Nowożytne dwory obronne pomiędzy Przemyślem a Sokalem na podstawie józefińskiej mapy

Nowożytne dwory obronne pomiędzy Przemyślem a Sokalem na podstawie józefińskiej mapy topograficznej.

•Nowożytność•

Warowne siedziby szlacheckie były charakterystycznym elementem krajobrazu południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. Wspaniałych założeń pałacowych i obronnych, takich jak Podhorce bądź Zbaraż nie trzeba nikomu przedstawiać, jednak pomiędzy nimi stały, pobudowane przez drobniejszą szlachtę, znacznie mniejsze dwory. Na przestrzeni wieków te skromniejsze założenia zatracały swój pierwotny charakter. Budynki mieszkalne przebudowywano w XIX i XX wieku, fortyfikacje plantowano, tak że trudno dziś dopatrzeć się ich pierwotnych form. Ponad to, obecny stan badań jest wciąż niedostateczny, co utrudnia kompleksowe rozpatrzenie problematyki*. Echa przeszłości możemy znaleźć na dawnych mapach gdzie ograniczone i nieraz niejednoznaczne informacje potrafią przybliżyć nam obraz nowożytnych dworów obronnych.

Józefińska mapa topograficzna, na podstawie której postanowiłem oprzeć niniejszy artykuł, jest źródłem ciekawym i trudnym w interpretacji zarazem. Opracowana została w latach 1779-1783, przez Sztab Kwatermistrza Generalnego jako jeden z etapów mapy całej Monarchii Habsburskiej powstającej w latach 1763-1787. Kierownictwo nad pracami kartograficznymi w 1779 r. objął Friedrich von Mieg, od którego nazwiska mapa w literaturze zwana jest również mapą Miega1. Razem z nią powstały również wojskowe opisy przedstawionych miejscowości, które dostarczają informacji o warunkach naturalnych terenów, natomiast zawierają bardzo ogólnikowe wiadomości o dworach obronnych.

Wybrany przez mnie obszar badań nie jest przypadkowy. Jeżeli zaznajomimy się

1 O stanie badań zob.: M. Proksa, Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl 2001; M. Proksa, Budownictwo obronno-rezydencjonalne ziemi przemyskiej i sanockiej (połowa XIV w. – połowa XVII w.), Przemyśl 1994. 2 Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, pod. red. Z. Budzyński, W. Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga, Kraków 2016. 16 z rozmieszczeniem fortyfikacji stałych na południu Rzeczypospolitej, dojrzymy gęsty ich pas zaczynający się na południe od Przemyśla i biegnący na północny-wschód w okolice Sokala2. Już na tym etapie analizy dochodzimy do interesujących wniosków dotyczących położenia geograficznego dworów. Większość z nich została wybudowana w niedalekiej odległości od większych miast. Wyraźnie zaznacza się okolica Przemyśla, wokół którego powstały dwory w Żurawicy, Ostrowie, Bolestraszycach i Hurku, a trochę dalej na północ (niecałe 15 km.) w Sośnicy. Równie interesująco prezentuje się pobliże Sokala, gdzie usytuowano dwory w Perespie, Waręży, Wojsławicach i Honiatynie. Reszta położona jest w większym oddaleniu od miast i od siebie nawzajem. Wyjątkiem są założenia obronne w Wielkich Oczach i Nahaczowie położone blisko siebie, w połowie drogi między Przemyślem a Sokalem.

Zanim przejdziemy do właściwej części artykułu należy zastanowić się, czym były dwory

2 Zob.: mapa [w:] J. L. Adamczyk, Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004.

obronne. Ich zdefiniowanie nastręcza nieraz wiele problemów, jak również rozróżnienie, czy dana fortyfikacja może być uznana za dwór, czy już za zamek. Pozornie najprostsze wyjście, to jest rozróżnienie tych dwóch form obronnych na podstawie materiałów użytych do budowy, jest całkowicie chybione i może prowadzić do wielu niekonsekwencji. Na potrzeby tej pracy pójdźmy za Januszem Pietrzakiem, który dwór obronny definiuje jako „zespół domu feudała wraz z niezbędnym zapleczem zapewniającym jego właściwe funkcjonowanie”, cechujący się „dodatkowo przynajmniej półobronnością rozumianą […] jako możliwość biernego przetrwania ataku, bądź podejmowania obronyczynnej dzięki położonym w zespole budowlom obronnym”.3

Przechodząc do omówienia dworówobronnych, należy podzielić elementy założenia obronnego na trzy grupy: przeszkoda, rozumiana jako położenie i wykorzystanie przeszkód terenowych, stanowisko –linia obrony i schronisko –dom mieszkalny i towarzysząca mu zabudowa.4

Rozpocznijmy analizę od położenia dworów obronnych. Z józefińskiej mapy topograficznej wynika, że większość siedzib znajduje się w bliskim położeniu zbiorników wodnych oraz rzek, aktywnie wykorzystując je do obrony. Dwór w Wielkich Oczach, Oleszycach, Waręży, Nahaczowie i zagadkowa budowla w Posadowie, opisana na mapie jako „Alte Schanz” (pisownia oryginalna) wykorzystują położenie w pobliżu jezior. Ponadto wokół dworów w Wielkich Oczach, Waręży i Nahaczowie znajdują się tereny podmokłe. Więcej siedzib obronnych zlokalizowano w pobliżu rzek, są to: Oleszyce, Zamch, Sośnica, Ostrów k. Przemyśla, Żurawica, Nahaczów, Stradcz, Posadów, Fredropol i Kamieniobród. Spośród nich najdoskonalej warunki naturalne wykorzystał dwór w Wielkich Oczach, otoczony od wschodu i północnego-wschodu wodami jeziora, a od północy i zachodu zaś terenami podmokłymi. Tylko na południu brakuje przeszkód naturalnych, położona jest tam jednak sama miejscowość.

3 J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003, s. 22. 4 Tamże.

Równie korzystnie z obronnego punktu widzenia umieszczony został dwór w Waręży, od zachodu i wschodu flankowanyprzez dwa jeziora, od północy zaś przez tereny podmokłe. Przeważająca jednak większość założeń obronnych korzysta tylko w niewielkim stopniu z możliwości stwarzanych przez naturę. Najbardziej typowym umiejscowieniem dworów jest pobliże rzekomijających fortyfikacje tylko z jednej strony. Niemal nie dostrzega się na badanych terenach wykorzystania zakoli rzek. Ciekawym przykładem jest założenie obronne Prerespie, opisane na mapie jako Schloss, które wykorzystuje kanał z wodą i za jego pomocą tworzy przed północno- -wschodnim frontem bastionowym niewielkie jezioro.

Znacznie mniej popularne wydaje się wykorzystanie wzniesień terenowych. Przykładem tego typu założenia jest „Alte Schanz” w Posadowie umieszczony na wzgórzu wyrastającym ponad miejscowość i dolinę rzeki Kamionki. Podsumowując: należy uznać, iż na badanym obszarze dzieła obronne wykorzystują w celach obronnych przede wszystkim rzeki, oraz jeziora i tereny podmokłe. Dla większości założeń są to jednak tylko dodatkowe umocnienia, nie stanowiące o sile obronnej.

Zdecydowanie najważniejszym elementem fortyfikacyjnym jest linia obrony zamknięta w obwód obronny, czyli stanowisko. Przeważnie miało charakter ziemnego okopu „założonego na planie, kwadratu, prostokąta lub w miarę regularnego wieloboku z wyodrębnionymi na narożach ziemnymi platformami na kształt bastionów lub ziemnych bastei”.5 W przypadku dworów obronnych o rozwiniętej linii fortyfikacyjnej możemy wyróżnić dwa systemy „wieżowy” i „bastionowy”. Systemy owe są naturalnie wielokrotnie pomniejszonymi pierwowzorami znanymi z wielkich założeń obronnych miast i twierdz, i dostosowanymi do możliwości fundatorów. Różnice między nimi są jednak na tyle widoczne na mapie Miga, że zdecydowałem się na taki podział. Częściej występuje system „wieżowy”, najprawdopodobniej ze względu na niższe koszty oraz większą funkcjonalność w tak małych założeniach. Pamiętajmy, że bastiony przystosowane były do rozmieszczenia możliwe największej

5 J. L. Adamczyk, Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004, s. 68.

liczby artylerii i z tego powodu w XVII w. były założeniami dużymi. Powstające w badanym obszarze założenia „bastionowe” były niewielkie, nieraz niewiele większe powierzchniowo niż „wieże”, i nie były w stanie pełnić swych nominalnych funkcji. Dodajmy, że nawet gdyby któryś z fundatorów pokusił się o fortyfikację bastionową z prawdziwego zdarzenia, to i tak nie byłby w stanie odpowiednio jej wyposażyć w artylerię. Zamiast tego na skurczonych bastionach nadbudowane będą drewniane wieżyczki. System „bastionowy” będzie się więc różnił przede wszystkim planem, a co za tym idzie przedstawieniem na mapie, jego walory obronne nie będą się wiele różnić od systemu „wieżowego”.

Dodatkowym elementem fortyfikacyjnym mogła być brama wjazdowa z mostem zwodzonym w kształcie wieży, umiejscowiona na osi jednej z kurtyn. Oprócz tego, natrafiamy na liczne przykłady dworów szlacheckich otoczonych jedynie wałem bez narożnych wież/bastionów. Były to bez wątpienia najprymitywniejsze fortyfikacje, nierzadko otaczające wyłącznie budynek dworu, bez towarzyszących mu zabudowań gospodarczych. Najprawdopodobniej olbrzymia większość obwarowań była poprzedzona fosą, z której budowniczowie pozyskiwali ziemie do sypania kopców i szańców6. Wały nadbudowane były o drewniany parkan, platformy na narożnikach zaś o drewniane wieże.

Na badanym obszarze ten ostatni typ obwarowań występuje nielicznie. Wyglądem swym założenie takie nie różni się zbytnio od refugiów przeznaczonych dla okolicznej ludności w razie ataku tatarskiego, a na co dzień nie zamieszkanych. Pisał o nich między innymi Wilhelm Beauplan7. Przeważnie były to założenia budowane na sztucznie sypanych wzniesieniach (stąd nieraz wynikają trudności interpretacyjne na temat wykorzystania ukształtowania terenu do budowydworu).8 Wyraźnym jego przykładem są dwory w Ostrowie k. Przemyśla i Posadów.

6 Więcej na temat konstrukcji wałów zob.: A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962; B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018. 7 Eryka Lasoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, tłum. Z. Stasiewska, S. Meller, Warszawa 1972, s. 145. 8 Więcej na temat „dworów na kopcach” zob.: L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004. 18 W pierwszym z nich mamy do czynienia zabudowaniami, prawdopodobnie murowanymi, zbudowanymi na ewidentnie sztucznym podwyższeniu. Należyprzypuszczać, że wokoło biegł ziemny wał, a u podnóża założenia okalała fosa. W drugim natomiast nie zostały zaznaczone budynki wewnątrz obwarowania. Są to obiekty bez wątpienia problematyczne pod względem klasyfikacji i interpretacji. Mapa okazuje się w takich momentach niestety zbyt niedokładna, trudno bowiem rozstrzygnąć bez cienia wątpliwości czy przedstawione zostało sztucznie nadsypane zbocze czywyłącznie wał. Jestem jednak skłonny zaklasyfikować oba obiekty do tej grupy poprzez analogię z dworami obronnymi budowanymi na innych terenach Rzeczypospolitej.9

Dwory o systemach obronnych „wieżowym” i „bastionowym” występują znacznie liczniej na interesującym nas obszarze. Jednak w ich przypadku natrafiamy na większy problem interpretacyjny niż w przypadku poprzedniego typu. Poszczególne założenia obronne klasyfikowane są nieraz inaczej przez autorów mapyMiega bądź opracowań historycznych.

Prostszymi w analizie wydają się być założenia o charakterze „wieżowym”. Na mapie prezentują się mniej okazale niż założenia „bastionowe”, brak obok nich również mylących podpisów, którymi opatrzona jest mapa, wskazujących na typ budynku. Najjaskrawszymi przykładami tego typu konstrukcji są dwory obronne w Waręży i Nahaczowie. Oba dwory ulokowane są w bliskości zamieszkałych osad. Znacznie mniejsze założenie dworu w Waręży, opisane jako „oszańcowanie”10, wzniesione zostało na planie prostokąta z niewielkimi wieżami na narożach, a poprzedzone prawdopodobnie parkanem. Dopiero z opisu do mapy Miega dowiadujemy się, że linia obronna wyposażona była w dwa mosty

9 Porównaj: L. Kajzer, Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004; M. Proksa, Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl 2001; M. Kornecki, Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej, Kraków 1996; J. Pietrzak, Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003; M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace województwa podkarpackiego, Krosno 2006; J. T. Frazik, Zamki i budownictwo obronne ziemi rzeszowskiej, Kraków 1971. 10 J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…, s. 225

zwodzone, a wewnątrz znajdowała się zabudowa gospodarcza, czego na mapie na zaznaczono.

Znacznie większy jest dwór w Nahaczowie. Otoczony parkanem, postawionym prawdopodobnie na ziemnym wale, z czterema wieżami na narożach, poprzedzony został fosą11. We wschodniej kurtynie wału umieszczono bramę wjazdową. Gorzej zachowany w trakcie pracy nad mapą Galicji był dwór w Laszkach, jednak dostrzegalne fortyfikacje pozwalają zaklasyfikować go do tej kategorii. Dwór założony na planie czworoboku, zbliżonego kształtem do kwadratu z wieżami na narożach, otoczony wyraźnie zaznaczoną fosą z wykształconą przeciwskarpą. Wyraźnie widoczna brama ulokowana we wschodniej kurtynie. Mimo słabo zachowanych wież jest to bodaj najdokładniej rozplanowany dwór obronny na interesującym nas obszarze. „Bastionowy” typ fortyfikacji najbardziej rzuca się w oczy i występuje nader często. W jego jednak przypadku natrafiamy na spore problemy interpretacyjne. Łatwo bowiem o niekonsekwencje i złe zaklasyfikowanie danego założenia, bądź to do dworów, bądź do zamków, bądź też pałacu, między którymi granica wydaje się być nader płynna. Wyraźną cechą założeń „bastionowych” jest dążenie do stworzenia pomniejszonej kopii pałaców typu palazzo in fortetzza12. Dwory, którym teraz się przyjrzymy, przedstawiają się znacznie okazalej od poprzednich. Zajmijmy się tedy na początek najoczywistszymi przykładami dworów obronnych. Wielkie Oczy i Żurawica to dwory proste w analizie i reprezentatywne dla reszty tego typu założeń. Wały dworu w Wielkich Oczach ufortyfikowane przez Jędrzeja Modrzejewskiego w XVII w., odnotowane zostały przez Ulryka Werdum13. Usypane są na planie stosunkowo dużego prostokąta z czterema bastionami na narożach. Założenie wyróżnia się wielkością na tle innych dworów obronnych na badanym obszarze. Słabo dostrzegalnie na mapie przedstawiona została przeprawa przez fosę przed południowo-zachodnią kurtyną. Najprawdopodobniej znajdował się w tym miejscu most nad fosą prowadzący do bramy wjazdowej.

11 Tamże, s. 171. 12 L. Kajzer, Zamki i dwory obronne… 13 J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…, s. 226. Dwór zatracił swój charakter gdy w XIX w. przekształcono go na gorzelnię.14

Żurawica, słabo zachowana podczas sporządzania mapy, przedstawia się jako bardzo starannie zaplanowana fortyfikacja bastionowa na planie czworoboku zbliżonego kształtem do kwadratu. Wyraźnie zaznaczone bastiony wysuwają się znacznie dalej poza kurtyny i znacznie lepiej je flankują niż w linii obronnej w Wielkich Oczach. Wewnątrz wałów brakuje jednak zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, która najprawdopodobniej nie przetrwała do momentu tworzenia mapy bądź została pominięta przez kartografa, tak jak to miało miejsce w przypadku Waręży. Żurawica powstała na przełomie XVI i XVII w. jako siedziba obronna Stadnickich, poddana w XIX w. przebudowie zatraciła swój pierwotny kształt.15

Niewątpliwie trudne w interpretacji jest założenie obronne w Perespie. Obszerna linia fortyfikacyjna wzmocniona czterema stosunkowo dużymi bastionami na narożach, poprzedzona fosą, została przez kartografów opisana jako „Schloss”. Rozplanowane przestrzenne owego „zamku”, zarówno jeśli chodzi o stanowisko oraz schronisko jest podobna do innych budowli uznanych jako dwory. Bardzo więc możliwe, że kartograf na wyrost zaklasyfikował dwór w Perespie jako zamek (zaznaczmy, że prawidłowa klasyfikacja jest rzeczą cokolwiek trudną), podczas gdy nie różnił się on wielce od fortyfikacji, chociażby w Żurawicy.

Najmniej możemy powiedzieć o ostatnim elemencie obronnym dworów, to jest o schronisku. Przeważnie składał się na niego właściwy budynek mieszkalny położony pośrodku dziedzińca wewnętrznego. W przypadku większych założeń obronnych stawiano również wewnątrz zabudowania gospodarcze, ustawiając budynki na kształt podkowy, otwartej w stronę bramy wjazdowej. Na podstawie samej tylko mapy nie sposób niestety ustalić budulca przeznaczonego do budowy zabudowań mieszkalnych.

Pomimo swej dokładności, józefińska mapa topograficzna nie obrazuje wszystkich dworów obronnych na interesującym nas obszarze. Jaskrawym przykładem jest dwór obronny

14 M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace… 15 M. Michałowicz-Kubal, Zamki, dwory i pałace…; J. L., Adamczyk, Fortyfikacje stałe…

w Bolestraszycach, rozebrany w XIX w.16, a więc po sporządzeniu mapy. Tymczasem nie sposób rozróżnić go wśród zabudowywiejskiej, nie widać nawet śladu dawnych fortyfikacji.

Józefińska mapa topograficzna jest źródłem niewątpliwie pomocnym przy badaniu fortyfikacji stałych ziem południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Prezentowane przez nią obszary państwa Polskiego są zbyt bogate w fortyfikacje i nie sposób omówić ich dokładnie w artykule. Należy zwrócić jednak uwagę na tak unikatowe, zachowane w XVIII w. konstrukcje, jak szeroki front bastionowy na północ od Sokala, będący najprawdopodobniej pozostałością po obozie wojsk króla Jana II Kazimierza z czasów wyprawy pod Beresteczko17 .

Całkowicie odrębnym i równie obszernym tematem jest udział omówionych przez mnie fortyfikacji w obronności kraju. Nie czas i miejsce tu na dogłębną analizę, stwierdzić jednak należy, że dwory obronne miały znaczenie marginalne i służyły w zasadzie wyłącznie obronie ludności lokalnej, wraz z częścią dobytku. Co więcej, nastawione były przede wszystkim na odpieranie ataków słabo zorganizowanych, bądź niedostatecznie uzbrojonych oddziałów18.

Niezwykle ciekawy element historii Polski, jakim niewątpliwie były dwory obronne, wciąż nie doczekał się wystarczająco wnikliwych badań, zwłaszcza dla terenów południowo-wschodnich. Niniejszy artykuł miał za zadanie przybliżyć nieco ten jakże fascynujący temat czytelnikowi i przedstawić józefińską mapę topograficzną jako bardzo cenny materiał do prowadzenia dalszych badań w tym kierunku.

Aleksander Baczkowski

16 Tamże. 17 A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Lublin 2006. 18 Więcej ta ten temat zob.: B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018.

Bibliografia: Źródła:

ӄ Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy

Ukrainy, tłum. Z. Stasiewska, S. Mekker,

Warszawa 1972. ӄ Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, pod. red. Z. Budzyński, W.

Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga,

Kraków 2016. ӄ Lustracja województwa ruskiego 1661-1665,

Wrocław –Warszawa –Kraków –Gdańsk 1974.

Opracowania:

ӄ Adamczyk J. L., Fortyfikacje stałe na Polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku,

Kielce 2004. ӄ Dybaś B., Fortece Rzeczypospolitej, Toruń 2018. ӄ Frazik J. T., Zamki i budownictwo obronne ziemi rzeszowskiej, Kraków 1971. ӄ Gruszecki A., Bastionowe zamki w Małopolsce,

Warszawa 1962. ӄ Kajzer L., Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004. ӄ Kersten A., Stefan Czarniecki 1599-1665, Lublin 2006. ӄ Korecki M., Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej, Kraków 1966. ӄ Michałowicz-Kubal M., Zamki i dwory i pałace województwa podkarpackiego, Krosno 2006. ӄ Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Łódź 2003. ӄ Proksa M., Budownictwo obronno-rezydencjonalne na ziemi przemyskiej i sanockiej (połowa

XIV w. – połowa XVII w.), Przemyśl 2004. ӄ Proksa M., Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej od połowy XIV do początków

XVIII wieku, Przemyśl 2001.

Strony internetowe:

ӄ https://mapire.eu/en/map/firstsurvey-galicia /?layers=osm%2C144&bbox=2642142.969117 534%2C6424747.436482157%2C2651234.198 169202%2C6427613.82504285 (dostęp 12. 07. 2019 r.)