Кои македонски веб страници ги посетивте вчера?” оние испитаници од одбирокот кои користат интернет ги посочуваат веб локациите на кои биле изминатиот ден. Со тоа всушност даваат податок за рејтингот на онлајн медиумите. Податоците од одговорот на ова прашање за третиот квартал од 2010 година покажуваат дека позначајна посетеност (на пример над 10000 лица) имаат IdiVidi.com.mk, Tocka.com.mk, Kajgana.com.mk, OnNet.mk и Taratur.com. Поточно, кога процентите од одбирокот ќе се проектираат врз вкупната популација во Република Македонија, највисок рејтинг, со 78000 посети, има IdiVidi.com.mk, Tocka.com.mk следи со 45100, па Kajgana.com.mk со 44800, OnNet.mk со 36600 и Taratur.com со 11900 (Приказ 31). Забележително е дека сите се веб изданија кои почесто пренесуваат информации од агенции или од традиционални медиуми (весник, телевизија), а поретко продуцираат сопствени новинарски производи (некои од нив и никогаш). Рејтинг на македонските веб страници (1 јули - 30 септември 2010г.)

102

Бр.

веб страница

Процент од одбирокот

Вкупна популација

IdiVidi.com.mk

4,78%

78000

Tocka.com.mk

2,77%

45100

Kajgana.com. mk

2,75%

44800

OnNet.mk

2,24%

36600

Taratur.com

0,73%

11900

Zazabava.com

0,52%

8400

A1.com.mk

0,51%

8200

Dnevnik.com.mk

0,35%

5700

Vest.com.mk

0,34%

5500

Vecer.com.mk

0,27%

4300

Prijateli.com.mk

0,18%

2900

Kirilica.com.mk

0,16%

2600

Kadevecer.com.mk

0,10%

1600

Makfax.com.mk

0,07%

1100

Mia.com.mk

0,06%

1000

MMM.com.mk

0,06%

900

Badijala.com

0,05%

800

Приказ 31 Од веб станиците на конвенционалните медиуми, како седма во вкупната ранг листа се појавува веб локацијата A1.com.mk со 8200 посети на дневно ниво. Од осмото до десеттото место се наоѓа група од три весника - Dnevnik.com.mk кого го посетиле 5700 мрежани, по него Vest.com.mk со 5500 и Vecer.com.mk со 4300 посети. Како што е веќе понапред елаборирано за онлајн изданијата на весниците е карактеристично тоа што тие претставуваат пред с# пресликување на содржината од печатеното издание на интернет, a за да се подигне продажбата на весниците, содржината на веб страниците се затвора или поточно тие стануваат слободно достапни за целата публика повеќе часови по излегувањето на најновото печатено издание. Значи, од нив човек може да се информира, да се забавува, за нешто и да се едуцира но, со одложена достапност. Интернет страниците на новинските агенции Makfax.com. mk и Mia.com.mk се наоѓаат кон крајот од табелата (на 14 и на 15 место) со 1100, односно 1000 посети. Кај агенции потребно е да се напомене дека нивните примарни корисници се медиумите, кои најчесто се претплатени на нивниот сервис, а многу помалку граѓаните непосредно. Податоците за посетеноста на секој од онлајн медиумите во одреден ден говорат за рејтингот на содржината објавена на нив во точно определени денови. Но, овие бројки не ги рангираат веб страниците според преференците т.е. според омиленоста кај публиката. Листата во која онлајн изданијата се подредени според омиленоста - е поинаква (Приказ 32). На првото место и натаму е IdiVidi.com.mk која им е најомилена страница на 91100 мрежани (поголема публика отколку кај податоците за дневната посетеност). Местата си ги имаат заменето Kajgana.com.mk, која за своја најомилена веб страница ја прогласиле 2,32% од испитаниците (што одговара на вкупна популација од 37800 лица од Македонија) и Tocka.com.mk - која најмногу ја преферираат 2,01% од одбирокот (вкупно 32700 македонски мрежани). On.net.mk останува четврта, но со помала вкупна публика отколку кај рејтингот (29800), а на

103

петтото место избива A1 .com.mk, иако со нешто помала вкупна публика - 7400 лица. Омилени македонски веб страници (1 јули - 30 септември 2010г.) Бр.

Веб страница

Процент од одбирокот

Вкупна популација

IdiVidi.com.mk

5,59%

91100

Kajgana. com.mk

2,32%

37800

Tocka.com.mk

2,01%

32700

OnNet.mk

1,83%

29800

A1.com.mk

0,46%

7400

Taratur.com

0,40%

6500

Zazabava.com

0,40%

6400

Prijateli.com.mk

0,18%

3000

Vest.com.mk

0,17%

2800

Mia.com.mk

0,15%

2400

Kadevecer.com.mk

0,13%

2100

Kirilica.com.mk

0,13%

2100

Dnevnik.com.mk

0,12%

2000

MMM.com.mk

0,10%

1600

Vecer.com.mk

0,09%

1500

Badijala.com

0,07%

1000

Bidifit.com.mk

0,07%

1000

TopShop.com.mk

0,05%

700

Makfax.com.mk

0,02%

200

Приказ 32 Дневните весници веќе не се во група, така што најрано на ранг листата се појавува Vest.com.mk - на деветто место како најомилен сајт на 2800 лица, Dnevnik.com.mk е тринаесетти - најомилен кај 2000 мрежани, а Vecer.com.mk им е најомилен на 1500 што го сместува на петнаесеттата позиција. Интересно е дека 0,15% од испитаниците на својата листа најомилени веб страници ја имаат Mia.com.mk. што соодветствува на популација од 2400 лица. Ова пак, неа ја искачува на десеттото место. Makfax.com.mk е последен - деветнаесетти бидејќи како најомилен го посочиле 0,02% од испитаниците што, проектирано на вкупната популација, претставува 200 лица. 104

Првите четири најомилени веб страници се први и според одговорите на прашањето: „Кои македонски веб страници сте ги

посетиле минатата недела?” Може да се каже дека овие податоци даваат информација за досегот односно за тоа колкава публика, во третото тримесечје од 2010 година, барем еднаш во седмицата била во допир со некоја од веб страниците (Приказ 33). Досег на македонските ВЕБ страници (1 јули - 30 септември 2010г.) Бр.

Веб страница

Процент од одбирокот

Вкупна популација

IdiVidi. com.mk

11,12%

181500

Kajgana.com.mk

6,89%

112300

Tocka.com.mk

5,49%

89500

OnNet.mk

4,24%

69100

A1.com.mk

1,30%

21200

Zazabava.com

1,29%

21000

Taratur.com

1,24%

20100

Vest.com.mk

1,06%

17300

Dnevnik.com.mk

1,02%

16500

Vecer.com.mk

0,69%

11200

Kadevecer.com.mk

0,46%

7400

Prijateli.com.mk

0,45%

7200

Kirilica.com.mk

0,32%

5200

Mia.com.mk

0,22%

3500

MMM.com.mk

0,17%

2700

TopShop.com.mk

0,15%

2500

Badyala.com

0,15%

2300

Makfax.com.mk

0,14%

2300

Bidifit.com.mk

0,05%

700

Blok.com.mk

0,04%

500

Приказ 33 IdiVidi.com.mk, барем еднаш неделно ја посетиле 11,12% од испитаниците, што одговара на вкупна популација од 181500. За Kajgana.com.mk процентот е 6,89%, а вкупната публика 112300, за Tocka.com.mk 5,49%, односно публика од 89500, на OnNet.mk барем еднаш неделно биле 4,24% испитаници (69100 мрежани), а од A1.com.mk најмалку еднаш седмично се информирале 1,30% од одбирокот т.е. популација од 21200 личности. Според досегот, погоре на листата котираат Vest.com.mk кој е осми (1,06% испитаници што е еднакво на 17300 мрежани), Dnevnik. com.mk е деветти (1,02% испитаници т.е. публика од 16500) и Vecer. com.mk - десетти (0,69% испитаници или 11200 личности).

105

Mia.com.mk е на четиринаесетто место бидејќи од неа, вести најмалку еднаш седмично читале 0,22% т.е. проектирана популација од 3500 лица, а Makfax.com.mk е осумнаесетти со 0,14% од испитаниците што се преведува во 2300 посетители. Сликата на карактеристиките и навиките на онлајн публиката во Македонија покажува дека, погледнато и по рејтинг, и по омиленост и по досег, онлајн публиката во Македонија најмногу ги користи забавно - информативните веб страници, па ТВ, потоа онлајн презентациите на дневните весници и најпосле на новинските агенции. Забавно - информативните онлајн медиуми се интересни пред се за младата популација - најчесто за адолесцентите и лицата до 25 години. Оние во втората и третата деценија ги сакаат интернет изданијата на дневните весници, а онлајн презентациите на новинските агенции (можеби професионално) ги користат луѓето меѓу 30 и 50 години.

10. Перспективи и потреби за обука Во периодот кога е правено истражувањево, македонските дневни весници ја менуваа својата тактика кон сопствените онлајн презентации. Обсервирајќи ја дотогашната работа на своите веб страници, весниците увидоа дека интернет изданијата им се многу читани, но не носат приход. Напротив, забележаа дека вебот дури им ја намалува и продажбата зашто еден читателски сегмент кој редовно ги купувал печатените изданија - државната администрација - почнала да ги чита онлајн. Со цел да ја подобрат продажбата на печатеното издание, тие ги заклучија своите веб страници, односно најновиот бројго објавуваат околу пладне наредниот ден. Истовремено размислуваат за промени со кои, од една страна, ќе ги направат своите електронски изданија попривлечни за публиката. Од друга страна, некои размислуваат за отворање онлајн изданија како посебни медиуми, но реализирањето на ваквите деловни планови постојано се одложува од разни причини - пред се економски. Овие веб локации би имале посебна екипа фокусирана на онлајн изданието, која само во одреден дел би ги користела и текстовите од новинарите од печатениот медиум. Во маркетиншкиот дел би се користеле сите можности за заработка што ги нуди платформата на која ќе работат. 106

Телевизиите почесто ја препознаваат потребата од посебна екипа за онлајн изданието. Некои од нив вложуваат и во

редизајнирање на страницата, но веб локацијата и натаму останува второстепена во однос на телевизијата. Зад онлајн медиумите честопати стојат мали редакции, понекогаш и човек - редакција. Сепак, се чини дека она што недостига е искуството на работа во вистински онлајн редакции. Македонското онлајн новинарство испушти многу возови, но сега има шанса своите свежи идеи да ги спои со сосема новите платформи и да створи иновативно дигитално новинарство. Македонија отсекогаш имала квалитетен ИТ кадар, особено програмери. Така во моментот во Македонија има безброј млади луѓе кои програмираат за странски фирми, т.н. аутсорсинг. Дел од нив се специјализирани за програмирање и развојна апликации на Андроид платформите. Така, може да се забележи дека за неполна година, се испрограмираа безброј апликации поврзани со медиумите, но и апликации кои отворија специфичен пат за формирање нови медиуми. Се случува еден чуден квантен скок од рудиментиран веб кон софистицирани апликации, а тоа ветува дека новинарите кои гледаат кон иднината ќе имаат партнер за игра, затоа што прогнозите се дека оперативниот систем Андроид како најадаптибилен, е нашата блиска иднина. Ако сега го имаме во мобилниот телефон, утре во нашиот таблет, па во телевизорот... Во последно време многумина македонски бизнисмени го гледаат инвестирањето во онлајн бизнисите како перспективна активност во иднина и таквите намери треба да се искористат односно да се спојат со иновативни концепти. Ова е авантуристичко време за новинарството, а колку се новинарите позапознаени со шансите и ограничувањата толку полесно ќе се снајдат во земјата на дигиталните чуда и во шумата од информации. Сепак, за да биде сликата потполна, потребна е интензивна едукација, особено во однос на професионалните стандарди, како во однос на истражувањето и креирањето на содржината, така и во однос на нејзиното продуцирање, односно мултимедијално комплетирање. Сегашната состојба на често импровизирање, непочитување на авторските права и недостиг од искуство мора да се замени со стандарди, кои ќе бидат прифатени и од публиката и од новинарите. Всушност, нишката која се провлекува низ целово истражување е дека постои потреба од едукација на новинарите, луѓето кои работат на маркетинг во медиумите или во агенциите, менаџерите, но на посреден начин и на публиката.

107

Главно се смета дека на новинарите им е потребна обука која нема само да ги упати како да работат со компјутер, туку ќе ги научи да работат со веб програми за изработка и дизајнирање и како да работат во услови на мултимедијална средина. Новинарите би требало да знаат да фотографираат и да снимаат, да обработуваат/подготвуваат фотографи и видео снимки, да знаат во која програма е изработено онлајн изданието и соодветно да го обработат текстот, да го познаваат (иако не детално) HTML кодот, како и софтверот за веб продукција. Најголем простор за креативност и создавање вистинска веб содржина даваат оналјн медиумите кои во ова истражување ги нарековме информативни веб страници за вести. Меѓутоа, овие субјекти се и најзависни од онлајн рекламирањето, чие ниво во Македонија, како што се согласија сите соговорници во истражувањево, е многу ниско. Затоа овој сегмент на пазарот треба да биде главниот фокус при планирањето обуки. За жал, искуството покажува дека таквите обуки кои веќе беа изведувани не предизвикуваат интерес кај самите маркетинг агенти. Голем дел од нив се оглушуваат на поканите за обуки и работилници, покрај тоа што поголем дел од нив се бесплатни. Ретко кој маркетинг стручњак чувствува амбиција кон овој, засега, мал сегмент на пазарот. Сепак, финансиската состојба во која се наоѓаат медиумите во моментот прави најголемиот товар за нејзина промена да го носи токму овој сектор. Премал е бројот на луѓе во маркетингот во државава кои го разбираат и успеваат да го презентираат интернет рекламирањето, а да не зборуваме за новите начини на дигитално рекламирање кои допрва доаѓаат. Едукацијата на маркетингот и едукацијата на клиентите, односно спонзорите е примарна за да се придвижи тркалото на онлајн новинарството во Македонија. Се додека маркетингот не функционира, ќе се наоѓаме во ситуација да импровизираме со мали чекори во непозната насока, затоа што во моментов недостигаат истражувања на пазарот, малкумина инвестираат и тоа само во мали проекти со мал ризик.

108

Во поглед на лицата кои им даваат техничка поддршка на веб страниците, се смета дека тие треба да се држат до ставањето веќе подготвени содржини на Интернет без можност самостојно да интервенираат во кој било дел од текстот. Се верува дека нив искуството ги учи што може да се скрати или да се исфрли од текстот/прилогот, ако е потребно, за да се задоволат техничките параметри и можности, но дека тоа можат да го прават исклучиво со уредничка дозвола. До извесна мера се издвојува ставот на еден

од уредниците којсмета дека техничките уредници треба и самите да размислуваат околу изгледот на страницата и дека треба да бидат пошироко запознаени со настаните во општеството. Повеќемина од соговорниците во истражувањево нагласија два клучни проблеми во работењето во онлајн услови: почитувањето на авторството и проверката на веродостојноста на информациите. Првиот проблем се однесува на преземањето информации од еден медиум и нивно пренесување на друг без притоа да се идентификува вистинскиот автор на веста. За да се надмине ваквата состојба, во 2010 година неколку медиуми се обидоа да направат договор околу тоа како може да се преземаат информациите, каде може да се објават, дека мора да се посочи којмедиум изворно ја објавил содржината, кој е нејзиниот автор, које фоторепортерот и да се направи линк кој води директно на веб страницата на тој медиум. Сепак, се уште се чека континуирана и доследна примена на ваквите принципи и правила. Другиот проблем е појавата на некритичко земање или префрлање информации од интернет кои се сфаќаат здраво за готово по принципот - ако го има онлајн мора да е вистина. Некои од соговорниците сметаат дека ваквиот потенцијал за ширење дезинформации може да се надмине така што ќе се инсистира на почитување на новинарскиот принцип за проверка на информациите кај релевантните извори. Други пак сметаат дека новинарите треба да бидат подобро информирани за целината и заднината на општествените збиднувања за да умеат секоја новост да ја сместат во соодветниот контекст. Она со што онлајн медиумите во Македонија не би требало да имаат проблем е наоѓањето публика во земјата. Половина од населението на земјава користи интернет и тоа не понекогаш, ами секој ден. Македонската гранка од семејството мрежани ја сочинуваат различни по возраст мажи и жени, во и вон брак, најчесто од урбаните средини и со средно образование. Засега од македонските онлајн медиуми повеќе бараат забава. Или можеби повеќе добиваат забава. Публиката која постои треба да се освои, а патот до неа води преку квалитетот на содржините. Во Македонија има онлајн медиуми и има онлајн новинарство. Сега е шансата тоа да се спои со талентот и искуството за да прерасне во престижен профил, односно да не се смета за новинарство од втор ранг, како што често се доживува од страна на фелата во која доминираат традиционалните новинари.

109

110

АКЦИСКИ ПЛАН за подобрување на состојбата со медиумите во Република Македонија

112

Имајќи предвид дека: • Македонија е високо политизирана држава, со значително влијание на политиката врз функционирањето на медиумите; • Медиумскиот пазар е нерегулиран, а законите се применуваат селективно; • Казните за новинарите се сѐ повисоки, а самоцензурата е широко распространета; • Професионалните и етичките стандарди во медиумите опаѓаат; • Речиси сите субјекти во медиумскиот простор (државните институции, политичарите, медиумите, сопствениците, новинарите) во изминатите години придонесоа во создавањето на лошата слика во медиумите. Медиумската заедница ја препознава потребата од темелни и суштински промени во медиумската сфера и е подготвена да го преземе водството во надминувањето на оваа неповолна состојба, водејќи се од следните начела: -- Граѓаните на Македонија заслужуваат квалитетни медиуми, професионално и етичко информирање и квалитетен јавен сервис, кој има посебна улога во воспоставување и одржување стандарди за квалитет во информирањето и во новинарството; -- Медиумската сфера треба да функционира врз демократски и пазарни принципи; -- Законите да овозможат слобода на изразувањето и фер пазарни услови; -- Да го штитат медиумскиот плурализам; -- Да се прецизни и спроведливи; -- Да обезбедат заштита на јавниот интерес, нормално и непречено функционирање на медиумите, без економски и политички притисок; -- Медиумите и новинарите мора да бидат вклучени во секој процес на измена и дополнување на законите од медиумската сфера; Медиумите и новинарите да ја преземат одговорноста и суштински да придонесат за подобрување на професионалните и етичките стандарди во медиумите, пред сè преку воспоставување ефикасно тело за саморегулација. Акцискиот план што следи е создаден од група новинари, уредници, сопственици на медиуми и претставници на медиумски организации

113

и институции, со цел да служи како основа/платформа врз која ќе се градат и ќе се имплементираат натамошните политики и чекори во правец на подобрување на медиумската состојба во Македонија.

I. ЗАКОНОДАВСТВО Проблеми

1. Клеветата и навредата во КЗ (декриминализација) -- Високи казни, во најголем дел за новинарите, премала е одговорноста на главните уредници, медиумите воопшто не одговараат; -- Се користи за економски и политички притисок врз редакциите и врз новинарите; -- Не се користи практиката на Судот во Стразбур; -- Поттикнува самоцензура.

Засегнати страни (целни групи) -- Медиумите (новинарите, главните сопствениците); -- Јавните функционери; -- Судството; -- Меѓународната заедница (ОБСЕ); -- Законодавецот.

уредници,

Цел Судските процеси да не се користат за притисок врз новинарите и уредувачката политика. Ако се декриминализираат овие дела, да се лимитираат казните за нематеријалната штета (на пример, со препорака/ укажување од Врховниот суд да се ограничи отштетата во согласност со примањата на новинарот). Судoвите да ја применуваат практиката на Судот во Стразбур.

114

Пристап -- Анализа на сегашната практика во РМ и позитивните практики во Европа; -- Дебати за постојната регулатива и можните решенија; -- Ангажман на Врховниот суд; -- Работна група за формулирање конкретен предлог и лобирање;

-- Преговори за менување или носење ново законско решение. (Заб: За измена на КЗ е потребно 2/3 мнозинство во парламентот)!

Проблеми

2. Спроведување на законите кои ја регулираат медиумската сфера -- Законодавството се спроведува селективно, важни одредби не се спроведуваат и го нарушуваат медиумскиот амбиент; -- Дел од регулативата е распрскана во повеќе закони, се воочуваат недоречености и преклопувања на надлежности. Во делот на ЗРД и СРД: -- ЗРД не е усогласен со АВМС-директивата на ЕУ; -- Последните измени на ЗРД за составот на СРД се несоодветни и ја ослабуваат позицијата и независноста на регулаторот; -- Не се спроведуваат важни одредби од ЗРД за медиумската концентрација, сопственоста на медиумите и стечајот; -- Со доделувањето нови дозволи од страна на СРД, дополнително е нарушен радиодифузниот пазар; -- Не се почитуваат и не се спроведуваат во целост програмските и техничките стандарди пропишани со ЗРД и со дозволите од СРД; -- Сопствената продукција кај домашните ТВ-станици во ударниот термин е маргинализирана во корист на купената странска програма; -- СРД не ги спроведува во целост техничките и програмски побарувања од ЗРД; -- СРД нема средства за спроведување на сите надлежности, особено во делот на надзорот и на исполнувањето на стандардите од страна на радиодифузерите и мониторинг на содржината; -- Во ЗРД има недостатоци во делот на управување и надзор над МРТ, кои ја поткопуваат независноста на јавниот сервис; -- Постои нерамноправен однос меѓу домашните и странските ТВ-канали при дистрибуцијата преку кабелските оператори; -- Недостига ефикасна, а не декларативна соработка меѓу институциите, има преклопување на надлежности, случаи каде што улогата на СРД е дерогирана (примерот со „Службен весник“ и необјавувањето на Правилникот за време на предизборието во 2011г.);

115

-- По изречена казна за медиумите од СРД, жалбената постапка пред судот е бавна; -- Недостига транспарентност во работењето на СРД, најмногу во делот на делегирање од страна на овластените предлагачи и избор на советници и во доделувањето лиценци; -- Во практиката не постои градација во казнувањето (според дозволата, локална или национална, радио итн., паричните казни се исти за сите). Во делот на работните односи и ЗРО -- Не се почитуваат одредбите од ЗРО; -- Работните ангажмани се најчесто нерегулaрни (непријавени работници, злоупотреба на авторските договори со кои се заменува вработувањето, уцени со бланко-отказ, неплаќање социјално и пензиско осигурување и др.); -- Не постојат колективни договори; -- Не е одредена минималната плата; -- Во некои медиуми постои директна, а во некои индиректна забрана за синдикално организирање; -- Непостоење внатрешни правила, статути, дефинирање на правата и обврските на сопствениците, уредниците и новинарите; -- Непостоење асоцијација на медиумски работодавци. Во делот на Изборниот законик -- Законикот го зголемува рекламното време во предизборието, со што се доведува во контрадикторност со ЗРД , а ова е противречно и на АВМС-директивата, која поставува принцип од макс. 20%, т.е. 12 минути од еден час за реклами; -- Овозможува медиумите да донираат во предизборни кампањи до 5% од годишниот промет; -- ДИК во предизборието има надлежности над печатот. -- Во делот на авторските права -- Законот за авторски права е проблематичен, влијае на економската кондиција на медиумите со превисоки надомести кон авторските агенции, нелогичен е и несоодветен во делот на наплатата, средствата не стигнуваат кај авторите на содржините. Во делот на слободниот пристап до информациите од јавен карактер -- Проблеми со пристап до информациите, нетранспарентност на сите иматели, рокот од 30 дена за информација е несоодветен за медиумите. 116

Во делот на дигитализација и идната дистрибуција на програмите на медиумите

-- Процесот на дигитализација се одвива бавно и нетранспарентно особено во делот на доделување на мултиплексите, постои загриженост за опстанокот и емитувањето, особено на локалните медиуми, на идните дигитални преносни канали (мултиплекси). -- Нерегулирани односи во печатените медиуми -- Не се регулирани бесплатните весници - можност за нелојална конкуренција; -- Законот кој го регулира правото на исправка и одговор во печатот е стар закон преземен од СФРЈ, кој е заборавен, со застарена и несоодветна терминологија и не се почитува; -- Појавување облици на медиумска концентрација, врзан маркетинг, монопол на дистрибуција.

Засегнати страни (целни групи) -Регулаторот; -- Надлежните министерства; -- АЕК, ДИК, Антикорупциска, Комисија за заштита на конкуренцијата; -- Медиумите (новинарите, уредниците, сопствениците, еснафските и синдикалните организации, професионалните медиумски организации); -- Операторите; -- Јавните функционери; -- Законодавецот; -- Судството; -- Меѓународната заедница. Цел Неопходна е длабинска анализа на регулативата за медиумите, во континуирана и сериозна јавна дебата. Предложените решенија да го вклучуваат ставот на медиумите, кои секогаш треба да бидат дел од процесите на изготвување какви било измени кои се однесуваат на медиумите. Притоа: -- Бараме доследно, целосно и неселективно спрове-дување на постоечките закони и правила; -- Да се обезбеди независна позиција на регулаторот, а тој да го спроведува доследно ЗРД, без никакви отстапки; -- Спроведување на ЗРО во медиумите и соработка со инспекциите;

117

-- Медиумските работници и сопствениците да потпишат Колективен договор со кој ќе се регулираат работните услови во медиумите во контекст на нивните работнички, социјални права, утврдување минимална плата и други прашања; -- Судските постапки во кои се инволвирани медиумите и новинарите да се одвиваат во разумен рок, а казните за медиумите и новинарите да бидат сразмерни со влијанието, нанесената штета и економската моќ; -- Законот за пристап до информациите од јавен карактер да се спроведува доследно; -- Дигитализацијата да овозможи поголем квалитет и простор за содржини во јавниот сервис и да не го загрози емитувањето на другите комерцијални медиуми во новиот дигитален формат, пред сѐ на локалните медиуми.

118

Пристап -- Формирање работна група со застапеност на сите засегнати страни за да го следи процесот, прецизно да ги детектира недостатоците врз основа на резултатите од процесот и да подготви решенија; -- Спроведувањето на законите кои ја регулираат медиумската сфера да се вметне како точка во дијалогот со Владата на РМ кој го води ЗНМ; -- Анализа на законите, дефинирање на областите каде што проблем е суштината или отсуството на легислатива и областите каде што проблем е нејзиното неспроведување; -- Мониторинг на имплементацијата на законите од страна на регулаторните тела и медиумските организации; -- Подготовка на извештај (базиран на анализи од претходните чекори, плус мислења од меѓународни фактори и домашни експерти); -- Да се дефинираат конкретни предлози за измени/ механизми/ активности, дефинирани во соработка со СРД и други надлежни тела и релевантни субјекти; -- Таму каде што сегашните решенија се неспроведливи, да се формулираат конкретни предлози/решенија; -- Преговори и донесување измени и дополнувања на законите; -- Доколку анализите покажат дека е потребен нов начин на уредување (на пример, закон за медиуми), да се дефинира што точно треба да опфати законот и да се спречи секој евентуален обид тој да ја регулира содржината и да влијае на автономноста на редакциите во спроведувањето на уредувачката политика;

-- Процесот да го води медиумската заедница, без политички влијанија и наметнати одлуки, да се искористи максимално и домашната експертиза, но и искуството и решенијата на земји кои се позитивни модели во однос на слободата на медиумите.

Проблеми

3. Регулирање на медиумскиот и рекламниот пазар, регулирање на државните реклами и кампањите -- Мал пазар за толку многу медиуми, лоша економска состојба; -- Неспроведување на регулативата за медиумска концентрација и нелојална конкуренција (медиуми со далеку помали програмски трошоци конкурираат на истиот пазар со далеку пониски цени); -- Отсуство на јасни критериуми за буџетските средства за јавни кампањи и огласување, селективно рекламирање на државата во медиуми кои имаат благонаклонета уредувачка политика; -- Нетранспарентност во работата на рекламните агенции, нивно преголемо влијание врз медиумската содржина; -- Кај комерцијалните огласувачи исто така се воочува селективно рекламирање, според непазарни критериуми, непочитување на пазарните законитости, пред сѐ од страна на огласувачите, агенциите и сопствениците, нудење големи попусти и други нарушувања; -- Нетранспарентност во тиражите и рејтинзите; -- Непостоење/неактивност на асоцијации на сопственици/ медиумска индустрија; -- Непостоење системи на координација на сите учесници во медиумскиот пазар; -- Недостаток на системи на мониторирање на распределба на средствата за огласување од страна на маркетинг-агенциите.

Засегнати страни (целни групи) -- Медиуми и сопственици на медиуми; -- Рекламни агенции; -- Огласувачи; -- Владата, министерствата и јавните институции; -- Регулаторни тела (СРД, Антимонополската Антикорупциската комисија).

и 119

Цел Активностите во оваа насока треба да обезбедат услови за економска одржливост на медиумите и стабилност на медиумскиот пазар, што вклучува: -- Имлементирање на антимонополските правила, оневозможување недозволена концентрација, елиминирање на нелојалната конкуренција; -- Јасни критериуми за распределување средства од државните реклами/кампањи и механизми за отчет од државните институции за пласманот на рекламите, врз база на критериуми како досег до целната публика, рејтинг и доверба, јазик за заедницата, географска распространетост итн.; -- Поголема и целосна транспарентност на сопственоста на медиумите; -- Поголема транспарентност во релациите меѓу медиумите и огласувачите во однос на средствата кои влегуваат во медиумите, особено во делот цената на рекламите, огромните попусти за рекламирање кон одредени рекламни агенции и компании, како и во делот на средствата од државните реклами; -- Формирање независни механизми и тела во сферата на медиумската индустрија и пазарот, кои би ги регулирале односите меѓу играчите на пазарот, би мониторирале распределба на реклами и би го надгледувале спроведувањето на договорените механизми, на пр: кодекси, саморегулаторни тела, повеќепартитни комитети на индустријата кои би определувале критериуми и начини на работа на индустријата (на пример, најниска цена за рекламирање); -Механизми за потранспарентно работење на маркетингагенциите; -- Овозможување вистинска независност на регулаторните тела на медиумскиот пазар и финансирањето.

Пристап Формирање работна група со застапеност на сите засегнати страни за да го следи процесот, да ги детектира недостатоците и да предложи решенија, преку:

120

-- Анализа на актуелните состојби на пазарот и на постојната регулатива што се однесува на медиумскиот пазар; -- Мониторинг на имплементација на законите, со обезбедување конкретни аргументи (каде се неспроведливи, каде не се спроведуваат и каде се потребни нови законски решенија);

-- Подготовка на извештај врз основа на мониторинг и анализа, и мислења од меѓународни и домашни експерти; -- Дебати за постојната регулатива и барање решенија за подобрување на економските услови во кои функционираат медиумите; -- Дебати меѓу огласувачите, медиумите и агенциите за формирање заеднички тела на индустријата, со план на активности; -- Дебата за регулативата за рекламирање; -- Дебата за законски измени за докапитализација на националните радиодифузери во А.Д., со котација на берза; -- Дефинирање конкретни предлози за законски измени; -- Преговори и менување на легислативата.

Проблеми

4. Субвенционирање на медиумите -Не постои одржлив и функционален модел за субвенционирање ниту кај електронските ниту кај печатените медиуми, кои се загрозени (поради веб-пенетрација, глобалните трендови), пред сѐ за медиумите на заедниците, на маргинализираните групи и печатените медиуми; -- Нема субвенционирање по основ на проекти од јавен интерес или проекти кои се однесуваат на регионално/локално ниво, малцински заедници/маргинализирани групи итн.; -- Многу локални/регионални медиуми на заедниците згаснаа, другите се борат за опстанок; -- Непрофитните медиуми предвидени со ЗРД не профункционираа; -- Досегашните модели не беа транспарентни, подигаа сомнежи за корупција; -- Загрозен е медиумскиот плурализам, медиумите сѐ повеќе се „таблоидизираат“, страдаат „неатрактивните“ содржини, едукативните содржини, документаристичкиот израз итн.

Засегнати страни (целни групи) -- Медиуми (локалните медиуми, радијата, медиумите на етничките заедници, независните продуценти; -- Владата, министерствата и јавните институции; -- Локалната самоуправа; -- Регулаторните тела; -- Јавниот сервис; -- Граѓанскиот сектор.

121

Цел Државата треба да обезбеди модели на субвенционирање кои ќе овозможат зголемување на продукцијата на медиумски содржини од јавен интерес, заштита на медиумскиот плурализам, и правото на информирање на граѓаните, имајќи ги предвид јазичните бариери, географската припадност, маргинализираните групи итн.; Моделите на субвенционирање да содржат прецизни критериуми кои ќе оневозможат злоупотреба на овие средства.

Пристап -- Формирање работна група за формулирање конкретни предлози, со вклучување на засегнатите страни; -- Анализа фокусирана на тоа како влијае законската рамка за постоењето непрофитна медиумска содржина, важна за медиумскиот плурализам; -- Мониторинг на содржина, дефинирање недостатоци во програми од јавен интерес; -- Подготовка на извештај, вклучувајќи мислења од меѓународни фактори и домашни експерти, со конкретни докази каде и што не функционира (ќе се искористат анализите од чекор 1 и чекор 2); -- Таму каде што е проблем легислативата или неспроведувањето, да се дефинираат конкретни предлози, измени, препораки; -- Преговори и усогласување меѓу засегнатите страни; -- Конкретни предлози за спроведување и измени во регулативата и правилата на пазарот.

122

II. ЈАВЕН СЕРВИС Проблеми

1. Силен политички притисок врз уредувачката политика, особено во информативната програма, нецелосно спроведување стандарди -- МРТ не ја исполнува во целост мисијата и функцијата на јавен сервис; -- Протежирање на владеjачките партии; -- Квалитетот на информирање во изборните кампањи е политички неизбалансиран; -- Мрежата на дописници е недоволно развиена и методот на пренесување информации од настаните често е инструментализиран; -- Советот на МРТ е недоволно активен и не ја остварува целосно својата улога; -- Не се почитуваат новинарските стандарди и внатрешни правила, како Декларацијата, правилата за известување за време на изборите; -- Не се остварува целосно медиумскиот плурализам, чијшто главен заштитник треба да биде јавниот сервис; -- Недоволна активност и транспарентност на МРТ на веб, недоволно прегледна веб-страница, неактивност на социјални мрежи, нема импресум на веб-страницата, ниту информација за раководните и за управните органи на МРТ и на сервисите; -- Квалитетот на новинарскиот производ во јавниот сервис е опаднат. -- Новинарите во јавниот сервис имаат статус на јавни службеници

Засегнати страни (целни групи) -Политички субјекти (опозиција и власт): -- Власта (извршна, законодавна и судска); -- Менаџментот на МРТВ; -- Уредниците; -- Новинарите; -- Советот на МРТ; -- Управниот одбор; -- Меѓународната заедница.

123

Цел -- Обезбедување институционална автономија и уредувачка независност на МРТ; -- Дефинирање на начинот за елиминирање на политичкиот притисок. Пристап -- Промена/симплификација на структурата на управување на јавниот сервис бидејќи моментно постојат три тела кои го прават процесот на менаџирање несоодветен; -- Прецизно дефинирање на надлежностите на органите на МРТ во Законот; -- Донесување декларација во Собранието на РМ за политичка и финансиска независност на МРТ; -- Потпишување повелба помеѓу МРТВ и Владата во која ќе се дефинираат заеднички точки на соработка (цели, функции, обврски и активности); постојат повеќе вакви примери во некои од западноевропските земји. -- Пристапување кон измени на постојната легислатива и/ или нови законски решенија кои се однесуваат на Јавниот сервис

Проблеми

2. Кадровската политика во институцијата

124

-- А.Медиумскиот кадар и севкупните човечки инвестиции во институцијата се ограничени; -- Дел од кадрите се непродуктивни; -- Немање услови за квалитетна работа, застарена технологија. -- Б. Менаџерскиот кадар; -- Нетранспарентност при изборот и раководењето; -- Моделот на менаџирање и управување предвиден во ЗРД не е соодветен и е прегломазен, има премногу тела кои одлучуваат (Совет, УО, директори, уредници), има „висока“ хиерархиска структура, испреплетени надлежности, многу луѓе, скап е, неефикасен и неефективен. Имено, Со МРТ управуваат и раководат: Совет од 23 члена, Управен одбор од 7 члена, Работоводен орган од 4 луѓе, одговорни уредници на посебните програмски сервиси, со еден збор, многу луѓе, педесетина; -- Работоводниот орган кој треба да биде двигател на сите процеси е задушен и маргинализиран;

-- Политичко влијание во работењето; -- Нејасни и сомнителни критериуми за избор и на кандидати за менаџери, но и за членовите на управните органи.

Засегнати страни (целни групи) -- Политички субјекти (опозиција и власт): -- Власта (извршна, законодавна и судска); -- Менаџментот на МРТВ; -- Уредниците; -- Новинарите; -- Советот на МРТВ; -- Управниот одбор; -- Експертската јавност; -- Невладиниот сектор. Цел -- Обезбедување непристрасност и професионалност во функционирањето на јавниот сервис; -- Измени на постоечката регулатива со цел да се обезбеди автономност на јавниот сервис; -- Ревидирање на деловите од Законот при избор на раководството; -- Обезбедување механизми за целосно спроведување на Законот; -- Компарации според европските модели и слични модели со македонскиот; -- Активно партиципирање на засегнатите страни во изработката на нормативната рамка. Пристап -- ЗНМ да ги иницира предложените мерки во процесот на преговорите со ВРМ и да иницира средба со политичките партии, парламентарни групи и Советот на МРТВ како и со Управниот одбор; -- Целта на акцијата е да се излобираат конструктивни предлози добиени врз база на консензус; -- Јавна дебата; -- Вметнување на ова прашање во собраниската декларација и повелбата која би била потпишана помеѓу МРТ и Владата. -- Пристапување кон измени на постојната легислатива и/ или нови законски решенија кои се однесуваат на Јавниот сервис 125

Проблеми

3. Финансирање на јавниот сервис -Недоволен буџет; -- Трошоците за непречено функционирање на МРТ не се прецизно утврдени, постои и нетранспарентност во менаџирање со средствата; -- Радиодифузната такса не се собира целосно; -- МРТ има лимитирани приходи од други извори, на пример продукција, не остварува приходи од државните реклами и има ограничен приход од другите реклами.

Засегнати страни (целни групи) -- Политички субјекти (опозиција и власт): -- Власта (извршна, законодавна и судска); -- УЈП; -- Менаџментот на МРТВ; -- Уредниците; -- Новинарите; -- Советот на МРТВ; -- Управниот одбор; -- Граѓаните. Цел -- Обезбедување сигурен извор на приходи, независен од власта; -- Гарантирање на политичката и на финансиската независност на МРТ и на јавниот интерес; -- Целосна наплата на РДТ; -- Прецизно утврдување на годишните трошоци на МРТ. Пристап Во натамошниот процес да се оформи стручна работна група која ќе го разгледува ова прашање. -- Освен целосното собирање на РДТ, да се размисли и за други модели, како: а) Одвојување средства и од Буџетот, на пример фиксен процент определен со Закон;

126

б) Да се усвои модел на посебен механизам за независно финансирање на буџетот на МРТ (на пример, одреден процент од стапката на ДДВ да се релоцира во буџетот на МРТ или слично). --

Решението да биде дел од законската рамка за МРТ.

Проблеми

4. Немање втор ТВ-канал на македонски јазик и недостатоци во програмите на заедниците -- Претесен е просторот за емитување повеќе спорт, музика, култура, едукација; -- Ограничен е просторот за пренос на големи спортски натпревари; -- Генерално е незадоволително нивото на квалитет и застапеност на овие содржини на првиот канал; -- Програмите на заедниците се временски мошне ограничени, а кадровската и техничката екипираност на редакциите на заедниците е на уште позагрижувачко ниво од програмите на македонски јазик.

Засегнати страни (целни групи) -- Политички субјекти (опозиција и власт): -Власта (извршна, законодавна и судска); -Менаџментот на МРТВ; -- Уредниците –новинарите; -Советот на МРТ; -Управниот одбор. Цел -- Овозможување разновидна телевизиска програма со посебен акцент на неформалното образование и забавни содржини; -- Подобрување на постоечките содржини во јавниот сервис. Пристап -- При процесот на дигитализација на МТВ, задолжително да се предвиди алоцирање на втор канал на македонски, за емитување образовни и документарни програми, спорт и други забавни содржини; -- Посебни канали и повеќе простор и време за емитување на програмите на немнозинските заедници; -- За да се предвиди втор македонски канал, треба да се изготви измена на закон, да се добие фреквенција од Агенцијата за електронски комуникации и лиценца од СРД.

127

Проблеми

5. Односот на јавниот сервис со комерцијалните медиуми -- Поддршка од комерцијалните медиуми за плаќање на РДТ со цел да не се спроведува антикампања кон граѓаните.

Засегнати страни (целни групи) -- Политички субјекти (опозиција и власт): -- Менаџментот на МРТВ; -- Уредниците; -Новинарите; -- Советот на МРТВ; -- Управниот одбор. Цел Овозможување простор за соработка и можност за заедничка промоција пред публиката.

Проблеми

6. Дефинирање на „јавниот интерес“ -- Советот на МРТ не е доволно транспарентен и не ја реализира во целост улогата на дефинирање релевантни прашања од јавен интерес за да може на редакциите во јавниот сервис да им даде насоки за прашањата кои се важни за општеството, а кои МРТ треба да ги адресира во содржините и програмата; -- Државните институции не се доволно активни во информирање на Советот на МРТ за проблемите од јавен интерес со кои се соочуваат во својата работа, а за кои постои потреба за поголемо информирање на граѓаните; -- Не постојат редовни механизми, ниту меѓуресорски форуми (ниту во државните институции, ниту во јавниот сервис), на кои би се дискутирало за релевантни прашања од јавен интерес, каде што би се предлагале начини како овие прашања да се адресираат преку програмата на јавниот сервис.

128

Засегнати страни (целни групи) -- Граѓанското општество; -- Советот на МРТ; -- Државните институции.

Цел -- МРТВ да биде сервис на граѓаните а не на партиите; -- Посочување примери - кои информации се од јавен карактер / јавен интерес за граѓаните. Пристап -- Вметнување на ова прашање во повелбата која би била потпишана помеѓу МРТВ и Владата/парламентот. -- Советот на МРТ да ја преземе одговорноста во заштитата на јавниот интерес, да воспостави редовни механизми за дискутирање на прашањата, на кои би се дефинирале препораки за адресирање на проблемите преку програмата на МРТ. Овие механизми треба да бидат транспарентни, да овозможат учество на граѓаните и граѓанските организации. -- Државните институции треба да го информираат редовно Советот на МРТ за релевантни и актуелни податоци кои упатуваат на нови и актуелни општествени проблеми. -- Граѓанските организации треба да бидат поактивни во соработката со Советот на МРТ, а Советот да обезбеди лесно достапни форми и механизми за доставување предлози кои би се дискутирале од Советот, вклучувајќи обврска да им се одговори на предлагачите на иницијативите.

129

III. КВАЛИТЕТ НА НОВИНАРСТВОТО, ЕТИЧКИ И ПРОФЕСИОНАЛНИ СТАНДАРДИ Проблеми

1. Саморегулација и непочитување на етичките и професионалните стандарди -- Непостоење систем за ефикасна саморегулација; -- Непочитување на етичките и професионалните стандарди; -- Постоење трансмисионо/униформирано новинарство, недостасува истражувачко новинарство, растечки тренд на таблоидизација на медиумите и доминирање на пропагандата; -- Преголем број медиуми и нелојална конкуренција на пазарот, редакциите работат поголем обем на работа со помалку луѓе, што влијае негативно на содржината; -- Квалитетот на новинарскиот производ кај локалните и регионалните медиуми, кои работат со далеку помалку ресурси, е уште позагрижувачки; -- Јавноста не е доволно запознаена со тоа што претставува висококвалитетно, професионално новинарство; -- Сопственичката структура на медиумите влијае врз (не) почитувањето на етичките и професионалните стандарди; -- Економската зависност на новинарите, нивната егзистенцијална несигурност и притисокот од сопствениците и од уредниците влијае негативно на начинот на кој се произведува содржината, ја поттикнува самоцензурата; -- Непостоење континуирана дебата меѓу новинари и сопственици на медиуми.

Засегнати страни (целни групи) -- Новинарите; -- Mедиумската индустрија; -- Јавноста. Цел

130

Функционален систем за саморегулација преку независно тело (Совет за етика) составено од новинари, сопственици на медиуми и независни експерти, што ќе ги штити и ќе ги афирмира професионалните и етичките стандарди во новинарството и правата на граѓаните во однос на медиумските содржини.

Пристап -- Прецизирање на одредбите од Кодексот на новинарите на Македонија; -- Ревизија на Статутот на ЗНМ; -- Доусовршување на членовите на Советот на честа на ЗНМ; -- Формирање самостоен саморегулациски трипартитен орган (пример: Совет за етика во медиумите); -- Да се поттикнат медиумите, особено МРТ, да создаваат и да практикуваат внатрешни кодекси и саморегулаторни практики. Проблеми

2. Ниско ниво на генерално новинарско образование и специфични програми за дообразование на новинарите -- Недостаток на вистинско и практично новинарско образование; -- Голем дел од новинарите се вработуваат без соодветни критериуми и образование, дури и во јавниот сервис (конкурси за примање вработени со средно образование); -- Уредниците не ги поттикнуваат новинарите да го имплементираат тоа што го научиле на обуки; -- Непостоење „школи“ за обука во самите редакции; -- Недостиг од обуки за новинари кои работат во медиумите на јазиците на заедниците.

Засегнати страни (целни групи) -- Новинарите; -- Медиумската индустрија; -- Факултетите за новинарство; -- Академската заедница; -- Медиумските невладини организации. Цел Квалитетно високо образование за новинарите и континуирани специјализирани обуки за медиумските работници за новите трендови.

Пристап -- Заеднички договор меѓу факултетите за изнаоѓање начини за подобрена комуникација со медиумската индустрија; -- Воведување на менторството како начин на пренесување на знаењето во редакциите;

131

-- Дообуки за новинарите и другите медиумски работници според потребите на индустријата; -- Формирање специјализирана новинарска школа за новинарите кои се без формално образование; -- Вложување во проекти кои го негуваат истражувачкото новинарство, вклучување студенти; -- Независни проекти во соработка со медиумите во кои ќе се вклучат студенти по новинарство; -- Создавање обуки кои се наменети за новинарите кои работат во медиумите на јазиците на заедниците; -- Заедничка кампања на факултетите, медиумските организации и на медиумите за подобрување на имиџот на новинарската професија.

Проблеми

3. Непочитувањето на работничките права и непостоењето колективни договори создава несигурност кај новинарите и влијае на квалитетоt на новинарскиот производ Засегнати страни (целни групи) -- Државните институции; -- Синдикатот на медиумските работници; -- Работодавците. Цел Со потпишување на колективните договори и респектирање на работничките права, медиумските работници ќе се ослободат од стегите кои ги создава несигурноста во нивната егзистенција, што ќе придонесе за нивна поголема независност и подобри медиумски производи.

132

Пристап -- Доследно почитување на ЗРО; -- Преговори меѓу синдикатот и работодавците; -- Потпишување колективни договори; -- Создавање Асоцијација на работодавците во медиумите, или ревитализација на постојните здруженија (АПМ, АПЕММ), со кои би се воделе преговори за овие прашања, на ниво на сектор (гранка).

Користени кратенки кои го имаат следното значење: -------

ЗРД - Закон за радиодифузната дејност ВРМ - Влада на Р. Македонија СРД - Совет за радиодифузија РДТ - Радиодифузна такса ЗРО - Закон за работни односи КЗ - Кривичен законик

133