Societas Historicorum numer 80.

Societas Historicorum

czasopismo KNHS UJ zima 2019 nr 80 •

W T Y M NUMER ZE m.in. o panice na Chodyńskim Polu po wstąpieniu na tron Mikołaja I

Redakcja

Słowo wstępne

Redaktor naczelna: Katarzyna Mazurek Z-cy redaktor naczelnej: Kamil Kołodziej, Kinga Tyras

Pierwsze miesiące studenckiej pracy już za nami, a my możemy oddać w Wasze ręce kolejny numer „Societas Historicorum”! Mamy nadzieję, że każdy z Was znajdzie tu coś dla siebie, a może i dzięki artykułom odkryje nową pasję?

W tym numerze mamy ogromną różnorodność tematyczną. Zaczynając od Millenaryzmu któremu przyjrzał się Przemysław Sojga, ukazując go w nurcie fi lozofi i chrześcijańskiej, przez artykuł, w którym Kamila Szymczak zadaje pytanie: kto sprowadził Krzyżaków do Polski? Większość z Was będzie mogła zaznajomić się także z postacią Marcina Polaka – którego sylwetkę przybliżył nam Oskar Kowalski.

Nie zostaną bez artykułu również wielbiciele nowożytności – w tym numerze zachęcamy do zwrócenia uwagi na pracę mgr Agaty Kwiatek o działalności antylelektorskiej pułkownika Krystiana Kalksteina-Stolińskiego w kontekście oporu stanów Prus Książęcych wobec Fryderyka Wilhelma. Kolejnym fascynującym artykułem, który spłynął do naszej redakcji jest artykuł Aleksandra Baczkowskiego o nowożytnych dworach między Przemyślem a Sokalem.

W tym wydaniu prężną reprezentację mają XIX i XX wiek. Zostając w długim wieku dziewiętnastym polecamy waszej uwadze artykuły „Panika na Chodyńskim Polu” Anny Pawlickiej, „Żywienie żołnierzy w USA” mgr Patryka Masnego oraz „Osiedle Mieszkaniowe Polskich Zakładów Lotniczych” autorstwa Huberta Babuli.

Ponieważ zbliżają się święta Bożego Narodzenia cała redakcja kwartalnika pragnie złożyć Wam najserdeczniejsze życzenia pomyślności, spokoju i radości przy wigilijnym stole, a także samych sukcesów w zbliżającym się 2020 roku!

Skład i łamanie: Aleksandra Śmieszek Korekta: Anna Pawlicka, Dominika Sikoń, Adrian Świerbutowski Opieka naukowa: dr hab. Jakub Polit, prof. UJ

Redakcja

Okładka: pocztówka z 1916 roku, Francja, Biblioteka Narodowa (źródło polona.pl) pocztówka z 1906 roku, Polska, Biblioteka Narodowa (źródło polona.pl) Kraków 2019

Spis treści 4 Życie i twórczość Marcina Polaka / Oskar Kowalski 8 Kto sprowadził Krzyżaków do Polski? / Kamila Szymczak 14 Nowożytne dwory obronne pomiędzy Przemyślem a Sokalem na podstawie józefińskiej mapy topograficznej. / Aleksander Baczkowski 19 Działalność antyelektorska pułkownika Krystiana Kalksteina-Stolińskiego w kontekście oporu stanów Prus Książęcych wobec Fryderyka Wilhelma / mgr Agata Kwiatek 27 Panika na Chodyńskim Polu / Anna Pawlicka 30 Osiedle mieszkaniowe Polskich Zakładów Lotniczych w Rzeszowie. Analiza urbanistyczna i wybrane zagadnienia z życia osiedla w latach 1938-1956 / Hubert Babula 42 Żywienie żołnierzy USA w okresie II wojny światowej / mgr Patryk Masny 50 Millenaryzm w chrześcijańskiej filozofii historii / Przemysław Sołga

nr 80 zima 2019

Życie i twórczość Marcina Polaka •Średniowiecze• Marcin Polak jest postacią, na temat której nie ma zbyt wielu pewnych informacji. Większość bowiem spośród tych, które udało się ustalić, wciąż są obiektem polemiki wśród badaczy. Wynika to z jednej strony z popularności Marcina Polaka i chęci przypisania go do różnych środowisk i wypromowania jako swojego. Z drugiej zaś strony pojawiały się liczne błędy podczas redagowania jego życiorysu, których przyczyn należy się dopatrywać w tworzeniu o nim skrótowych biogramów i myleniu podstawowych faktów.

Te błędy były później powielane i od przełomu XV i XVI wieku sporna była niemalże każda informacja o nim, o czym doskonale świadczy fakt, że nawet treść epitafium jego nagrobka w kościele dominikanów w Bolonii była podawana w co najmniej dwóch wersjach*. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat polscy i niemieccy badacze byli w stanie w pewnym stopniu odtworzyć życiorys kronikarza, jednakże wciąż jest w nim mnóstwo luk.

Nie wiadomo, czy Marcin Polak był poddanym książąt z dynastii Piastów, ponieważ określenie Polak (łac. Polonus) nie musi wcale oznaczać, iż zamieszkiwał ziemie polskie. Był bowiem dominikaninem, a prowincja zakonu kaznodziejskiego obejmowała Polskę, Morawy i Czechy. Są jednak pewne przesłanki, że kronikarz urodził się w Opawie, na co w dużej mierze wskazuje, iż figuruje on często w źródłach jako Marcin z Opawy1.

Rok urodzenia Marcina Polaka nie jest znany.

Podążając jednak za najnowszymi ustaleniami Dagmary Wójcik przyjąć należy, iż urodził się on około roku 1220. Według badaczki świadczy o tym fakt, że w 1278 roku, gdy Marcin Polak objął arcybiskupstwo gnieźnieńskie nie mógł być człowiekiem ponad siedemdziesięcioletnim ze względu na znaczną odległość od Rzymu arcybiskupstwa i jego trudną sytuację2. Jacek Soszyński również wyznacza datę urodzenia Marcina Polaka na rok około 1220. Tłumaczy to bardzo dokładnym opisem najazdu Mongołów na Śląsk w 1241 roku zamieszczonym przez * A. Spież, Polskie nagrobki z XIII i XIV w. w bolońskim kościele dominikanów, „Studia Źródłoznawcze”, 36, 1997, s. 38-39.

1 J. Soszyński, Marcin Polak i jego kronika, [w:] Marcin Polak, Kronika papieży i cesarzy, przekł. i kom. A. Fabiańska i J. Soszyński, Kęty 2008, s. 11-14.

2 D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska dominikanina Marcina Polaka (†1278), IH UJ, Kraków 2006, s. 39-40.

6

Marcina Polaka w jego kronice. Autor pomylił datę najazdu w opisie aż o dwa lata (w kronice najazd tatarski jest zamieszczony pod rokiem 12393), co może świadczyć o tym, że Marcin Polak przebywał wtedy poza rodzinnymi stronami, a więc musiał być człowiekiem dorosłym i mieć około 20 lat4.

Kolejną ważną kwestią dotyczącą życia Marcina Polaka jest jego edukacja. Nie ulega wątpliwości, że był człowiekiem wykształconym.

Według ustaleń historyków uczył się w konwencie dominikańskim w Pradze5. Tam uzyskał święcenia kapłańskie. Starsza historiografia zakładała, że Marcin Polak był magistrem teologii6.

Nowsza odrzuca tę możliwość podkreślając, że kronikarz był zaznajomiony z teologią, ale nie posiadał w niej mistrzostwa uniwersyteckiego7.

Studiował również prawo kanoniczne, o czym może świadczyć jego biegłość w tej dyscyplinie poświadczona w jego dziełach. Studia te podjął najpewniej przed 1248 rokiem. Wskazuje to, że miejscem, gdzie studiował był klasztor św. Jakuba 3 Marcin Polak, Kronika papieży i cesarzy, przekł. i kom. A. Fabiańska i J. Soszyński, Kęty 2008, s. 335.

4 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 14-15.

5 Tamże, s. 15.

6 J. Umiński, Pochodzenie i kariera Marcina Polaka, „Collectanea Theologica”, 24, 1953, s. 164-165.

7 D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 43-44.

Societas Historicorum

w Paryżu – jedyne ówcześnie studium generale zakonu kaznodziejskiego8.

Nie ma zbyt wielu dostępnych informacji o losach Marcina Polaka od ukończenia studiów aż do początku lat 60. XIII wieku. Jacek Soszyński, podążając za Dagmarą Wójcik, uważa, że późniejszy kronikarz powrócił wtedy na Śląsk i tam sprawował przynajmniej przez pewien okres posługę we wrocławskim konwencie9. Do tego epizodu życia Marcina Polaka należy jednak podchodzić z dystansem, gdyż nie ma źródeł potwierdzających, że spędził tam cały ten okres10.

Ostatni okres życia Marcin Polak spędził w kurii rzymskiej. Rozpoczął się on około roku 126111.

Z wystawionych przez Marcina Polaka dokumentów12 wiadomo, iż pełnił on tam funkcję penitencjarza mniejszego dla obszaru Niemiec13.

Został nim za czasów, gdy penitencjarzem większym był kardynał Hugon de Sancto Caro (12561262), po którego śmierci urząd ten przejął Guy Foulques (1263-1265) – późniejszy papież Klemens IV (1265-1268). Podczas pontyfikatu Klemensa rola Marcina w kurii rzymskiej znacznie wzrosła. Został bowiem „obciążony obowiązkami dyplomatycznymi: w 1267 roku odwiedził Śląsk (prawdopodobnie w związku z kanonizacją księżnej Jadwigi), w 1268 roku przebywał z misją kaznodziejską we Fryzji (w sprawach dotyczących głoszonej krucjaty) oraz na dworze króla czeskiego Przemysła Ottokara II, gdzie z ramienia papieża uczestniczył w wysiłkach zmierzających do zawarcia przymierza pomiędzy królem Czech a monarchą sycylijskim Karolem I Andegaweńskim”14. Ponadto, najprawdopodobniej tuż przed śmiercią Klemensa IV (zmarł on 29 listopada 1268 roku), został kapelanem15. Świadczy o tym fakt, iż w dwóch wersjach jednego ze swoich dzieł (Perle Dekretu) tytułuje się jako kapelan16. Warto 8 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 15.

9 Tamże, s. 16.; D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 45-46.

10 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 16.

11 Tamże, s. 16.

12 D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 46.

13 Tamże, s. 46-47; Z powodu braku zachowanych dokumentów nie ma możliwości sprecyzowania wszystkich obszarów, nad którymi miał pieczę Marcin Polak 14 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 16.

15 D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 49.

16 A. Bernal Palacios, Las obras Canónicas de Martin de Troppau, „Archiwum Fratrum Praedicatorum”, t. 61, 1991, s. 113-114.

zaznaczyć, że podczas pobytu w kurii rzymskiej nabył przydomek Polonus, który według Karoliny Grodziskiej-Ożóg zawdzięcza swojemu pochodzeniu – ówcześnie pochodzenie ze Śląska odbierano za dosyć egzotyczne17. Kolejne informacje o Marcinie Polaku, które ujęte są w znanych badaczom źródłach pochodzą z roku 1276 i 1278.

Pierwsza data odnosi się do jego obecności w dokumentach jako prorektor świeżo mianowanych trzech duchownych18. Następna dotyczy jego nominacji na arcybiskupstwo gnieźnieńskie na mocy bulli Mikołaja III z 22 czerwca 1278 roku.

Sporu toczącego się w Gnieźnie (arcybiskupstwo było nieobsadzone od 7 lat) nominacja Marcina jednak nie rozwiązała, bowiem zmarł on podczas podróży do Gniezna – w Bolonii, gdzie został pochowany19. Za datę jego śmierci należy uznać zatem rok 1278.

Mimo nominacji arcybiskupiej Marcin Polak nie wpisał się na stałe do historii jako duchowny, a głównie rozpoznawalny jest jako twórca jednej z najbardziej rozpowszechnionych kronik w XIV wieku20 – Chronicon pontificum et imperatorum (Kroniki papieży i cesarzy). Zanim jednak przejdę do scharakteryzowania jej chciałbym przedtem pochylić się nad innymi dziełami, które wyszły spod jego pióra. Są to Margarita Decreti21 (Perła Dekretu) oraz Sermones de tempora et de sanctis (Kazania) ze zbiorem egzemplów Promptuarium exemplorum. Margarita Decreti to nic innego jak bardzo popularny w średniowieczu encyklopedyczny zbiór ok. 800 haseł ogólnych z dziedziny prawa kanonicznego uszeregowanych alfabetycznie. Ciekawe jest w nim to, że każde z haseł szczegółowych (wyodrębnionych z haseł głównych) posiada odnośnik do słynnego Dekretu Gracjana. Marcin Polak zaczął tworzyć Margaritę Decreti od roku ok. 1261, czyli od czasu przybycia do kurii rzymskiej. Znana jest 17 K. Grodziska-Ożóg, Marcin Polak i jego twórczość, „Nasza Przeszłość”, t. 58, 1982, s. 190.

18 Chodzi o kleryka Rolanda de Radonzch, Welisława oraz kanonika gnieźnieńskiego Gosława, który był krewnym Marcina; D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 50.

19 J. Maciejewski, Episkopat polski doby dzielnicowej 1180-1320, Kraków-Bydgoszcz 2003, s. 227-228.

20 W.V. Ikas, Martinus Polonus Chronicle Emperors: a Medieval Best-seller Influence on Medieval, „The English Historical Review”, 466, 2001, s. 327-341.

21 Znana też jako Summa Martiniana lub rzadziej Tabula Martiniana.

7

nr 80 zima 2019

w dwóch wersjach – pierwszej z roku ok. 1265 i drugiej sprzed 1274. Wskazuje to na fakt, iż powstawała ona przez długi okres czasu i była przez autora dopracowywana. O jej popularności zaś świadczy między innymi to, iż była jednym z pierwszych dzieł, które zostały wydrukowane przez Jana Gutenberga22.

Kolejnym dziełem Marcina Polaka jest zbiór ponad 320 modelowych kazań dedykowanych dominikanom. Pogrupowany jest na dwie części kluczem liturgicznym: de tempore i de sanctis23.

Także w tym wypadku zbiór ten powstawał dłuższy czas. Według ustaleń Dagmary Wójcik był to okres od początku obecności Marcina w kurii rzymskiej (1261) aż do jesieni 1268 albo aż do roku 127624. Ta sama badaczka wykazała, że znane były one w zasadzie na niewielkim obszarze – ograniczonym do niemieckojęzycznego terenu Alp oraz Alzacji25. Z Kazaniami połączony jest Promptuarium exemplorum (często razem były wydawane). Egzemplum to nic innego jak różnej długości narracja o charakterze dydaktycznym26.

Warty odnotowania jest obecny w niektórych wydaniach dziełka system odsyłaczy do Margarity Decreti27. Świadczy to o komplementarności Promptuarium exemplorum względem Margarity Decreti.

Największym jednakże dziełem Marcina Polaka była jego kronika pt. Chronicon pontificum et imperatorum, która na stałe wpisała się w kanon ważniejszych kronik XIII-wiecznej Europy. Powstawała ona w czasie pobytu Marcina w kurii rzymskiej na prośbę papieża Klemensa IV. Ramy czasowe kroniki obejmują okres od początku świata do śmierci autora. Na między innymi tej podstawie można stwierdzić, że dzieło Marcina Polaka jest kroniką uniwersalną, czyli powszechną. Oznacza to, że autor skupia się w niej na przedstawieniu całości zapisanych dziejów świata: historii politycznej, biblijnej, kościelnej, historii kultury i cywilizacji, często wplatając w nie opisy klęsk żywiołowych lub 22 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 20-21; D. Wójcik, Twórczość kaznodziejska…, s. 65-66.

23 Tamże, s. 75-175.

24 Tamże, s. 235-237.

innych niecodziennych wydarzeń naturalnych, a także różnego rodzaju cudowności.

Kronika papieży i cesarzy powstawała kilkanaście lat. Początek jej tworzenia wyznacza się na lata 60. XIII wieku, zaś koniec na rok 1278 i śmierć Marcina. Dzieje powszechne w zawarte w kronice są podzielone na trzy podstawowe księgi: Ante Christum natum gesta, Pontifices oraz Imperatores28. Księga pierwsza obejmuje to wszystko, co wydarzyło się przed narodzinami Chrystusa i autor uznał za bardzo ważne, zatem znaleźć można tam tradycyjnie umieszczaną w kronikach uniwersalnych historię czterech królestw, które symbolizują cztery strony świata.

Są to: Babilonia (wschód), Kartagina (południe), Macedonia (północ) oraz Rzym (zachód). Podzielenie tego okresu na historię czterech królestw ma wymowę ideologiczną, której korzenie sięgają jeszcze czasów antycznych i związane są z pojęciem translatio imperii, czyli translacji.

Wierzono, iż władza świecka, a właściwie jej centrum, przechodziła ze wschodu na zachód – od Babilonii, przez Kartaginę i Macedonię na końcu wędrując do Rzymu. Według przepowiedni sybilliańskich, gdy czwarte królestwo upadnie nadejdzie Antychryst i dobiegnie kres świata29.

Druga księga obejmuje dzieje papieży. Rozpoczyna się opisem narodzin, życia oraz śmierci Chrystusa. Po nim autor umieszcza informacje na temat pontyfikatów kolejnych papieży aż do Mikołaja III, kiedy to kronika się urywa30. Księgę Cesarzy zaś rozpoczyna panowanie Oktawiana Augusta, a kończy upadek Hohenstaufów i opis sytuacji na świecie w czasie tzw. Wielkiego Bezkrólewia w cesarstwie (najpóźniejsze wydarzenie pochodzi z roku 1272).

By zachować estetykę chronologiczną Dziejów Papieży i Dziejów Cesarzy Marcin Polak zastosował tablicę synchronistyczną, która jest dosyć skomplikowana w praktyce. Polega ona bowiem na wzajemnym przeplataniu się stron parzystych, na których zapisane są dzieje papieży, oraz stron nieparzystych z informacjami o poszczególnych cesarzach i ich panowaniu. Całość jest tak ułożona, by poszczególne wiersze na sąsiednich stronach synchronizowały się – jeden wiersz był przeznaczony na jeden rok, zaś każda strona

25 Tamże, s. 256.

28 Czyli Dzieje przedchrystusowe, Dzieje papieży oraz Dzieje cesarzy.

26 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 22.

29 J. Soszyński, Marcin Polak…, s. 26.

27 Tamże, s. 22.

30 Najprawdopodobniej z przyczyny śmierci Marcina Polaka.

8

Societas Historicorum

miała 50 wierszy, stąd na jednej stronie parzystej było opisanych 50 lat panowania poszczególnych papieży, zaś na synchronistycznej stronie nieparzystej 50 lat panowania kolejnych cesarzy.

Nieszablonowe rozwiązania konstrukcyjne, ambicja i duża wiedza Marcina Polaka sprawiły, że jego dzieła na stałe wpisały się do grona ważniejszych w wiekach średnich. Dotyczy to zwłaszcza Kroniki papieży i cesarzy, która w XIII i XIV wieku była jedną z najpopularniejszych w chrześcijańskiej Europie, a co za tym idzie wywierała wpływ na kształtowanie światopoglądu ówczesnych elit31.

Oskar Kowalski Bibliografia: Teksty źródłowe: ӄӄ Marcin Polak, Kronika papieży i cesarzy, przekł. i kom. A. Fabiańska i J. Soszyński, Kęty 2008.

Opracowania: ӄӄ Bernal Palacios A., Las obras Canónicas de Martin de Troppau, „Archiwum Fratrum Praedicatorum”, t. 61, 1991. ӄӄ Grodziska-Ożóg K., Marcin Polak i jego twórczość, „Nasza Przeszłość”, t. 58, 1982. ӄӄ Ikas W. V., Martinus Polonus Chronicle Emperors: a Medieval Best-seller Influence on Medieval, „The English Historical Review”, 466, 2001. ӄӄ Ikas W. V., Neue Handschriftenfunde zum Chronicon pontificum et imperatorum des Martin von Troppau, „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, 58, 2002. ӄӄ Kłoczowski J., Marcin Polak, „Polski Słownik Biograficzny”, Wrocław 1974, t. XIX. ӄӄ Koudelka V., Zur Geschichte der böhmischen Dominikanerprovinz in Mittelalter, “Archiwum Fratrum Praedicatorum”, 25, 1955. ӄӄ Krüger H., Die Universalchroniken, Turnhout 1976. ӄӄ Maciejewski J., Episkopat polski doby dzielnicowej 1180-1320, Kraków-Bydgoszcz 2003.

ӄӄ Mierzwa E. A., Wkład historiografii polskiej do dziedzictwa światowego, „Analecta”, 19, 2010. ӄӄ Soszyński J., Kronika Marcina Polaka i jej średniowieczna tradycja rękopiśmienna w Polsce, „Studia Copernicana”, t. XXXIV, Warszawa 1995. ӄӄ Soszyński J., Sacerdotium – Imperium –Studium. Władze uniwersalne w późnośredniowiecznych kronikach martyniańskich, Warszawa 2006. ӄӄ Spież A., Polskie nagrobki z XIII i XIV w. w bolońskim kościele dominikanów, „Studia Źródłoznawcze”, 36, 1997. ӄӄ Umiński J., Pochodzenie i kariera Marcina Polaka, „Collectanea Theologica”, 24, 1953. ӄӄ von den Brincken A. D., Studien zur Überlieferung der Chronik des Martin von Troppau, Teil 2, „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, 45, 1989. ӄӄ von den Brincken A. D., Zur Herkunft und Gestalt der Martinschroniken, „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, 37, 1981. ӄӄ Wójcik D., Twórczość kaznodziejska dominikanina Marcina Polaka (†1278), IH UJ, Kraków 2006.

31 W. V. Ikas, Martinus Polonus..., s. 327-341.

9

nr 80 zima 2019

Kto sprowadził Krzyżaków do Polski?

• Średniowiecze• Powszechnie panuje przekonanie, że Zakon Krzyżacki został sprowadzony na tereny polskie w 1226r. przez księcia mazowieckiego Konrada, będącego synem Kazimierza Sprawiedliwego i bratem Leszka Białego. Jednak czy książę najdalej na wschód wysuniętej dzielnicy mógł rzeczywiście tego dokonać? Ten kontrowersyjny wątek w historii polskiego średniowiecza postaram się najlepiej przedstawić w niniejszym artykułem.

Najpierw należy się przyjrzeć sytuacji panującej na pograniczu polsko – pruskim, gdzie Krzyżacy otrzymali ziemię. Jakie zatem były powody obsadzenie wspomnianego wyżej pogranicza zakonem rycerskim? W 1206r. papież Innocenty III ogłosił misję chrystianizacyjną do Prus, gdzie 10 lat później ochrzczeni zostali dwaj pruscy naczelnicy – Surwabuna i Warpoda. Tego samego roku papież Innocenty III ogłosił biskupem pruskim Chrystiana1. Z czasem ów duchowny zdobywał kolejne uprawnienia, wśród których było m.in. prawo do organizowania krucjat na teren Prus oraz zastrzeżenie, że bez zgody Chrystiana na rzeczony teren nie mogą wkroczyć wojska krzyżowców. W 1217r. papież Honoriusz III w bulli nakazał biskupowi Chrystianowi zorganizowanie krucjaty. Z pewnością związane to było z najazdem pruskim mającym miejsce rok wcześniej2.

W 1218r. wyruszyła wyprawa odwetowa, która swoich zasięgiem objęła pogranicze chełmińsko – pomezańskie. Udział w niej wzięli Polacy, Pomorzanie, Czesi, Morawianie, Duńczycy oraz Niemcy. Tomasz Jasiński uważa, że jednym z celów wyprawy było odbudowanie stróży na granicy prusko – mazowieckiej3.Książę Konrad znany ze swojej gwałtowności rozkazał zgładzić swojego

1 Preussiches Urkundenbuch, wyd. R. Philippi, Królewiec 1882, t.

I, cz. 1, nr 9 – 10, s. 7.

2 Baran-Kozłowski W., Arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz (1199 – 1219). Działalność kościelna i polityczna, Poznań 2005, s.

198.

3 Jasiński T., Stosunki śląsko-pruskie i śląsko-krzyżackie w pierwszej połowie XIII wieku, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976, s. 394.

10

wojewodę Krystiana4, który potrafił utrzymać poprawne stosunki z pogańskimi Prusami.

Kolejny niszczący najazd pruski miał miejsce w 1222r. i dotarł aż do Płocka. W odpowiedzi na atak, tego samego roku, polscy książęta wyruszyli na wyprawę odwetową5 na ziemię chełmińską, która wcześniej spustoszona została przez Prusów, jednak w tym momencie mogła być w części opanowana przez wyżej wspomnianych pogan.

W wyprawie udział brali Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty6. Według Marka Chrzanowskiego na czele wypraw stał książę

4Tetery-Puzio A., Konrad I Mazowiecki. Kniaź Wielki Lacki (1187/89 – 31 sierpnia 1247), Kraków 2019, s. 63 – 64, 66. Wojewoda Krystyn dał początek osadnictwu rycerskiemu, które miało zatrzymać Prusów podczas ich marszów na południe.

Autorka jednak uważa, że do zgładzenia wojewody Krystyna miało dojść w roku 1217r.

5 Powierski J., Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, Toruń 1968, s.153. Historyk wątpi, iż taka wyprawa miała miejsce. Natomiast T. Jasiński powołuje się obecność w czasie wyprawy mnichów z Halle, którzy w lipcu 1222r. mieli znajdować się na terenie Prus – zob. tenże, Stosunki…, s. 397. Historyk wysnuwa też ciekawą hipotezę, że kiedy książę śląski otrzymał Chełmno w 1222r. już wtedy miał myśleć o sprowadzeniu Krzyżaków. Świadczyć o tym miało zwolnienie dóbr ziemi chełmińskiej z obowiązku płacenia dziesięciny, co po IV Soborze Laterańskim przysługiwało tylko instytucją kościelnym, a Zakon Krzyżacki takie warunki spełniał. Fakt, że do tego nie doszło T. Jasiński argumentuje sukcesami tych rycerzy zakonnych na Węgrzech oraz w Czechach – zob. w tenże, Stosunki…, s. 398.

6 Historycy, wymieniając książąt biorących udział w tej wyprawie, opierają się na dokumencie wystawionym 5 sierpnia 1222r. w miejscowości Loynz utożsamianym z Łowiczem – Zbiór ogólny przywilejów i spominków Mazowieckich, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919, vol. 1, nr 217, s. 214 – 233.

Societas Historicorum

Il. 1.Konrad Mazowiecki

krakowski7, jednak tej tezie sprzeciwia się Benedykt Zientara, który wodza widzi w księciu śląskim8. Możliwe, że oprócz rycerstwa śląskiego Henryk przywiódł ze sobą przedstawicieli zakonu Templariuszy i Zakonu Krzyżackiego. Jednak oprócz informacji o uczestnikach wyprawy, brak danych o jej przebiegu9.

Na rok 1223 przypada kolejny najazd pruski.

Działania odwetowe pod wodzą Henryka Brodatego trwały krótko i zakończyły się wyparciem pogan z ziemi chełmińskiej10. Większym sukcesem jednak było utworzenie międzydzielnicowej stróży złożonej z rycerstwa kujawsko – mazowieckiego, małopolskiego oraz śląskiego. Stało się to za sprawą księcia śląskiego, który żądał, aby rycerstwo śląskie obsadzające dotychczas 7 Chrzanowski M., Leszek Biały. Książę krakowski i sandomierski. Princeps Poloniae (ok. 1184 – 23/24 listopada 1227), Kraków 2013, s. 126.

8 Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s.

209.

9 Zielińska-Melkowska K., Polskie wyprawy krzyżowe do Prus w drugiej połowie XII wieku i w pierwszej połowie XIII wieku na tle idei krucjatowej, w: Rycerstwo Europy Środkowo–Wschodniej wobec idei krucjat, Zielona Góra 2002, s. 82.; Zientara B., Henryk Brodaty… s. 209 – 210.

10 Zielińska-Melkowska K., op. cit., s. 83 – 84.

grody chełmińskie zostało odciążone. W ówczesnej sytuacji było to nowością. Jednak takie rozwiązanie było krótkotrwałe. Niemniej pokazuje to idee zjednoczeniowe wychodzące od księcia Henryk, a przy okazji podnosiło znaczenie księcia wśród członków dynastii piastowskiej11.

Ogólnopolski system ochrony granic nie zdołał długo się utrzymać.

W 1224r. rycerze małopolscy zostali zaatakowani przez Prusów. Wśród rycerzy zginęli dwaj przedstawiciele rodu Odrowążów. Winą o to obarczono przedstawiciela rodu Świebodziców – Gryfitów, Jana Klimintowica, który uciekł z pola walki, zamiast udzielić pomocy wspomnianym wyżej rycerzom. Incydent ten spowodował zaprzepaszczenie idei wspólnej obrony oraz doprowadził do istotnych zmian politycznych. Iwo Odrowąż jako biskup krakowski, dowiedziawszy się o tym, doprowadził do ukarania Gryfitów mazowieckich i małopolskich. Spośród tych ostatnich urząd wojewody krakowskiego utracił Marek Gryfita, a pozostali członkowie rodu uciekli na Śląsk12.

W odwecie wygnany ród zorganizował spisek, który miał na celu obalenie rządów Leszka Białego i wprowadzenie na tron krakowski Henryka Brodatego. Latem 1225r. książę śląski bezskutecznie oblegał Wawel, jednak na wieść o zdobyciu grodu Lubusz przez landgrafa Turyngii Ludwika wycofał się, by ratować granicę własnej dzielnicy. Nad rzeką Dłubnią został dogoniony przez wojska Leszka i Konrada. Dzięki rozsądkowi książąt, śląskiego i krakowskiego doszło między Henrykiem i Leszkiem do porozumienia. Wydaję się, że to właśnie wtedy książę śląski podsunął Konradowi pomysł obsadzenia granicy z Prusami, Krzyżakami13. Z pewną dozą racji można by to nazwać zbiegiem okoliczności, że tego samego roku Krzyżacy zostali wypędzeni przez węgierskiego króla z Siedmiogrodu, a jest mało prawdopodobne, aby książę śląski już o tym wiedział.

Będąc przy osobie księcia śląskiego warto przyjrzeć się jego kontaktom z Krzyżakami. Uważam, że warto bliżej poznać jego związki z dworem węgierskim i samymi Krzyżakami. Jego żoną 11 Zientara B., Henryk Brodaty…., s. 210.

12 Tamże, s. 212.

13 Zientara B., Sprawy pruskie w polityce Henryka Brodatego, „Zapiski Historyczne”, t. 41, 1976, s. 35– 36.; Tenże., Henryk Brodaty…, s. 211- 212.

11

nr 80 zima 2019

była Jadwiga z rodu Meran – Andechs, siostra Gertrudy, żony króla węgierskiego Andrzeja II. Księżna śląska utrzymywała kontakty ze swoim ojcem oraz braćmi. Jej brat Bertold był arcybiskup Kalocsy, w którym Andrzej II pokładał nadzieje, że będzie jego pośrednikiem w kontrolowaniu działań Zakonu Krzyżackiego w Borsie14. Właśnie dzięki swoim szwagrom – wspomnianemu Bertoldowi i Ekbertowi, biskupowi bamberskiemu – książę posiadał kontakty z Templariuszami i Krzyżakami15.

Kolejnym przejawem bliskich związków z Zakonem Niemieckim jest przykład siostrzenicy księżnej Jadwigi, Elżbiety, żony Ludwika, landgrafa Turyngii. Jego ojcem był Hermann, współzałożyciel Zakonu Krzyżackiego, który z pewnością dążył do umocnienie rycerzy zakonnych. Dlatego też pojawia się pytanie, czy Henryk nie znał poczynań rycerzy spod znaku czarnego krzyża?16 B. Zientara twierdzi wprost, że książę znał lecz z zastrzeżeniem, że przedstawioną przez swoich szwagrów, którzy byli Zakonowi przychylni oraz mieli dobre kontakty z wielkim mistrzem Hermanem von Salza17.

Henryk Brodaty kontaktował się także z Krzyżakami z terenu Czech. Nasiliło się to w latach 1217 – 1218, przy okazji ślubu jego syna, Henryka Pobożnego z Anną, córką Przemysła Ottokara I. Skutkiem tego, we wspomnianej przeze mnie wyprawie pruskiej w 1218r. brali udział Krzyżacy, których zabrał ze sobą książę czeski Dypold,

14 Kosztolnyik Z.J., Hungary in the thirteenth century, Nowy Jork 1996, s. 42.

15 Zientara B., Sprawy pruskie…, s. 34.

16 Krzyżacy nosili białe płaszcze z czarnym krzyżem.

17 Zientara B., Sprawy pruskie…, s. 37.

12

wysłani zapewne w imieniu księcia śląskiego18.

Kończąc rozważania na temat kontaktów księcia śląskiego z Zakonem Niemieckim w Czechach, wspomnę jeszcze o nadaniu19 wsi Łasucice (łac.

Lasucicj) 1222r. dla tych rycerzy. W dokumencie jako świadkowie występują właśnie czescy Dypoldowice20.

Z zapisek kronikarskich znajdujących się w Kronice Wielkopolskiej21 i Rocznikach Jana Długosza22 wynika, że głównymi promotorami wykorzystania Krzyżaków do obrony granicy byli

18 Tenże, Henryk Brodaty …, s. 207.

19 Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. III, wyd. Karol Maleczyński, Wrocław 1964, nr 266, s. 27 – 29.; Zientara B., Henryk Brodaty…, s. 208.

20 Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. III, wyd. Karol Maleczyński, Wrocław 1964, nr 266, str. 27 – 29.

21 Kronika wielkopolska, tł. K. Abgarowicz, wstęp i koment. B. Kürbis, Kraków 2010, s. 152, – „[…] Konrad […] książę Mazowsza, który na ziemi chełmińskiej wytrzymywał liczne napady Prusów i Jaćwingów, idąc za radą biskupa Guntera, przyznał na dwadzieścia lat ziemię chełmińską brodaczom, czarnym krzyżem znaczonym szpitalnikom świętej Marii Jerozolimskiej z Zakonu Niemieckiego, aby stawiali opór Prusom i Jaćwingom, walcząc z nim przy jego pomocy. W ciągu tych lat, gdy Prusowie i inne pogańskie ludy „zbytnio dały się we znaki ziemiom wspomnianego księcia mazowieckiego Konrada, wspomniany Konrad wezwał sobie na pomoc bratanka swego Henryka Brodatego […] księcia śląskiego. Ufny w jego pomoc i Krzyżaków, dokonał wielkiego zniszczenia wśród Prusów i innych pogańskich ludów, mężnie zwalczając ich. […] książę Henryk poprosił swego stryja Konrada, aby zechciał na stałe przyznać Krzyżakom wspomnianą ziemię chełmińską. Na jego prośby tenże Konrad wspomnianą ziemię, w obrębie rzek Ossy, Wisły i Drwęcy, przyznał na stałe wspomnianym szpitalnikom, łaskawie [ją] darowując” 22 Długosz J., Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. 5 – 6, tł. J. Mrukówna, Warszawa, 1973., s. 321 – 323.

- „[…] książę Mazowsza Konrad, naciskany na różne sposoby i gnębiony, gdyż miał ziemie sąsiadujące i graniczące z tymi barbarzyńcami [Prusami – przyp. K.S.], za radą męża pobożnego z zakonu cystersów, biskupa chełmińskiego, Krystyna, wezwał na ratunek siedmiu braci Krzyżaków […], za których przywódcę i mistrza uchodził Herman Balke de Salza. [...]

Kiedy zaś w paru pomyślnych walkach zadał Prusom z pomocą braci Krzyżaków dotkliwą klęskę, na usilne prośby księcia wrocławskiego i śląskiego Henryka Brodatego, za radą […]: biskupa płockiego Guntera, kujawskiego Michała, biskupa chełmińskiego Krystyna […], ziemię chełmińską i lubawską, położone między rzekami: Ossą, Drwęcą i Wisłą […] zapisuje i nadaje im faktycznie, ale nie prawnie, gdyż książę Konrad nie mógł żadną miarą dokonać tej darowizny na szkodę dla Królestwa Polskiego”

Societas Historicorum

biskupi płocki Gunter, kujawski Michał, chełmiński Krystyn oraz Henryk Brodaty.

Zaangażowanie czynnika kościelnego nie powinno dziwić, ponieważ inicjatywa zorganizowania sprawnie funkcjonującego systemu obronnego musiała wyjść od najbardziej zainteresowanego tą kwestią, czyli biskupa Chrystiana.

Za pośrednictwem innych cystersów z pewnością znane mu były działania Krzyżaków na Węgrzech oraz fakt, że zostali stamtąd wypędzeni.

Rycerze Zakonu Najświętszej Maryi Panny na nadanym im przez króla węgierskiego terytorium Borsy dążyli do zbudowania własnej organizacji państwowej. Najbardziej tego czytelnym przejawem było uniezależnienie nadanej Krzyżakom ziemi od jurysdykcji królewskiej i przekazanie jej pod bezpośrednią władzę Stolicy Apostolskiej23. Ta egzempcja niosła za sobą możliwość budowania przez rycerzy zakonnych własnych struktur kościelnych, a przy okazji administracyjnych24. Król węgierski nie chcąc dopuścić do uszczuplenia swojego królestwa interweniował zbrojnie i wygnał Krzyżaków. Przypuszczam, że powody ich wygnania, podobnie jak w przypadku księcia śląskiego, zostały mu przedstawione w świetle korzystnym dla Krzyżaków. Dla biskupa wygnanie zakonu rycerskiego z Węgier stanowiło to możliwości zaangażowania w walkę wykwalifikowanej siły25. Wojciech Kętrzyński oparł się innym spostrzeżeniu co do motywacji o sprowadzeniu właśnie tego zakonu. Zwrócił uwagę, że wymienieni dostojnicy kościelni byli 23 Bulla papieska Honoriusza III z 30 kwietnia 1224r. - Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, wyd. Gy. Fejér, Buda 1829, t. III., cz. 1, s. 459 24 Kwestia egzempcji papieskiej i jej skutków jest dyskusyjna – zob. Labuda G. Powstanie i rozwój państwa krzyżackiego w Prusach, [w:] Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, M. Biskup, G. Labuda, Gdańsk 1986, s. 116.; Hunyadi Z., The Teutonic Order in Burzenland (1211-1225): Recont Reconsiderations, [w:] Der Deustche Orden zwischen Mittelmeerraum und Baltikum, 2008, s.

160; Łowmiański H., Prusy – Litwa – Krzyżacy, Warszawa, 1989, s. 416.; Adriányi G., Zur Gesichte des Deustchen Ritterordens in Siebiebürgen, „Ungarn-Jahrbuch”, 1971, s. 18.

25 Łowmiański H., Prusy – Litwa – Krzyżacy, Warszawa 1989, s.

421 – 422. Historyk zwraca uwag, że do panowania nad nowo nawróconymi potrzebna była stała siła zbrojna, której dostarczyłby zakon. Fakt, że inicjatywa stworzenia zakonu złożonego z polskiego rycerstwa nigdy nie powstała, argumentuje tym, że w realiach polskich brakowało przygotowania technicznego, aby prowadzić systematyczną walkę z niewiernymi, która opierałaby się na sile osadzonego wśród kontyngentu zbrojnego.

Il. 2.Henryk Brodaty

Niemcami (biskup Gunter, biskup Krystyn i może biskup Michał)26.

Księciem mazowieckim mogły kierować również tradycje rodzinne. Być może wzorując się na swoich stryju-krzyżowcu Henryku Sandomierskim, który po powrocie z Ziemi Świętej ufundował klasztor joannitów27, chciał kontynuować dzieło wspierania instytucji szerzących wiarę chrześcijańską.

Przechodząc do kontaktów samego Konrada z Krzyżakami to najstarszym tego śladem jest Złota Bulla z Rimini z 1226r. Jak to już ustalił Tomasz Jasiński jest to falsyfikat kancelaryjny sporządzony za zgodą władcy, czyli cesarza Fryderyka II, w 1235r. Poselstwo Konrada Mazowieckiego rzeczywiście w 1226r. przekazało wielkiemu mistrzowi wiadomość, że książę Mazowsza obieca nadać Krzyżakom ziemię chełmińską oraz jeszcze jakąś na pograniczu polsko – pruskim z zadaniem zdobycia i opanowania Prus. Konrad widział w rycerzach Zakonu Niemieckiego jedynie siłę pomocniczą. Jednak wobec planowej 26 Kętrzyński W., O powołaniu Krzyżaków przez ks. Konrada, Kraków 1903, s. 39.

27 Teterycz-Puzio A., op. cit., s. 98.

13

nr 80 zima 2019

z wielkim rozmachem krucjaty cesarza do Ziemi Świętej, z którą Herman von Salza wiązał zdobycie terytorium w Palestynie, nie zainteresował się od razu propozycją polskiego księcia. Natomiast w 1227r. sprawy nabrały innego obrotu. Cesarz wobec złego stanu zdrowia musiał pozostać we Włoszech, co groziło katastrofą krucjaty. Właśnie w tym momencie wielki mistrz zdecydował się zaangażować w Prusach28. Wobec braku szybkiej odpowiedzi ze strony władz Zakonu Niemieckiego obawiano się, że zajęci działaniami w Ziemi Świętej rycerze, nie przybędą w najbliższym czasie na pogranicze. Dlatego, prawdopodobnie z inicjatywy biskupa Chrystiana, książę mazowiecki ufundował zakon rycerzy Chrystusowych29. Czwartego lipca 1228r.

Konrad Mazowiecki nadał im ziemię dobrzyńską – stąd zostali nazywani oni dobrzyńcami30.

H. Łowmiański przypuszcza, że na wieść o rokowaniach polskiego księcia z innym zakonem, przedstawiciele Zakonu Krzyżackiego wyruszyli do Polski. 23 kwietnia 1228r. w Bieczu Konrad wystawił Krzyżakom przywilej31. Na mocy tego dokumentu Krzyżacy otrzymali ziemię chełmińską oraz wieś Orłowo znajdującą się na Kujawach.

Z powyższych rozważań wynika, iż książę Konrad nie mógł samodzielnie sprowadzić Krzyżaków. Z pomocą, z pewnością w dobrej wierze, przybył książę śląski Henryk Brodaty. W tym miejscu trzeba usystematyzować pewne kwestie. Po pierwsze, Krzyżacy zostali sprowadzeni do Polski nie w 1226r., a w 1222r. Po drugie, sprowadził ich książę śląski Henryk Brodaty, a nie jak się powszechnie uważa książę Konrad 28 Jasiński T., Złota bulla Fryderyka II dla Zakonu krzyżackiego rzekomo z 1226r., „Roczniki Historyczne”, R. 60, Poznań 1994, s. 151 – 152.

29 Kamiński Karol, Zakon Rycerzy Chrystusowych – Bracia Dobrzyńscy – Bracia Drohiccy, „Drohiczyński Przegląd Naukowy”, nr 6, 2014, s. 318.

30 Łowmiański H., op. cit., s. 425 – 426. Mieli oni walczyć „zwyczajem liwońskim”. Wobec braki informacji o tym do kogo będą należały ziemi przez nich podbite, można wnioskować, że Konrad wyznaczył dobrzyńcom jedynie funkcję pomocniczą.

31 Preussiches Urkundenbuch, t. I, cz. 1, nr 64, s. 47.; Labuda G., Historia Pomorza, t. 1, Poznań 1969, s. 437., zwrócił uwagę, że filia zakonu krzyżackiego na ziemi chełmińskiej pozostawała w granicach państwa polskiego o czym świadczy sformułowanie wspomnianego dokumentu „paginam sigillis nostro et fratrum nostrorum omnium ducum Polonie necnon”., bowiem ziemia ta była częścią dziedzictwa całek dynastii i dlatego też była potrzebna zgoda wszystkich książąt.

14

Mazowiecki. Nie można mówić tu o czyjejkolwiek winie, ponieważ nie zdawano sobie sprawy, jak doniosłe w skutkach będzie to posunięcie. Cała wina spadła na księcia mazowieckiego tylko dlatego, że był fundatorem ziemi, która stanowiła fundament dla państwa Zakonu Krzyżackiego w Prusach.

Kamila D. Szymczak

Societas Historicorum

Bibliografia: Źródła: ӄӄ Długosz J., Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. 5 – 6, tł. J. Mrukówna, Warszawa, 1973. ӄӄ Kodeks dyplomatyczny Śląska, t. III, wyd.

Karol Maleczyński, Wrocław 1964. ӄӄ Kronika wielkopolska, tł. K. Abgarowicz, wyd. B. Kürbis, Kraków 2010 ӄӄ Preussiches Urkundenbuch, t. I, cz. 1, wyd.

R. Philippi, Królewiec 1882. (https://archive.org/details/preussischesurk00conrgoog/page/n7 – dostęp 05.08.2019r. ) Opracowania: ӄӄ Adriányi G., Zur Gesichte des Deustchen Ritterordens in Siebiebürgen, „Ungarn-Jahrbuch”, 1971. ӄӄ Chrzanowski M., Leszek Biały. Książę krakowski i sandomierski. Princeps Poloniae (ok.

1184 – 23/24 listopada 1227), Kraków 2013. ӄӄ Hunyadi Z., The Teutonic Order in Burzenland (1211-1225): Recont Reconsiderations, [w:] Der Deustche Orden zwischen Mittelmeerraum und Baltikum, 2008. ӄӄ Jasiński T., Stosunki śląsko-pruskie i śląsko-krzyżackie w pierwszej połowie XIII wieku, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976. ӄӄ Jasiński T., Złota bulla Fryderyka II dla Zakonu krzyżackiego rzekomo z 1226r., „Roczniki Historyczne”, R. 60, 1994. ӄӄ Kamiński Karol, Zakon Rycerzy Chrystusowych – Bracia Dobrzyńscy – Bracia Drohiccy, „Drohiczyński Przegląd Naukowy”, nr 6, 2014 ӄӄ Kętrzyński W., O powołaniu Krzyżaków przez ks. Konrada, Kraków 1903. ӄӄ Kosztolnyik Z.J., Hungary in the thirteenth century, Nowy Jork 1996. ӄӄ Labuda G., Historia Pomorza, t. 1, Poznań 1969. ӄӄ Łowmiański H., Prusy – Litwa – Krzyżacy, Warszawa 1989. ӄӄ Powierski J., Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, Toruń 1968. ӄӄ Teterycz-Puzio A., Konrad I Mazowiecki.

Kniaź Wielki Lacki (1187/89 - 31 sierpnia 1247), Kraków 2019.

ӄӄ Zielińska-Melkowska K., Polskie wyprawy krzyżowe do Prus w drugiej połowie XII wieku i w pierwszej połowie XIII wieku na tle idei krucjatowej, [w:] Rycerstwo Europy Środkowo-Wschodniej wobec idei krucjat, Zielona Góra 2002. ӄӄ Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975. ӄӄ Zientara B., Sprawy pruskie w polityce Henryka Brodatego, „Zapiski Historyczne”, t. 41, 1976.

Ilustracje: ӄӄ Konrad Mazowiecki, w: Wikipedia, wolna encyklopedia [online], dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Konrad_I_ mazowiecki#/media/Plik:Konrad_I_Mazowiecki.jpg, dostęp 13.09.2019r. ӄӄ Henryk Brodaty, w: Wikipedia, wolna encyklopedia [online], dostępny w: https:// pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_I_Brodaty#/media/Plik:Henryk_Brodaty.jpg, dostęp 13.09.2019r.-

15

nr 80 zima 2019

Nowożytne dwory obronne pomiędzy Przemyślem a Sokalem na podstawie józefińskiej mapy topograficznej.

•Nowożytność• Warowne siedziby szlacheckie były charakterystycznym elementem krajobrazu południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. Wspaniałych założeń pałacowych i obronnych, takich jak Podhorce bądź Zbaraż nie trzeba nikomu przedstawiać, jednak pomiędzy nimi stały, pobudowane przez drobniejszą szlachtę, znacznie mniejsze dwory.

Na przestrzeni wieków te skromniejsze założenia zatracały swój pierwotny charakter.

Budynki mieszkalne przebudowywano w XIX i XX wieku, fortyfikacje plantowano, tak że trudno dziś dopatrzeć się ich pierwotnych form. Ponad to, obecny stan badań jest wciąż niedostateczny, co utrudnia kompleksowe rozpatrzenie problematyki*. Echa przeszłości możemy znaleźć na dawnych mapach gdzie ograniczone i nieraz niejednoznaczne informacje potrafią przybliżyć nam obraz nowożytnych dworów obronnych.

Józefińska mapa topograficzna, na podstawie której postanowiłem oprzeć niniejszy artykuł, jest źródłem ciekawym i trudnym w interpretacji zarazem. Opracowana została w latach 1779-1783, przez Sztab Kwatermistrza Generalnego jako jeden z etapów mapy całej Monarchii Habsburskiej powstającej w latach 1763-1787.

Kierownictwo nad pracami kartograficznymi w 1779 r. objął Friedrich von Mieg, od którego nazwiska mapa w literaturze zwana jest również mapą Miega1. Razem z nią powstały również wojskowe opisy przedstawionych miejscowości, które dostarczają informacji o warunkach naturalnych terenów, natomiast zawierają bardzo ogólnikowe wiadomości o dworach obronnych.

Wybrany przez mnie obszar badań nie jest przypadkowy. Jeżeli zaznajomimy się 1 O stanie badań zob.: M. Proksa, Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl 2001; M. Proksa, Budownictwo obronno-rezydencjonalne ziemi przemyskiej i sanockiej (połowa XIV w. – połowa XVII w.), Przemyśl 1994.

2 Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, pod. red.

Z. Budzyński, W. Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga, Kraków 2016.

16

z rozmieszczeniem fortyfikacji stałych na południu Rzeczypospolitej, dojrzymy gęsty ich pas zaczynający się na południe od Przemyśla i biegnący na północny-wschód w okolice Sokala2. Już na tym etapie analizy dochodzimy do interesujących wniosków dotyczących położenia geograficznego dworów. Większość z nich została wybudowana w niedalekiej odległości od większych miast. Wyraźnie zaznacza się okolica Przemyśla, wokół którego powstały dwory w Żurawicy, Ostrowie, Bolestraszycach i Hurku, a trochę dalej na północ (niecałe 15 km.) w Sośnicy. Równie interesująco prezentuje się pobliże Sokala, gdzie usytuowano dwory w Perespie, Waręży, Wojsławicach i Honiatynie.

Reszta położona jest w większym oddaleniu od miast i od siebie nawzajem. Wyjątkiem są założenia obronne w Wielkich Oczach i Nahaczowie położone blisko siebie, w połowie drogi między Przemyślem a Sokalem.

Zanim przejdziemy do właściwej części artykułu należy zastanowić się, czym były dwory 2 Zob.: mapa [w:] J. L. Adamczyk, Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004.

Societas Historicorum

obronne. Ich zdefiniowanie nastręcza nieraz wiele problemów, jak również rozróżnienie, czy dana fortyfikacja może być uznana za dwór, czy już za zamek. Pozornie najprostsze wyjście, to jest rozróżnienie tych dwóch form obronnych na podstawie materiałów użytych do budowy, jest całkowicie chybione i może prowadzić do wielu niekonsekwencji. Na potrzeby tej pracy pójdźmy za Januszem Pietrzakiem, który dwór obronny definiuje jako „zespół domu feudała wraz z niezbędnym zapleczem zapewniającym jego właściwe funkcjonowanie”, cechujący się „dodatkowo przynajmniej półobronnością rozumianą […] jako możliwość biernego przetrwania ataku, bądź podejmowania obrony czynnej dzięki położonym w zespole budowlom obronnym”.3 Przechodząc do omówienia dworów obronnych, należy podzielić elementy założenia obronnego na trzy grupy: przeszkoda, rozumiana jako położenie i wykorzystanie przeszkód terenowych, stanowisko – linia obrony i schronisko – dom mieszkalny i towarzysząca mu zabudowa.4 Rozpocznijmy analizę od położenia dworów obronnych. Z józefińskiej mapy topograficznej wynika, że większość siedzib znajduje się w bliskim położeniu zbiorników wodnych oraz rzek, aktywnie wykorzystując je do obrony. Dwór w Wielkich Oczach, Oleszycach, Waręży, Nahaczowie i zagadkowa budowla w Posadowie, opisana na mapie jako „Alte Schanz” (pisownia oryginalna) wykorzystują położenie w pobliżu jezior. Ponadto wokół dworów w Wielkich Oczach, Waręży i Nahaczowie znajdują się tereny podmokłe. Więcej siedzib obronnych zlokalizowano w pobliżu rzek, są to: Oleszyce, Zamch, Sośnica, Ostrów k. Przemyśla, Żurawica, Nahaczów, Stradcz, Posadów, Fredropol i Kamieniobród.

Spośród nich najdoskonalej warunki naturalne wykorzystał dwór w Wielkich Oczach, otoczony od wschodu i północnego-wschodu wodami jeziora, a od północy i zachodu zaś terenami podmokłymi. Tylko na południu brakuje przeszkód naturalnych, położona jest tam jednak sama miejscowość.

3 J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003, s. 22.

4 Tamże.

Równie korzystnie z obronnego punktu widzenia umieszczony został dwór w Waręży, od zachodu i wschodu flankowany przez dwa jeziora, od północy zaś przez tereny podmokłe. Przeważająca jednak większość założeń obronnych korzysta tylko w niewielkim stopniu z możliwości stwarzanych przez naturę. Najbardziej typowym umiejscowieniem dworów jest pobliże rzek omijających fortyfikacje tylko z jednej strony.

Niemal nie dostrzega się na badanych terenach wykorzystania zakoli rzek. Ciekawym przykładem jest założenie obronne Prerespie, opisane na mapie jako Schloss, które wykorzystuje kanał z wodą i za jego pomocą tworzy przed północno-wschodnim frontem bastionowym niewielkie jezioro.

Znacznie mniej popularne wydaje się wykorzystanie wzniesień terenowych. Przykładem tego typu założenia jest „Alte Schanz” w Posadowie umieszczony na wzgórzu wyrastającym ponad miejscowość i dolinę rzeki Kamionki. Podsumowując: należy uznać, iż na badanym obszarze dzieła obronne wykorzystują w celach obronnych przede wszystkim rzeki, oraz jeziora i tereny podmokłe. Dla większości założeń są to jednak tylko dodatkowe umocnienia, nie stanowiące o sile obronnej.

Zdecydowanie najważniejszym elementem fortyfikacyjnym jest linia obrony zamknięta w obwód obronny, czyli stanowisko. Przeważnie miało charakter ziemnego okopu „założonego na planie, kwadratu, prostokąta lub w miarę regularnego wieloboku z wyodrębnionymi na narożach ziemnymi platformami na kształt bastionów lub ziemnych bastei”.5 W przypadku dworów obronnych o rozwiniętej linii fortyfikacyjnej możemy wyróżnić dwa systemy „wieżowy” i „bastionowy”. Systemy owe są naturalnie wielokrotnie pomniejszonymi pierwowzorami znanymi z wielkich założeń obronnych miast i twierdz, i dostosowanymi do możliwości fundatorów.

Różnice między nimi są jednak na tyle widoczne na mapie Miga, że zdecydowałem się na taki podział. Częściej występuje system „wieżowy”, najprawdopodobniej ze względu na niższe koszty oraz większą funkcjonalność w tak małych założeniach. Pamiętajmy, że bastiony przystosowane były do rozmieszczenia możliwe największej 5 J. L. Adamczyk, Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004, s. 68.

17

nr 80 zima 2019

liczby artylerii i z tego powodu w XVII w. były założeniami dużymi. Powstające w badanym obszarze założenia „bastionowe” były niewielkie, nieraz niewiele większe powierzchniowo niż „wieże”, i nie były w stanie pełnić swych nominalnych funkcji. Dodajmy, że nawet gdyby któryś z fundatorów pokusił się o fortyfikację bastionową z prawdziwego zdarzenia, to i tak nie byłby w stanie odpowiednio jej wyposażyć w artylerię. Zamiast tego na skurczonych bastionach nadbudowane będą drewniane wieżyczki. System „bastionowy” będzie się więc różnił przede wszystkim planem, a co za tym idzie przedstawieniem na mapie, jego walory obronne nie będą się wiele różnić od systemu „wieżowego”.

Dodatkowym elementem fortyfikacyjnym mogła być brama wjazdowa z mostem zwodzonym w kształcie wieży, umiejscowiona na osi jednej z kurtyn. Oprócz tego, natrafiamy na liczne przykłady dworów szlacheckich otoczonych jedynie wałem bez narożnych wież/bastionów. Były to bez wątpienia najprymitywniejsze fortyfikacje, nierzadko otaczające wyłącznie budynek dworu, bez towarzyszących mu zabudowań gospodarczych. Najprawdopodobniej olbrzymia większość obwarowań była poprzedzona fosą, z której budowniczowie pozyskiwali ziemie do sypania kopców i szańców6. Wały nadbudowane były o drewniany parkan, platformy na narożnikach zaś o drewniane wieże.

Na badanym obszarze ten ostatni typ obwarowań występuje nielicznie. Wyglądem swym założenie takie nie różni się zbytnio od refugiów przeznaczonych dla okolicznej ludności w razie ataku tatarskiego, a na co dzień nie zamieszkanych. Pisał o nich między innymi Wilhelm Beauplan7. Przeważnie były to założenia budowane na sztucznie sypanych wzniesieniach (stąd nieraz wynikają trudności interpretacyjne na temat wykorzystania ukształtowania terenu do budowy dworu).8 Wyraźnym jego przykładem są dwory w Ostrowie k. Przemyśla i Posadów.

6 Więcej na temat konstrukcji wałów zob.: A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962; B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018.

7 Eryka Lasoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, tłum. Z. Stasiewska, S. Meller, Warszawa 1972, s. 145.

8 Więcej na temat „dworów na kopcach” zob.: L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004.

18

W pierwszym z nich mamy do czynienia zabudowaniami, prawdopodobnie murowanymi, zbudowanymi na ewidentnie sztucznym podwyższeniu. Należy przypuszczać, że wokoło biegł ziemny wał, a u podnóża założenia okalała fosa.

W drugim natomiast nie zostały zaznaczone budynki wewnątrz obwarowania. Są to obiekty bez wątpienia problematyczne pod względem klasyfikacji i interpretacji. Mapa okazuje się w takich momentach niestety zbyt niedokładna, trudno bowiem rozstrzygnąć bez cienia wątpliwości czy przedstawione zostało sztucznie nadsypane zbocze czy wyłącznie wał. Jestem jednak skłonny zaklasyfikować oba obiekty do tej grupy poprzez analogię z dworami obronnymi budowanymi na innych terenach Rzeczypospolitej.9 Dwory o systemach obronnych „wieżowym” i „bastionowym” występują znacznie liczniej na interesującym nas obszarze. Jednak w ich przypadku natrafiamy na większy problem interpretacyjny niż w przypadku poprzedniego typu.

Poszczególne założenia obronne klasyfikowane są nieraz inaczej przez autorów mapy Miega bądź opracowań historycznych.

Prostszymi w analizie wydają się być założenia o charakterze „wieżowym”. Na mapie prezentują się mniej okazale niż założenia „bastionowe”, brak obok nich również mylących podpisów, którymi opatrzona jest mapa, wskazujących na typ budynku. Najjaskrawszymi przykładami tego typu konstrukcji są dwory obronne w Waręży i Nahaczowie. Oba dwory ulokowane są w bliskości zamieszkałych osad. Znacznie mniejsze założenie dworu w Waręży, opisane jako „oszańcowanie”10, wzniesione zostało na planie prostokąta z niewielkimi wieżami na narożach, a poprzedzone prawdopodobnie parkanem. Dopiero z opisu do mapy Miega dowiadujemy się, że linia obronna wyposażona była w dwa mosty 9 Porównaj: L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004; M. Proksa, Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl 2001; M. Kornecki, Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej, Kraków 1996; J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003; M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace województwa podkarpackiego, Krosno 2006; J. T. Frazik, Zamki i budownictwo obronne ziemi rzeszowskiej, Kraków 1971.

10 J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…, s. 225

Societas Historicorum

zwodzone, a wewnątrz znajdowała się zabudowa gospodarcza, czego na mapie na zaznaczono.

Znacznie większy jest dwór w Nahaczowie.

Otoczony parkanem, postawionym prawdopodobnie na ziemnym wale, z czterema wieżami na narożach, poprzedzony został fosą11. We wschodniej kurtynie wału umieszczono bramę wjazdową. Gorzej zachowany w trakcie pracy nad mapą Galicji był dwór w Laszkach, jednak dostrzegalne fortyfikacje pozwalają zaklasyfikować go do tej kategorii. Dwór założony na planie czworoboku, zbliżonego kształtem do kwadratu z wieżami na narożach, otoczony wyraźnie zaznaczoną fosą z wykształconą przeciwskarpą. Wyraźnie widoczna brama ulokowana we wschodniej kurtynie. Mimo słabo zachowanych wież jest to bodaj najdokładniej rozplanowany dwór obronny na interesującym nas obszarze. „Bastionowy” typ fortyfikacji najbardziej rzuca się w oczy i występuje nader często. W jego jednak przypadku natrafiamy na spore problemy interpretacyjne. Łatwo bowiem o niekonsekwencje i złe zaklasyfikowanie danego założenia, bądź to do dworów, bądź do zamków, bądź też pałacu, między którymi granica wydaje się być nader płynna. Wyraźną cechą założeń „bastionowych” jest dążenie do stworzenia pomniejszonej kopii pałaców typu palazzo in fortetzza12. Dwory, którym teraz się przyjrzymy, przedstawiają się znacznie okazalej od poprzednich. Zajmijmy się tedy na początek najoczywistszymi przykładami dworów obronnych. Wielkie Oczy i Żurawica to dwory proste w analizie i reprezentatywne dla reszty tego typu założeń. Wały dworu w Wielkich Oczach ufortyfikowane przez Jędrzeja Modrzejewskiego w XVII w., odnotowane zostały przez Ulryka Werdum13. Usypane są na planie stosunkowo dużego prostokąta z czterema bastionami na narożach. Założenie wyróżnia się wielkością na tle innych dworów obronnych na badanym obszarze. Słabo dostrzegalnie na mapie przedstawiona została przeprawa przez fosę przed południowo-zachodnią kurtyną. Najprawdopodobniej znajdował się w tym miejscu most nad fosą prowadzący do bramy wjazdowej.

Dwór zatracił swój charakter gdy w XIX w. przekształcono go na gorzelnię.14 Żurawica, słabo zachowana podczas sporządzania mapy, przedstawia się jako bardzo starannie zaplanowana fortyfikacja bastionowa na planie czworoboku zbliżonego kształtem do kwadratu. Wyraźnie zaznaczone bastiony wysuwają się znacznie dalej poza kurtyny i znacznie lepiej je flankują niż w linii obronnej w Wielkich Oczach. Wewnątrz wałów brakuje jednak zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, która najprawdopodobniej nie przetrwała do momentu tworzenia mapy bądź została pominięta przez kartografa, tak jak to miało miejsce w przypadku Waręży. Żurawica powstała na przełomie XVI i XVII w. jako siedziba obronna Stadnickich, poddana w XIX w. przebudowie zatraciła swój pierwotny kształt.15 Niewątpliwie trudne w interpretacji jest założenie obronne w Perespie. Obszerna linia fortyfikacyjna wzmocniona czterema stosunkowo dużymi bastionami na narożach, poprzedzona fosą, została przez kartografów opisana jako „Schloss”.

Rozplanowane przestrzenne owego „zamku”, zarówno jeśli chodzi o stanowisko oraz schronisko jest podobna do innych budowli uznanych jako dwory. Bardzo więc możliwe, że kartograf na wyrost zaklasyfikował dwór w Perespie jako zamek (zaznaczmy, że prawidłowa klasyfikacja jest rzeczą cokolwiek trudną), podczas gdy nie różnił się on wielce od fortyfikacji, chociażby w Żurawicy.

Najmniej możemy powiedzieć o ostatnim elemencie obronnym dworów, to jest o schronisku.

Przeważnie składał się na niego właściwy budynek mieszkalny położony pośrodku dziedzińca wewnętrznego. W przypadku większych założeń obronnych stawiano również wewnątrz zabudowania gospodarcze, ustawiając budynki na kształt podkowy, otwartej w stronę bramy wjazdowej. Na podstawie samej tylko mapy nie sposób niestety ustalić budulca przeznaczonego do budowy zabudowań mieszkalnych.

Pomimo swej dokładności, józefińska mapa topograficzna nie obrazuje wszystkich dworów obronnych na interesującym nas obszarze. Jaskrawym przykładem jest dwór obronny

11 Tamże, s. 171.

14 M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace…

12 L. Kajzer, Zamki i dwory obronne…

15 M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace…; J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…

13 J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…, s. 226.

19

nr 80 zima 2019

w Bolestraszycach, rozebrany w XIX w.16, a więc po sporządzeniu mapy. Tymczasem nie sposób rozróżnić go wśród zabudowy wiejskiej, nie widać nawet śladu dawnych fortyfikacji.

Józefińska mapa topograficzna jest źródłem niewątpliwie pomocnym przy badaniu fortyfikacji stałych ziem południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Prezentowane przez nią obszary państwa Polskiego są zbyt bogate w fortyfikacje i nie sposób omówić ich dokładnie w artykule.

Należy zwrócić jednak uwagę na tak unikatowe, zachowane w XVIII w. konstrukcje, jak szeroki front bastionowy na północ od Sokala, będący najprawdopodobniej pozostałością po obozie wojsk króla Jana II Kazimierza z czasów wyprawy pod Beresteczko17.

Całkowicie odrębnym i równie obszernym tematem jest udział omówionych przez mnie fortyfikacji w obronności kraju. Nie czas i miejsce tu na dogłębną analizę, stwierdzić jednak należy, że dwory obronne miały znaczenie marginalne i służyły w zasadzie wyłącznie obronie ludności lokalnej, wraz z częścią dobytku. Co więcej, nastawione były przede wszystkim na odpieranie ataków słabo zorganizowanych, bądź niedostatecznie uzbrojonych oddziałów18.

Niezwykle ciekawy element historii Polski, jakim niewątpliwie były dwory obronne, wciąż nie doczekał się wystarczająco wnikliwych badań, zwłaszcza dla terenów południowo-wschodnich.

Niniejszy artykuł miał za zadanie przybliżyć nieco ten jakże fascynujący temat czytelnikowi i przedstawić józefińską mapę topograficzną jako bardzo cenny materiał do prowadzenia dalszych badań w tym kierunku.

Aleksander Baczkowski

16 Tamże.

17 A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Lublin 2006.

18 Więcej ta ten temat zob.: B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018.

20

Bibliografia: Źródła: ӄӄ Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, tłum. Z. Stasiewska, S. Mekker, Warszawa 1972. ӄӄ Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, pod. red. Z. Budzyński, W. Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga, Kraków 2016. ӄӄ Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.

Opracowania: ӄӄ Adamczyk J. L., Fortyfikacje stałe na Polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004. ӄӄ Dybaś B., Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018. ӄӄ Frazik J. T., Zamki i budownictwo obronne ziemi rzeszowskiej, Kraków 1971. ӄӄ Gruszecki A., Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962. ӄӄ Kajzer L., Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004. ӄӄ Kersten A., Stefan Czarniecki 1599-1665, Lublin 2006. ӄӄ Korecki M., Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej, Kraków 1966. ӄӄ Michałowicz-Kubal M., Zamki i dwory i pałace województwa podkarpackiego, Krosno 2006. ӄӄ Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003. ӄӄ Proksa M., Budownictwo obronno-rezydencjonalne na ziemi przemyskiej i sanockiej (połowa XIV w. – połowa XVII w.), Przemyśl 2004. ӄӄ Proksa M., Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl 2001.

Strony internetowe: ӄӄ https://mapire.eu/en/map/firstsurvey-galicia /?layers=osm%2C144&bbox=2642142.969117 534%2C6424747.436482157%2C2651234.198 169202%2C6427613.82504285 (dostęp 12. 07.

2019 r.)

Societas Historicorum

Działalność antyelektorska pułkownika Krystiana Kalksteina-Stolińskiego w kontekście oporu stanów Prus Książęcych wobec Fryderyka Wilhelma • Nowożytność • Na sejmie 1670 roku głośna stała się sprawa wystąpienia Krystiana Kalksteina przeciwko elektorowi brandenburskiemu. Pochodzący z Prus Książęcych poddany Fryderyka Wilhelma nawoływał do przekreślenia traktatów welawsko-bydgoskich i doradzał polskiej szlachcie, aby rozpoczęła wojnę w celu odzyskania utraconych ziem. Ta działalność sprowadziła na niego gniew elektora, który rozkazał porwać Kalksteina z Warszawy. Fryderyk Wilhelm w Prusach wytoczył pułkownikowi proces, w wyniku którego został on skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w 1672 roku w Kłajpedzie, kiedy Rzeczpospolita była zaangażowana w wojnę z Turcją i nie była w stanie upomnieć się o Kalksteina.

Podstawę źródłową mojego artykułu stanowi Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku1, którego rękopis znajduje się w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Oparłam się również na Diariuszu sejmu zwyczajnego 1670 roku2, informującym o działalności antyelektorskiej Kalksteina na wspomnianym sejmie. Szczegółów dotyczących porwania pułkownika z Warszawy dostarczyły mi akta polskiego śledztwa prowadzone w tej sprawie, które zostały wydane przez Janusza Wolińskiego, aczkolwiek bez krytycznego opracowania3. Z kolei informacje na temat

m.in. reakcji polskiej szlachty na wieść o porwaniu Kalksteina występują na przykład w Diariuszu Jana Antoniego Chrapowickiego4.Sprawa Krystiana Kalksteina była analizowana w niektórych polskich i niemieckich monografiach, w moim artykule ograniczyłam się jednak do dostępnych mi publikacji w języku polskim; najważniejsze z nich pokrótce omówię. Korzystałam z pracy Kazimierza Jarochowskiego Sprawa Kalksteina 1670–1672, której autor przytacza wiele istotnych szczegółów dotyczących życia i działalności Krystiana Kalksteina, jednak jego opinie są pozbawione obiektywizmu5, oraz z biogramu pułkownika sporządzonego w Polskim Słowniku Biograficznym przez Adama Przybosia6.

1 Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniusznego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkp. 405.

Jelity z 3 kwietnia 1671 roku oraz zaświadczenie sędziego marszałkowskiego Mateusza Cieleckiego z 3 kwietnia 1671 roku.

2 Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005.

4 J.A. Chrapowicki, Diariusz. Cz. 3, Lata 1669–1673, Warszawa 2009.

3 J. Woliński, Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, „Zapiski Historyczne” 1964, t. 29, z. 1. Akta zostały sporządzone częściowo w języku polskim, częściowo w języku łacińskim. Składają się na nie: protokół zeznań świadków z 2 grudnia 1670 roku, dodatkowe zeznania Jerzego

5 K. Jarochowski, Sprawa Kalksteina 1670–1672, Warszawa 1883.

6 A. Przyboś, Krystian Kalkstein Stoliński h. Koss, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski-krystian-ludwik-kalkstein-h-koss [dostęp: 6.03.2018].

21

nr 80 zima 2019

Omawiając biografie innych postaci posłużyłam się monografiami Fryderyka Wilhelma autorstwa Barbary Szymczak7 oraz Michała Korybuta Wiśniowieckiego napisaną przez Adama Przybosia8. Z kolei dla nakreślenia genezy wydarzeń wykorzystałam prace Andrzeja Kamieńskiego Stany Prus Książęcych wobec rządów Brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku9 oraz Kazimierza Piwarskiego Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych10. Szczegółowe dane na temat poselstwa Morsztyna do elektora oraz sprawy lenna lęborsko-bytowskiego odnalazłam w artykułach Anny Kamińskiej-Linderskiej Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 roku oraz Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego11.

W artykule zdecydowałam się poruszyć problem działalności opozycyjnej pułkownika Krystiana Kalksteina w kontekście oporu społeczeństwa pruskiego wobec absolutystycznych dążeń Fryderyka Wilhelma. Spróbuję zastanowić się nad motywami, które pchnęły go do wystąpienia przeciwko elektorowi. Bazując na wspomnianych źródłach, przedstawię kulisy działalności politycznej Kalksteina i szczegóły porwania go z Warszawy.

Opór stanów Prus Książęcych przeciwko absolutystycznym dążeniom Fryderyka Wilhelma Dla zrozumienia wydarzeń, które były udziałem Krystiana Kalksteina, konieczne jest przypomnienie genezy oporu stanów pruskich wobec kurfirsta brandenburskiego pod koniec lat 50. oraz w latach 60. XVII wieku.

W czasie potopu szwedzkiego Fryderyk Wilhelm, lennik Jana Kazimierza, z powodu 7 B. Szymczak, Fryderyk Wilhelm, Wrocław 2006.

8 A. Przyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640-1673, Kraków 2007.

9 A. Kamieński, Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, Olsztyn 1995.

10 K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk – Bydgoszcz 1946.

11 A. Kamińska-Linderska, Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 r., „Kwartalnik Historyczny” 1965, R.LII, z. 2; idem, Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 1961. Pozostałe opracowania, których nie wymieniłam, czytelnik może odnaleźć w bibliografii.

22

posiadania Prus Książęcych zdecydował się poprzeć Karola X Gustawa, w zamian otrzymując od niego suwerenność w tej prowincji. Jednak gdy pozycja Szwecji uległa osłabieniu elektor podjął rokowania z Rzeczpospolitą i w traktatach podpisanych 19 września 1657 roku w Welawie, a ratyfikowanych 6 listopada 1657 roku w Bydgoszczy uzyskał dla siebie i swoich sukcesorów supremum dominium w Prusach. Jednak w razie wymarcia potomków kurfirsta dawne lenno miało powrócić do Rzeczpospolitej. Z tego powodu przy każdym hołdzie składanym pruskiemu władcy przez stany obecni byli także polscy komisarze, którzy odbierali tzw. homagium eventuale. Ponadto stwierdzono, że stany zachowają prawa i przywileje, uzyskane w czasach związku z państwem polsko-litewskim, o ile nie byłyby one sprzeczne z postanowieniami księcia12. Elektor otrzymał również w lenne władanie Lębork i Bytów13.

Rozmowy polsko-brandenburskie toczyły się w kuluarach, bez udziału społeczeństwa pruskiego, co stało się przyczyną zanegowania ich legalności przez stany. Utrzymywały one, że „w 1454 r. z ważnych powodów dobrowolnie poddały się królowi polskiemu Kazimierzowi [Jagiellończykowi – przyp. A. K.]”14, toteż ten nie może decydować o ich losie bez ich wiedzy oraz zgody. Obrazowo ujął tę myśl królewiecki ławnik, Hieronim Roth, który stwierdził, że król polski nie ma prawa rozdawać swoich poddanych jakby to były jabłka czy gruszki15.

Mimo sprzeciwu stanów pruskich traktaty welawsko-bydgoskie weszły w 1660 roku w skład pokoju oliwskiego, czym uzyskały sankcję międzynarodową16.

12 J. Małłek, Absolutystyczny zamach stanu w Prusach Książęcych w roku 1663, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi w 70 rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992, s. 210–211; B. Wachowiak, W kwestii roli cara moskiewskiego w uzyskaniu przez elektora Fryderyka Wilhelma suwerenności w Prusach Książęcych, [w:] Balticum…, s. 369.

13 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 118.

14 B. Szymczak, op. cit., Wrocław 2006, s. 120.

15 Więcej w: J. Szwagrzyk, Ludność Prus Książęcych wobec traktatu welawsko-bydgoskiego 1657–1660, [w:] O naprawę Rzeczpospolitej XVI–XVII wieku. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1965, s.

177–187; B. Szymczak, Fryderyk Wielki, s. 120.

16 S. Salmonowicz, op. cit., s. 119.

Societas Historicorum

Po otrzymaniu niezależności w Prusach Fryderyk Wilhelm zaczął dążyć do jak najszybszego wprowadzenia zmian; jego celem była centralizacja władzy w księstwie. Jednym z jej elementów było utrzymanie stałej armii. Toteż w 1661 roku elektor zwołał w Prusach zgromadzenie, które przeszło do historii pod nazwą Wielkiego Landtagu. Fryderyk Wilhelm zamierzał uzyskać na nim potwierdzenie swojego nowego statusu przez stany oraz uchwałę zezwalającą na pobór podatków, koniecznych dla utrzymania wojska. Z ramienia nieobecnego w Prusach elektora rozmowy ze społeczeństwem podjął Otto von Schwerin17.

Obrady landtagu trwały dwa lata. Schwerin usunął spośród posłów największych malkontentów – generała Albrechta Kalksteina18 oraz wspomnianego wyżej przewodniczącego sądu ławniczego Królewca-Knipawy Hieronima Rotha.

Zausznik elektora dążył również do poróżnienia szlachty z mieszczaństwem w kwestiach podatkowych, ale jego działania na niewiele się zdały.

Stany pruskie nie zgadzały się na kluczowe dla elektora punkty: uznanie jego suwerennej władzy w Księstwie, uchwalenie podatków oraz koncesji dla kalwinistów. Landtag dalej stał na stanowisku, że traktaty welawsko-bydgoskie, wobec zawarcia ich bez wiedzy społeczeństwa, są nielegalne. Mieszczanie królewieccy posunęli się nawet do wysłania tajnego poselstwa do Warszawy, bezskutecznie prosząc Jana Kazimierza o protekcję. W Królewcu doszło do wymiany ognia pomiędzy przeciwnikami elektora a wojskami namiestnika. W końcu Fryderyk Wilhelm zdecydował się odwołać Schwerina z Prus i interweniować osobiście. 30 października 1661 roku rozkazał porwać Hieronima Rotha

17 Cf. B. Szymczak, op. cit., s. 121. Schwein został mianowany przez Fryderyka Wilhelma specjalnie do tego celu. Elektor zdecydował się nie dopuścić do prowadzenia rozmów z nowo powołanym namiestnikiem Prus – Bogusławem Radziwiłłem.

18 Albrecht Kalkstein nazwał na Landtagu Bogusława Radziwiłła, Ottona Schwerina oraz Jana Ulryka Dobrzeńskiego zdrajcami kraju i, przypominając defenestrację praską, zażądał wyrzucenia ich przez okno. Na skutek obrazy urzędników elektorskich został usunięty z sejmu (i aresztowany za nową obelgę, tym razem skierowaną wobec marszałka Flaussa). Cf. A. Przyboś, Albrecht Kalkstein Stoiński h. Koss, [online] http:// www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski-albrecht-kalkstein-h-koss [dostęp: 23.09.2019].

z jego domu w Knipawie, a w Królewiec wycelowano armaty z cytadeli Friedrichsburg19.

Elektorowi udało się złamać opór stanów i uzyskać potwierdzenie swojej władzy zwierzchniej nad księstwem, ale rokowania, głównie dotyczące spraw podatkowych, trwały kolejny rok. Nie uczestniczył w nich Hieronim Roth, którego Fryderyk Wilhelm uwięził bez wyroku sądowego w łużyckiej twierdzy Peitz. Przywódca opozycjonistów pruskich spędził w niej resztę życia.

Wieki Landtag zakończył swoje obrady w 1663 roku. Stany pruskie przystały na uchwalenie podatków do 1666 roku, a Fryderyk Wilhelm zgodził się zasięgać opinii nadradców we wszystkich sprawach dotyczących księstwa i nie wypowiadać wojny bez zgody stanów.

Elektor nie wrócił jednak do Brandenburgii, – pozostał w księstwie, gdzie rozpoczął przygotowania do odbycia hołdu lennego. Starał się utrzymać jak najlepsze stosunki z Rzeczpospolitą, pamiętając, że przy uroczystości konieczna jest obecność polskich komisarzy20. 18 października odbyła się ceremonia hołdu. Stronę polską reprezentowali podkanclerzy koronny Jan Leszczyński oraz bp warmiński Stefan Wyżga, który w swoim przemówieniu miał powiedzieć: „król polski zachowuje przyrodzone i pisane swe prawa do księstwa pruskiego w ten sposób, że zawsze będzie mu jakby przytomna myśl: własność moja nie jest moją, lecz będzie nią kiedyś”21.

Mimo zakończenia Wielkiego Landtagu, uznania przez stany władzy zwierzchniej Fryderyka Wilhelma oraz odbycia hołdu w kolejnych latach w Prusach nie doszło do uspokojenia.

Absolutystyczne dążenia elektora musiały zderzać się z oczekiwaniami stanów, uparcie broniących swych przywilejów. W 1666 roku udało się Fryderykowi Wilhelmowi uzyskać zgodę na pobór podatków przez kolejne dwa lata, ale nadradcy i landraci domagali się zwołania kolejnego zgromadzenia. Tymczasem 19 B. Szymczak, op. cit., s. 122–123.

20 Z tego powodu Fryderyk Wilhelm w pierwszych latach swojego suwerennego panowania w Prusach kierował się łagodną polityką wobec Rzeczpospolitej. Szlachcie lęborsko-bytowskiej potwierdził posiadane przez nią prawa i przywileje. Zdecydował się również na oddanie stronie polskiej Braniewa, wchodzącego w skład biskupstwa warmińskiego (bp warmiński Stefan Wyżga był jednym z komisarzy wyznaczonych przez Rzeczpospolitą). Cf. B. Szymczak, op. cit., s. 124–125.

21 Ibidem, s. 125.

23

nr 80 zima 2019

po śmierci Jana Kazimierza i elekcji Michała Korybuta zaogniły się stosunki elektora z Rzeczpospolitą. Korzystając z zamętu po abdykacji Jana Kazimierza, Fryderyk Wilhelm zajął Drahim oraz Elbląg22. W Rzeczpospolitej za sprawą podkanclerzego koronnego Andrzeja Olszowskiego przedłużała się renowacja traktatów welawsko-bydgoskich, a kancelaria królewska odmawiała przyznania kurfirstowi tytułu pana na Lęborku i Bytowie23.

W tak dosyć napiętej sytuacji stosunki polsko-brandenburskie zaogniło dodatkowo wystąpienie Krystiana Kalksteina.

Krystian Kalkstein-Stoliński h. Koss Krystian Kalkstein był synem wspomnianego generała Albrechta Kalksteina, przywódcy opozycjonistów pruskich w 1661 roku. Przez pewien czas służył w autoramencie cudzoziemskim Pawła Sapiehy, w 1655 roku przeszedł jednak do służby elektorskiej i wziął udział w kampanii przeciwko Rzeczpospolitej. W tym czasie otrzymał od kurfirsta starostwo oleckie po swoim ojcu.

Adam Przyboś w jego biogramie w PSB zauważył, że była to niewątpliwie próba pozyskania Krystiana w walce z opozycjonistami pruskimi. Elektorowi nie udało się osiągnąć tego celu, a gdy po wojnie wojska kurfirsta uległy redukcji, Kalkstein ponownie zaciągnął się do polskiej armii i zaangażował się w walkę o przekreślenie traktatów welawsko-bydgoskich24.

W 1667 roku zmarł Albrecht Kalkstein, który pomimo sporu dotyczącego starostwa oleckiego, zapisał swojemu starszemu synowi w testamencie majątek w Knauten. W odpowiedzi na to posunięcie młodszy z braci - Krzysztof Albrecht wysłał do urzędników elektorskich donos, w którym oskarżył Krystiana o przygotowanie zamachu na życie kurfirsta. Fryderyk Wilhelm zdecydował się wyznaczyć komisję śledczą do zbadania sprawy, ale jeszcze przed ogłoszeniem wyroku przez krajową instancję sądowniczą rozkazał uwięzić Kalksteina w twierdzy Friedrichsburg25.

W lipcu 1668 roku pułkownik został skazany

na dożywotnie więzienie, ale po interwencji namiestnika Prus Bogusława Radziwiłła i swojej żony (Marii Elżbiety, córki naczelnego marszałka pruskiego barona Krzysztofa von Kittlitza) kurfirst zdecydował się złagodzić karę zmieniając areszt na grzywnę w wysokości 5 tysięcy talarów i przymusowy pobyt w Knauten do wyznaczonego terminu spłaty kary pieniężnej26.

Kalkstein uiścił jedynie jedną ratę, wynoszącą 333 talary, następnie bezskutecznie zabiegał o przedłużenie terminu spłaty. Wobec zagrożenia ponownym aresztowaniem zdecydował się w nocy z 9 na 10 marca 1670 roku na ucieczkę do Rzeczpospolitej27.

Działalność Kalksteina w Rzeczpospolitej Zbieg z Prus został w Rzeczpospolitej wobec daleko dobrze przyjęty. Przyczyniła się do tego niechęć polskiej opinii publicznej do elektora, która wzmogła się szczególnie po samowolnym zajęciu starostwa drahimskiego przez Fryderyka Wilhelma28.

Jednakże początkowo Kalkstein nie zdecydował się podjęcie kroków przeciwko elektorowi brandenburskiemu. Przeciwnie – liczył na to, że przy pomocy Polaków uda mu się pojednać z Fryderykiem Wilhelmem, uzyskać zgodę na powrót do kraju i przejąć swój majątek. Utwierdzał go w tym przekonaniu Euzebiusz Brandt, rezydent brandenburski w Warszawie, z którym Kalkstein wkrótce zawarł znajomość29.

W kwietniu 1670 roku Fryderyk Wilhelm zażądał wydania zbiega. Zagrożony przez silną, profrancuską opozycję, Michał Korybut potrzebował pomocy elektora, którą ten uzależniał wówczas m.in. od ustępstw w sprawie Kalksteina. Pod koniec następnego miesiąca król wysłał do Królewca koniuszego litewskiego Szczęsnego Morsztyna, z instrukcją, aby ten 26 A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s. 101.; B. Szymczak, op. cit., s. 127.; K. Jarochowski, op. cit., s. 46–53.; K. Piwarski, op. cit., s. 159–160.

27 Ibidem; K. Jarochowski, op. cit., s. 53–54.; A. Przyboś, Krystian Kalkstein….; K. Piwarski, op. cit., s. 160.

24 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.; K. Piwarski, op. cit., s. 158–159.; K. Jarochowski, op. cit., s. 38–45.

28 Sprawę renowacji lenna lęborsko-bytowskiego przedstawił Wojciech Kostuś. Cf. W. Kostuś, Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem, Wrocław 1954, s. 114–118. Najwięcej informacji odnaleźć można jednak w artykule Anny Kamińskiej-Linderskiej. Cf. A. Kamińska-Linderska, Renowacja lenna…, s. 37–72.

25 Z punktu widzenia prawa pruskiego było to działanie nieformalne. Cf. A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s. 100.

29 Po śmierci Bogusława Radziwiłła został nim Ernest Bogusław von Croy. V.K. Piwarski, op. cit., s. 161–162.

22 A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s.101.

23 A. Kamińska-Linderska, Renowacja lenna…, op. cit., s. 39–40.

24

Societas Historicorum

uzyskał informację na temat stanowiska elektora wobec Francji, upomniał się o złożenie hołdu z Lęborka i Bytowa oraz wstawił się za zbiegiem.

O szczegółach tego poselstwa możemy dowiedzieć się ze wspomnianego Diariusza. Morsztyn został przyjęty przez elektora 21 czerwca 1670 roku. Wystosował do kurfirsta prośbę, aby zezwolił Kalksteinowi na bezpieczny powrót do Prus i zwrócił mu zagarnięte dobra. Na niewiele się to zdało, elektor w odpowiedzi na żądania polskiego posła przytoczył szereg wyimaginowanych przewinień Kalksteina – z zamachem na własnego ojca włącznie: „[…] oyca swego własnego […] chciał zabić, y iuż by rękę podniusł na niego, dobył bezbronnego szpady, y przebił by go pewnie, gdyby się był Ociec prędko niepostrzegł y nie umknął chyżo do sieni, gdzie go Czeladź obroniła”30.

Poza próbą zamordowania Albrechta Krystian miał być jeszcze odpowiedzialnym za śmierć czeladnika, gwałt na nieletnich oraz uwiedzenie własnej siostry31.

W tym czasie do Kalksteina dotarły wieści o prześladowaniu w Prusach jego rodziny.

Wówczas zdecydował się podjąć jawną działalność antyelektorską. Jego agitacja wśród szlachty znalazła szerokie poparcie, także wpływowych dygnitarzy, nie tylko bpa chełmińskiego Andrzeja Olszowskiego, ale również bpa poznańskiego Stefana Wierzbowskiego, hetmana polnego koronnego Dymitra Wiśniowieckiego i kanclerza wielkiego litewskiego Krzysztofa Paca. Nawet Michał Korybut zdecydował się wyznaczyć specjalną komisję, złożoną z senatorów, która miała zbadać szczegóły sprawy Kalksteina. Również zgromadzona na sejmikach szlachta udzieliła w maju 1670 roku poparcia uciekinierowi z Prus32.

Akcja Kalksteina wpływała na opór stanów pruskich, które łudziły się nadzieją szybkiej interwencji polskiej. Ten zaś, za pośrednictwem 30 Diariusz poselstwa…, op. cit., s. 205.

31 Ibidem; Szerzej o poselstwie Morsztyna i wszelkich jego okolicznościach pisze A. Kamińska-Linderska w swoim artykule: A. Kamińska-Linderska, Polska a Brandenburgia…, s. 301–321.; cf. A. Przyboś, Krystian Kalkstein….

32 A. Kamieński, Stany Prus…, s. 101. A. Przyboś, Krystian Kalkstein…. K. Piwarski, op. cit., s. 164–165.

jezuitów zbieg utrzymywał stały kontakty z rodem Schliebenów i innymi przeciwnikami kurfirsta w Prusach Z końcem czerwca Fryderyk Wilhelm zdecydował się wysłać dwóch swoich posłów: Johanna Hoverbecka i niejakiego Ostaua, aby ci przeciwdziałali agitacji Kalksteina. Sytuacja zaczynała się robić coraz bardziej niebezpieczna dla elektora, ponieważ w lecie 1670 roku sejm pruski odmówił przedłużenia akcyzy na utrzymanie wojsk elektorskich33.

Tymczasem sprawa Prus i Kalksteina stała się jednym z najważniejszych problemów, jakie miały być rozważane na wrześniowym sejmie.

Sejm zwyczajny 1670 roku Kalkstein wystąpił na warszawskim sejmie 13 października przedstawiając się jako reprezentant uciskanych pruskich stanów34. Przygotował również ulotne pisma w których wystąpił z oskarżeniami skierowanymi wobec elektora brandenburskiego35 oraz prośbę skierowaną do sejmu, zatytułowaną: Supplicatio nomine Ducatus Prussiae ad Ordinem Equestrem alias Supplex Ducatus Prussiae libellus36, w której przedstawił ucisk religijny w Prusach, łamanie przywilejów stanowych oraz prosił o przywrócenie zwierzchności Michała Korybuta i Rzeczpospolitej: „Gdyby zaś, dzięki nieprzyjaznym Rzeczpospolitej losom, nie miało nam być wolno powrócić do dawniejszej drogi prawa naszych zażaleń, to przynajmniej niechaj będzie wolno naszemu nieszczęściu, abyśmy drogą skarg i zażaleń uznawali nad nami zwierzchnie panowanie króla i Rzeczpospolitej, abyśmy uznawali dalej króla i Rzeczpospolitą praw i zwyczajów naszych opiekunką, aby z czasem wszelkiej pomocy i oparcia pozbawieni (…) królewskiego i Rzeczpospolitej panowania w Prusach naszych wszelkie nie zaginęły ślady”37.

Słowa te zostały odczytane przez Stanisława Lubomirskiego na mównicy sejmowej. Z kolei na posiedzeniu senatu Euzebiusz Brandt zamierzał 33 A. Przyboś, Krystian Kalkstein….

34 Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, red. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005, s. 78.

35 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…,op. cit..

36 A. Kamieński, op. cit., s. 101.

37 K. Piwarski, op. cit. s. 166.

25

nr 80 zima 2019

wystąpić z oskarżeniem zbiega, ale pismo, które miał przygotowane wyrwał mu z rąk Jan Krasiński. Poseł sam je zreferował w sposób kompromitujący pruskiego rezydenta38.

Wydarzenia na sejmie warszawskim spowodowały kolejne żądania wydania zbiega wystosowane przez elektora brandenburskiego. Fryderyk Wilhelm spotkał się jednak ze zdecydowaną odmową ze strony Michała Korybuta. Król Rzeczpospolitej podkreślił, że z paktów zawartych z kurfirstem nie wynika obowiązek wydania zbiega, tym bardziej że ma on polskie korzenie, a w Prusach groziła mu kara śmierci39. Wobec takiego postawienia sprawy Fryderyk Wilhelm zdecydował się w inny sposób rozwiązać sprawę niewygodnego pułkownika.

Porwanie Kalksteina 24 października 1670 roku kurfirst nakazał Euzebiuszowi Brandtowi porwać Kalksteina i przywieźć go żywego lub martwego do Prus. Pruski rezydent ustalił szczegóły porwania zbiega z namiestnikiem Prus księciem de Croy oraz generałem Joachimem von Görzke z Kłajpedy.

Wspólnie zorganizowali grupę dragonów pod komendą Hugona de Montgommery’ego, którzy w listopadzie przybyli potajemnie do Warszawy.

Tymczasem Euzebiuszowi Brandtowi udało się zwabić Kalksteina do swojej siedziby w domu winiarza Andrzeja Tamsona na Lesznie. Posłużył się przy tym sprokurowanym żelaznym listem, wystosowanym rzekomo przez Fryderyka Wilhelma, w którym ten obiecywał zbiegowi przebaczenie40.

Szczegóły tej sprawy odsłoniły przed nami wspomniane akta polskiego śledztwa, którego przeprowadzenie zlecił Michał Korybut już 2 grudnia41.

Naocznym świadkiem porwania był parobek Jerzy, służący u Tamsona. Zeznał on, że widział tego dnia, około godziny 13, Kalksteina przychodzącego do Brandta42: „[…] o godzinie jakiejś 1 z południa, kiedyśmy od stołu wstali, widziałem że przyszedł p. Kalkstein

do p. Brandta; w godzinę jakoś po przyjściu jego stał się jakiś hałas w izdebce p. Brandta i zawołał ktoś głosem te słowa: Dlaboga, dlaboga, a zatym zaraz prędko ucichło, a jam natenczas rąbał drwa na podwórcu w parę koni gniadych zaprzężony, i gdy go w tenże wóz włożyli, wiekiem go zawarli i zaraz z nim z domu naszego pana wyjachali; widziałem Niemców 5 a szóstego oficera, którzy przy tym skarbnym wozie jachali ku oo. kamedułom i na gościniec zakrociński obrócili się43.

Parobek dodał również, że później Brandt ofiarował jemu oraz jego towarzyszowi Jakubowi po czerwonym złotym w zamian za obietnicę milczenia. Zeznania obydwu sług potwierdził gospodarz, który nie był naocznym świadkiem wydarzenia, ale usłyszał o nim od swoich służących jeszcze tego samego dnia. Ponadto Andrzej Tamson wyznał, że również był nagabywany przez pruskiego rezydenta, który przekonywał go, aby przemilczał całą tę sprawę44. Z kolei Stanisław Niedzielski, u którego Kalkstein wynajmował mieszkanie, zeznał że ten wyszedł z gospody z parobkiem o godzinie ósmej rano i już więcej do niej nie powrócił45. Komisja przesłuchała również współmieszkańca Brandta, niejakiego Fryderyka Strachmana, który przyznał że wcześniej Brandt namawiał go do porwania Kalksteina i przekonywał, że kurfirst dałby tysiąc czerwonych złotych temu, kto zabiłby zbiega lub wywiózłby go do Prus46. Świadkowie porwania nie powiadomili jednak o tym wydarzeniu władz, a parobek Kalksteina, jak zeznali słudzy Tamsona, został zmuszony do towarzyszenia porywaczom47.

Sprawa porwania znanego pułkownika Kalksteina w stolicy Rzeczpospolitej odbiła się szerokim echem w całym kraju, wspominał o niej m.in. Jan Antoni Chrapowicki w swoim Diariuszu: […] Stanąwszy na Pradze u ojców Bernardynów, tu i obiad jadłem i nocowałem – Tu mi oddano list od pana referendarza, który pisze że ablegatus książęcia kurfirsta, wykradł Kolszteyna

38 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.

43 Ibidem.

39 Ibidem.

44 Ibidem.

40 Ibidem; K. Piwarski, op. cit., s. 167–168.

45 Ibidem, s. 95.

41 Ibidem.

46 Ibidem, s. 97.

42 J. Woliński, op. cit., s. 96.

47 Ibidem, s. 96.

26

Societas Historicorum Prusaka przy boku JKM będącego i cicho w kilka dni wyjechał48.

W grudniu Michał Korybut wystosował specjalną notę, żądając wydania pułkownika. Swoje protesty do elektora zgłaszały również stany pruskie, ale Fryderyk Wilhelm wypierał się odpowiedzialności za zadany gwałt49. Śmierć Kalksteina Tymczasem Kalkstein już na początku grudnia 1670 roku został uwięziony w Pfefferstube50.

Mimo prób interwencji ze strony polskiej nie udało się go uwolnić. W kolejnych latach zmieniła się jednak polityczna sytuacja Rzeczpospolitej i Michał Korybut musiał zaczął szukać wsparcia u elektora brandenburskiego, toteż nie ryzykował ponownego podejmowania sprawy Kalksteina, na którym w 1672 roku wykonano karę śmierci.

Jak zauważył Adam Przyboś, szczególnie dawna polska historiografia z Kazimierzem Jarochowskim oraz Kazimierzem Piwarskim na czele widziała Kalksteina głównie jako rzecznika powrotu Prus Książęcych do Rzeczpospolitej, który oddał za ten cel najwyższą cenę51. W rzeczywistości jednak bardziej istotny był prywatny spór zbiega z elektorem brandenburskim. Świadczy o tym sam fakt kontaktów Kalksteina z Brandtem tuż przed jego porwaniem i nadzieja pułkownika na szczęśliwy powrót do ojczyzny oraz odzyskanie utraconego majątku.

Agata Kwiatek

48 J. A. Chrapowicki, op. cit., s. 120.

49 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.

50 Ibidem; K. Piwarski, op. cit., s. 169–171.

51 Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.

27

nr 80 zima 2019

Bibliografia: Źródła: Rękopisy: ӄӄ Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkp. 405.

Pozostałe: ӄӄ Chrapowicki J.A., Diariusz. Cz. 3, Lata 1669–1673, Warszawa 2009. ӄӄ Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005. ӄӄ Woliński J., Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, „Zapiski Historyczne” 1964, t. 29, z. 1.

Opracowania: ӄӄ Jarochowski K., Sprawa Kalksteina 1670– 1672, Warszawa 1883. ӄӄ Kamieński A., Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, Olsztyn 1995. ӄӄ Kamińska-Linderska A., Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 r., „Kwartalnik Historyczny” 1965, R. LII, z.

2. ӄӄ Eadem, Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 1961. ӄӄ Kostuś W., Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem, Wrocław 1954. ӄӄ Małłek J., Absolutystyczny zamach stanu w Prusach Książęcych w roku 1663, [w:]

28

Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi w 70. rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992. ӄӄ Piwarski K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk – Bydgoszcz 1946. ӄӄ Przyboś A., Albrecht Kalkstein Stoiński h.

Koss, [online] http://www.ipsb.nina.gov. pl/a/biografia/stolinski-albrecht-kalkstein-h-koss [dostęp: 23.09.2019]. ӄӄ Idem, Krystian Kalkstein, [online] http:// www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski-krystian-ludwik-kalkstein-h-koss [dostęp: 6.03.2018]. ӄӄ Idem, Michał Korybut Wiśniowiecki 16401673, Kraków 2007. ӄӄ Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987. ӄӄ Szymczak B., Fryderyk Wilhelm, Wrocław 2006. ӄӄ Wachowiak B., W kwestii roli cara moskiewskiego w uzyskaniu przez elektora Fryderyka Wilhelma suwerenności w Prusach Książęcych, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi w 70. rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992.

Societas Historicorum

Panika na Chodyńskim Polu • Wiek XIX • Jest 18 maja 1896 roku według kalendarza juliańskiego. Czwarty dzień po wielkim wydarzeniu dla Cesarstwa Rosyjskiego – na tron wstąpił młody car Mikołaj II. Ogłoszono, że z tej okazji każdy, kto pojawi się na Polu Chodyńskim, czyli tak zwanej Chodynce, otrzyma tradycyjne, darmowe upominki. Spodziewano się, że pojawi się 400 tysięcy ludzi*. Pojawiło się jednak więcej – ponad pół miliona.

Władze szybko tracą kontrolę nad rosnącym tłumem. Wybucha panika...

Koronacji Mikołaja II towarzyszyły liczne atrakcje i dodatkowe uroczystości, trwające trzy tygodnie. Miały uczcić wielką okazję, a także niejako przedstawić cara jego ludowi i całemu światu.

Mikołaj koronę włożył w Soborze Uspieńskim w Moskwie (wcześniej para carska oficjalnie wprowadziła się na Kreml) we wtorek 26 (14) maja około godziny dziesiątej trzydzieści (o dziewiątej trzydzieści rozpoczęło się nabożeństwo)1. Było to pierwsze wielkie wydarzenie państwowym i religijnym Rosji utrwalonym na taśmie filmowej2.

Korona ważyła ponad dwa kilogramy a wykonano ją z czystego złota na rozkaz carycy Katarzyny II. Była wysadzana pięćdziesięcioma ośmioma wielkimi i czterema tysiącami osiemset siedemdziesięcioma ośmioma mniejszymi brylantami i uwieńczona krzyżem z pięcioma brylantami połączonymi ogromnym, nieoszlifowanym rubinem (…) i siedemdziesięcioma pięcioma różowymi perłami3. Już samo to świadczy o bizantyjskim przepychu, który otaczał cara, jego dwór i rodzinę. Nie obyło się jednak bez drobnej wpadki, która natychmiast została wzięta za pierwszy zły omen – z szyi cara zerwał się łańcuch orderu świętego Andrzeja Apostoła4.

Poza tym, wszystko szło zgodnie z planem – koronacja odbyła się, następnie wydano manifest koronacyjny, przyjęto delegacje zagraniczne. Cały

ten blask został jednak przyćmiony przez tragedię Chodynki – zły omen, który miał nawiedzać cara do końca jego dni.

Tradycją podczas carskich koronacji był festyn ludowy, pełen atrakcji, darmowego jadła, alkoholu i wszelkich zabaw. Jako miejsce wyznaczono wielki plac ćwiczeń wojskowych, tzw. Pole Chodyńskie. Było tam dużo przestrzeni, zdolnej pomieścić wielki tłum, a poza tym lokalizację uznano za sprawdzoną, ponieważ uroczystości dla ludu odbyły się tam już z okazji koronacji cara Aleksandra III. Jednak w 1896 roku pole było pełne wybojów i otoczone z jednej strony rowem, w dodatku prowadzono tam jeszcze różne roboty ziemne5. W dodatku, w 1888 r. odbyła się tam wystawa, po której nie uprzątnięto bałaganu.

Wykopanych wówczas studni nie zasypano, osłonięto je jedynie jakimiś znalezionymi na miejscu, na pół zgniłymi deskami6.

Za bezpieczeństwo i organizację odpowiadały władze Moskwy, a dokładniej komitet specjalny do spraw organizacji koronacyjnego święta ludowego na czele z gen. I. Berem, zaś w jego skład weszli m.in. architekt inż. Władymir Nikol, płk. (wkrótce generał) Iwanow i władca tytularny Pietrow7. Gospodarzem całej imprezy był wielki książę Sergiusz, szwagier cara8.

Przygotowania zaczęto wcześnie, zimą 1895/1896 r., kiedy zbudowano pierwsze kramy9.

Wiosną już było widać, że teren nie nadaje się do użytku, ale nikt się tym nie przejął. W planach

* J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II. Młodość i pierwsze lata panowania 1868-1900, t. 2, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1998, s. 71.

1 J. Sobczak, Mikołaj II – ostatni car Rosji. Studium postaci i ewolucji władzy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR Bellona, Pułtusk-Warszawa 2009, s. 124.

5 L. Bazylow, Historia Rosji, t. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 395.

2 Ibidem.

6 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II …s. 73.

3 Ibidem.

7 Ibidem, s. 71,

4 Historia Rosji XX wieku. 1894-1922, pod red. Andrieja Zubowa, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2016, s. 84.

8 Ibidem, s. 73.

9 J. Sobczak, Mikołaj II …s. 134.

29

nr 80 zima 2019

poczęstunku i upominków były: piwo z kiełbaskami, zawinięte w kolorową chustę podarki: pół funta kiełbasy, ważąca funta podłużna bułka, tak zwana sajka, cukierki, orzechy, pierniczki, specjalne emaliowane kubki z wymalowanymi pozłacanymi monogramami carskimi oraz osobno dla chętnych broszurka „Święto ludowe”10. Emaliowane naczynia były dla ludzi atrakcją samą w sobie, zwłaszcza, że sprowadzono je z zagranicy, w cenie po dziesięć kopiejek od każdej z czterystu tysięcy sztuk11.

Poza tym tysiące beczek piwa i miodu pitnego.

Wszystko to zupełnie za darmo, dla każdego, kto przyjdzie powitać nowego władcę. Władcę, który miał, wraz z małżonką Aleksandrą, zjawić się o godzinie 14 i machać do tłumu ze specjalnie w tym celu zbudowanego ganku carskiego pawilonu12.

Ludzie ściągali ze wszystkich stron, byle tylko wziąć udział w tak wspaniałym święcie.

Zbudowano kramy, namioty cyrkowe, sklepiki, kioski, pawilony – w sumie około stu pięćdziesięciu budek. Wszystko to ustawiono na zrytym dziurami terenie poligonu wojskowego. Nikt nie pomyślał o zasypaniu licznych dołów, odpowiednim regulowaniu ruchem, zabezpieczeniu dojść i wyjść spod bufetów. Podarki miano zacząć rozdawać od 10 rano – ale kolejki ustawiały się już od północy, a pierwsi goście pojawili się nawet dwa dni wcześniej13. Przez całą noc na polu koczowało ponad 100 tysięcy ludzi14, a przybywało ich z każdą chwilą. Tłum zaczął przelewać się z pola w boczne, ciasne uliczki. Zaczął się ścisk. We znaki dała się pogoda – gorąca, duszna oraz co ważne, bezksiężycowa noc. Panowała całkowita ciemność, ludzie ściskali się coraz bardziej, zaczynali mdleć. Być może już wtedy padły pierwsze ofiary, zaduszone na śmierć napierającymi na nie ciałami15.

Naprawdę źle zaczęło się robić nad ranem, gdy stało się jasne, ilu ludzi ściągnęło na Chodynkę i że jest to znacznie więcej, niż się spodziewano.

A nikt nie chciał odejść bez podarku.

Jeden z moskiewskich rzemieślników, niejaki Wasyl Krasnow, tak usprawiedliwiał swój udział w tym skupisku ludzkim: „Czekać rana, by zjawić

się tam o 10:00 kiedy miano zaczynać rozdawaniu podarków i kubków pamiątkowych, wydawało mi się nierozsądne. Tyle podążającego tam narodu, nic więc nie zostanie, gdy przyjdę rano. A do następnej koronacji czy jeszcze dożyję? Natomiast pozostać bez pamiątki po takiej uroczystości mnie, rodzonemu moskowianinowi, wydawało się sromotnym: cóż to ja, zbędny kołek w płocie? (…) A kubki, mówiono, bardzo piękne i „wieczne” (...).16

Katastrofa wisiała w powietrzu. Tłum szemrał.

Napierał na sotnię zdezorientowanych Kozaków, których notabene, było stanowczo za mało do utrzymania kontroli17. Wtedy gruchnęła plotka – podarków nie starczy dla wszystkich. Ludzie – niewyspani, wymięci, zmordowani i zapewne w dużej części już pijani – uznali, że nie można do tego dopuścić i nie zamierzają odejść z niczym. Przestała być mowa o jakiejkolwiek kolejce.

Zaczęto pchać się jeden na drugiego bez żadnej organizacji i żadnego porządku. Ścisk zwiększał się. Część sprzedających zaczęła pracę znacznie wcześniej niż powinna, w obawie przed linczem lub rzucała prezenty w tłum, zamiast je wydawać18.

Ci, którzy byli na przedzie, dostrzegli doły wtedy, gdy było już za późno. Szturm na baraki się zaczął.

Deski przykrywające rowy pękały pod zbytnim ciężarem i ludzie tracili równowagę, wpadając pod kładki. Tłum pchał się dalej, depcząc tych, którzy leżeli. Policmajster moskiewski, pułkownik Własowski prosił nawet o dodatkowe wsparcie, najlepiej wojskowe, ale wielki książę Sergiusz powiedział, że wojsko jest potrzebne dla ochrony i eskortowania cara, a policja powinna sama zapewnić porządek19. Co więcej, należy zaznaczyć, że policmajster Własowski też nie wiedział o dołach i w ogóle, nie wiedział nic o terenie, jaki przyjdzie mu ochraniać. On i inni funkcjonariusze porządkowi tłumaczyli się następnie iż (…) nie wizytowali wcześniej terenu20. Co jeszcze gorsze, architekt inż. Nikolin mówił później, że dołów nie zasypano umyślnie, żeby powstrzymywały napór tłumów na te bufety21.

10 Ibidem, s. 133.

11 Ibidem, s. 133.

16 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II... s. 72.

12 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II... s. 71.

17 Ibidem, s. 73.

13 Ibidem.

18 Ibidem.

14 S. McMeekin, Rewolucja Rosyjska. Nowa historia, Bellona, Warszawa 2017, s. 45.

19 J. Sobczak, Mikołaj II …s. 135.

15 J. Sobczak, Mikołaj II …s. 134.

21 Ibidem.

30

20 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II …s. 73.

Societas Historicorum

Cała ta panika trwała najwyżej dziesięć, piętnaście minut22. Wściekły, spanikowany tłum nawet nie zauważył, że depcze po dogorywających i po trupach. Dzieci, podsadzone przez rodziców, próbowały się ratować, uciekając po głowach i ramionach23. Podobno też nieboszczycy, których [jeden z policjantów – przyp. aut.] wyciągał z tłumu w tłoku nadal stali jak żywi24. Relacja jednej z mieszkanek Moskwy: Wracając do domu, widziałam kryte wozy z zabitymi. Mówiono, że nad tłumem nie sposób zapanować. Na polu kipiało jak w kotle, a policja nie byłwa w stanie powstrzymać masy spływających ze wszystkich stron ludzi. (…) Ponad dwa tysiące (…) zaduszono na śmierć25.

Na początku mówiono o nawet kilku tysiącach zabitych, ale ostateczna liczba ofiar wyniosła 1389 osób26. Nieboszczyków zwożono do kostnic, szpitali, policyjnych cyrkułów, a wieść o ich losie dotarła w końcu do cara. I wtedy, w pierwszej chwili, car podjął mądrą decyzję – chciał odwołać udział w planowanym balu u markiza Ludwika de Montebello, ambasadora Francji. Chwilę później jednak podjął decyzję mniej mądrą – dał się przekonać swoim doradcom, że gest przyjaźni wobec Francuzów jest ważniejszy niż ponad tysiąc trupów ludzi, którzy przyszli go powitać i życzyć szczęścia w panowaniu27.

Car pojechał na Pole Chodyńskie godzinę później, niż planowano, gdzie mimo wszystko wciąż czekały na niego wiwaty od oczekujących poddanych, a pobojowisko było już z grubsza uprzątnięte – przynajmniej wokół pawilonu carskiego.

Ale kilkaset metrów dalej leżało jeszcze wiele ciał. Było to więc istotnie „święto nad trupami”.28 Mikołaj podobno był nieswój i przygnębiony29.

Za zupełnie niepotrzebny przelew krwi winiono nie jego, a władze miejskie. Mikołaj zasłużył sobie na potępienie swojego ludu tym, że mimo tragedii udał się wieczorem na bal, który można 22 J. Sobczak, Mikołaj II …s. 135.

23 Ibidem.

24 Ibidem.

25 Historia Rosji XX wieku..., s. 84. za M. Wołoszyn, Zielonaja zmieja. Istorija odnoj żyzni, Moskwa 1993, s. 80.

było przełożyć. Profesor Jan Sobczak zwraca jednak uwagę, że Mikołaj II poszedł tam, bo tak rozumiał konieczność wywiązania się z obowiązków wobec sojusznika30 oraz że poprzestał na jednym kontredansie. Trudno jednak wytłumaczyć szeroki uśmiech księcia Sergiusza, który był niejako odpowiedzialny za tę całą katastrofę31.

To w tych dniach po raz pierwszy do cara Mikołaja II przylgnęło przezwisko „Krwawy”32. Ludwik Bazylow pisze: Fatalne wrażenie zrobiło również to, że car wieczorem tego samego dnia wziął udział w uroczystym przyjęciu u ambasadora francuskiego. Katastrofa chodyńska pogłębiła przepaść między carem a ludem, chociaż nawet wtedy nie mogły jeszcze minąć wszelkie iluzje związane z monarchą i prezentowanym przez niego systemem – nastąpić to miało dopiero w roku 190533.

Panowanie Mikołaja zaczęło się od tragedii, co wszyscy uznali za złą wróżbę. Car mógł rozegrać całe to wydarzenie znacznie lepiej, podjął jednak szereg błędnych decyzji, które trwale zraziły do niego poddanych. Tragedia Chodynki była zapowiedzią tego, co miało nastąpić później – rewolucji, abdykacji i w końcu morderstwa znienawidzonego Mikołaja i jego całej rodziny.

Anna Pawlicka Bibliografia:

ӄӄ Bazylow Ludwik, Historia Rosji, t. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. ӄӄ Historia Rosji XX wieku. 1894-1922, pod red. Andrieja Zubowa, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2016. ӄӄ McMeekin Sean, Rewolucja Rosyjska.

Nowa historia, Bellona, Warszawa 2017. ӄӄ Sobczak Jan, Cesarz Mikołaj II. Młodość i pierwsze lata panowania 1868-1900, t. 2, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1998. ӄӄ Sobczak Jan, Mikołaj II – ostatni car Rosji.

Studium postaci i ewolucji władzy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Bellona SA, Pułtusk-Warszawa 2009.

26 J. Sobczak, Cesarz Mikołaj II... s. 75.

30 Ibidem, s. 139.

27 J. Sobczak, Mikołaj II …s. 137.

31 Ibidem, s. 140.

28 Ibidem.

32 Ibidem.

29 Ibidem.

33 L. Bazylow, Historia Rosji, s. 395.

31

nr 80 zima 2019

Osiedle mieszkaniowe Polskich Zakładów Lotniczych w R zeszowie A naliza urbanistyczna

i wybrane zagadnienia z życia osiedla w latach

1938-1956

• Wiek XX •

Czas i miejsce „Osiedle robotnicze WSK”, „kolonia PZL”, „dzielnica Dąbrowskiego” – dom kilku pokoleń, występujący w świadomości Rzeszowian pod różnymi nazwami. Dla naszych potrzeb wystarczy jedno słowo – „osiedle”. Tak mieszkańcy stolicy Podkarpacia przez lata nazywali zabudowany niskimi blokami mieszkalnymi rejon, znajdujący się dziś między ulicami Batalionów Chłopskich, Jarosława Dąbrowskiego i Wincentego Pola. Można się zastanawiać, cóż ciekawego jest w starych budynkach, których czasy świetności dawno minęły, a po wielu remontach i zmianach wizualnych, czasami trudno dostrzec ich pierwotną bryłę.

A jednak jest coś fascynującego w tej zabudowie.

Wystarczy krótka obserwacja, żeby zauważyć, że są to budynki inne niż wszystkie. Półokrągłe wykończenia, przeszklone do samego dachu klatki schodowe i architektoniczna zabawa geometrią, nadają lekkości tym z założenia masywnym i ciężkim obiektom. Między nimi dostrzeżemy budynki, jakie kojarzymy z wielu polskich miast.

Znamy ten styl z krakowskiej Nowej Huty, czy warszawskiej MDM. Rozbudowując osiedle w latach pięćdziesiątych połączono w Rzeszowie przedwojenny, awangardowy modernizm ze stalinowskim socrealizmem.

Nurty, które ukształtowały się w dwóch, skrajnie innych estetykach, tak bardzo od siebie różne, koleje historii zamknęły „za jednym ogrodzeniem”.

32

Spacerując między blokami, zaczynamy zdawać sobie sprawę, że ich mury są niemymi świadkami historii. Widziały wielkie ambicje przedwojennych projektów Rzeczpospolitej, straszny czas okupacji niemieckiej i niemniej traumatyczny okres stalinizmu. Doglądały wielkiej rozbudowy lat pięćdziesiątych. i naiwnych prób normalnego życia w nienormalnych czasach. Z tymi wydarzeniami, zawsze wiązali się ludzie. Bez nich, niesamowita historia budynków byłaby niczym i nie wolno rozrywać tej symbiozy. Postaram się, choć w zarysie, przedstawić historię i życie osiedla od powstania, do zakończenia wielkiego projektu rozbudowy w połowie XX wieku oraz zastanowić się nad wpływem architektury na życie ludzi.

Rzeszów placem budowy Na początku należałoby odpowiedzieć sobie na pytanie, skąd właściwie takie inwestycje budowlane w Rzeszowie, „trzeciorzędowym mieście Galicji”, gdzie w 1931 roku mieszkało niespełna 27 000 ludzi. Odpowiedzi należy szukać w wielkich inwestycjach przemysłowych, które były realizowane w Polsce lat trzydziestych, w ramach wspólnego projektu o nazwie Centralny Okręg Przemysłowy. Jego głównym celem było wzmocnić i usamodzielnić zbrojeniowo kraj, a z oczywistych względów, na budowę wybrano centralną Polskę, widły Wisły i Sanu. Inwestycję

Societas Historicorum

podzielono geograficznie, a Rzeszów znalazł się w południowym regionie „C” – przemysłu przetwórczego. W całym rejonie COP zaczęły powstawać nowoczesne zakłady pracy. Pojawił się przy tym problem socjalno-mieszkaniowy, który omówię na przykładzie Rzeszowa.

Wraz z rozwojem inwestycji rosło zapotrzebowanie na siłę roboczą. Pracownicy byli potrzebni do budowy fabryk, a potem do produkcji. I nie mógł to być każdy. O ile nieskomplikowane intelektualnie prace ziemne czy transportowe na placu budowy mogli wykonywać, w zasadzie wszyscy, to obsługa nowoczesnych obrabiarek czy praca z rysunkiem technicznym wymagała wyszkolonych ludzi. Ściągano ich z każdego kierunku: ze Lwowa, z Warszawy i z Poznania, skąd część fachowców zabrał ze sobą Hipolit Cegielski, tworzący w Rzeszowie filię swojej fabryki. Do miasta napływała nieznana wcześniej liczba ludzi. W 1938 roku liczba mieszkańców przekroczyła 34 000, co oznacza, że przez siedem lat ludność miasta powiększyła się o około 27% (z czego 6000 osób przybyło w samym 1937 roku) . Rodziło to dwa problemy. Po pierwsze, prowincjonalny Rzeszów nie był przygotowany na taki zastrzyk mieszkańców i pojawił się ogromny problem deficytu mieszkań. Na początku 1938 roku brakowało w mieście około dwóch tysięcy izb. Po drugie, koszty wynajmu dostępnych mieszkań poszybowały w górę, podobnie jak ceny towarów i usług. Mimo, że zarówno instytucje miejskie, jak i ogólnopaństwowe chętnie udzielały kredytów na prywatne inicjatywy budowlane, odzew był niewielki, a sytuacja pogarszała się z dnia na dzień. W takich okolicznościach, państwo podjęło decyzję o budowaniu w całym obszarze COP nowoczesnych osiedli mieszkaniowych przy zakładach produkcyjnych. Jednym z nich było osiedle robotnicze (nazywane wówczas „kolonią”) nowopowstałej Fabryki Silników nr 2 Polskich Zakładów Lotniczych w Rzeszowie (obecnie Pratt & Whitney Rzeszów S.A.).

Stan badań Zanim przejdę do zasadniczej części pracy, należy powiedzieć kilka słów o ujęciu tematyki osiedla w literaturze i źródłach. O samym COP napisano dość sporo, pomijając jednak element kolonii robotniczych. Pojawiają się one najczęściej jako dodatkowe informacje do głównego tematu, jakim jest budowa fabryki lub historia

Okręgu. Problem polega na tym, że dokumentacja dotycząca budownictwa mieszkaniowego zachowała się w różnym stanie, zależnie od miejsca. W przypadku Mielca, czy Stalowej Woli do naszych czasów przetrwała spora część dokumentów, w przypadku Rzeszowa są to szczątkowe informacje. Mimo, że COP był wielką inwestycją, do 1939 roku władza nie rozpropagowała jego istnienia. Jeszcze przed wojną powstawały teksty skupione wokół tej tematyki, np. Melchior Wańkowicz opublikował tomik, składający się z relacji literackich z podkarpackiego placu budowy , wydawano czasopismo poświęcone COP, a o niektórych przedsięwzięciach informowała prasa . Były to jednak na ogół opisy krótkie i jedynie informacyjne, które nie wyczerpują przedmiotu naszych rozważań. Należy pamiętać, że projekt miał charakter przede wszystkim militarny, co mogło skutkować chęcią utrzymania go w tajemnicy.

W 1984 roku Jan Chałupski dokonał analizy przyzakładowych osiedli mieszkaniowych COP. Wraz z zespołem studentów Politechniki Rzeszowskiej, stworzył rysunki techniczne budynków, jak i całego osiedla. Późniejsze opracowania szeroko korzystają z jego pionierskiej pracy.

Głównie ta publikacja, jak i kilka zachowanych przedwojennych dokumentów, stanowią podstawę do charakterystyki kwestii urbanistycznych i budowlanych osiedla. Będę także korzystał z pozycji dotyczących historii Rzeszowa, COP i architektury. Szczególnie do okresu powojennego, przydatnymi będą czasopisma „Nowiny Rzeszowskie” i „Wiadomości Fabryczne” (wydawane od początku lat 50.).

Osobną kategorię źródeł stanowi bardzo skromny zbiór fotograficzny. Mimo, że nieliczny, jest bardzo cenny, ponieważ pokazuje w sposób jednoznaczny stan osiedla w danej chwili. Część zbioru to zdjęcia lotnicze, wykonane w 1943, 1944 i 1945 roku. Będę posiłkował się także planami osiedla, opracowanymi lub odnalezionymi przez innych badaczy.

Pewien problem stanowi odkrycie tajemnicy życia codziennego osiedla w interesującym mnie okresie. O czasach przedwojennych i okupacji niestety nie ma takich informacji. Później będą pojawiać się w prasie teksty dotyczące różnych zagadnień z życia osiedla, jednak w pierwszym okresie po wojnie będą to przede wszystkim wzmianki o charakterze propagandowym.

33

nr 80 zima 2019

Jedynym źródłem, które daje możliwość poznania tego aspektu są wspomnienia mieszkańców osiedla, będących pierwszymi osadnikami, zaludniającymi przed wojną dziewicze mury.

Na potrzeby pracy, udało się przeprowadzić i zarejestrować dwie rozmowy o charakterze wspomnieniowym, dotyczące osiedla.

Początki Stało się. W Rzeszowie zaczęły powstawać osiedla robotnicze. Prace projektowe i budowlane rozpoczęły się z opóźnieniem, z powodu przedłużania się prac geodezyjnych. Ostatecznie budowę, której szefem został inż. Wacław Zouzal, rozpoczęto jesienią 1937 roku. Na miejsce nowego osiedla robotniczego PZL wybrano równinne tereny pomiędzy linią kolejową relacji Rzeszów – Jasło, a ulicą Jarosława (wówczas Henryka) Dąbrowskiego, w odległości około kilometra od zakładu pracy. Plan zakładał budowę siedemnastu trzykondygnacyjnych bloków, jednak do wybuchu wojny powstało jedynie dziewięć. Budynki stanęły w dwóch osiach północ-południe,

co zapewniało należyte naświetlenie mieszkań.

W pierwszej osi powstały cztery bloki robotnicze i jeden majsterski. W drugiej, oddzielonej pasem zieleni, dwa urzędnicze oraz dwa inżynierskie.

Na południe od nich zbudowano hotel PZL, a najdalej w kierunku północno-wschodnim, znajdowała się willa dyrektora zakładu oraz willa „bliźniak” dwóch jego zastępców. W ramach osiedla zaprojektowano także place zabaw i gospodarcze, obiekty użyteczności publicznej, jednak wybuch wojny przerwał prace budowlane. Budynki mieszkalne powstawały w trzech standardach: robotniczym, majsterko-urzędniczym i inżynierskim.

Z oczywistych względów budynki osiedla musiały być, w miarę możliwości, tanie. Cechowały się prostą bryłą, a elewacje wykończono zwykłym, szarym tynkiem. Mimo to widać awangardowy styl budowlany polskiego międzywojnia, szczególnie w przypadku dwóch willi. Zabawa formą, wysuwanie poza bryłę budynku całych pokoi, tworzenie półokrągłyc h tarasów, nazywamy właśnie modernizmem lat trzydziestych. Montowano okna różnej wielkości i kształtu – nad

Legenda: kolor niebieski – budynki powstałe do 1939 roku kolor czerwony – budynki powojenne r – blok robotniczy m – blok majsterski u – blok urzędniczy i – blok inżynierski d – willa dyrektora z – willa zast. dyrektora h – hotel PZL Il.1. Osiedle mieszkaniowe PZL w Rzeszowie. Plan wykonany na podstawie pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 119).

34

Societas Historicorum

Il. 2. Bliźniacza willa dla zastępców dyrektora PZL. Przedruk z pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 122).

wielkim prostokątnym, mniejsze okrągłe. Kreatywną geometrią komponowano różne bryły w jedno. Wszystko to powoduje, że budynki cechują lekkość i nietuzinkowość, nadające im nowoczesnego wyglądu. Nawet w tanich, z założenia, blokach przemycano aktualne nurty architektoniczne. Cokoły i podmurówki wykończono klinkierowymi płytkami, a niektórym narożnikom, nadano półokrągły kształt (nawet w piwnicy). Nowoczesny charakter podkreślały przeszklone do samego dachu klatki schodowe, dzieląc wizualnie budynek, co optycznie odejmowało mu ciężaru. Na samym dole i u szczytu bloków znajdowały się małe okienka, od piwnic i strychów, które niczym klamra kompozycyjna w literaturze, zamykały kompozycję budynku.

Pierwsze osadnictwo W 1938 roku przybyli na powstałe w ekspresowym tempie osiedle pierwsi osadnicy. Pani Cecylia Skórzak, która w lipcu 1939 roku przyjechała do Rzeszowa z Poznania wspomina, że osiedle przypominało jeden wielki plac budowy. Świadczy to o pośpiechu, z jakim wykonywano wszelkie prace. Pozostawiono niezabezpieczone studnie i niewykończone mieszkania, ale sytuacja wymagała, aby zasiedlanie zacząć najszybciej jak się da.

Struktura społeczna pierwszych mieszkańców

była bardzo zróżnicowana: przybywali z okolicznych miejscowości ludzie, którym udało się znaleźć pracę w fabryce PZL oraz fachowcy różnego szczebla (robotnicy, majstrowie, urzędnicy i inżynierowie), sprowadzani z każdego zakątka kraju. Oferowano dość dobre, jak na rzeszowskie warunki, zarobki. Robotnicy niewykwalifikowani mogli liczyć na pensję w granicach 70 – 120 zł, rzemieślnicy do 500 zł, majstrowie do 700 zł, a brygadziści nawet do 1000 zł miesięcznie.

W 1939 roku kilogramowy chleb żytni kosztował około 30 groszy, kilogram ziemniaków około 9 groszy, litr mleka około 25 groszy, a średnia pensja miesięczna robotnika przemysłu metalowego wynosiła około 150 zł. Ludzi chętnych do pracy było bardzo dużo, ale wykwalifikowanych niewiele. Zakład tak bardzo potrzebował pracowników, że organizowano Kursy Pomocy Fachowej, które douczały zawodu przyszłych pracowników (ze średnim wykształceniem, najczęściej po maturze). Elitę intelektualną i społeczną osiedla stanowili inżynierowie i dyrektorzy. Do swojej willi wprowadził się dyrektor naczelny Henryk Poreyko, a do sąsiadującego z nią „bliźniaka” jego zastępcy: dyrektor techniczny Dziewoński i dyrektor administracyjny Bieliński. Mistrzowie i inżynierowie przybywali z Fabryki Silników nr 1 w Warszawie, a także z innych ośrodków, przede 35

nr 80 zima 2019

Il. 3. Bloki robotnicze i blok majsterski widziane od strony południowej, około 1939 roku. Przedruk z pracy M. Furtaka (dz. cyt., s. 300).

wszystkim ze Lwowa i z Poznania, skąd w 1938 roku, przyjechał także ojciec Cecylii Skórzak.

Do pracy przybywali specjaliści, absolwenci poznańskich szkół rzemieślniczych, Politechniki Lwowskiej i Warszawskiej, Szkoły Wawelberga i Rotwanda. Wszystko po to, aby jak najszybciej zacząć pracę. W takim stanie osiedle znajdowało się w przełomowym momencie historii świata.

Nastał wrzesień 1939 roku.

Okres okupacji niemieckiej 1939-1944 Cecylia Skórzak wspomina, że początek wojny spędziła wraz z rodziną i sąsiadami w schronie przeciwlotniczym. Kiedy wyszli, w blokach nie było szyb, a teren dookoła nich spowiła warstwa szkła. Niemcy wkroczyli do Rzeszowa na przełomie pierwszego i drugiego tygodnia września.

Oprócz spraw administracyjnych, szybko skupili swoją uwagę na obiektach PZL. Rzeszowska fabryka przez całą wojnę pracowała dla III Rzeszy pod nazwą Flugmotorenwerke Reichshof GmbH oraz Daimler Benz. Niemcy rzadko dokańczali rozpoczęte przed wojną przedsięwzięcia, chyba że było to konieczne dla ich interesu.

Oś bloków inżynierskich i urzędniczych, w dniu wybuchu wojny nie była jeszcze wykończona, ale prace były na tyle zaawansowane, że okupant postanowił je skończyć. Po tym, do budynków wprowadziły się rodziny niemieckie. Osiedle żyło z daleka od centrum miasta, na uboczu, ale atmosfera wojenna była ciągle obecna.

Na pasie zieleni, między dwoma rzędami bloków, znajdowały się baraki. Trudno powiedzieć czy zostały zbudowane jeszcze przed wojną jako pomieszczenia budowlane, czy już w jej trakcie, ponieważ pierwszym źródłem potwierdzającym ich istnienie jest zdjęcie lotnicze z 1943 roku. Pojawiają się także na niemieckich planach 36

miasta. Według relacji Cecylii Skórzak, znajdował się w nich szpital polowy, gdzie codziennie pełniły dyżur kobiety z innego bloku osiedla.

Obierały ziemniaki, przygotowywały jedzenie i pomagały przy obsłudze kompleksu. Na tym samym zdjęciu z października 1943 roku widzimy poukładane stosy drewnianych bali, na placu pomiędzy blokami, a linią kolejową. Cecylia Skórzak wspomina, że do ich rozładowywania z wagonów, sprowadzani byli z kierunku miasta robotnicy przymusowi. Mieszkańcom osiedla nie wolno było się zbliżać do pilnowanych, głodnych więźniów. Tylko czasami, korzystając z nieuwagi strażników, udawało się rzucić nieszczęśnikom coś do jedzenia. Również tutaj nie obyło się bez traumatycznych przeżyć. Któregoś razu, po pracy, Niemcy nie mogli doliczyć się ustawionych w czwórki robotników. Krótkie poszukiwania wykazały, że jeden z nich skrył się w stosach drewna. Za próbę ucieczki został zastrzelony na miejscu, a jego ciało zabrali ze sobą więźniowie.

Cecylia Skórzak mieszkała wtedy na najwyższym piętrze ostatniego bloku robotniczego, przez co miała dobry widok na całe osiedle. Opisuje ona także sytuację, która rozegrała się na pasie zieleni między blokami, gdzie rosły wysokie trawy i zboża. Niemcy próbowali zatrzymać i wylegitymować, mieszkającego na osiedlu inżyniera Kowalewskiego. On jednak zaczął uciekać, nie reagując na okrzyki wzywające do zatrzymania i skierował się w gęstą roślinność, licząc na możliwość ukrycia, jednak wcześniej dosięgnęła go niemiecka kula. Kolejny mieszkaniec osiedla zginął w wojennej zawierusze.

Porównując zdjęcia z 1943 i 1945 roku (zob. il.

4 i 5), zauważymy że zniknęły baraki znajdujące się za torami. Nasz świadek wspomina, że podczas okupacji pełniły rolę magazynów, a zaraz

Societas Historicorum

Il. 4 Osiedle PZL na fragmencie niemieckiego zdjęcia lotniczego Rzeszowa z 3 października 1943 roku. Źródło: https://fotopolska.eu.

Il. 5 Osiedle PZL na fragmencie zdjęcia lotniczego RAF Rzeszowa z 5 stycznia 1945 roku. Źródło: https:// fotopolska.eu.

przed wycofaniem się Niemców, zostały przez nich spalone. Na zdjęciu z 1945 roku rzucają się także w oczy podłużne wgłębienia ziemne, przecinające osiedle. Prawdopodobnie nie są to okopy, a rowy przeciwlotnicze, które wykonywane były w tym okresie w całym mieście.

władze PZL także mieszkały w blokach inżynierskich, ponieważ zabudowa willowa była zajęta przez ludzi Wschodu.

Obecność Sowietów i potrzeba zapewnienia im bezpieczeństwa, doprowadziły do ogrodzenia czterech bloków na przełomie lat 40. i 50. Jedyne wejście na osiedle znajdowało się u zbiegu dzisiejszych ulic Niedzielskiego i Dąbrowskiego, a rodziny odwiedzające bliskich, mieszkających w zamkniętej strefie, musiały legitymować się dowodami osobistymi.

Czasy stalinizmu Niemcy ostatecznie wycofali się z miasta na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku. Dotychczasowi lokatorzy bloków urzędniczych, inżynierskich oraz willi w popłochu uciekali na zachód przed zbliżającą się do Rzeszowa armią czerwoną. Zostawiali cały dobytek, uchodząc z przysłowiowymi „dwiema walizkami”, co spowodowało, że w powojennej zawierusze, osiedle stało się miejscem gdzie kwitł proceder szabrownictwa.

Mieszkańcy okolicznych miejscowości i wsi przyjeżdżali po łatwe łupy i całymi furmankami wywozili meble i sprzęt domowy. Oprócz Polaków, którzy wprowadzili się do opustoszałych mieszkań, część z nich zajęli Sowieci. Szczególną grupę, która zamieszkała w blokach inżynierskich, stanowili tak zwani doradcy, dobrze znani w powojennej historiografii. Byli to ludzie skierowani do pracy w zakładach przemysłowych, jako głos doradczy, mający na celu dzielenie się doświadczeniem. Mimo, że oficjalnie nie zajmowali stanowisk dyrektorskich, stanowili faktyczną władzę i zwierzchnictwo, decydując o zatrudnieniu i produkcji. Warto wspomnieć, że w pierwszym okresie powojennym, polskie

Mimo wszystko Nie możemy zapominać, że w strasznym czasie okupacji niemieckiej i stalinizmu, podejmowano próby normalnego życia. Cecylia Skórzak wspomina życie towarzyskie, jakie toczyło się na ławkach przed blokami. Dzieci nie mając do dyspozycji zabawek, spędzały aktywnie czas, grając na przykład w „dwa ognie”. Przez krótki okres funkcjonowało na osiedlu boisko z bieżniami (w latach pięćdziesiątych wybudowano w jego miejscu hotele robotnicze). Alfred Zarszyński wspomina działający przez chwilę w bliźniaczej willi dom kultury, gdzie oprócz biur Zakładowego Klubu Sportowego „Stal”, organizowano półkolonie dla dzieci i kino . Do czasu wielkiej rozbudowy osiedla w latach pięćdziesiątych, tereny wokół bloków wykorzystywano powszechnie do uprawy rolnej, a prywatna hodowla nie budziła zdziwienia. W czasach niedoborów aprowizacyjnych powszechnym 37

nr 80 zima 2019

Il. 6. Blok majsterski i bloki robotnicze widziane od strony wschodniej, około lat 1939-1945. Przedruk z pracy M. Furtaka (dz. cyt., s. 300).

zjawiskiem stało się działanie na własną rękę.

W pamięci mieszkańców osiedla odnajdujemy kury i gęsi hodowane w podziemnych schronach, czy kozę przypiętą na sznurku pod oknem.

W międzyczasie powstało przy ul. Pstrowskiego (obecnie Dominikańska) kino „Przodownik”, które obecne jest we wspomnieniach co najmniej dwóch pokoleń mieszkańców nie tylko osiedla, ale i całego miasta.

Okres rozbudowy Przedwojenny problem deficytu mieszkań nie został rozwiązany. Wojna przerwała prace budowlane, a napływ ludzi ze wsi do miast po 1944 roku oraz potrzeba jak najszybszego wznowienia produkcji zakładów na jak największą skalę, wymagała natychmiastowego wznowienia budownictwa mieszkaniowego. W Rzeszowie zwrócono wówczas uwagę na przedwojenne osiedle PZL i podjęto decyzję o jego rozbudowie. Kierownictwo przedsięwzięciem objęła Dyrekcja Budowy Osiedli Robotniczych w Rzeszowie. Zgodnie z założeniami realizmu socjalistycznego, budynki miały być socjalistyczne w treści i narodowe w formie. Osiedle miało być funkcjonalne, wyposażone w przestrzeń usługową, kompleks kulturalno-rozrywkowy, kawiarnię, kino, dom kultury, bibliotekę oraz placówkę pocztowo-komunikacyjną.

Jeszcze we wrześniu 1949 roku, prasa donosiła o wielkich pracach budowlanych w mieście.

Do końca tego roku zrealizowano dwa bloki, a w następnym kolejne dwa, w stylu nawiązującym do przedwojennego. Większa rozbudowa zaczęła się w 1950 roku, kiedy rozpoczęto tworzenie nowego osiedla, wkomponowanego w przedwojenne budynki COP. Nowa dzielnica 38

miała być wykonana w stylu socrealistycznym, zgodnie z doktryną państwową. Koncepcja urbanistyczna nawiązywała do francuskiej zasady entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), która zakładała umieszczenie zabudowy pałacowej w osi, pomiędzy obiektami architektonicznymi, a ogrodami. Przy ulicy Dąbrowskiego zaczął powstawać Zakładowy Dom Kultury WSK, który w formie miał przypominać mały pałac. Władysław Hennig zaznacza, że budynek został zaprojektowany przez architekta Zbigniewa Józefa Polaka dla miasta Łodzi, lecz ostatecznie został wybudowany w Rzeszowie, stając się centrum nowego osiedla W kierunku północno-zachodnim, poprowadzono od domu kultury zieloną oś spacerową, prowadzącą do stacji kolejowej Rzeszów Osiedle, a dokładnie po drugiej stronie przewidziano przestrzeń parkową.

Prostopadle do tej linii, wzdłuż ulicy Dąbrowskiego, powstały kolejne budynki.

Większość z nich, pełniła dwie funkcje. W górnej części znajdowały się mieszkania, a w dolnej część usługowo-handlowa. Wykonano zdobione gzymsy, betonowe balustrady, attyki wieńczące budynki, i wysunięte, podkreślone ramy okienne. Z powodów finansowych budynkom nie wykończono elewacji, zostawiając je w stanie zwykłej cegły, natomiast należy zaznaczyć, że wszystkie obiekty zostały wybudowane i oddane w ramach planu 6letniego, to jest do 1956 roku, co oznacza, że wykonano je w ekspresowym tempie. Paweł Grata policzył, że „dzięki «rzeszowskiemu tempu» w budownictwie w latach 1949-1953 wzniesiono w mieście aż 50 nowych bloków mieszkalnych”. Bloki wykańczano już po ich zaludnieniu. Z racji ograniczenia kosztów, rezygnowano z bogatych zdobień i precyzyjnego

Societas Historicorum

Człowiek a miejsce zamieszkania Dlaczego ludzie wędrują do miast? Miasto daje większą swobodę i wolność jednostki, wyższe zarobki za mniejszy czas pracy, większy komfort i kulturę oraz szerszy dostęp do towarów i usług . Obecne budownictwo mieszkaniowe dostosowane jest do innego modelu rodziny niż dawniej.

W połowie XX wieku tradycyjna rodzina była podstawą społeczeństwa. Ludzie traktowali dom, jako coś stałego, przewidzianego na lata. Często w jednym domu, czy mieszkaniu żyły rodziny Il. 7. Pocztówka z 1950 roku, przedstawiająca dwa bloki z pokolenia na pokolenie, uzależniając nieraz wybudowane po. Widok od strony południowej. swoją pracę, czy edukację od miejsca zamieszŹródło: domena publiczna. kania. Wówczas stawiano w budownictwie na praktyczność, wygodę i spokój (przede wszystwykończenia, ograniczając się w tym działaniu kim psychiczny). W dzisiejszych czasach, rodzina tylko do najbardziej widocznych budynków w są- często odchodzi od modelu tradycyjnego. Coraz siedztwie domu kultury. Budynki „schowane” więcej jest rozbitych małżeństw, czy ludzi żyjąw głębi osiedla, zostały uproszczone. Oprócz blo- cych samotnie. Coraz mniej rodziców decyduje ków mieszkalnych, na osiedlu powstały budynki się na potomstwo. Możliwości edukacji i pracy użyteczności publicznej: przedszkole, zespół w dowolnym miejscu w kraju, czy za granicą, budynków Wyższej Szkoły Inżynierskiej (obec- powodują że mieszkanie stało się czymś bardziej nie Politechnika Rzeszowska), kompleks hoteli ulotnym. Nie jest już ono przewidziane na całe robotniczych, a w domu kultury zainstalowano życie, a co dopiero na kilka pokoleń. Teraz często dom, czy blok jest tylko miejscem chwilowego znane, rzeszowskie kino „Mewa”. postoju człowieka – podczas dorastania, studiów,

Legenda: kolor niebieski – budynki powstałe do 1939 roku kolor czerwony – budynki powojenne kolor zielony – oś urbanistyczna nowego osiedla d – Zakładowy Dom Kultury WSK p – przedszkole w – budynki Wyższej Szkoły Inżynierskiej h – kompleks hoteli robotniczych Il.8.Osiedle Dąbrowskiego w Rzeszowie. Plan wykonany na podstawie pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 119).

39

nr 80 zima 2019

Il. 9. Zakładowy Dom Kultury WSK w Rzeszowie. Widok od strony północnej. Pocztówka PTTK z 1959 roku. Źródło: https://fotopolska.eu.

czy aktualnego miejsca pracy. Powoduje to, że budownictwo mieszkaniowe zmieniło swój profil, stawiając przede wszystkim na ilość – jak najwięcej mieszkań, na jak najmniejszej powierzchni, z pominięciem elementów takich jak przestrzeń osobista, czy harmonia.

Koncepcja według której budowano osiedle PZL w Rzeszowie, a nawet powojenne budynki socrealistyczne cechowała się tym, czym według Witruwiusza powinna cechować się sztuka budowania – trwałością, użytecznością i pięknem . Trwałości tym obiektom nie można odmówić, grube solidne mury i materiały wykończenia spowodowały, że do dziś budynki stoją w nienagannym stanie. Ich piękno, pomimo że subiektywne, także należy docenić. Pomimo braku środków na wymyślne zdobienia, dbano zawsze, aby przemycić w projekcie coś dla oka. Skromność i smak, z jakim wykończono budynki, powoduje że nie wzbudzają odrazy, a oczy przechodniów nieraz kierują spojrzenie na interesujące szczegóły. W końcu użyteczność. W tamtych czasach tereny wokół miasta i zakładu pracy spowijały nieużytki. Nie trzeba było, tak jak dziś, planować 40

osiedli na skromnych, mocno ograniczonych areałach. Zabudowa była niska, a jej zagęszczenie umiarkowane, przez co mieszkańcy posiadali swoją przestrzeń prywatną. Jacek Gyurkovich w swojej książce Architektura w przestrzeni miasta wymienia kilka elementów, których ludzie oczekują od swojego miejsca zamieszkania . Znajdują się tam między innymi bezpieczeństwo, przyjazny klimat przestrzenny, dostępność, wygoda, czy piękno.

Pomijając czasy wojny i okupacji, nie można osiedlu PZL odmówić bezpieczeństwa. Zaraz po tym, jak cały obszar ogrodzono pod koniec lat czterdziestych, do przedwojennych willi sprowadziły się władze komunistyczne.

W jednej z nich, przez długi czas, mieszał sekretarz wojewódzki PZPR Władysław Kruczek, w wyniku czego, uliczki osiedla regularnie przemierzały patrole Milicji Obywatelskiej, co we wspomnieniach mieszkańców było traktowane jako (paradoksalnie) gwarant bezpieczeństwa, szczególnie po zmroku. W kwestii przyjaznego klimatu przestrzennego, osiedle zostało zaprojektowane z zapleczem socjalnym.

Societas Historicorum

Przewidziano place i budynki gospodarcze, zbudowano przestrzeń parkową i Ogródek Jordanowski. Ogromne (jak na dzisiejsze standardy) przestrzenie między budynkami wypełniły drzewa i krzewy, zapewniające spokój i możliwość relaksu. Skomponowały się one z przestrzenią spacerową i perełką osiedla – budynkiem pałacowym. Jeśli chodzi o dostępność, do towarów, usług, czy edukacji, to można powiedzieć, że osiedle PZL było i jest samowystarczalne. Zwłaszcza rozbudowa z lat pięćdziesiątych dostarczyła niezbędnego zaplecza. Na osiedlu pojawiły się sklepy, od spożywczego po obuwniczy, biblioteka, kino, dom kultury, zbudowano żłobek, przedszkole, szkołę podstawową oraz szkoły wyższe.

W bezpośrednim sąsiedztwie osiedla powstały pierwsze budynki Wyższej Szkoły Inżynierskiej (obecnie Politechnika Rzeszowska) i basen, oprócz tego apteki, fryzjer, kioski i innego rodzaju punkty usługowe. Wygodę zapewniały mieszkania o powierzchni sześćdziesięciu, czy stu metrów kwadratowych, metraże dużo powyżej późniejszych standardów. Przemyślano ustawienie budynków, tak aby słońce docierało do wszystkich pomieszczeń, do tego strychy, piwnice i maksymalnie trzy kondygnacje.

Połączenie niejako dwóch odrębnych osiedli (przedwojennego i socrealistycznego) w jedno z tak pozytywnym efektem wizualnym wskazuje na wysokie zdolności urbanistyczne autorów takiego przedsięwzięcia. Unikatową jest bowiem umiejętność spełnienia potrzeby pewnej ciągłości architektonicznej, której nie należy mylić z monotonią1. Do tego zauważamy uniwersalność formy, dzięki której osiemdziesięcioletnie budynki nawet dziś nie wyglądają na przestarzałe. Wszystko to wpływa pozytywnie na samopoczucie mieszkańców osiedla. Dużo zieleni, przestrzeń osobista, bezpieczeństwo i zachowanie obowiązujących od czasów Witruwiusza zasad architektonicznych sprawia, że mieszkańcy mają szansę traktować osiedle jak coś więcej, niż miejsce noclegowe między obowiązkami, a pracą. Mają możliwość traktować je jak Dom. Pro memoria Jan Chałupski kilkukrotnie, na łamach różnych czasopism, czy w autorskich monografiach 1 Zob. S. Giedion, Przestrzeń, czas i architektura, Warszawa 1968, s. 31.

Il. 10. Zakładowy Dom Kultury WSK w Rzeszowie (obecnie Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego).

Widok od strony wschodniej. Fot. Michał Wiatr. Źródło: www.podkarpackiefilm.pl

podkreślał, że przedwojenne osiedle PZL w Rzeszowie jest cennym zabytkiem2. Do dziś jest domem wielu ludzi i żyje razem z nimi, przez co, być może, zapominamy jego niesamowitą historię. Kolejne remonty, docieplenia budynków i nadbudowywanie pięter, czasami gubią pierwotny kształt bryły. Na szczęście wprawne oko bez trudu może ciągle dostrzec to, co najciekawsze.

Nie wolno zapominać, jak ważny w dziejach osiedla jest czynnik ludzki. Zostało zbudowane przez ludzi, dla ludzi i mimo zaangażowania w ten proces ideologii, zwłaszcza po II wojnie światowej, najważniejszymi były zawsze jego funkcje praktyczne.

Pomijając kilka mieszkań resortowych, większość lokatorów osiedla stanowili ludzie związani z WSK w Rzeszowie. Wytworzyło to swego rodzaju więź, której efektem była miejska tożsamość mieszkańców. Ludzie wiedzieli o sobie więcej niż o zwykłych sąsiadach. Widząc się, choćby przelotnie, w miejscu pracy, identyfikowano konkretną osobę z danym wydziałem lub nawet gabinetem w fabryce. Na wykształcenie się tej wspólnoty, na pewno miała wpływ władza, która wiele przedsięwzięć społecznych opatrywała przymiotnikiem „zakładowy”, a połączenie życia fabryki z życiem robotników było bardzo a propos państwowej doktryny. Tak powstał Zakładowy Dom Kultury, czy Zakładowy Klub Sportowy „Stal Rzeszów”. Miejsce pracy było punktem odniesienia większości mieszkańców osiedla. Sytuacja zaczęła się zmieniać po przemianach ustrojowych. WSK Rzeszów została 2 Zob. J. Chałupski, L. Lichołai, Rzeszów – osiedle PZL, [w:] Spotkania z zabytkami, 1995, T. 19, nr 3 (97), s. 38.

41

nr 80 zima 2019

sprywatyzowana, a zakład stracił kontrolę nad osiedlem na rzecz miasta. Fabryka o międzynarodowym zasięgu ściągnęła (niczym ta przedwojenna) nowych pracowników, którzy nie mają już nic wspólnego ze starym rzeszowskim osiedlem, a jego tożsamość żyje tak długo, jak będą żyć ostatni jego mieszkańcy-pracownicy WSK. Warto zaznaczyć, że obiekt naszych rozważań, jest najstarszym osiedlem blokowym i jedynym socrealistycznym w Rzeszowie, a o jego wartości nie stanowi sama zabudowa. Należy zastanowić się, czym właściwie jest zabytek i spróbować odpowiedzieć sobie na pytanie, czy przestrzeń miejska, sama w sobie, może nim być. Konkluzja wydaje się prosta, ponieważ jeśli rynek średniowiecznego miasta, abstrahując od jego zabudowy, w swoim układzie jest dla nas bogatym źródłem, świadectwem i pamiątką historii, to koncepcja urbanistyczna socrealistycznego osiedla ma do tego takie samo prawo. Rozważania na temat osiedla PZL w Rzeszowie, oprócz ogromnej chęci i jeszcze większej potrzeby zachowania ulotnych historii zapisanych jedynie w pamięci ludzi, są przy okazji przyczynkiem do zastanowienia się nad historią współczesną i potwierdzeniem, że pozornie nieciekawe, nienadające się do pracy historyka obiekty, w połączeniu z życiem ludzi, stają się pełnoprawną historią, która wymaga zbadania i opisania, aby być zachowaną w sposób trwały.

Hubert Babula

42

Aneks: Relacje: ӄӄ Rozmowa z Cecylią Skórzak. Rzeszów, 18.05.2019. Nagranie własne (zał. kwestionariusz). ӄӄ Rozmowa z Alfredem Zarszyńskim. Rzeszów, 18.05.2019. Nagranie własne (zał. kwestionariusz).

Załączniki: ӄӄ Kwestionariusz/karta relacji Alfreda Zarszyńskiego. ӄӄ Kwestionariusz/karta relacji Cecylii Skórzak.

Bibliografia: ӄӄ 80 lat historii zakładu, Pratt & Whitney Rzeszów S.A., http://www.pwrze.com/o-firmie/osiemdziesiat-lat-historii-pwr/ (dostęp: 22.05.2019). ӄӄ Chałupski J., Lichołai L., Rzeszów – osiedle PZL, [w:] Spotkania z zabytkami, 1995, T. 19, nr 3 (97). ӄӄ Chałupski J., Osiedla mieszkaniowe budowane przy fabrykach i zakładach przemysłowych w rejonie przetwórczym COP w latach 1936-1939: geneza i forma, monografia w ramach „Zeszytów naukowych Politechniki Rzeszowskiej”, Rzeszów 1984. ӄӄ Chałupski J., Osiedla mieszkaniowe budowane przy fabrykach i zakładach przemysłowych w rejonie przetwórczym COP w latach 1936-1939: geneza i forma, Rzeszów 1987 (uzupełnienie wcześniejszego wydania). ӄӄ Dzieje Rzeszowa. Rzeszów w latach 19451989, T. 4, pod red. W. Bonusiaka, Rzeszów 2012. ӄӄ Dzieje Rzeszowa. Rzeszów w okresie międzywojennym i okupacji (1918-1944), T. 3, pod red. F. Kiryka, Rzeszów 2001. ӄӄ Eugeniusz Kwiatkowski i Centralny Okręg Przemysłowy, a współczesne procesy modernizacyjne na Podkarpaciu, pod red. P. Graty, Rzeszów 2015. ӄӄ Furtak M., COP: Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939. Architektura i urbanistyka, Łódź 2014. ӄӄ Giedion S., Przestrzeń, czas i architektura.

Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968.

Societas Historicorum

ӄӄ Gyurkovich J., Architektura w przestrzeni miasta, Kraków 2010. ӄӄ Kaczmar B., Rzeszów miastem COP, Rzeszów 2001. ӄӄ Kotula F., Z dziejów Rzeszowa 1939-1944: losy rzeszowskich zabytków i pamiątek, wyd.

2 – uzup. przez M. Jarosińską, Rzeszów 1998. ӄӄ Kryszczukajtis W., Jego ekscelencja miasto, Warszawa 1967. ӄӄ Mały rocznik statystyczny 1939, pod red. S. Szulca, R. X, Warszawa 1939. ӄӄ Rybka A., Centralny Okręg Przemysłowy, a polska awangardowa urbanistyka międzywojenna, Rzeszów 1995. ӄӄ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red.

B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, T. X, s.

151, Warszawa 1889. ӄӄ Wańkowicz M., C.O.P. Ognisko siły – Centralny Okręg Przemysłowy, Warszawa 1938. ӄӄ Wejchert K., Przestrzeń wokół nas, Katowice 1993.

Prasa: ӄӄ „Nowiny Rzeszowskie” (1949- ). ӄӄ „Wiadomości fabryczne” (1952- ). ӄӄ „Zew Rzeszowa” (1937-1938).

Materiały filmowe: ӄӄ Polska Kronika Filmowa, 1950, nr 27/50, WFDiF. ӄӄ Rzeszowskie lekcje architektury – serial dok.

TVP Rzeszów, realizacja B. Babelski, 2014.

Spis ilustracji: 1. Osiedle mieszkaniowe PZL w Rzeszowie. Plan wykonany na podstawie pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 119).

2. Bliźniacza willa dla zastępców dyrektora PZL. Przedruk z pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 122).

3. Bloki robotnicze i blok majsterski widziane od strony południowej, około 1939 roku. Przedruk z pracy M. Furtaka (dz. cyt., s. 300).

4. Osiedle PZL na fragmencie niemieckiego zdjęcia lotniczego Rzeszowa z 3 października 1943 roku. Źródło: https://fotopolska.eu.

5. Osiedle PZL na fragmencie zdjęcia lotniczego RAF Rzeszowa z 5 stycznia 1945 roku. Źródło: https://fotopolska.eu.

6. Blok majsterski i bloki robotnicze widziane od strony wschodniej, około lat 1939-1945. Przedruk z pracy M. Furtaka (dz. cyt., s. 300).

7. Pocztówka z 1950 roku, przedstawiająca dwa bloki wybudowane po. Widok od strony południowej. Źródło: domena publiczna.

8. Osiedle Dąbrowskiego w Rzeszowie. Plan wykonany na podstawie pracy J. Chałupskiego (dz. cyt., s. 119).

9. Zakładowy Dom Kultury WSK w Rzeszowie.

Widok od strony północnej. Pocztówka PTTK z 1959 roku. Źródło: https://fotopolska.eu.

10. Zakładowy Dom Kultury WSK w Rzeszowie (obecnie Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego). Widok od strony wschodniej. Fot. Michał Wiatr. Źródło: www.podkarpackiefilm.pl

43

nr 80 zima 2019

Żywienie żołnierzy USA w okresie II wojny światowej •Wiek XX• Jednym z najważniejszych obowiązków dowódcy od czasów starożytnych pozostawała kwestia wyżywienia swych żołnierzy. Nie zmieniło się to do czasów pierwszej wojny światowej, kiedy to wprowadzenie karabinów maszynowych, karabinów powtarzalnych i szybkostrzelnej artylerii wymusiło zmianę tego poglądu. Od tego czasu podstawowym problemem logistyki stało się zaopatrywanie armii w amunicję. Jednak problem dostarczania na front żywności nie zniknął i stawał się coraz poważniejszy wraz z rozwojem myśli wojskowej i zmianami sposobu prowadzenia wojen. Z pomocą przyszedł rozwój techniki. Pojawienie się sucharów i konserw pozwoliło w łatwiejszy sposób odżywiać armię zwłaszcza po tym, jak musiano zarzucić wallensteinowską koncepcję wojny, którą żywi wojna. Zaczęto wprowadzać ustandaryzowane racje żywnościowe, które produkowane były masowo. Jak pisze Martin van Creveld, każdy dowódca musiał upewnić się, że będzie w stanie dostarczyć każdemu ze swych żołnierzy dziennie trzy tysięcy kalorii. Nie inaczej było w przypadku armii amerykańskiej, która by dobrze walczyć, musiała być odpowiednio wyżywiona. Niniejszy artykuł skupia się głównie na europejskim teatrze działań wojennych i nie wyczerpuje poruszanego w nim zagadnienia. Jest on próbą zarysowania znacznie szerszego tematu, którego dogłębne i całościowe zbadanie wymagałoby pogłębionych studiów badawczych oraz znacznie szerszego studium, niż ten artykuł.

Wyżywienie było zawsze jednym z podstawowych tematów poruszanych przez żołnierzy wszystkich walczących armii. W wielu z nich starano się by żołnierze zjedli choć jeden ciepły posiłek dziennie, jednak nie zawsze było to możliwe. Jedną z prób rozwiązania tego problemu stały się słynne rodzime „garkuchnie”. Nie inaczej było w armii USA na froncie europejskim. Żywność, paliwo, amunicja były dowożone przez ciężarówki Red Ball Express, prowadzone głównie przez Afroamerykanów, tworzące system jednokierunkowych szos wiodących z, i na front, zarezerwowanych wyłącznie dla dostaw zaopatrzenia1. Niestety system ten nie funkcjonował idealnie, gdyż żołnierze amerykańscy często nie otrzymywali wszystkich produktów, które

1 M. van Creveld, Żywiąc wojnę. Logistyka od Wallensteina do Pattona, Tetragon/Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2014, s. 12.

1 Ibidem, s. 288.

44

powinni, zwłaszcza tych lepszej jakości. Jak pisze Steven E. Ambrose: Pierwsi swoją działkę zabierali dokerzy rozładowujący statki przypływające z Ameryki. Kolejarze bez zahamowani częstowali się przeznaczonymi dla żołnierzy na froncie batonikami Milky Way i piwem Schlitza, które w transporcie kolejowym bez przerwy „się tłukło”. Kierowcy ciężarówek brali Lucky Strike’i (ich ulubiona marka papierosów), a kiedy zaopatrzenie docierało do dowództw jednostek, kwatermistrzom dywizji, pułku i batalionu do podziału zostawały tylko resztki. Żołnierz na froncie miał szczęście, że dostawał choć konserwy i papierosy Raleigh2.

Amerykanom na froncie pozostawało cieszyć się z tego, co mimo tych trudności, do nich docierało, a były to głównie zwykłe racje żywnościowe.

2 S.E. Ambrose, Kompania braci. Od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera. Kompania E 506 pułku piechoty spadochronowej 101 Dywizji Powietrznodesantowej, Magnum, Warszawa 2010, s. 250. Przynajmniej część z ukradzionych towarów była najprawdopodobniej sprzedawana na czarnym rynku.

Societas Historicorum

W 1936 roku rozpoczyna się okres nowoczesnych badań nad racjami polowymi w USA3.

Tempo prac nad nowymi racjami zwiększała obawa przed wybuchem kolejnego konf liktu.

Prace badawcze prowadzone były przez Quartermaster Subsistence Research and Development Laboratory. Dzięki działalności tej instytucji oraz organowi zarządzającemu Quartermaster Food and Container Institute powstały dwa nowe typy racji – C i D oraz położono podwaliny pod wojenny program żywienia żołnierzy. Wraz z rozpoczęciem prac pojawiały się problemy z doborem jedzenia dla żołnierzy służących w różnych częściach świata i wywodzących się z różnych środowisk. Głównym przesłaniem przy projektowaniu nowych racji było: by wszyscy żołnierze […] byli żywieni możliwie najlepszym jedzeniem, w najlepszej i najsmaczniejszej formie, dostosowanej do realnych możliwości, szczególnie żołnierzy w walce4. Było to ważne zwłaszcza dla żołnierzy wywodzących się z miast, dla których ważniejsze było, co będą jeść, niż kiedy. Przy opracowywaniu racji polowych równie ważne były kwestie jej wykorzystania przez armię, łatwości produkcji i spożycia, warunki właściwego przechowywania, wartości odżywcze, przestrzeń ładunkowa, jaką zajmą i ich właściwe zabezpieczenie w czasie podróży na front5. Wraz z rozpoczęciem wojny pojawiła się także kwestia niedoboru niektórych składników i możliwości ich zastąpienia, co też musiało być uwzględnione. Racje starano się ujednolicić i wprowadzić podział na trzy typy: racje, pakiety żywnościowe i suplementy.

3 F.A. Koehler, Special Rations for the Armed Forces, 1946-53, Washington D.C. 1958, s. 15. Pierwszy rozdział tej pracy pt. Historical Background zamieszczony był w internecie przez U.S. Army Quartermaster Museum na stronie: https://old.qmfound. com/army_rations_historical_background.htm. Niestety obecnie nie można już za jego pomocą wejść na podaną stronę.

Można natomiast go przeczytać pod adresem: https://web. archive.org/web/20041015090214/http://www.qmfound.com/ army_rations_historical_background.htm [dostęp 21.11.2019] oraz całość tej pracy na stronie https://babel.hathitrust.org/ cgi/pt?id=mdp.39015007718110&view=1up&seq=35 [dostęp 21.11.2019].

4 That all troops [...] be fed the best food available in the best and most appetizing form within the realm of reasonable possibility particularly […] troops in combat. Cyt. za ibidem, s. 19.

5 Por. z podsumowaniem doświadczeń wojennych w: J.C. Longino, Rations in Review, „The Quartermaster Review”, May-June 1946, http://www.qmmuseum.lee.army.mil/W WII/ rations_in_review.htm [dostęp 21.11.2019].

Jednak warunki wojenne wykazały, iż taki podział nie ma sensu. Dzięki programowi wojennemu i wcześniejszym badaniom, w okresie II wojny światowej w armii USA było wykorzystywanych pięć podstawowych typów racji żywnościowych nazywanych racjami A, B, C, D i K6.

Racja polowa A była bardzo podobna do diety żołnierzy służących w USA i garnizonach. Miała zawierać około 70% świeżych produktów7. Racja polowa B była zbliżona do A, ale pozbawiona łatwo psujących się składników. Miały być one zastąpione konserwami mięsnymi, warzywami i owocami w puszkach, pozbawionymi wody ziemniakami i jajkami8. By zaoszczędzić więcej miejsca w chłodniach statków, świeże jedzenie miało być dołączane na miejscu. Racja ta w wersji składającej się z dziesięciu porcji zwana była Ten in One, gdyż wystarczała na jeden dzień dla dziesięciu żołnierzy i miała być w założeniu posiłkiem dla jednego pododdziału. W jej skład miały wchodzić m. in. puszki z mięsem, kawą rozpuszczalną, dżemem, zagęszczonym mlekiem, warzywami, cukierkami, sucharami, napojami w proszku, solą, cukrem oraz dodatkami w postaci otwieracza do konserw, papierosów, papieru toaletowego, mydła, tabletek do uzdatniania wody, zapałek i ręczników. Można z niej było przygotować jeden zimny i dwa ciepłe posiłki.

Powstała z połączenia dwóch racji Five in One, przeznaczonych do walk na pustyni. W 1945 stwierdzono, że zostanie wycofana z racji swego podobieństwa do racji K, jednak nie udało się tego dokonać przed końcem wojny. Pomiędzy jej wprowadzeniem w połowie 1943 roku a końcem

6 G. Forty, US Army Handbook 1939-1945, Sutton Publishing, Phoenix Mill-Thrupp – Stroud-Gloucestershire 1998, s. 117. Jak te racje wyglądały i w jakim stanie zachowały się po dziś dzień można zobaczyć w serwisie YouTube na kanale https://www. youtube.com/channel/UC2I6Et1JkidnnbWgJFiMeHA/videos [dostęp 23.11.2019]. Zaś na stronie http://www.90thidpg.us/ Paperwork/Research/index.html [dostęp 23.11.2019] znajdują się szczegółowe instrukcje i specyfikacje dotyczące poszczególnych racji, przede wszystkim 10 in 1, C, D i K oraz ich zdjęcia. Najciekawszym znajdującym się tam dokumentem jest instrukcja korpusu kwatermistrzostwa opisująca poszczególne racje ze zdjęciami oraz ich powstanie. G.F. Doriot, U.S. Army rations and supplements: support - survival - assault – combat, QMC 17-3, Washington D.C. [1945], http://www.90thidpg.us/ Paperwork/Research/Misc/QMC%2017-3.pdf [dostęp 23.11.2019].

7 G. Forty, US Army Handbook…, s. 117.

8 Ibidem, s. 118.

45

nr 80 zima 2019

wojny wyprodukowano około trzystu milionów sztuk9.

Racja C, opracowana tuż przed przystąpieniem USA do II wojny światowej, w zamierzeniu miała zastąpić racje używane podczas Wielkiej Wojny. Jednak problemem w jej przypadku była skomplikowana produkcja oraz transport. Była ona udoskonalana do końca trwania konfliktu. Początkowo nie była popularna z powodu jej jednostajności oraz wersji meat–and-hash10.

W późniejszym okresie została ulepszona, dzięki czemu było na nią znacznie mniej skarg. Dodano większą ilość cukierków oraz papierosy w części B. W czerwcu 1944 roku wprowadzono jednolitą specyfikację racji C. Racja składała się z 3 małych puszek mięsa i warzyw - jednostka M (Meat unit), 3 puszek jednostki B (Bread unit) i jednej puszki z akcesoriami. W celu zapewnienia różnorodności racji C określono sześć kombinacji składników lub układów menu11. Nazywana była Ten in All12. W jej skład wchodziło: mięso z fasolą; gulasz z mięsa i warzyw; spaghetti z mięsem; szynka, jajka, ziemniaki; mięso z kluskami; wieprzowina z ryżem; frankfurterki (parówki) z fasolą; wieprzowina z fasolą limeńska oraz kurczak z warzywami. Oprócz tego w części B (B unit) był dżem, krakersy, napoje w proszku, cukier, płatki zbożowe i wiele innych. Puszka z dodatkami zawierała papierosy, tabletki do odkażania wody, otwieracz do puszek, papier toaletowy i zapałki. Wartość kaloryczna racji miała wynosić 3700 kalorii13. W lipcu 1945 została zatwierdzona ostatnia wojenna wersja tej racji. Zmieniono w niej w niewielki sposób rację B i M oraz podzielono puszkę z dodatkami na dwie części – puszkę z akcesoriami i puszkę z papierosami. Nie zdążono wprowadzić jej przed zakończeniem wojny14.

Racja D składała się z silnie skoncentrowanej tabliczki czekolady, w skład której wchodziło kakao, cukier, mąka owsiana, odtłuszczone mleko 9 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 29-32.

10 Termin trudny do przetłumaczenia, było to danie złożone z ciętego lub pokrojonego mięsa zmieszanego z warzywami, ugotowane razem w jedną masę.

11 Ibidem, s. 23 i G.F. Doriot, U.S. Army rations…, s. 8.

w proszku i specjalna mieszanka aromatów15.

Ważyła cztery uncje (około 113,4 g). Dostarczała 600 kalorii, miała być używana tylko w nagłych wypadkach i zastąpić pierwszo-wojenne rezerwowe żelazne racje. Nie cieszyła się ona zbytnią popularnością. Jej specyfiką było to, że przez cały okres jej użytkowania niewiele się zmieniła. W 1944 roku podjęto decyzję by jej mniejsza wersja, połowiczna, była suplementem do innych racji. Łącznie do 1944 roku wyprodukowano pięćdziesiąt dwa miliony sztuk tej racji. W 1945 roku uznano, że może być przeznaczona także dla cywili. Nie udała się próba przekazania ich nadmiaru do utylizacji do fabryk słodyczy, z powodu użytej w nich mąki owsianej i sposobu opakowania. Pojawił się pomysł, by jeńcy wojenni pozbyli się ich opakowań, zapakowali do kontenerów i wysyłali, jako pomoc dla cywili na obszarach działań wojennych16.

Racja K początkowo została opracowana dla oddziałów spadochronowych, ale wkrótce przyjęły ją wszystkie oddziały liniowe. Jeden posiłek był pakowany w kartonowe, specjalnie przygotowane, wodoodporne pudło. Były oznaczane, jako śniadanie, obiad i kolacja17. W czasie wojny ciągle ją rozwijano i pojawiały się coraz to nowe wersje. Śniadanie składało się z batonu owocowego, tabletek do uzdatniania wody, kawy Nescafe, gum do żucia, papierosów, otwieracza do puszek, papieru toaletowego, cukru, krakersów, mleka słodowego w tabletkach i małej puszki szynki z jajkami lub innego mięsa. Obiad i kolacja zawierały puszkę sera, mięsa z jajkami lub mięsa konserwowego, krakersy, sok z cytryny lub pomarańczy w proszku, cukier, czekoladę lub cukierki, tabletki z glukozą, kostki bulionowe oraz gumę do żucia. Dodawano także zapałki, suchary, papierosy, tabletki z solą, łyżki i papier toaletowy.

Została ona uznana za najlepszą pod względem transportu, zajmowanego miejsca i zawartości składników odżywczych. Była produkowana w milionach sztuk. W szczytowym 1944 roku wyprodukowano jej ponad sto pięć milionów18.

Miała dostarczać 2700 kalorii. W 1948 roku 15 G.F. Doriot, U.S. Army rations…, s. 6.

12 G. Forty, US Army Handbook 1939-1945…, s. 118.

16 G. Forty, US Army Handbook…, s. 118 i F.A. Koehler, Special Rations…, s. 21-22.

13 J.C. Longino, Rations in Review…

17 G. Forty, US Army Handbook…, s. 119.

14 G. Forty, US Army Handbook …, s. 118 i F.A. Koehler, Special Rations…, s. 22-24.

18 G.F. Doriot, U.S. Army rations…, s. 10 i F.A. Koehler, Special Rations…, s. 24-26.

46

Societas Historicorum

uznana została za przestarzałą i postanowiono przekazać ją na program żywienia cywili19.

Racje C i K mogły być jedzone w zależności od warunków na ciepło lub zimno. Każdy żołnierz niósł zwykle jeden lub dwa posiłki, podczas gdy dodatkowe racje K były wiezione przez pojazdy.

Wielu żołnierzy nosiło ze sobą kieszonkowe, naftowe podgrzewacze oraz małe piecyki benzynowe. Każdy większy oddział miał mieć ze sobą dwa duże piece lub, o ile to możliwe, kuchnie polowe20. Często przy przygotowywaniu gorących posiłków mieszano ze sobą różnego rodzaju racje by, chociaż takim sposobem przełamać ich monotonię. Zdarzało się, że musiano żywić się nimi przez dłuższy czas, mimo, że nie było to zalecane21. W efekcie, mimo dbania o różnorodność posiłków, szybko się one przejadały, a nie zawsze istniała możliwość pozyskania lokalnych produktów, zdobycia czegoś na przeciwniku lub dostarczenia racji A, tudzież B. Warunki wojenne wymusiły także produkcję racji specjalnego typu, które miały być przystosowane do walk w górach, dżungli i na pustyniach (racja Five in One). Zostały także stworzone specjalne posiłki dla pilotów, specjalny pakiet dla spadochroniarzy, pakiety survivalowe dla łodzi i tratw ratunkowych oraz In-flight combat meal.

Pojawiły się suplementy mające być dodatkiem dla głównych posiłków, a także odpowiednie pakiety dla szpitali oraz kuchni polowych. Rozpoczęto produkcję szybkiej i energetycznej przekąski, która miała być spożywana tuż przed walką.

Pomysł jej wprowadzenia zrodził się w wyniku doświadczeń na froncie pacyficznym. Miała ona dostarczać 1500 do 2000 kalorii22. Opracowano także specjalny zestaw przypraw i mączek dla szpitali oraz stacji medycznych zwany Kitchen Spice Pack. Miał on zwiększać walory smakowe posiłków szpitalnych i zapewniać lepsze możliwości diet. Jednak program jego wprowadzenia, z racji opieszałości i procedur formalnych, nie został ukończony przed końcem wojny23.

19 Ibidem.

20 G. Forty, US Army Handbook…, s. 119.

21 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 26. James Longino pisze, że odpowiednio racja D miała być używana tylko w nagłej potrzebie, racja C na potrzeby operacji trwających od 3 do 21 dni, zaś racja K do 15 posiłków. J.C. Longino, Rations in Review…

22 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 26-42.

23 Ibidem i G.F. Doriot, U.S. Army rations…, s. 14-26.

Stworzona została także „tajna” racja X, która miała być wydawana tuż przed inwazją. Składać się miała z czekolady lub racji D, sucharów, bulionu w proszku, kawy rozpuszczalnej, tabliczek owocowych, cukru, gum do żucia, tabletek multiwitaminowych, twardych cukierków i puszkowanego mięsa. Pomiędzy rokiem 1943 a 1944 miano jej wyprodukować około 850 tysięcy sztuk. Nie wiadomo czy została wprowadzona do użytku24.

Ciekawym zjawiskiem był specjalny posiłek przygotowywany dla spadochroniarzy tuż przed desantem. Najsłynniejszym był ten, który wydano przed desantem w Normandii, składający się między innymi ze steków, białego chleba i lodów, czyli czegoś, co nie było zwykłym posiłkiem w armii25.

W 1945 r. tworzono też specjalne pakiety dla Czerwonego Krzyża. Zwrócił się on w tym celu do korpusu kwatermistrzostwa z prośbą o opracowanie odpowiednich pakietów dla jeńców na Dalekim Wschodzie. Miały one zawierać puszkowany bekon, mielonkę, łososia, kawę rozpuszczalną, pozbawioną wody konserwę z wołowiny, puszkowany ser, mleko w proszku i rację D. Dodawano do tego otwieracz do konserw, papier toaletowy, mydło, ręczniki papierowe, różnego rodzaju puszki z igłami, guzikami, materiałami, łatami, nićmi oraz sól i witaminy. Waga całej indywidualnej racji nie powinna była wynosić więcej niż 12 funtów (5.5 kg). W ciągu pięciu miesięcy od wprowadzenia do zakończenia wojny nie zdążono rozprowadzić jej w zbyt wielkiej ilości26.

Jak stwierdził generał Robert M.G. Littlejohn armia USA nie mogła użyć racji brytyjskich, gdyż: Brytyjska racja to dobra racja, ale przeciętny Amerykanin nie lubi zbyt dużej ilości herbaty, chleba, ziemniaków i baraniny, limitowanej ilości kawy i ograniczonego wyboru warzyw oraz owoców. Ponadto Amerykanin je bardzo dużo mięsa. Przeciętny Brytyjczyk jest w tym względzie bardziej oszczędny27. Jednak początkowo 24 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 33-34.

25 S.E. Ambrose, Kompania braci…, s. 69.

26 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 42.

27 R.M.G. Littlejohn, The Food Situation in the European Theatre of Operations, „The Quartermaster Review”, January-February 1944. Oryginalnie tekst ten zamieszczony był pod adresem: https://old.qmfound.com/food_wwII.htm, niestety nie jest już pod nim dostępny. Można go jednak przeczytać na stronie https://web.archive.org/web/20080509061706/http:// www.qmfound.com/food_wwII.htm.

47

nr 80 zima 2019

żołnierze USA w Europie musieli odżywiać się racjami brytyjskimi. Przykładowo chleb wypiekany z brytyjskiej mąki był ciemny, co nie podobało się amerykańskim żołnierzom, wobec czego musiano wypracować rozwiązania, pozwalające wytworzyć z tej mąki pieczywo akceptowane przez żołnierzy28. Ciekawostką była kwestia parzenia i picia kawy. Podkreślano, iż kawa odgrywa dużą rolę w życiu amerykańskich żołnierzy.

Przygotowano specjalną, szeroko kolportowaną instrukcję przechowywania, obsługi i parzenia kawy, by każdy nawet najbardziej zielony rekrut mógł zrobić dobrą kawę29. Od lutego 1942 roku rozpoczęto dostarczanie racji amerykańskich i były one udoskonalane przez cały okres wojny.

Menu, jakie miało być przygotowane dla żołnierzy, powinno spełniać trzy podstawowe warunki: bazować na dostępnych zapasach lub lokalnych produktach, być zróżnicowane by uniknąć monotonii oraz spełniać generalne wymagania żywieniowe30.Jednocześnie rosły koszty, jakie armia ponosiła w związku z zakupem żywności. W 1944 roku zwiększyły się o 80% w stosunku do roku 1943, a planowano, że w 1945 roku zwiększą się o kolejne 20%31.

Początkowo po desancie w Normandii bazowano na racjach polowych, lecz po 40 dniach od początku desantu zaczęto dostarczać świeże mięso i chleb32. Od września możliwe stało się wpisanie do miesięcznych menu, do zmodyfikowanej wersji racji A, świeżego mięsa oraz warzyw z Wielkiej Brytanii. Zawarte zostało także specjalne porozumienie z władzami francuskimi o dostarczaniu świeżych warzyw z nadwyżek. Szacuje się, że 28 Ibidem.

29 W.B. Cleaves, Food Service Program, „The Quartermaster Review”, July-August 1945, http://www.qmmuseum.lee.army. mil/W WII/food_service_program.htm [dostęp 21.11.2019].

30 R.M.G. Littlejohn, The Food Situation…

31 R.P. Patterson, The Army’s Food Program, „The Quartermaster Review”, May-June 1945, http://www.qmmuseum.lee.army. mil/W WII/army_food.htm [dostęp 21.11.2019].

32 J. B. Youmans, Nutrition, [w:] Preventive Medicine in World War II, Volume III, Personal Health Measures and Immunization, red. J.B. Coates Jr., E.C. Hoff i P.M. Hoff, Washington D.C. 1955, s. 131 http://history.amedd.army.mil/booksdocs/wwii/ PrsnlHlthMsrs/chapter4.htm [dostęp 21.11.2019]. Kwestia żywienia oddziałów USA po lądowaniu w Normandii poruszona jest także w pracy: W.F. Ross i C.F Romanus, The Quartermaster Corps: Operations in the War Against Germany, Washington D.C. 1991.

48

około połowy wydanych posiłków w okresie jesieni i zimy była przygotowana ze świeżych produktów.

Priorytet na świeże mięso miały jednostki bojowe i szpitale. Udało się zdobyć duże ilości mrożonej wołowiny, która także poprawiła sytuację żywieniową33. Wraz z sukcesywnym przybywaniem nowych piekarń zwiększała się ilość świeżego chleba.

Miało to mieć dość znaczny wpływ na zachowania zdolności bojowej armii oraz przy hospitalizacji rannych. Sami ranni byli szybko transportowani do szpitali ogólnych a potem do Wielkiej Brytanii, dzięki czemu trafiali w rejony wydawania racji typu A oraz B. Dodatkowe racje przyznawano oddziałom utrzymującym bezpośredni kontakt z wrogiem. Otrzymywały one zwiększone o 10% racje A i B oraz dodatkowy przydział świeżego mięsa, chleba, dżemu i kawy. Często dodawano, jako suplement do racji C i K, kanapki oraz kawę.

Poziom racji bywał także obniżany w toku działań wojennych34. Jedną z przyczyn była odległość, jaką musiały pokonać ciężarówki z portów do coraz dalej posuwających się oddziałów.

W wyniku doświadczeń wojennych pogłębiono badania nad poziomami apetytu, akceptowalnością pokarmów, ilością żywności potrzebną do przeżycia, ustaleniem podstawowych czynników fizjologicznych, na jakich muszą opierać się odpowiednie racje oraz kwestią ile typów racji jest realnie potrzebnych, współpracując przy tym z laboratoriami czołowych uniwersytetów oraz przedsiębiorstwami cywilnymi35. Służyć temu miała opracowywana racja typu E. Zwrócono uwagę, iż świadomość, że na żołnierza po skończonej walce będzie czekał ciepły posiłek w towarzystwie kolegów z oddziału, może zmienić załamanego rekruta w znów słuchającego rozkazów i wykonującego swoje zadania. Była to korzyść zarówno dla rekrutów jak i dowództwa, gdyż rosła możliwość przeżycia samego szeregowego oraz wzrastała szansa na odniesienie zwycięstwa36. Poza racjami postanowiono również przyjrzeć się zestawom akcesoriów niezbędnych do przygotowania posiłków, by stały się możliwe uniwersalne. Stwierdzono, że stałym problemem była kwestia niewłaściwego kształtu opakowań i właściwego oznaczenia racji, wobec czego za 33 J. B. Youmans, Nutrition…, s. 131.

34 Ibidem, s. 133-134.

35 J.C. Longino, Rations in Review…

36 Ibidem.

Societas Historicorum

wskazane uznano możliwe uproszczenie ich oznaczeń oraz znalezienie właściwego kształtu puszek, który nie utrudniałby ich transportu i użycia37.

Pojawiły się propozycje poddania pod scentralizowaną władzę kantyn, piekarni i rzeźni w rejonie operacji oraz kwestia, na ile jest to możliwe i pożądane. Armia w szkołach kwatermistrzowskich wyszkoliła wystarczającą liczbę piekarzy i kucharzy by wyżywić 16 mln armię, ale nadal zwracano uwagę, że rolę tę często pełnią osoby niewykwalikowane i bez doświadczenia. Postanowiono podnieść kwalifikacje zawodowe kucharzy i personelu kuchennego. Ukrócić nadużycia, w postaci wysyłania słabych żołnierzy do kuchni, niemających żadnego doświadczenia ani wiedzy o przygotowywaniu posiłków, poprzez należyte kontrole personelu. To samo tyczyło się oficerów zarządzających kantynami, którzy nie kontrolowali w należyty sposób podwładnych, czasami cedowali swe obowiązki na młodszych oficerów lub zgoła stosowali, jako formę kary. Zdarzało się, że jeśli istniał dostęp do racji C, to uznawano, że to wystarczy i nie ma potrzeby gotowania ciepłych posiłków. Zapobiegać temu miała odpowiednia selekcja, szkolenia i kontrola oficerów zarządzających kantynami38. W wyniku badań przeprowadzonych w 1944 roku przez Food Service Branch stwierdzono, że preferencje żywieniowe członkiń kobiecego korpusu armii są inne niż mężczyzn. W wyniku tego badania oraz zgodnie z gustem kobiet służących w armii, zmienione zostało ich wyżywienie. Zmniejszono ilość bekonu o 15%, cielęciny o 20%, podniesiono porcję jajek z 30% do 50%, chleba o 20% i kawy o 25%.

Zwiększono także ilość świeżych i konserwowych owoców takich jak gruszki o 100%, jabłek o 50% i koktajli owocowych o 50%39.

W przerwach pomiędzy walką szeregowi żołnierze jedli często w kantynach, a oficerowie w kasynach oficerskich. W nich toczyło się życie towarzyskie, odbywały się różnorakie uroczystości czy powitania nowych oficerów lub uzupełnień w jednostce. Wieszano sztandary, zdjęcia, pamiątki i nagrody. Jeśli to była stała baza jednostki często organizowano tam „muzeum”

pułku, dywizji, po którym oprowadzano każdego nowo przybyłego żołnierza by scalić go z jednostką. Organizowano dancingi czy ogłaszano rozkazy. Wielu z szeregowych żołnierzy mogło poznać w armii towarzyszy broni wywodzących się z innych klas społecznych. Wtedy, gdy jedli razem w kantynie, okopie, przy ognisku lub małym piecyku wzajemnie się poznawali, a elementy ich wychowania i historie przenikały się.

Pomimo wielu przeszkód udało się dostarczyć żołnierzom odpowiednie ilości żywności.

W przybliżeniu miały one wynosić około 1 miliarda racji, kosztujących około 675 milionów dolarów, wyprodukowanych pomiędzy 1941 a 1945 rokiem40. Racje te miały wyżywić 8 milionów żołnierzy armii USA, ale co ciekawe ponad jedna trzecia zakupionej żywności nie została im dostarczona. Została ona przekazana grupom niezwiązanym z armią, takimi jak: personelowi marynarki, oddziałom wojsk sojuszniczych, jeńcom wojennym, cywilnym pracownikom departamentu wojny, pracującym poza USA oraz cywilom z rejonu frontu. W związku z tym musiano z dniem 01.02.1945 roku zmodyfikować program żywienia armii41. Największe problemy racji polowych wynikały z ich niewłaściwego użytkowania, niedostatecznej wiedzy jak się z nimi obchodzić oraz ich jednostajności. Jak widać w skład tych racji wchodziły produkty szeroko znane i dzisiaj. Często rekruci mieli po raz pierwszy możliwość ich spróbowania właśnie w armii. Niektórzy twierdzili, iż są lepiej żywieni niż w cywilu zwłaszcza, jeśli chodzi o ilość mięsa w posiłkach. Przy wspólnym posiłku i w walce tworzyły się przyjaźnie trwające czasami wiele lat. Przez całą wojnę prowadzono intensywne prace badawcze nad rozwojem racji polowych i sposobami żywienia żołnierzy. Uzyskano wartościowe doświadczenia, które były pomocne w przyszłości. Jak zaznaczał pułkownik James C. Longino na konferencji podsumowującej doświadczenia wojenne, w sprawie żywienia żołnierzy w maju-czerwcu 1946 roku: słyszeliśmy z bardzo wysokich źródeł, iż armia USA była najlepiej żywioną armią na świecie42.

37 Ibidem.

40 F.A. Koehler, Special Rations…, s. 19. Na stronie 20 Koehler zamieścił tabele obrazującą ile i jakiego typu racje zostały dostarczone oraz, jaki był ich koszt, w latach 1941-1945.

38 Ibidem. Już wcześniej dla oficerów zarządzających kantynami powstał specjalny kurs zwany Get-Rich-Quick. R.M.G. Littlejohn, The Food Situation…

39 W.B. Cleaves, Food Service Program…

41 R.P. Patterson, The Army’s Food Program…

42 J.C. Longino, Rations in Review…

49

nr 80 zima 2019

Tabela odsetku wydanych racji operacyjnych na froncie europejskim po lądowaniu w Normandii.

Procent wydanych racji:

Okres

1944

1945

racja A lub B

Racje operacyjne C

K

Ten-in-one

Całość

Czerwiec

0

14

15

71

100

Lipiec

57

6

9

28

43

Sierpień

52

14

14

20

48

Wrzesień

58

18

10

14

42

Październik

79

7

5

9

21

Listopad

88

3

5

4

12

Grudzień

87

3

5

5

13

Styczeń

91

2

3

4

9

Luty

91

2

4

3

9

Marzec

88

4

5

3

12

Kwiecień

74

8

7

11

26

Maj

87

2

4

7

13

Czerwiec

94

1

3

2

6

Lipiec

96

1

2

1

4

Źródło tabeli: J.B. Youmans, Nutrition, [w:] Preventive Medicine in World War II, Volume III, Personal Health Measures and Immunization, red. J.B. Coates Jr., E.C. Hoff i P.M. Hoff, Washington D.C. 1955, s. 132 http://history.amedd.army. mil/booksdocs/wwii/PrsnlHlthMsrs/chapter4.htm [dostęp 26.07.2019].

50

Societas Historicorum

Bibliografia: ӄӄ Ambrose S.E., Kompania braci. Od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera. Kompania E 506 pułku piechoty spadochronowej 101 Dywizji Powietrznodesantowej, Magnum, Warszawa 2010. ӄӄ Cleaves W.B., Food Service Program, „The Quartermaster Review”, July-August 1945, http://www.qmmuseum.lee.army.mil/ WWII/food_service_program.htm ӄӄ Creveld M. van, Żywiąc wojnę. Logistyka od Wallensteina do Pattona, Tetragon/Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2014. ӄӄ Doriot G.F, U.S. Army rations and supplements: support - survival - assault – combat, QMC 17-3, Washington D.C. [1945], http:// www.90thidpg.us/Paperwork/Research/ Misc/QMC%2017-3.pdf ӄӄ Forty G., US Army Handbook 1939-1945, Sutton Publishing, Phoenix Mill-Thrupp-Stroud-Gloucestershire 1998. ӄӄ Koehler F.A., Special Rations for the Armed Forces, 1946-53, Washington D.C. 1958, https://web.archive.org/ web/20041015090214/http://www.qmfound. com/army_rations_historical_background. htm i https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015007718110&view=1up&seq=35

ӄӄ Littlejohn R.M.G., The Food Situation in the European Theatre of Operations, „The Quartermaster Review”, January-February 1944, https://web.archive.org/ web/20080509061706/http://www.qmfound.com/food_wwII.htm ӄӄ Longino J.C., Rations in Review, „The Quartermaster Review”, May-June 1946, http:// www.qmmuseum.lee.army.mil/WWII/rations_in_review.htm ӄӄ Patterson R.P., The Army’s Food Program, „The Quartermaster Review”, May-June 1945, http://www.qmmuseum.lee.army.mil/ WWII/army_food.htm ӄӄ Youmans J.B., Nutrition, [w:] Preventive Medicine in World War II, Volume III, Personal Health Measures and Immunization, red. John Boyd Coates Jr., E.C. Hoff i P.M. Hoff, Washington D. C. 1955, s. 131-134, http://history.amedd.army.mil/booksdocs/ wwii/PrsnlHlthMsrs/chapter4.htm

51

nr 80 zima 2019

Millenaryzm w chrześcijańskiej filozofii historii • Historia filozofii • Millenaryzm to system poglądów związanych głównie z religią chrześcijańską, który odwołuje się do przeświadczenia o mającym nadejść tysiącletnim panowaniu Królestwa Bożego na ziemi, przejawiającym się w ogólnym szczęściu oraz mocno zaakcentowaną sferą sacrum w życiu ludzi. Okres ten ma przygotować ludzkość na Paruzję, czyli powtórne przyjście Chrystusa na Ziemię i Sąd Ostateczny. Etymologia słowa millenaryzm odnosi się do łacińskiego słowa mille, które oznacza liczbę tysiąc. Millenaryzm jest czasem także zamiennie nazywany chiliazmem, od greckiego liczebnika chilios, który także oznacza tysiąc. Źródła millenarystycznych koncepcji sięgają jeszcze ery przedchrześcijańskiej. W antycznym świecie chrześcijańskim powszechne było dzielenie historii na epoki. Odwoływano się w tym przypadku do biblijnego opisu stworzenie świata, które miało trwać siedem dni. Uważano, że „dzień” w tym przypadku odpowiada epoce trwającej mniej więcej tysiąc lat. Istniało przeświadczenie, że pierwszą epokę wyznaczał czas od stworzenia świata do Noego, Chrystus z kolei miał zainaugurować nadejście epoki szóstej1.

Powszechna była także chronologia dzieląca historię na trzy epoki: Przed Prawem, Pod Prawem i Pod Łaską. Średniowieczne papiestwo z kolei przychyliło się raczej ku dwupodziałowi, który wyznaczał Stary i Nowy Testament, tj. starego i nowego Przymierza2.

Millenarystyczne antycypacje można też znaleźć Starym Testamencie. Tego rodzaju sposób interpretowania historii zbawienia był także żywotny wśród wielu wczesnochrześcijańskich teologów. Wśród nich można wymienić Justyna, Tertuliana, Hipolita, Juliusza z Afryki, Metodiusza z Olympos, Marceliusza z Ancyry i Laktacjusza. Były one żywe aż do V w.3, choć wywodziły się także po części z tradycji babilońskich, chaldejskich i hellenistycznych4.

W Nowym Testamencie można się dopatrzeć interpretacji czasów ostatecznych w dwójnasób.

1 Cz. S. Bartnik, Teologia Historii, Lublin 1999, s. 452-453.

2 Tamże, s. 455.

3 P. Napiwodzki OP, Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziei, Poznań 2010, s. 13, 20.

4 Tamże, s. 26.

52

Pierwsza pochodzi z 24 rozdziału Ewangelii wg św. Mateusza i próbuje dowieść, że moralna degradacja społeczności ludzkiej doprowadzi do powstania eschatologicznego królestwa, a pierwotne zło zostanie definitywnie pokonane w momencie Paruzji, czyli ponownego przyjścia Chrystusa na świat. Druga interpretacja wiąże się 20 rozdziałem Apokalipsy św. Jana5, w której autor wspomina o mającym nadejść tysiącletnim królestwie Chrystusa, po którym to ma nastać przejściowy tryumf zła, zakończony jego nieodwracalną klęską. Cała późniejsza historiozofia chrześcijańska odwoływała się do tych obydwu modeli, które implikowały spór pomiędzy eschatologizmem a inkarnacjonizmem6.

Millenaryzm chrześcijański odwołuje się do judaistycznych tradycji, w których wyczekiwano Mesjasza i nowej, „odbudowanej Jerozolimy”, która miała nadejść wraz z jego przyjściem. Odwołuje się on bezpośrednio i literalnie do 20 i 21 rozdziału Księgi Apokalipsy, gdzie jest mowa o walce eschatologicznej i uwięzieniu Szatana7.

5 Zob. Ap 20,2.

6 M. Wichrowski, Spór o naturę procesu historycznego (od Hebrajczyków do śmierci Fryderyka Nietschego), Warszawa 1995 op. cit., s. 35.: Eschatologizm to tzw. eschatologia nadziei, która eksponuje wymiar doczesnego postępu w perspektywie nauki o zmartwychwstaniu ciał, gdy nadejdzie kres historii, zaś inkarnacjonizm odnosi się do namysłu nad sensem przesłania Pisma Świętego w kontekście realiów historycznych, społecznych i kulturowych.

7 ks. T. Skibiński SAC, Miejsce i rola Apokalipsy św. Jana w początkach millenaryzmu chrześcijańskiego, „Communio. Międzynarodowy Przegląd teologiczny” 2000, nr 4 (118), s. 40-41.

Zob. Ap 20,2; 21,27.

Societas Historicorum

W swojej długiej historii millenaryzm często odwoływał się do idei siedmiu tysiącleci, tj. koncepcji, wedle której świat miałby trwać przez 7000 lat. Wywodzi się on ze wschodu i został szybko zaadaptowany przez Żydów, a w ślad za nimi także przez chrześcijan. Keryntos8 uważał, że po zmartwychwstaniu na Ziemi ma nastąpić tysiącletnie panowanie Chrystusa, w czasie którego będą dominować cielesne uciechy i uczty ofiarne; wedle Euzebiusza z Cezarei po zmartwychwstaniu będzie miało miejsce Królestwo Chrystusa, zarówno w ujęciu duchowym jak i materialnym9.

Euzebiusz, nazywany ojcem historiozofii chrześcijańskiej, w swojej „Kronice” odrzucił jednak millenarystyczne elementy, odwołując się jedynie do najlepszych i najważniejszych dzieł w dorobku greckiej historiografii. Przytaczane opus magnum Euzebiusza, znane po łacinie jako omnimoda historia, nie jest żadnym uporządkowanym materiałem, ale stanowi rekonstrukcję historii świata, w której główny punkt ciężkości przybiera Boża Opatrzność. Każda kultura i cywilizacja ma w niej znaczenie i posiada swój cel, do którego się dąży, a także sens i stan, kiedy już się wypełni10.

Millenarystą był także myśliciel chrześcijański Tertulian, jednak prezentował on millenaryzm o wyłącznie duchowym charakterze. Nie ma jednak u niego idei siedmiu er świata, odwołujących się do millenaryzmu, tak jak ma to miejsce w przypadku Justyna i Ireneusza; Tertulian pozostaje w tej materii pod wpływem montanizmu i apokaliptyki judaistycznej11.

Zdecydowanym przeciwnikiem millenaryzmu był św. Augustyn z Hippony: „daremne są wszelkie wysiłki służące obliczeniu liczby lat, jakie pozostały jeszcze światu, gdyż przecież usta prawdy oznajmiają nam, że nie przystoi nam 8 Keryntos – herezjarcha chrześcijański z II w. n.e., twórca tzw. herezji kerynckiej który głosił, że po zmartwychwstaniu ciał nastąpi tysiącletnie panowanie Chrystusa, w czasie którego ludzie będą doznawać szczęścia oscylującego wokół cielesnych uciech.

9 ks. T. Skibiński, op. cit., s. 42. Zob. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, tł. A. Caba na podstawie tł. A. Lisieckiego, oprac. H. Pietras, Kraków 2013.

tego wiedzieć. Mimo to niektórzy sądzą, że minie jeszcze 400, inni – że 500, a jeszcze inni – że tysiąc lat” – pisał w jednym ze swoich dzieł12. Millenaryzm odrzucił także Hipolit Rzymski, choć bronił on w swych dziełach tradycji wyniesionych z egzegezy Apokalipsy św. Jana i opierając się na obliczeniach Juliusza Afrykańczyka obliczył, że do powrotu Chrystusa pozostało jeszcze około trzystu lat13. Żyjący w III w. myśliciel chrześcijański Orygenes eschatologię millenarystyczną zastąpił eschatologią, która ma się dokonać w duszach wiernych. Zbliżające się Królestwo Boże jego zdaniem miało się zrealizować nie w czasie i przestrzeni, ale w najgłębszych zakamarkach ludzkiej duszy14.

Ostateczny cios millenaryzmowi zadało jednak tzw. środowisko aleksandryjskie, odwołujące się do implicytacji chrześcijańskiej eschatologii, co wyraziło się zwłaszcza w teologii Orygenesa.

Odrzuca on dosłowną interpretacje Apokalipsy, skupiając się wyłącznie na jej wymiarze duchowym. Rozprzestrzeniająca się w II połowie III w. kultura aleksandryjska w zasadzie pogrzebała całkowicie idee millenarystyczne, choć pojawiały się one jeszcze gdzieniegdzie w sposób incydentalny, zwłaszcza w średniowieczu15.

Pojawiały się także niekiedy u późniejszych reformatorów chrześcijaństwa: Thomas Müntzer głosił, że w jego czasach Bóg porozumiewa się w sposób bezpośredni z wybranymi osobami, co stanowi symptom zbliżającego się nieuchronnie końca świata. Wedle jego koncepcji świat podbić muszą najpierw Turcy, na czele których stać będzie Antychryst. Potem nastąpić miała wojna sprawiedliwych z niesprawiedliwymi, którą wygrają wybrani, zapowiadając rychłe nadejście Chrystusa i jego tysiącletniego królestwa16.

Najbardziej znanym średniowiecznym millenarystą jest mnich kalabryjski Joachim z Fiore.

Cieszył się on ogromną popularnością i pozostawił po sobie liczne grono sukcesorów swoich

12 Cyt. za: R. Hill, Wiara i obawa przed millenium, , „Communio. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny” 2000, nr 4 (118), s.

55. Zob. św. Augustyn, Wyznania, tł. Z. Kubiak, Kraków 2001.

13 ks. T. Skibiński, dz. cyt., s. 51.

10 A. Kotłowska, Czas antyczny – czas chrześcijański, Poznań 2005, s. 21.

14 N. Cohn, W pogoni za millenium. Millenarystyczni buntownicy w mistyczni anarchiści średniowiecza, Kraków 2007, s. 11.

11 ks. T. Skibiński, op. cit., s. 48-49. Zob. Tertulian, Apologetyk, tł. J. Sajdak, Poznań 1947.

15 ks. T. Skibiński SAC, dz. cyt., s. 52.

16 N. Cohn, dz. cyt., s. 217.

53

nr 80 zima 2019

koncepcji, których nie brakuje nawet dzisiaj17.

Wyodrębnił on w swojej periodyzacji dziejów trzy epoki. Pierwsza to epoka Boga Ojca, w której pierwszorzędną rolę zyskali ludzie żonaci; druga to era Boga Syna, w której przewodnią rolę odgrywa duchowieństwo; trzecia epoka, nazywana przez niego erą Ducha Świętego, wysunęła na prym osoby konsekrowane, czyli mnichów. Ta ostatnia miała dopiero nastać i być ostoją wolności i pokoju. Jego historiozofia jest w zasadzie egzemplifikacją przejścia ludzkości ze stanu niewolnictwa do stanu całkowitej wolności18.

Dla Joachima z Fiore kluczowym pojęciem jest wyniesiona z Biblii pełnia historii (plenitudo historiae).

Jego zdaniem przeciętny śmiertelnik nie jest w stanie dostrzec pełni sensu, jakie zawarte jest w Słowie Bożym – nieskończonym w kanwie wartości i znaczeń. Choć w podobnym podejściu do filozofii historii ubiegli go wcześniejsi myśliciele chrześcijańscy, to jednak dla Joachima charakterystyczny jest motyw trynitarny, wyniesiony z refleksji w uroczystość Zesłania Ducha Świętego19.

Joachim z Fiore wskazywał na mającego nadejść w przyszłości mesjańskiego przywódcę, „ktokolwiek to będzie”, który dokona duchowej odnowy i ujawni te rzeczy, które dotąd pozostawały dla ludzi tajemnicą20. Matrycą dla jego doktryny była filozofia dziejów św. Augustyna21. Joachim z Fiore uważał, że to papiestwo jest apokaliptycznym antychrystem, zaś w roku 1260 miała nastąpić epoka Ducha Świętego22.

Pisma Joachima z Fiore poparło co najmniej trzech papieży i stały się on zarazem prekursorem myśli Hegla i Schellinga23. O jego spuściźnie literackiej tak oto pisał Henri de Lubac: „Dzieło to przedstawia się jako seria monografii, luźno ze

sobą powiązanych, albowiem omawiani kolejno autorzy różnią się bardzo pomiędzy sobą, a jeśli Joachim z Fiore może uchodzić za przodka większości spośród nich, to przecież nie zawsze ci jego potomkowie są prawowici, jak to już przypominałem”24. Poglądy opata z Fiore spotkały się jednak na ogół z krytyką ze strony Kościoła, w tym także św.

Tomasza z Akwinu25. W swojej słynnej Summie Teologicznej podnosi on, że „zarówno Bóg Ojciec, Syn Boży jak i Duch Święty byli dawcami prawa w całej historii zbawienia”26. Jak zauważa Joseph Ratzinger, myśl Joachima z Fiore z czasem się zsekularyzowała, przekształcając w polityczną utopię27.

Ruch franciszkański, z którego wywodził się Joachim z Fiore, usilnie zabiegał o to, aby przypominać o eschatonie – absolutnym końcu, który miał się dokonać, skoro miał miejsce także absolutny początek. Historia, wedle tej koncepcji jest „czasem pośrednim” nie ze względu na jej nieokreśloność, ale ze względu na oczekiwanie rychłego końca28.

Millenaryzm pojawiał się także w refleksji nad końcem świata, głownie w odniesieniu do wyobrażeń eschatologicznych dotyczących Sądu Ostatecznego. Ludzie, którzy spodziewali się rychłego końca dziejów, chcieli wiedzieć, jak wiele czasu do niego pozostało. Afrykańczyk Sekstus Julius przysłużył się do utworzenia chronologii dziejów w roku 221, łącząc alegorię i dowolność.

Całą przeszłość i przyszłość podzielił on na okresy liczące po tysiąc lat każdy, stosując się do słów św. Piotra, że jeden dzień u Pana jest jak tysiąc lat, a tysiąc lat jak jeden dzień (2 P 3,8). Idąc tym tropem wyszedł z założenia, że jeden dzień oznacza jeden tysiąc lat. Według rachuby Sekstusa, cała historia ludzka obejmie 6 tysięcy lat, a jako, że od stworzenia świata i niewoli babilońskiej upłynęło ich pięć tysięcy, a w pięćset lat później przyszedł

17 Ibidem.

18 T. Manteuffel, W oczekiwaniu ery wolności i pokoju. Historiozofia Joachima z Fiore, „Przegląd Historyczny” 1969, t. LX, z. 2, s. 250-251.

19 J. Grzeszczak, Joahim z Fiore. Średniowieczny przyczynek do teologii dziejów, Poznań 2006, s. 76-77.

24 M. Figura, Duchowe dziedzictwo Joachima z Fiore w interpretacji Henri de Lubaca, , „Communio. Międzynarodowy Przegląd teologiczny” 2000, nr 4 (118), s. 68.

20 K. Löwith, Historia powszechna i dzieje zbawienia. Teologiczne przesłanki filozofii dziejów, Kety 2002, s. 148.

25 J. Grzeszczak, Chwila jest bliska. Wizje końca świata w literaturze profetycznej (XII-XX wiek), Poznań 2011, s. 165-172.

21 J. Grzeszczak, dz. cyt., s. 114.

26 P. Napiwodzki OP, Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziei, Poznań 2010., s. 51.

22 D. Mollat SJ, Apokalipsa dzisiaj, Kraków 1992, s. 35.

23 R. Hill, Regnum Caelorum. Patterns of Future Hope in Early Christianity, Eerdmans 2001, s. 58.

54

27 J. Ratzinger, Śmierć i życie wieczne, Warszawa 2000, s. 29.

28 K. Löwith, dz. cyt., s. 152.

Societas Historicorum

na świat Chrystus, wedle tej rachuby w roku 500 rozpocznie się nowe stulecie29.

Oczekiwanie nadejścia końca świata miało różną intensywność i przybierało na sile wraz z nastaniem odpowiednich okoliczności. Można powiedzieć, że najbardziej naznaczonym momentem tego oczekiwania był okres około roku tysięcznego, a także pod koniec epoki średniowiecza30. Atmosfera zbliżona do granic obłędu wybuchła, gdy zbliżał się rok tysięczny. Ludzie tamtych czasów znali doskonale słowa z dwudziestego rozdziału apokalipsy, które mówią, że „gdy się skończy tysiąc lat, z więzienia zostanie uwolniony szatan”. Przerażanie i przeświadczenie o zbliżającym się końcu urosło do tego stopnia, że papież Grzegorz V który zmarł w młodym wieku w 999 roku, miał wyrazić radość z tego, że nie dożyje zbliżającej się hekatomby31. Około roku 1000 wielu chrześcijan wyczekiwało znaków, które miały zwiastować zbliżający się koniec. Opowieści na ich temat skrzętnie odnotowywano. Do nich można zaliczyć monstra jak niezwykłej wielkości wieloryb, widok komety w 1014 roku czy zaćmienie słońca w roku tysięcznym. Rzeczonym rewelacjom wtórowały zachowania ludzi, których poziom moralny daleko odbiegał od oczekiwanego, a na papieża zawiązał się spisek; głód w Burgundii był tak wielki, że dochodziło do aktów kanibalizmu32.

Kronikarskie i kaznodziejskie teksty były podówczas przesiąknięte przeświadczeniem w którym przekonywano odbiorców, że nieszczęścia, które ich spotykają to nic innego jak spełnienie biblijnych proroctw, zapowiadających wydarzenia będące znakiem czasów ostatecznych. Kryzys eschatologiczny z przełomu X i XI w. trafił na podatny grunt także ze względu na specyficzne okoliczności historyczne, które wówczas miały miejsce. Arcybiskup Yorku Wulfstan zapewniał słuchaczy, że najazd Duńczyków na Anglię odzwierciedla słowa Chrystusa zapowiadające koniec dziejów „Powstanie bowiem naród przeciwko narodowi i królestwo przeciwko królestwu”. Św.

Hilary z Poitiers podkreślał niespotykaną dotąd chciwość ludzi, zapowiadającą koniec czasów – nastała ona wraz z końcem dynastii Kapetyngów we Francji, w wyniku którego uniezależnili się 29 J. Kracik, Trwogi i nadzieje końca wieków, Kraków 1999, s. 33.

poszczególni wielmoże, łasi także na własność kościelną33. Te wszystkie wydarzenia z czasem traciły jednak na znaczeniu, jednak ostatecznie millenarystyczna interpretacja dziejów miała ustąpić miejsca prądom umysłowym, które przyniosła era humanizmu.

Przemysław Sołga Bibliografia ӄӄ Bartnik Cz., Teologia Historii, Lublin 1999. ӄӄ Cohn N., W pogoni za millenium. Millenarystyczni buntownicy w mistyczni anarchiści średniowiecza, Kraków 2007. ӄӄ Grzeszczak J., Chwila jest bliska. Wizje końca świata w literaturze profetycznej (XII-XX wiek), Poznań 2011. ӄӄ Grzeszczak J., Joahim z Fiore. Średniowieczny przyczynek do teologii dziejów, Poznań 2006.

Löwith K., Historia powszechna i dzieje zbawienia. Teologiczne przesłanki filozofii dziejów, Kety 2002. ӄӄ Hill R., Regnum Caelorum. Patterns of Future Hope in Early Christianity, Eerdmans 2001.

Figura M., Duchowe dziedzictwo Joachima z Fiore w interpretacji Henri de Lubaca, , „Communio. Międzynarodowy Przegląd teologiczny” 2000, nr 4 (118). ӄӄ Kotłowska A., Czas antyczny – czas chrześcijański, Poznań 2005. ӄӄ Kracik J., Trwogi i nadzieje końca wieków, Kraków 1999. ӄӄ Manteuffel T., W oczekiwaniu ery wolności i pokoju. Historiozofia Joachima z Fiore, „Przegląd Historyczny” 1969, t. LX, z. 2. ӄӄ Napiwodzki P., Bliżej, niż się wydaje. O końcu świata, millenaryzmie i chrześcijańskiej nadziei, Poznań 2010. ӄӄ Mollat D., Apokalipsa dzisiaj, Kraków 1992. ӄӄ Ratzinger J., Śmierć i życie wieczne, Warszawa 2000. ӄӄ Thompson D., Koniec czasu. Wiara i lęk w cieniu millenium, Warszawa 1999. ӄӄ Wichrowski M., Spór o naturę procesu historycznego (od Hebrajczyków do śmierci Fryderyka Nietschego), Warszawa 1995.

30 J. Ratzinger, dz. cyt., s. 23.

31 J. Kracik, dz. cyt., s. 55.

32 Ibidem, s. 58.

33 D. Thompson, Koniec czasu. Wiara i lęk w cieniu millenium, Warszawa 1999, s. 56-57.

55

Dołącz do nas na Facebooku: facebook.com/societas.historicorum

Historycy do piór! Zapraszamy do współpracy.

Pytania, sugestie i artykuły prosimy przesyłać na adres: societas.historicorum@gmail.com