Til fyret

virginia

woolf

til fyret

virginia woolf

TIL FYRET frå e nge ls k ve d bri t bi ld øe n

s ka l d 2021

Skrifttypane i denne boka – Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk – er utvikla spesielt for skalds klassikarar av skriftdesignaren Stefan Ellmer. Dei er ei indirekte omsetjing av dei ikoniske skrifttypane Nicolas Jenson utvikla i Venezia rundt 1470, med inspirasjon frå den britiske og amerikanske rørsla av uavhengige forlag som tidleg på 1900-talet utvikla sine eigne versjonar av desse gamle skrifttypane. Målet med skrifttypen Skald er å presentere dei nye omsetjingane i skalds serie på ein klar, unostalgisk, open og inviterande måte, men likevel med særpreg.

Støtta av Norsk kulturfond.

o r i ginaltittel : To the Lighthouse (1927) tekst : Virginia Woolf om setjar : Brit Bildøen s e r i e d esig n : Andreas Töpfer & Øystein Vidnes sats : Øystein Vidnes i llu str asjo n : Andreas Töpfer fo nta r : Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk av Stefan Ellmer papir : Munken Print Cream 1.8, 90 g trykk o g innbind ing : Livonia Print

© ska l d 2021 www.skald.no isbn 978-82-7959-316-4 ISBN 9788279593164

9 788279 5931 64

i vindaug et

5

6

1 «ja, sjølvsagt, dersom det blir fint i morgon», sa fru Ramsay. «Men da må du opp med lerka», la ho til.

For sonen hennar låg det ei heilt spesiell glede i desse orda, som om det var bestemt at det kom til å bli noko av ekspedisjonen, og at det vedunderlege han hadde sett fram til i årevis, slik kjendest det i alle fall, etter ei natts mørke og ein dags seglas var innanfor rekkevidde.

Fordi han, sjølv om han berre var seks, tilhøyrde den store klanen som ikkje klarer å halde den eine kjensla frå den andre, men må la framtidsutsiktene, med sine gleder og sorger, skugge for det som faktisk er der, og ettersom slike menneske heilt frå tidleg barndom opplever at kvart rykk i kjenslehjulet har makt til å forme og fryse augeblinken som skuggen eller stråleglansen fell på, sette James Ramsay, som sat på golvet og klipte ut bilde frå ein illustrert varekatalog, bildet av eit kjøleskap i samband med overjordisk lykke i det han høyrde mora uttale desse orda. Det fekk ein aura av glede. Trillebåra, grasklipparen, suset frå poplane, blad som kvitna mot regn, krainga til kornkråkene, dunkinga frå ein sopelime, 7

raslinga av kjolar – alt dette var så farga og prega i sinnet hans at han alt hadde sin eigen kode, sitt hemmelege språk, sjølv om han var som sjølve bildet på absolutt og nøkternt alvor, med den høge panna og dei strenge blå auga, heilt uskuldige og oppriktige, mens han rynka bryna lett ved synet av menneskeleg dårskap, slik at mor hans, som betrakta korleis han førte saksa forsiktig rundt kjøleskapet, såg han for seg i skarlak og hermelin i retten eller i ferd med å styre eit krevjande og viktig tiltak under ei nasjonal krise.

«Men», sa far hans og stoppa framfor stovevindauget, «det kjem ikkje til å bli fint.»

Hadde han hatt ei øks for handa, ei eldtong eller eit kva som helst slags våpen som kunne ha flengt eit hol i brystet til faren og drepe han der og da, så ville James ha gripe fatt i det. Slike sterke kjensler vekte Ramsay i barna sine ganske enkelt ved å vere til stades; ståande, som no, tynn som ein kniv, skarp som eit knivblad, med eit sarkastisk smil, ikkje berre i gleda over å ta frå sonen illusjonane og latterleggjere kona si, som var ti tusen gonger betre enn han på alle vis (tenkte James), men også ut frå ei hemmeleg glede over si eiga gode dømmekraft.

Det han sa, var sant. Det var alltid sant. Han var ute av stand til å seie noko usant; pynta aldri på fakta, endra aldri på eit ubehageleg ord for å glede eller tilfredsstille andre dødelege vesen, minst av alt sine eigne barn, som, sidan dei hadde sprunge fram frå lendene hans, heilt frå barndommen av skulle lære seg at livet er vanskeleg, at fakta ikkje er til å rokke ved, og at ferda til det 8

segnomspunne landet der dei lysaste håpa våre blir sløkte og dei skjøre farkostane våre strandar i mørket (her retta Ramsay gjerne ryggen og myste med dei små, blå auga sine mot horisonten), framfor alt krev mot, sanning og styrke til å halde ut.

«Men det kan da bli fint – eg trur det blir fint», sa fru Ramsay og vrei utolmodig på den raudbrune strømpa ho strikka på. Dersom ho fekk den ferdig i kveld, og dersom dei likevel drog til fyret, skulle fyrvaktaren få den til den vesle guten sin, som dei var redde hadde tuberkulose i hofta, saman med ein bunke med gamle magasin og litt tobakk og det ho elles kunne finne slengande rundt og som ingen brydde seg om, og som ein kunne gi til desse stakkarane som måtte kjede seg til døde der dei sat heile dagen utan noko anna å gjere enn å pusse fyrlykta, trimme veiken og rake den usle hageflekken sin, noko som kunne muntre dei opp. For korleis ville de ha likt å vere isolerte ein heil månad om gongen eller kanskje meir, om det var stormvêr, på eit skjer ikkje større enn ein tennisbane? kunne ho spørje; og ikkje få brev eller aviser, og ikkje sjå eit menneske; om du var gift, ikkje få sjå kona di, ikkje vite korleis barna dine hadde det – om dei var sjuke, om dei hadde ramla og brekt beina eller armane; å sjå dei same einsformige bølgjene bryte veke etter veke, og så sjå det trekke opp til ein forferdeleg storm, sjå vindauga bli dekte med sjøsprøyt, og fuglane bli slyngde mot lykta, og kjenne heile staden riste og ikkje vere i stand til å stikke nasen utfor døra i frykt for å bli feia på sjøen? Korleis ville de ha likt det? spurde ho og 9

vende seg særleg til døtrene sine. Så la ho til, i ein ganske annan tone, ein må ta med seg dei gledene ein kan.

«Det blæs rett vest», sa ateisten Tansley og spreidde dei beinete fingrane så vinden bles gjennom dei, der han heldt følgje med Ramsay på kveldsturen hans, fram og tilbake, fram og tilbake på terrassen. Det vil seie at vinden kom frå den verst tenkelege retninga om ein skulle komme i land på fyret. Ja, han hadde det med å seie ubehagelege ting, innrømte fru Ramsay, det var dårleg gjort av han å gni dette inn og gjere James enda meir lei seg, men på same tid ville ho ikkje at dei skulle le av han. «Ateisten», kalla dei han, «den vesle ateisten». Rose gjorde narr av han; Prue gjorde narr av han; Andrew, Jasper, Roger gjorde narr av han; sjølv gamle Badger som ikkje hadde ei tann i munnen, hadde glefsa etter han fordi han (som Nancy uttrykte det) var den hundreogtiande unge mannen som hadde følgt etter dei heile vegen opp til Hebridane når det var så uendeleg mykje betre å vere aleine.

«Tull og tøys», sa fru Ramsay strengt. Bortsett frå vanen med å overdrive, som dei hadde etter henne, og ymtet om at ho inviterte for mange gjester (noko som var sant) og måtte innkvartere nokre av dei i byen, så aksepterte ho ikkje at nokon var uhøflege mot gjestene hennar, især ikkje mot unge menn som var fattige som kyrkjerotter, «usedvanleg dyktige», som mannen hennar sa om desse beundrarane sine som hadde komme dit for å feriere. Faktisk så heldt ho heile det andre kjønnet under sine venger, av grunnar ho ikkje kunne forklare, fordi dei var riddarlege og tapre, fordi det var eit faktum at dei 10

forhandla traktatar, styrte India, kontrollerte finansane; og til sist fordi dei hadde ei haldning overfor henne som inga kvinne kunne la vere å merke eller like, noko tillitsfullt, barnleg, ærbødig, noko ei eldre kvinne kunne akseptere frå ein ung mann utan å miste verdigheita, og ve den unge kvinna – måtte det for himmelens skuld ikkje vere nokon av døtrene hennar! – som ikkje kjende verdien av dette, og alt det innebar, heilt inn i mergen.

Ho snudde seg alvorleg mot Nancy. Han hadde ikkje følgt etter dei, sa ho. Han var blitt invitert.

Dei måtte finne ein utveg. Det måtte finnast ein enklare måte, ein mindre strevsam måte, sukka ho. Når ho såg det grå håret sitt spegla i glaset, femti år og med slunkne kinn, tenkte ho at ho kanskje kunne ha handtert ting betre – ektemannen; pengar; bøkene hans. Men for sin eigen del ville ho ikkje eit sekund angre på valet sitt, styre unna problem eller ta lett på plikter. Ho utstrålte no ein enorm autoritet, og det var berre i det stille, der dei kikka opp frå tallerkenane sine etter at ho hadde snakka så alvorsamt om Charles Tansley, at døtrene hennar – Prue, Nancy, Rose – våga å leike med svikefulle tankar som dei hadde gått og brygga på om eit liv annleis enn hennar. I Paris, kanskje, eit villare liv, ikkje alltid å måtte ta seg av ein eller annan mann; for dei stilte alle i sitt stille sinn spørsmål ved vørdnad og galanteri, ved Bank of England og det indiske imperiet, ved ringprydde fingrar og blonder, sjølv om det for dei alle fanst noko av venleikens vesen i dette, som talte til det mandige i jentehjarta deira og gjorde at dei, der dei sat ved bordet 11

under blikket til mora, akta det at ho var så merkeleg streng, så ekstremt høvisk, lik ei dronning som løftar foten til ein tiggar opp frå søla og vaskar den, når ho formante dei så strengt om den ulykksalige ateisten som hadde følgt etter dei til – eller, for å vere presis, var blitt invitert til å bu hos dei på – Skye.

«Det blir ingen landgang på fyret i morgon», sa Charles Tansley og klappa saman hendene der han stod ved vindauget saman med mannen hennar. No hadde han da verkeleg sagt nok. Ho skulle ønskje dei kunne la henne og James vere i fred og halde fram med å snakke med kvarandre. Ho såg på han. Han var ein slik trist framtoning, sa barna, knoklete og holbrysta. Han kunne ikkje spele cricket; han dytta, han juksa. Han var ei sarkastisk bølle, sa Andrew. Dei visste kva han likte best: denne evige vandringa fram og tilbake, fram og tilbake med Ramsay og snakke om kven som hadde vunne ditt, og kven som hadde vunne datt, kven som var ein «einar» i latinske vers, kven som var «briljant, men truleg ikkje held i lengda», kven som utan tvil var «den mest habile mannen på Balliol», kven som inntil vidare hadde gravlagt talentet sitt i Bristol eller Bedford, men som ein garantert ville få høyre om seinare når innføringa hans, Tansley hadde med seg ein kopi av dei første sidene viss Ramsay kunne tenke seg å ta ein kikk, i ei eller anna grein av matematikken eller filosofien såg dagens lys. Slikt var det dei snakka om.

Ho kunne ikkje hjelpe for det, ho måtte le sjølv iblant.

Her om dagen hadde ho sagt noko om «bølgjer høge som 12

fjell». Ja, sa Charles Tansley, det var litt heftig. «Du må da vere våt til skinnet?» hadde ho sagt. «Fuktig, ikkje gjennomvåt», sa Tansley og klemde på jakkeermet og kjende på sokkane sine.

Men det var ikkje dette dei reagerte på, sa barna. Det var ikkje ansiktet hans, det var ikkje manerane hans.

Det var han, ståstaden hans. Når dei snakka om noko interessant, menneske, musikk, historie, kva som helst, eller berre sa at det var ein fin kveld så kvifor sat dei ikkje ute, så var ankepunktet deira mot Charles Tansley at han ikkje var nøgd før han liksom hadde fått snudd det heile rundt slik at han blei framheva og dei hamna i skuggen, og han liksom hadde fått dei alle på randa med den giftige måten han plukka alt inn til beinet på. Og han kunne gå på kunstmuseum, sa dei, og der kunne han spørje om ein likte slipset hans. Gudane skal vite, sa da Rose, at det gjorde ein ikkje.

Fort og lett som hjortar forsvann dei frå middagsbordet med det same måltidet var over, dei åtte sønene og døtrene til herr og fru Ramsay, og søkte mot soveromma, dei einaste tilfluktsstadene i eit hus der det ikkje fanst andre stader der ein kunne vere for seg sjølv og snakke om alt og ingenting; slipset til Tansley, den nye vallova, sjøfuglar og sommarfuglar, folk; mens sola fossa inn i desse loftsromma, som var skilde frå kvarandre berre med ein tynn plankevegg, slik at ein tydeleg kunne høyre kvart fottrinn og at den sveitsiske tenestejenta gret over far sin som låg for døden av kreft i ein dal i Graubünden, og skein på flaggermus, flanellsskjorter, stråhattar, blekkhus, 13

målingsspann, biller og krania til små fuglar, mens lukta av salt og gras blei trekt ut frå dei lange, krusete tangkvastane som var festa til veggen, ei lukt som også sat i handkleda, fulle av sand etter badinga.

Strid, splitting, ulike meiningar, fordommar tvinna inn i sjølve stoffet vi er laga av, åh, at dei skulle begynne så tidleg, det gjorde fru Ramsay trist. Dei var så kritiske, barna hennar. Dei snakka så mykje tull. Ho gjekk frå spisestova med James ved handa, han ville ikkje gå saman med dei andre. Det verka så tullete for henne – å finne opp forskjellar, når folk, det skal gudane vite, var forskjellige nok frå før. Dei verkelege forskjellane, tenkte ho der ho stod ved stoveglaset, er nok, meir enn nok. Da tenkte ho framfor alt på rike og fattige, høge og låge. Ho hadde, halvt motvillig, ein viss respekt for dei av edel byrd, for hadde ikkje ho i sine eigne årer blodet til den aristokratiske, om enn noko mytiske, italienske slekta der døtrene, som fanst spreidde rundt i dei engelske salongane på attenhundretalet, hadde lespa så sjarmerande, hadde vore så fulle av lidenskap; viddet hennar, vesenet hennar og temperamentet hennar kom frå dei, og ikkje frå dei trege engelskmennene eller dei kalde skottane. Men meir opptatt var ho av det andre spørsmålet om rik og fattig, og dei tinga ho såg med eigne auge, kvar veke, kvar dag, her eller i London, når ho personleg besøkte ei enke eller ei strevande kone, med veska over armen og ein blyant og ei notatbok der ho førte inn inntekter og utgifter og om dei var i arbeid eller arbeidslause, i sirlege rubrikkar ho hadde teikna opp for dette formålet, i håp om at ho 14

på denne måten ville slutte å vere ein privatperson som dreiv hjelpearbeid dels for å lette sitt eige samvit, dels for å tilfredsstille si eiga nyfikne, og bli det som ho med si manglande utdanning såg sånn opp til, ein forskar som kasta lys over det sosiale problemet.

Uløyselege spørsmål, slik verka det for henne der ho stod med handa til James i si. Han hadde følgt henne inn i stova, denne unge mannen som dei lo av; han stod ved bordet og fingra med noko, klønete, han kjende seg utanfor, det visste ho utan å snu seg. Dei var borte vekk alle saman – barna, Minta Doyle og Paul Rayley, Augustus Carmichael, mannen hennar – alle var borte. Så ho snudde seg med eit sukk og sa: «Har du noko imot å bli med meg, Tansley?»

Ho hadde eit kjedeleg ærend i byen; ho hadde eit brev eller to å skrive; det ville ta ti minutt, kanskje; ho måtte ta på seg hatten. Og så stod ho der igjen, med korga og parasollen, ti minutt seinare, og gav inntrykk av å vere klar, å vere utrusta for ei lita utflukt, som ho ikkje dess mindre måtte avbryte ein augeblink i det dei gjekk forbi tennisbanen, for å spørje Carmichael, som låg og kroa seg i sola med dei gule katteauga på gløtt, slik at dei akkurat som hos ein katt såg ut til å spegle greinene som svaia, eller skyene som dreiv forbi, men heilt utan å røpe tankar eller kjensler, om det var noko han trong.

For dei skulle legge ut på den store ekspedisjonen, sa ho og lo. Dei skulle til byen. «Frimerke, skrivepapir, tobakk?» foreslo ho og stoppa ved sida av han. Men nei, han trong ikkje noko. Hendene låg falda over den 15

utflytande vomma, auga blunka som om han ville ha likt å komme med eit vennleg svar på desse lokketonane (ho var forførande, men ein smule nervøs), men ikkje var i stand til det, ettersom han hadde glidd langt inn i ein grågrøn døs som omslutta dei alle, ordlaust, med ein uendeleg og velvillig apati som berre ville alt godt; heile huset, heile verda, alle menneska i verda, for han hadde lurt nokre dropar av eit eller anna i glaset under lunsjen, og dette var forklaringa, tenkte barna, på dei kraftige kanarigule stripene i skjegget og bartane hans, som elles var mjølkekvite. Han trong ingenting, mumla han.

Han kunne blitt ein stor filosof, sa fru Ramsay da dei gjekk nedover vegen mot fiskarlandsbyen, men han hadde vore uheldig med giftarmålet sitt. Mens ho heldt den svarte parasollen høgt og gjekk med ei ubeskriveleg forventningsfull haldning, som om ho skulle møte nokon rundt neste sving, fortalde ho historia: eit forhold til ei jente i Oxford, tidleg ekteskap, fattigdom, opphald i India, litt poesigjendikting, «riktig nydeleg, trur eg», viljen til å undervise gutane i persisk eller hindustansk, men kva skulle vel det tene til? – og no låg han der, som dei såg, på plenen.

Det smigra Charles Tansley; han kjende seg avvist, og det hjelpte at fru Ramsay fortalde han dette. Han kvikna til. Ho insinuerte jo også at det mannlege intellektet var overlegent, sjølv når det var i forfall, og at alle hustruer – ikkje at ho klandra jenta, og ekteskapet hadde vore lykkeleg nok, trudde ho – måtte underordne seg arbeidet til mannen, og slik fekk ho han til å kjenne seg meir tilfreds 16

med seg sjølv enn tidlegare, og han skulle gjerne ha likt, dersom dei for eksempel hadde tatt ein drosje, å betale for den. Og kva med den vesle veska hennar, kunne han ikkje få bere den? Nei, nei, sa ho, den bar ho alltid sjølv. Ho gjorde vel det. Ja, han følte at det var slik ho var. Han følte mange ting, og noko av det gjorde han opphissa og uroleg av grunnar han ikkje forstod. Han ville ha likt at ho såg han marsjere, med kappe og doktorhatt, i prosesjon. Eit stipend, eit professorat – han kjende seg i stand til kva som helst og såg seg sjølv … Men kva var det ho såg på? På ein mann som klistra opp ein plakat. Det store, blafrande arket glatta seg etter kvart ut, og for kvart strøk med limkosten kom nye bein, ringar og hestar til syne, glinsande raudt og blått, mjukt og fint, til halve veggen var dekt med reklamen for eit sirkus; hundre ryttarar, tjue dresserte selar, løver, tigrar ... Ho strekte seg fram, for ho var nærsynt, og las høgt: «… kjem til byen.» Det var forferdeleg farleg arbeid for ein einarma mann, sa ho, å stå på toppen av ein stige slik som dette; den venstre armen hans hadde blitt kutta av i ein slåmaskin for to år sidan.

«Dit må vi gå alle saman!» ropte ho og gjekk vidare, som om alle desse ryttarane og hestane hadde fylt henne med barnleg fryd og fått henne til å gløyme medynken.

«Dit må vi gå», sa han og tok opp att orda hennar, men dei kom ut på ein så kunstig måte at ho måtte krympe seg. «Vi må gå på sirkus.» Nei. Han klarte ikkje å seie det ordentleg. Han klarte ikkje føle det ordentleg. Kvifor ikkje? undra ho seg. Kva var i vegen med han? Akkurat da kjende ho varme for han. Hadde dei ikkje fått gå, spurde 17

Ein skulle hatt femti par auge å sjå med, tenkte ho. omsett av brit bildøen