Działalność antyelektorska pułkownika Krystiana Kalksteina-Stolińskiego w kontekście oporu

Działalność antyelektorska pułkownika Krystiana Kalksteina-Stolińskiego w kontekście oporu stanów Prus Książęcych wobec Fryderyka Wilhelma

• Nowożytność •

Na sejmie 1670 roku głośna stała się sprawa wystąpienia Krystiana Kalksteina przeciwko elektorowi brandenburskiemu. Pochodzący z Prus Książęcych poddany Fryderyka Wilhelma nawoływał do przekreślenia traktatów welawsko-bydgoskich i doradzał polskiej szlachcie, aby rozpoczęła wojnę w celu odzyskania utraconych ziem. Ta działalność sprowadziła na niego gniew elektora, który rozkazał porwać Kalksteina z Warszawy. Fryderyk Wilhelm w Prusach wytoczył pułkownikowi proces, w wyniku którego został on skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w 1672 roku w Kłajpedzie, kiedy Rzeczpospolita była zaangażowana w wojnę z Turcją i nie była w stanie upomnieć się o Kalksteina.

Podstawę źródłową mojego artykułu stanowi Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku1, którego rękopis znajduje się w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Oparłam się również na Diariuszu sejmu zwyczajnego 1670 roku2, informującym o działalności antyelektorskiej Kalksteina na wspomnianym sejmie. Szczegółów dotyczących porwania pułkownika z Warszawy dostarczyły mi akta polskiego śledztwa prowadzone w tej sprawie, które zostały wydane przez Janusza Wolińskiego, aczkolwiek bez krytycznego opracowania3. Z kolei informacje na temat m.in. reakcjipolskiej szlachtynawieść o porwaniu Kalksteina występują na przykład w Diariuszu JanaAntoniego Chrapowickiego4.SprawaKrystiana Kalksteinabyłaanalizowanawniektórychpolskich iniemieckichmonografiach, wmoimartykuleograniczyłam się jednak do dostępnych mi publikacji w języku polskim; najważniejsze z nich pokrótce omówię. Korzystałamz pracyKazimierzaJarochowskiego Sprawa Kalksteina 1670–1672, której autor przytaczawiele istotnychszczegółówdotyczących życia i działalności Krystiana Kalksteina, jednak jego opinie są pozbawione obiektywizmu5, oraz z biogramupułkownikasporządzonego wPolskim Słowniku Biograficznym przez Adama Przybosia6.

1

Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniusznego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkp. 405. 2 Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005. 3 J. Woliński, Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, „Zapiski Historyczne” 1964, t. 29, z. 1. Akta zostały sporządzone częściowo w języku polskim, częściowo w języku łacińskim. Składają się na nie: protokół zeznań świadków z 2 grudnia 1670 roku, dodatkowe zeznania Jerzego Jelity z 3 kwietnia 1671 roku oraz zaświadczenie sędziego marszałkowskiego Mateusza Cieleckiego z 3 kwietnia 1671 roku.

4

J.A. Chrapowicki, Diariusz. Cz. 3, Lata 1669–1673, Warszawa 2009. 5 K. Jarochowski, Sprawa Kalksteina 1670–1672, Warszawa 1883. 6 A. Przyboś, Krystian Kalkstein Stoliński h. Koss, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski-krystian-ludwik-kalkstein-h-koss [dostęp: 6.03.2018].

Omawiając biografie innych postaci posłużyłam się monografiami Fryderyka Wilhelma autorstwa Barbary Szymczak7 oraz Michała Korybuta Wiśniowieckiego napisaną przez Adama Przybosia8. Z kolei dla nakreślenia genezy wydarzeń wykorzystałam prace Andrzeja Kamieńskiego Stany Prus Książęcych wobec rządów Brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku9 oraz Kazimierza Piwarskiego Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych10. Szczegółowe dane na temat poselstwa Morsztyna do elektora oraz sprawy lenna lęborsko-bytowskiego odnalazłam w artykułach Anny Kamińskiej-Linderskiej Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 roku oraz Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego11.

W artykule zdecydowałam się poruszyć problem działalności opozycyjnej pułkownika Krystiana Kalksteina w kontekście oporu społeczeństwa pruskiego wobec absolutystycznych dążeń Fryderyka Wilhelma. Spróbuję zastanowić się nad motywami, które pchnęły go do wystąpienia przeciwko elektorowi. Bazując na wspomnianych źródłach, przedstawię kulisy działalności politycznej Kalksteina i szczegóły porwania go z Warszawy.

Opór stanów Prus Książęcych przeciwko absolutystycznym dążeniom Fryderyka Wilhelma

Dla zrozumienia wydarzeń, które były udziałem Krystiana Kalksteina, konieczne jest przypomnienie genezy oporu stanów pruskich wobec kurfirsta brandenburskiego pod koniec lat 50. oraz w latach 60. XVII wieku.

W czasie potopu szwedzkiego Fryderyk Wilhelm, lennik Jana Kazimierza, z powodu

7 B. Szymczak, Fryderyk Wilhelm, Wrocław 2006. 8 A. Przyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640-1673, Kraków 2007. 9 A. Kamieński, Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, Olsztyn 1995. 10 K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk –Bydgoszcz 1946. 11 A. Kamińska-Linderska, Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 r., „Kwartalnik Historyczny” 1965, R.LII, z. 2; idem, Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 1961. Pozostałe opracowania, których nie wymieniłam, czytelnik może odnaleźć w bibliografii. posiadania Prus Książęcych zdecydował się poprzeć Karola XGustawa, wzamian otrzymując od niego suwerenność w tej prowincji. Jednak gdy pozycja Szwecji uległa osłabieniu elektor podjął rokowania z Rzeczpospolitą i w traktatach podpisanych 19 września 1657 roku w Welawie, a ratyfikowanych 6 listopada 1657 roku w Bydgoszczy uzyskał dla siebie i swoich sukcesorów supremum dominium w Prusach. Jednak w razie wymarcia potomkówkurfirsta dawne lenno miało powrócić do Rzeczpospolitej. Z tego powodu przy każdym hołdzie składanym pruskiemu władcy przez stany obecni byli także polscy komisarze, którzy odbierali tzw. homagium eventuale. Ponadto stwierdzono, że stany zachowają prawa i przywileje, uzyskane w czasach związku z państwem polsko-litewskim, o ile nie byłyby one sprzeczne z postanowieniami księcia12. Elektor otrzymał również w lenne władanie Lębork i Bytów13.

Rozmowy polsko-brandenburskie toczyły się w kuluarach, bez udziału społeczeństwa pruskiego, co stało się przyczyną zanegowania ich legalności przez stany. Utrzymywały one, że „w 1454 r. z ważnych powodów dobrowolnie poddały się królowi polskiemu Kazimierzowi [Jagiellończykowi –przyp. A. K.]”14, toteż ten nie może decydować o ich losie bez ich wiedzy oraz zgody. Obrazowo ujął tę myśl królewiecki ławnik, Hieronim Roth, który stwierdził, że król polski nie ma prawa rozdawać swoich poddanych jakby to były jabłka czy gruszki15. Mimo sprzeciwu stanów pruskich traktaty welawsko-bydgoskie weszły w 1660 roku w skład pokoju oliwskiego, czym uzyskały sankcję międzynarodową16.

12 J. Małłek, Absolutystyczny zamach stanu w Prusach Książęcych w roku 1663, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi w 70 rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992, s. 210–211; B. Wachowiak, W kwestii roli cara moskiewskiego w uzyskaniu przez elektora Fryderyka Wilhelma suwerenności w Prusach Książęcych, [w:] Balticum…, s. 369. 13 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 118. 14 B. Szymczak, op. cit., Wrocław 2006, s. 120. 15 Więcej w: J. Szwagrzyk, Ludność Prus Książęcych wobec traktatu welawsko-bydgoskiego 1657–1660, [w:] O naprawę Rzeczpospolitej XVI–XVII wieku. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1965, s. 177–187; B. Szymczak, Fryderyk Wielki, s. 120. 16 S. Salmonowicz, op. cit., s. 119.

Po otrzymaniu niezależności w Prusach Fryderyk Wilhelm zaczął dążyć do jak najszybszego wprowadzenia zmian; jego celem była centralizacja władzy w księstwie. Jednym z jej elementów było utrzymanie stałej armii. Toteż w 1661 roku elektor zwołał w Prusach zgromadzenie, które przeszło do historii pod nazwą Wielkiego Landtagu. Fryderyk Wilhelm zamierzał uzyskać na nim potwierdzenie swojego nowego statusu przez stany oraz uchwałę zezwalającą na pobór podatków, koniecznych dla utrzymania wojska. Z ramienia nieobecnego w Prusach elektora rozmowy ze społeczeństwem podjął Otto von Schwerin17.

Obrady landtagu trwały dwa lata. Schwerin usunął spośród posłów największych malkontentów –generała Albrechta Kalksteina18 oraz wspomnianego wyżej przewodniczącego sądu ławniczego Królewca-KnipawyHieronima Rotha. Zausznik elektora dążył również do poróżnienia szlachty z mieszczaństwem w kwestiach podatkowych, ale jego działania na niewiele się zdały. Stany pruskie nie zgadzały się na kluczowe dla elektora punkty: uznanie jego suwerennej władzy w Księstwie, uchwalenie podatków oraz koncesji dla kalwinistów. Landtag dalej stał na stanowisku, że traktaty welawsko-bydgoskie, wobec zawarcia ich bez wiedzy społeczeństwa, są nielegalne. Mieszczanie królewieccy posunęli się nawet do wysłania tajnego poselstwa do Warszawy, bezskutecznie prosząc Jana Kazimierza o protekcję. W Królewcu doszło do wymiany ognia pomiędzy przeciwnikami elektora a wojskami namiestnika. W końcu Fryderyk Wilhelm zdecydował się odwołać Schwerina z Prus i interweniować osobiście. 30 października 1661 roku rozkazał porwać Hieronima Rotha

17 Cf. B. Szymczak, op. cit., s. 121. Schwein został mianowany przez Fryderyka Wilhelma specjalnie do tego celu. Elektor zdecydował się nie dopuścić do prowadzenia rozmów z nowo powołanym namiestnikiem Prus –Bogusławem Radziwiłłem. 18 Albrecht Kalkstein nazwał na Landtagu Bogusława Radziwiłła, Ottona Schwerina oraz Jana Ulryka Dobrzeńskiego zdrajcami kraju i, przypominając defenestrację praską, zażądał wyrzucenia ich przez okno. Na skutek obrazy urzędników elektorskich został usunięty z sejmu (i aresztowany za nową obelgę, tym razem skierowaną wobec marszałka Flaussa). Cf. A. Przyboś, Albrecht Kalkstein Stoiński h. Koss, [online] http:// www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski-albrecht-kalkstein- -h-koss [dostęp: 23.09.2019]. z jego domu w Knipawie, a w Królewiec wycelowano armaty z cytadeli Friedrichsburg19.

Elektorowi udało się złamać opór stanów i uzyskać potwierdzenie swojej władzy zwierzchniej nad księstwem, ale rokowania, głównie dotyczące spraw podatkowych, trwały kolejny rok. Nie uczestniczył w nich Hieronim Roth, którego Fryderyk Wilhelm uwięził bez wyroku sądowego w łużyckiej twierdzy Peitz. Przywódca opozycjonistów pruskich spędził w niej resztę życia.

Wieki Landtag zakończył swoje obrady w 1663 roku. Stany pruskie przystały na uchwalenie podatków do 1666 roku, a Fryderyk Wilhelm zgodził się zasięgać opinii nadradców we wszystkich sprawach dotyczących księstwa i nie wypowiadać wojny bez zgody stanów.

Elektor nie wrócił jednak do Brandenburgii, – pozostał w księstwie, gdzie rozpoczął przygotowania do odbycia hołdu lennego. Starał się utrzymać jaknajlepsze stosunki z Rzeczpospolitą, pamiętając, że przy uroczystości konieczna jest obecność polskich komisarzy20. 18 października odbyła się ceremonia hołdu. Stronę polską reprezentowali podkanclerzy koronny Jan Leszczyński oraz bp warmiński Stefan Wyżga, który w swoim przemówieniu miał powiedzieć: „król polski zachowuje przyrodzone i pisane swe prawa do księstwa pruskiego w ten sposób, że zawsze będzie mu jakby przytomna myśl: własność moja nie jest moją, lecz będzie nią kiedyś”21.

Mimo zakończenia Wielkiego Landtagu, uznania przez stany władzy zwierzchniej Fryderyka Wilhelma oraz odbycia hołdu w kolejnych latach w Prusach nie doszło do uspokojenia. Absolutystyczne dążenia elektora musiały zderzać się z oczekiwaniami stanów, uparcie broniących swych przywilejów. W 1666 roku udało się Fryderykowi Wilhelmowi uzyskać zgodę na pobór podatków przez kolejne dwa lata, ale nadradcy i landraci domagali się zwołania kolejnego zgromadzenia. Tymczasem

19 B. Szymczak, op. cit., s. 122–123. 20 Z tego powodu Fryderyk Wilhelm w pierwszych latach swojego suwerennego panowania w Prusach kierował się łagodną polityką wobec Rzeczpospolitej. Szlachcie lęborsko-bytowskiej potwierdził posiadane przez nią prawa i przywileje. Zdecydował się również na oddanie stronie polskiej Braniewa, wchodzącego w skład biskupstwa warmińskiego (bp warmiński Stefan Wyżga był jednym z komisarzy wyznaczonych przez Rzeczpospolitą). Cf. B. Szymczak, op. cit., s. 124–125. 21

Ibidem, s. 125.

po śmierci Jana Kazimierza i elekcji Michała Korybuta zaogniły się stosunki elektora z Rzeczpospolitą. Korzystając z zamętu po abdykacji Jana Kazimierza, Fryderyk Wilhelm zajął Drahim oraz Elbląg22. W Rzeczpospolitej za sprawą podkanclerzego koronnego Andrzeja Olszowskiego przedłużała się renowacja traktatów welawsko-bydgoskich, a kancelaria królewska odmawiała przyznania kurfirstowi tytułu pana na Lęborku i Bytowie23.

W tak dosyć napiętej sytuacji stosunki polsko-brandenburskie zaogniło dodatkowo wystąpienie Krystiana Kalksteina.

Krystian Kalkstein-Stoliński h. Koss

Krystian Kalkstein był synem wspomnianego generała Albrechta Kalksteina, przywódcy opozycjonistów pruskich w 1661 roku. Przez pewien czas służył w autoramencie cudzoziemskim Pawła Sapiehy, w 1655 roku przeszedł jednak do służby elektorskiej i wziął udział w kampanii przeciwko Rzeczpospolitej. W tym czasie otrzymał od kurfirsta starostwo oleckie po swoim ojcu. Adam Przyboś w jego biogramie w PSB zauważył, że była to niewątpliwie próba pozyskania Krystiana w walce z opozycjonistami pruskimi. Elektorowi nie udało się osiągnąć tego celu, a gdy po wojnie wojska kurfirsta uległy redukcji, Kalkstein ponownie zaciągnął się do polskiej armii i zaangażował się w walkę o przekreślenie traktatów welawsko-bydgoskich24.

W 1667 roku zmarł Albrecht Kalkstein, który pomimo sporu dotyczącego starostwa oleckiego, zapisał swojemu starszemu synowi w testamencie majątek w Knauten. W odpowiedzi na to posunięcie młodszy z braci - KrzysztofAlbrecht wysłał do urzędników elektorskich donos, w którym oskarżył Krystiana o przygotowanie zamachu na życie kurfirsta. Fryderyk Wilhelm zdecydował się wyznaczyć komisję śledczą do zbadania sprawy, ale jeszcze przed ogłoszeniem wyroku przez krajową instancję sądowniczą rozkazał uwięzić Kalksteina w twierdzy Friedrichsburg25. W lipcu 1668 roku pułkownik został skazany

22 A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s.101. 23 A. Kamińska-Linderska, Renowacja lenna…, op. cit., s. 39–40. 24 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.; K. Piwarski, op. cit., s. 158–159.; K. Jarochowski, op. cit., s. 38–45. 25 Z punktu widzenia prawa pruskiego było to działanie nieformalne. Cf. A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s. 100. na dożywotnie więzienie, ale po interwencji namiestnika Prus Bogusława Radziwiłła i swojej żony(Marii Elżbiety, córki naczelnego marszałka pruskiego barona Krzysztofa von Kittlitza) kurfirst zdecydował się złagodzić karę zmieniając areszt na grzywnę w wysokości 5 tysięcy talarów i przymusowy pobyt w Knauten do wyznaczonego terminu spłaty kary pieniężnej26.

Kalkstein uiścił jedynie jedną ratę, wynoszącą 333 talary, następnie bezskutecznie zabiegał o przedłużenie terminu spłaty. Wobec zagrożenia ponownym aresztowaniem zdecydował się w nocy z 9 na 10 marca 1670 roku na ucieczkę do Rzeczpospolitej27.

Działalność Kalksteina w Rzeczpospolitej

Zbieg z Prus został w Rzeczpospolitej wobec daleko dobrze przyjęty. Przyczyniła się do tego niechęć polskiej opinii publicznej do elektora, która wzmogła się szczególnie po samowolnym zajęciu starostwa drahimskiego przez Fryderyka Wilhelma28.

Jednakże początkowo Kalkstein nie zdecydował się podjęcie kroków przeciwko elektorowi brandenburskiemu. Przeciwnie –liczył na to, że przy pomocy Polaków uda mu się pojednać z Fryderykiem Wilhelmem, uzyskać zgodę na powrót do kraju i przejąć swój majątek. Utwierdzał go w tym przekonaniu Euzebiusz Brandt, rezydent brandenburski w Warszawie, z którym Kalkstein wkrótce zawarł znajomość29.

W kwietniu 1670 roku Fryderyk Wilhelm zażądał wydania zbiega. Zagrożony przez silną, profrancuską opozycję, Michał Korybut potrzebował pomocy elektora, którą ten uzależniał wówczas m.in. od ustępstw w sprawie Kalksteina. Pod koniec następnego miesiąca król wysłał do Królewca koniuszego litewskiego Szczęsnego Morsztyna, z instrukcją, aby ten

26 A. Kamieński, Stany Prus…, op. cit., s. 101.; B. Szymczak, op. cit., s. 127.; K. Jarochowski, op. cit., s. 46–53.; K. Piwarski, op. cit., s. 159–160. 27 Ibidem; K. Jarochowski, op. cit., s. 53–54.; A. Przyboś, Krystian Kalkstein….; K. Piwarski, op. cit., s. 160. 28 Sprawę renowacji lenna lęborsko-bytowskiego przedstawił Wojciech Kostuś. Cf. W. Kostuś, Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem, Wrocław 1954, s. 114–118. Najwięcej informacji odnaleźć można jednak w artykule Anny Kamińskiej-Linderskiej. Cf. A. Kamińska-Linderska, Renowacja lenna…, s. 37–72. 29 Po śmierci Bogusława Radziwiłła został nim Ernest Bogusław von Croy. V.K. Piwarski, op. cit., s. 161–162.

uzyskał informację na temat stanowiska elektora wobec Francji, upomniał się o złożenie hołdu z Lęborka i Bytowa oraz wstawił się za zbiegiem. O szczegółach tego poselstwa możemy dowiedzieć się ze wspomnianego Diariusza. Morsztyn został przyjęty przez elektora 21 czerwca 1670 roku. Wystosował do kurfirsta prośbę, aby zezwolił Kalksteinowi na bezpieczny powrót do Prus i zwrócił mu zagarnięte dobra. Na niewiele się to zdało, elektor w odpowiedzi na żądania polskiego posła przytoczył szereg wyimaginowanych przewinień Kalksteina –z zamachem na własnego ojca włącznie:

„[…] oyca swego własnego […] chciał zabić, y iuż by rękę podniusł na niego, dobył bezbronnego szpady, y przebił by go pewnie, gdyby się był Ociec prędko niepostrzegł y nie umknął chyżo do sieni, gdzie go Czeladź obroniła”30.

Poza próbą zamordowania Albrechta Krystian miał być jeszcze odpowiedzialnym za śmierć czeladnika, gwałt na nieletnich oraz uwiedzenie własnej siostry31. W tym czasie do Kalksteina dotarły wieści o prześladowaniu w Prusach jego rodziny. Wówczas zdecydował się podjąć jawną działalność antyelektorską. Jego agitacja wśród szlachty znalazła szerokie poparcie, także wpływowych dygnitarzy, nie tylko bpa chełmińskiego Andrzeja Olszowskiego, ale również bpa poznańskiego Stefana Wierzbowskiego, hetmana polnego koronnego Dymitra Wiśniowieckiego i kanclerza wielkiego litewskiego Krzysztofa Paca. Nawet Michał Korybut zdecydował się wyznaczyć specjalną komisję, złożoną z senatorów, która miała zbadać szczegóły sprawy Kalksteina. Również zgromadzona na sejmikach szlachta udzieliła w maju 1670 roku poparcia uciekinierowi z Prus32.

Akcja Kalksteina wpływała na opór stanów pruskich, które łudziły się nadzieją szybkiej interwencji polskiej. Ten zaś, za pośrednictwem

30

Diariusz poselstwa…, op. cit., s. 205. 31 Ibidem; Szerzej o poselstwie Morsztyna i wszelkich jego okolicznościach pisze A. Kamińska-Linderska w swoim artykule: A. Kamińska-Linderska, Polska a Brandenburgia…, s. 301–321.; cf. A. Przyboś, Krystian Kalkstein…. 32 A. Kamieński, Stany Prus…, s. 101. A. Przyboś, Krystian Kalkstein…. K. Piwarski, op. cit., s. 164–165. jezuitów zbieg utrzymywał stały kontakty z rodem Schliebenów i innymi przeciwnikami kurfirsta w Prusach Z końcem czerwca Fryderyk Wilhelm zdecydował się wysłać dwóch swoich posłów: Johanna Hoverbecka i niejakiego Ostaua, aby ci przeciwdziałali agitacji Kalksteina. Sytuacja zaczynała się robić coraz bardziej niebezpieczna dla elektora, ponieważ w lecie 1670 roku sejm pruski odmówił przedłużenia akcyzy na utrzymanie wojsk elektorskich33.

Tymczasem sprawa Prus i Kalksteina stała się jednym z najważniejszych problemów, jakie miały być rozważane na wrześniowym sejmie.

Sejm zwyczajny 1670 roku

Kalkstein wystąpił na warszawskim sejmie 13 października przedstawiając się jako reprezentant uciskanych pruskich stanów34. Przygotował również ulotne pisma w których wystąpił z oskarżeniami skierowanymi wobec elektora brandenburskiego35 oraz prośbę skierowaną do sejmu, zatytułowaną: Supplicatio nomine Ducatus Prussiae ad Ordinem Equestrem alias Supplex Ducatus Prussiae libellus36, w której przedstawił ucisk religijny w Prusach, łamanie przywilejów stanowych oraz prosił o przywrócenie zwierzchności Michała Korybuta i Rzeczpospolitej:

„Gdyby zaś, dzięki nieprzyjaznym Rzeczpospolitej losom, nie miało nam być wolno powrócić do dawniejszej drogi prawa naszych zażaleń, to przynajmniej niechaj będzie wolno naszemu nieszczęściu, abyśmy drogą skarg i zażaleń uznawali nad nami zwierzchnie panowanie króla i Rzeczpospolitej, abyśmy uznawali dalej króla i Rzeczpospolitą praw i zwyczajów naszych opiekunką, aby z czasem wszelkiej pomocy i oparcia pozbawieni (…) królewskiego i Rzeczpospolitej panowania w Prusach naszych wszelkie nie zaginęły ślady”37.

Słowa te zostały odczytane przez Stanisława Lubomirskiego na mównicy sejmowej. Z kolei na posiedzeniu senatu Euzebiusz Brandt zamierzał

33

A. Przyboś, Krystian Kalkstein…. 34 Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, red. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005, s. 78. 35 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…,op. cit.. 36 A. Kamieński, op. cit., s. 101. 37 K. Piwarski, op. cit. s. 166.

wystąpić z oskarżeniem zbiega, ale pismo, które miał przygotowane wyrwał mu z rąk Jan Krasiński. Poseł sam je zreferował w sposób kompromitujący pruskiego rezydenta38.

Wydarzenia na sejmie warszawskim spowodowały kolejne żądania wydania zbiega wystosowane przez elektora brandenburskiego. Fryderyk Wilhelm spotkał się jednak ze zdecydowaną odmową ze strony Michała Korybuta. Król Rzeczpospolitej podkreślił, że z paktów zawartych z kurfirstem nie wynika obowiązek wydania zbiega, tym bardziej że ma on polskie korzenie, a w Prusach groziła mu kara śmierci39. Wobec takiego postawienia sprawy Fryderyk Wilhelm zdecydował się w inny sposób rozwiązać sprawę niewygodnego pułkownika.

Porwanie Kalksteina

24 października 1670 roku kurfirst nakazał Euzebiuszowi Brandtowi porwać Kalksteina i przywieźć go żywego lub martwego do Prus. Pruski rezydent ustalił szczegóły porwania zbiega z namiestnikiem Prus księciem de Croy oraz generałem Joachimem von Görzke z Kłajpedy. Wspólnie zorganizowali grupę dragonów pod komendą Hugona de Montgommery’ego, którzy w listopadzie przybyli potajemnie do Warszawy. Tymczasem Euzebiuszowi Brandtowi udało się zwabić Kalksteina do swojej siedziby w domu winiarza Andrzeja Tamsona na Lesznie. Posłużył się przy tym sprokurowanym żelaznym listem, wystosowanym rzekomo przez Fryderyka Wilhelma, w którym ten obiecywał zbiegowi przebaczenie40.

Szczegóły tej sprawy odsłoniły przed nami wspomniane akta polskiego śledztwa, którego przeprowadzenie zlecił Michał Korybut już 2 grudnia41.

Naocznym świadkiem porwania był parobek Jerzy, służący u Tamsona. Zeznał on, że widział tego dnia, około godziny 13, Kalksteina przychodzącego do Brandta42:

„[…] o godzinie jakiejś 1 z południa, kiedyśmy od stołu wstali, widziałem że przyszedł p. Kalkstein

38 A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit. 39 Ibidem. 40 Ibidem; K. Piwarski, op. cit., s. 167–168. 41

Ibidem. 42 J. Woliński, op. cit., s. 96. 26 do p. Brandta; w godzinę jakoś po przyjściu jego stał się jakiś hałas w izdebce p. Brandta i zawołał ktoś głosem te słowa: Dlaboga, dlaboga, a zatym zaraz prędko ucichło, a jam natenczas rąbał drwa na podwórcu w parę koni gniadych zaprzężony, i gdy go w tenże wóz włożyli, wiekiem go zawarli i zaraz z nim z domu naszego pana wyjachali; widziałem Niemców 5 a szóstego oficera, którzy przy tym skarbnym wozie jachali ku oo. kamedułom i na gościniec zakrociński obrócili się43.

Parobek dodał również, że później Brandt ofiarował jemu oraz jego towarzyszowi Jakubowi po czerwonym złotym w zamian za obietnicę milczenia. Zeznania obydwu sług potwierdził gospodarz, który nie był naocznym świadkiem wydarzenia, ale usłyszał o nim od swoich służących jeszcze tego samego dnia. Ponadto Andrzej Tamson wyznał, że również był nagabywany przez pruskiego rezydenta, który przekonywał go, aby przemilczał całą tę sprawę44. Z kolei Stanisław Niedzielski, u którego Kalkstein wynajmował mieszkanie, zeznał że ten wyszedł z gospody z parobkiem o godzinie ósmej rano i już więcej do niej nie powrócił45. Komisja przesłuchała również współmieszkańca Brandta, niejakiego Fryderyka Strachmana, który przyznał że wcześniej Brandt namawiał go do porwania Kalksteina i przekonywał, że kurfirst dałbytysiąc czerwonych złotych temu, kto zabiłby zbiega lub wywiózłby go do Prus46.

Świadkowie porwania nie powiadomili jednak o tym wydarzeniu władz, a parobek Kalksteina, jak zeznali słudzy Tamsona, został zmuszony do towarzyszenia porywaczom47. Sprawa porwania znanego pułkownika Kalksteina w stolicy Rzeczpospolitej odbiła się szerokim echem w całym kraju, wspominał o niej m.in. Jan Antoni Chrapowicki w swoim Diariuszu:

[…] Stanąwszy na Pradze u ojców Bernardynów, tu i obiad jadłem i nocowałem –Tu mi oddano list od pana referendarza, który pisze że ablegatus książęcia kurfirsta, wykradł Kolszteyna

43 Ibidem. 44 Ibidem. 45

Ibidem, s. 95. 46 Ibidem, s. 97. 47

Ibidem, s. 96.

Prusaka przy boku JKM będącego i cicho w kilka dni wyjechał48.

W grudniu Michał Korybut wystosował specjalną notę, żądając wydania pułkownika. Swoje protesty do elektora zgłaszały również stany pruskie, ale Fryderyk Wilhelm wypierał się odpowiedzialności za zadany gwałt49.

Śmierć Kalksteina

Tymczasem Kalkstein już na początku grudnia 1670 roku został uwięziony w Pfefferstube50. Mimo prób interwencji ze strony polskiej nie udało się go uwolnić. W kolejnych latach zmieniła się jednak polityczna sytuacja Rzeczpospolitej i Michał Korybut musiał zaczął szukać wsparcia u elektora brandenburskiego, toteż nie ryzykował ponownego podejmowania sprawy Kalksteina, na którym w 1672 roku wykonano karę śmierci.

Jak zauważył Adam Przyboś, szczególnie dawna polska historiografia z Kazimierzem Jarochowskim oraz Kazimierzem Piwarskim na czele widziała Kalksteina głównie jako rzecznika powrotu Prus Książęcych do Rzeczpospolitej, który oddał za ten cel najwyższą cenę51. W rzeczywistości jednak bardziej istotny był prywatny spór zbiega z elektorem brandenburskim. Świadczy o tym sam fakt kontaktów Kalksteina z Brandtem tuż przed jego porwaniem i nadzieja pułkownika na szczęśliwy powrót do ojczyzny oraz odzyskanie utraconego majątku. Agata Kwiatek

48 J. A. Chrapowicki, op. cit., s. 120. 49

A. Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit. 50 Ibidem; K. Piwarski, op. cit., s. 169–171. 51 Przyboś, Krystian Kalkstein…, op. cit.

Bibliografia: Źródła: Rękopisy:

ӄ Diariusz poselstwa do kurfirsta imci brandenburskiego imci P. Morsztina Podkoniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego 28 maja 1670 roku, Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkp. 405.

Pozostałe:

ӄ Chrapowicki J.A., Diariusz. Cz. 3, Lata 1669–1673, Warszawa 2009. ӄ Diariusz sejmu zwyczajnego 1670 roku, oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Kraków 2005. ӄ Woliński J., Śledztwo polskie w sprawie porwania Krystiana Ludwika Kalksteina, „Zapiski Historyczne” 1964, t. 29, z. 1.

Opracowania:

ӄ Jarochowski K., Sprawa Kalksteina 1670–1672, Warszawa 1883. ӄ Kamieński A., Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, Olsztyn 1995. ӄ Kamińska-Linderska A., Polska a Brandenburgia. Poselstwo Szczęsnego Morsztyna do Królewca i Berlina w 1670 r., „Kwartalnik Historyczny” 1965, R. LII, z. 2. ӄ Eadem, Renowacja lenna lęborsko-bytowskiego, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace

Historyczne ” 1961. ӄ Kostuś W., Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem, Wrocław 1954. ӄ Małłek J., Absolutystyczny zamach stanu w Prusach Książęcych w roku 1663, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane

Marianowi Biskupowi w 70. rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992. ӄ Piwarski K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich w czasach nowożytnych,

Gdańsk –Bydgoszcz 1946. ӄ Przyboś A., Albrecht Kalkstein Stoiński h.

Koss, [online] http://www.ipsb.nina.gov. pl/a/biografia/stolinski-albrecht-kalkstein- -h-koss [dostęp: 23.09.2019]. ӄ Idem, Krystian Kalkstein, [online] http:// www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stolinski- -krystian-ludwik-kalkstein-h-koss [dostęp: 6.03.2018]. ӄ Idem, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640- 1673, Kraków 2007. ӄ Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987. ӄ Szymczak B., Fryderyk Wilhelm, Wrocław 2006. ӄ Wachowiak B., W kwestii roli cara moskiewskiego w uzyskaniu przez elektora Fryderyka

Wilhelma suwerenności w Prusach Książęcych, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi w 70. rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992.