ISSN– 2320– 5911
ूालोकः
् कानशैिकशोधसंान (रामकृ िमशन-िववे संृतायनदशनिवभाग शोधपिऽका)
षः अः उपदेा
ामी आिूयानः सादकमडली
राके शदाशः गोपीकृ न र् घःु वेटरमणभः नागराजभः नीरजकुमारभागवः
संृतायनदशनिवभागः ् कानशैिकशोधसंानम ् रामकृ िमशन-िववे वेडमठम ्
ूालोकः (संृतायनदशनिवभाग शोधपिऽका)
वािष की
िभाषामयी
िवशेषसमीिता
Prajñāloka
(Annual Bi-lingual Peer-reviewd Research Journal of the Department of Sanskrit Studies & Philosophy) ISSN– 2320–5911
सादकमडली– राके शदाशः गोपीकृ न र् घःु वेटरमणभः नागराजभः नीरजकुमारभागवः Board of Editors– Rakesh Das Gopikrishnan Reghu Venkataramana Bhat Nagaraja Bhat Neeraj Kumar Bhargave ूकाशकः– कुलसिचवः ् कानशैिणकशोधसंान रामकृ िमशन-िववे वेडमठ, हावडामडले, पिमवेष ु Publisher– Registrar Ramakrishna Mission Vivekananda Educational and Research Institute Deemed to be University Belur Math, Howrah, West Bengal ©ूकाशक ©Publisher ूकाशनवष म–् २०१८ Year of Publishing– 2018 मूम–् ` ७०/– Price– ` 70/Powered by LATEX 2ε
सूचीपऽम ् ु ् पटम
बमः िनबः िनबकार १. िनवेदनम ् २. ३. ४. ५. ६. ७. ८. ९. १०. ११.
i iii
Foreword Swami Atmapriyananda
आचारूभवो धमः ् े ु सनीता एम क
ु सापराणिदशा सूयम िू तलणम: ् ातं िविचं च अिभषेकघोषः
1 िनमाणकलास ु
ॄानीयोूथमिमापिराराः ् देु वन ् िप.आर.वास ् नाोपादानिववादे श ु शारनयः अैितनाम अ ामी वेदाथानः
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ् िऽिदवरायमडलः
ु ौ आवृनावृििवचारः बमम काितकमेटे
श ॄिनणयः शैवाल-आचायः ु धातूनामनबिवचारः जयदेविदडा
हिरनामामृताकरणे यसंािवमशः िनानमाा
7
15 19 32
40 48 54 65
१२. १३. १४. १५. १६. १७. १८. १९. २०. २१. २२.
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं िवपु दपालः अतो रोर ुताद ुत े इित सूऽ िवमशः सौिमऽ-आचायः
85
ूिसपािणनीतराकरणानां ूाहारसूऽिवमशः ु सिजतमाइितः वैयाकरणालािरकािभमतं िनतम ् कृ गोपालपाऽः ु वय गजानन-बालकृ -पळसले समीणम ् ु िजेनः शॅ
भासोऽहासः-
रसगाधरीयमलपिवमशः ु सिजतदासः
रघवंु शमहाकाे अैतिचनम ् ु सिजतपरामािनकः
ु तौ ु इािददेवकृ तिव
अलारसजनवैिचे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव उपयोगः ु ोपााया सोनालीमख
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ् पालोपाा शा
िवसतायां ािमनो िववेकान योगदानम ् तयकुमारभाचायः बालसािहशकोषः राके शदाशः
71
95 102 109
124 137
150
156 165 170
२३. २४. २५. २६. २७. २८.
मनूपिदायाः िशावायाः ूासिकिवमशः पनमािझः
साितक-
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः सिदानेही ु िऽपरारा राजशासनकाले िशलालेखषे ु संृतभाषायाः वहारः िशूारायः ु े कठोपिनषत ् मानवजीवन गणवाापन दीिपकादासः Reappraisal of Medical Ethics in Indian Socity: Spotlight on Caraka-saṁhitā Debanjan Maity Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha And Its influence in the Modern Indian Constitution Anupama Ryali
178
186 198
202 207
217
j
िनवेदनम ् ु दु ातािनकायाः षः समाः ूकाँयमानायाः ूालोकााया िवबधम ु पिऽकाया इयं षी सिका। अऽ चतिु वशितः सरिगरा िनबाः ूबाः ौ च आलेयूबौ ानम ् अलभ। लेखानां चयने िवशेषानां मतम ् एव अीकृ तम।् ूाबिकानां पिरचयम ्अातवः समीकाः ूबानां समीाम ् अकुवन।् तेषां समीकाणां कृ ते कात ं ूकटयामः। पिऽकायाः ूकाशनाथ िनयतम ् अान ् ूोािहतवः साननीयकुलपितः, पिऽकायाः ूकाशके ः िविवालय माननीयकुलसिचवेः, पिऽकायाः टनकाय अरपिरारािदकाय च साम ् आचिरतवः अाकं िवभाग शोधाऽेः, संृतायनिवभाग समायोजके ः ािमजपिसानेः, मिु के ः, सवः ूाबिके ः च वयं सिवनयं धवादं िवतरामः अिन ू् से। ु भगवतः अनकया पिऽकायाः ूकाशनॐोतः अिविं भविित सा िवरमामः। सादकाः
j
RAMAKRISHNA MISSION VIVEKANANDA EDUCATIONAL AND RESEARCH INSTITUTE
(Formerly known and Ramakrishna Mission Vivekananda University) (Declared by Government of India under Section 3 of UGC Act, 1956)
PO Belur Math, Dist Howrah 711202, West Bengal, India
Foreword ॐ वाे मनिस ूितिता। मनो मे वािच ूितितम।् आिवरािवम एिध। वेद म आणीः ौतु ं मे मा ूहािसनीरन ेनाधीतनाहोराऽान ् सधाृत ं विदािम। सं विदािम। तामवत।ु तारमवत।ु अवत ु मामवत ु वारम।् ॐ शािः शािः शािः॥ Om. May my speech be established in the mind, and in turn let my mind be established in speech. O Selfeffulgent Brahman (the Supreme Being)! Reach me through and through! May my speech and mind be capable of revealing to me the inner meaning of the Vedic mantras. Let my learning never leave me [but be a constant source of inspiration and guidance]. May I be attuned day and night to the spirit of the Holy Scriptures that I have learnt. May I be truthful in speech and in thought. May the Supreme Being (Brahman) protect me (the disciple). May Brahman protect my teacher. [I repeat,] may He protect me and protect my teacher. May He protect my teacher. Om Peace, Peace, Peace!
The present issue of our Research Journal Prajñāloka of the Department of Sanskrit Studies, which has since been rechristened as the Department of Sanskrit and Philosophy with enlarged scope of academic achievement, under the School of Indian Heritage, Ramakrishna Mission Vivekananda Educational and Research Institute, is now being published after some delay. It was to have been published on the occasion of the University
Foundation Day on 4 July 2018. This journal, as mentioned in my Foreword to an earlier issue, is a reverential attempt to worship surabharati by our faculty of the Department of Sanskrit Studies. Our hearty congratulations to the faculty members of the Department on this sustained effort and tenacious pursuit of this literary endeavour. May Surabharati Medhadevi Vagdevi Saraswati illumine our hearts by making them Her eternal abode and bless us with the awakening and blazoning of the Light of Wisdom, PrajĂąÄ loka, is the humble prayer of
Belur Math 17 July 2018
Swami Atmapriyananda Vice Chancellor
iv
आचारूभवो धमः ु सनीता एम.के् *
ु यः एव वेद परमाथ ः स एव पराणानां , काानां वा परमाथ ः आनपः। ् ् ु स च धमाधमिवानात तदनानात च भवित। ौिु तृतीितहासादयो धमाधमूबोधकाः सः ताशकमिण ूवतियत ं ु ूयते। कायािण त ु िवशेषतः वैचयूदायकािन1 भवि, यािन रसाकािन आनिनीिन च। उम–् ु फ लूािः सखादिधयामिप। चतवु ग काादेव …इित िवनाथेन आष ेः 2् ु रामायण वेदसितात तऽ वैिदक, तपबृिं हत पराणवाय सारभूत ं तं ूितिबितमेव। “आनाेव खिमािन भूतािन जाये, आनेन जातािन जीवि”3 इािदौिु तूमाणमरु रीकृ – आनमय पथः अवबोधनपरं रामायणं ौीरामादीनामाचाराकु ितमिप जनयि। शााथानानिमियजयः ु पथूदशन ेन सह कणरसानभू इित 4 ् ु ु कथयन कौिटः शााथानान इियजयलं ूितपा अनानप, आचारप धम ूाधां ूाचीकटत।् ु 5 ‘आचार ैव साधूनािमित’, ‘वेदः ृितः सदाचारः’ इित च मनरिप सतामाचार ौिु तृितूितपािदतधमाितिरता आचारपािप धम गणनां * सहायकाचाया, आरािािनदेशालये, राियसंृतिवापीठे , ितपितिते
धमाथ काममोेष ु वैचयं कलास ु च। ु करोित कीित ूीित साधकािनषे वणम॥् भा.का. १ 2 ु वेद इदं पिवऽं पापं पयं ै सितम॥् इित। १।१।१८ रामायणं वेदसमं ौाेष ु ौावयेध ु ः॥ ७।१११।४ 3 त ैतरीयोपदिनषद ् ३।६ 4 अथ शाम १् ।६।३ 5 ू ं ृितशीले च तिदाम।् वेदोऽिखलो धममल ु व च॥ आचार ैव साधूनामानिरे वेदः ृितः सदाचारः च िूयमानः। ु ितः २।६।१२ एततिु वध ं ूाः सााम लणम॥् मनृ 1
स ुनीता एम.के्
चकार, य ौीरामादीनामाचारः मूलभूतः। रामायणपाऽािण आचारपधम बोधकािन धम हानौ शािन।
रामो-रमयतां वरः
ु िपतृवापिरपालनौीमाीिकरामायणे ौीराम चािरकमनसृ ु पो धमः अूिसो समजिन। नायं राजधमने ूतु पऽधम ने ूिसः। 6 ु ादेव ौ ु ािप ौीरामः िपतरु िभूायमेव दशरथ अिभूायः इित कै केाः मख िशरसा गृहीा अरयं जगाम। ु यिप अरयवास रावणवधाीभूत कतानसरणे न साकं ु शापमोचनपादीनामभूतानां कतानामनपालन ँयमानेऽिप िपतृवापिरपालनाथ मेव वनं जगामेित ौीरामाचरण ैवािमिधगतम।् ु ु पऽाणां वा िशाणां ूथमममाधमभेदने ऽैिवपः िपतःु गरोवा ु ु कन िवभागः ँयते। यः पऽः ु िपतःु अिभूाय वाानसरणमन सृ ् अिभूायं ाैव कमिण ूवतत े स उमः, िपऽा उः सन, कमिण ूवतमानो ु ममः, िपऽािदो सिप यः न आचरित सः अधम इित पऽाणां िशाणां वा 7 पदेशः। राम आचारे िपतःु उेँयमेव उररीकृ रामो वनं जगाम। माऽा ु ु ूायोपवेशन ेन िनिषोऽिप िपतःु वचनानपालनं सवषां धमः इा वनं जगाम ु ु रामः। िपतः आदेश ं ितरृ िपऽा शाः िवािमऽपऽाः। े गूािकामानां पूरियत ं ु िबयमाणे ये िवािमऽः िऽशोः सदेहन यिद सूितं ं िपतरं कतिु मिस। ु आानं च नरौे मम वािमदं ण॥ सिदेश े िपतिु यथान ेन ूितौतु म।् यारयं ूवें नव वषािण प च॥ भरतािभिषेत यदेतदिभषेचनम।् दथ िविहतं राा तेन सवण राघव॥ स स च वषािण दडकारयमािौतः। अिभषेकिमदं ा जटाजीरधरो भव॥ रामायणम २् ।१८।३४-३७ 7 अनाोऽिप कुते िपतःु काय स उमः। ु स मम उदातः॥ उः यः पऽः 6
2
आचारूभवो धमः
ु 8् महोदयादीन ्अ त ैः ितरृ तः तानिप शशाप। सहयोगं दात ं ु विसपऽान ् े च ये ऋषयः याथ माताः– सभिन अ ् ापं दाित रोषतः। अिको िह भगवान श ु ः। ु एतेनािप राजिष पदभाक ् िवािमऽः अं बोधी इित भीा तमनसॐ ु ु इित ूितपािदतं भवित। तथा सलभबोधावे शगः िवािमऽः मारीचसबा न शशाप। उवाँ– ु वित पािथ व। ु ु ं बिभ न च मे बोधम ु ते॥ इित। तथा भूता िह सा चचा न शापऽ म ु ः शापदान ेऽननकूु लतां ूकट िनमहमिप ोतयामास। इित ानः बे ु ूाणरणाभयं एवं ानः िनमहे समथऽिप िवािमऽः शनु ःशेपाय ऋषीकपऽाय ् ाागाय ूचोिदतवान–् ु आ दा ताणरणाथ पऽान ु यृ ते िपतरः पऽानयि शभु ािथ नः। परलोकिहताथाय त कालोऽयमागतः॥ ु बालो मः शरणिमित। अयं मिु नसतो ु अ जीिवतमाऽेण िूयं कुत पऽकाः॥ सव सकृु तकमाणः सव धमपरायणाः। पशभु तू ा नरे तृिमेः ूयत॥ इित। ु ु ा मधादयः ु सािभमानम–् िपतःु िवािमऽ वचनं ौ सताः 8
यषयं मां तप उमं समाितम॥् ू भीभूता राानो भिवि न संशयः। अ ते कालपाशेन नीता वैवतयम॥् सजाितशताेव मृतपाः संभव ु ते। ाः॥ मांसिनयताहारा मिु का नाम िनघृण ु िवकृ ता िवपा लोकाननचरिमान ।् महोदय बिु मामं षयत॥् िषतः सवलोके ष ु िनषादं गिमित। ु ूाणाितपातिनरतो िनरनबोशतां गतः॥ दीघकालं मम बोधाग ु ितं वतियित। एतावा वचनं िवािमऽो महातपाः। िवरराम महातेजा ऋिषमे महामिु नः॥ इित रामायणम १् ।५९।१७-२२ 3
स ुनीता एम.के्
ु ि् हा ऽायसेऽसतंु िवभो। कथमासतान अकायिमव पँयामो मांसिमव भोजन े॥ इित ून।् तुा बोधसंरनयनः तान ् मांसभोिजनो भवतेित शशाप। ु न के वलं िपऽािजतवसूनामेवािधकािरणः िपतःु वचन, िपतःु पऽाः ु ु अिभूाय रणोाः भवेयःु । पर ु िवािमऽसताः िपतरु वहेलनां कृ ा तोधभाजः तदन ु शापभाज बभूवःु । एवं यरिप िपऽा शः। िपतःु दशरथािभूायमाऽमवगािप ौीरामः रां ा अरयं गा ु बभूव। यगु यगु ारेिप आदशः पषो ु तमौ ौ भवतः, ौीराम जीवन े ौीराम कथायां ूधानघेष ु म ौीरामवनवासः, सीतायाः वन े पिराग। उभयऽ िवमाने पाऽे िनिममाऽे एव। ूथमे घे कै केयी9 देवकायिनवहन े पाऽीभूता, ितीये त ु साधारणः कित ् ु पौरः िवोः भृगशापयाथा सादन10े िनिमो बभूव। 11 ु ु ं ूबलं कारणं भृगशापः ौीराम सीता िवयोगे म देवीभागवम12् ु ला वा शः। ु ला एव शापः। ौीरामोेः ूागेव िवःु भृगना, अनसृ ु शापोऽयं ूजािभमतानसरणपाचार धमाभूतो बभूव। रामायणम २् ।१८।३४-३७ देवीभागवतम १् ।७७-७९ 11 ु ु लोहः। ततां िनहतां ा प भृगक ु ु लादनम॥् शशाप सहसा बुो िव ं ु िरपक यादवां मे पीमवधीः बोधमूिछतः। ् ं मानषेु लोके जिनिस जनादन॥ तात तऽ पीिवयोगं ं ूासे बवािष कम।् शापािभहतचेता ु ाना भािवतोऽभवत॥् इित। रामायणम ७् ।५१।१४-१६ 12 िवनािप कारणेना कथं हा सवः। सपीव कृ ता तेन मेऽा वरविणनी॥ ु ु ा जाता महाली तमोगणा। ततः कोपयज तामसी त ु तदा शिाः देहे समािवशत॥् ् ालयोगेन देवकायाथ िसये। के निचत क ूिवा तामसी शिः ताः देहऽे ित दाणम॥् इित। देवीभागवतम १् ।७७-७८ 9
10
4
आचारूभवो धमः
ु सीतापिरागे कारणं लोकापवाद13 एव। वाीिकरामायणमनसृ अयं त ु मे महान व् ादः शोक िद वतत।े ु या जनपद च॥ रामायणम ७् ।४५।११, १२ पौरापवादः समहाँ ् ासियत ं ु मी समः ु सीतापिरागं िन िनतां िखं लणम आ भृगोः शापं िवशदयामास। परं सीतापिरागः ूजारनाथ मेविे त िन, ूजारनमेव राां परमो धमः इित ौीरामः कथयामास। वाीके रिभूायम ् अं चकार भवभूितरिप14 । राां यिप िवशेषािधकारः भवित शासनिवषये तेषामिप ु ु मेव। रामायणं जनसाधारयािभूाय ीकरणं तदनसरणां म राजधमिनपणपरं कामाऽं नाि, जनसाधारणािप आो ै अपेिताः रमणीयाः पानः सि तिन।् ायमूितः िप.कोदडराममहोदयोऽिप अिभूायमेव समथ यित15 ु धमसऽू ायना धमानानूिता सवित। सूिऽतानां धमाणां समिु चतोपाानायोजनया पं दा वैचयूदान ेन ैव तेषां कायायन े अनकूु लूवृिभवित मानवानाम।् ौीराम िपतृवापिरपालनपाचारः ु ैव राा यगु ानितबेदानीमिप ूितिबते। एवमेव लोकािभमतमनसृ ु वहत,ं न च ािभमतमनसरिव सीतापिरागे ौीरामः जीवनमेव उदाजहार। ु ु पनः ु ूितहमानाः अिप उमगणाः कतिनवहन े िवैः पनः ु शभु ाशभु ािन वाािन कााः परवािसनः। ु दे ान शभु ं कुया न कुयामशभु ािन च॥ ौ कथय च िवॐो िनभय ं िवगतरः। कथयि यथा पौराः पापा जनपदेष ु च॥ इित। ७।४३।१०-११ 14 ेहं दयां च सौं च यिद वा जानकीमिप। ु तो नाि मे था॥ इित। उररामचिरतम ् आराधनाय लोक म 15 We will not be able to acquire necessary strength and courage to practice the Dharma, precepts such as truth compossion and charity unless we see or hear the practice of those precepts by some humanbeing. Swami Vivekananda emphasised this and said ‘We can grasp an idea only when it comes to us through a materialised ideal person. We can understand the precept through the example’. (The light of Ramayana p.no.1) 13
5
स ुनीता एम.के्
काया िनवत े इित ूिसिः ौीरामादीनामेवाचारूवणजीवनात ् आदशात ् सवऽ ापृता दरीँयते। िपतःु दशरथ िखता वाता तदन ु मरणवाता वा रामं कायात ् ु पात त् िूपवनवासीकारात न् िनवतयामासतःु । िपतरु ाानवित न िनदशात ि् पतवु च नगौरवात।् िपतवु च वचनं कौिशकेित कतमिवशया॥ [रामायणम १् ।२६।२] कै केाः ूितपििह कथं ाम वेदन े। यिद ता न भावोऽयं कृ तािविहतो भवेत॥् [रामायणम २् ।२२।१६] धमपिररणाथ, िवशेषतः राजधमूितापनाथ ौीरामेण ॅातःु लणािप राात ब् िहृ तवान।् राबिहारः ूाणहरणसश एवेित मा लणं सततं ु राात ब् िहकार16 । सथे वतमानमिप ापराधानगु णं ु े एवं ौीराम िवभीषणाौमूदान े– मातृां कै कयीसिमऽाामादरूदान ु े वा एवं सवऽािप त वहाराः, आचाराः, आचारूभाव समादरूदान धम ूितमाः भवि। -H-
16
“Time is indeed very powerful. Do not give up your promise and if you give up the promise the righteousness will perish and if the righteousness has gone the three worlds, both moving and stationary and the hosts of divine sages shall perish; and hence act according to the promise”. Thereupon, Sri Rama said to his brother: Lakshmana, I am deserting you. Slaying or desertion is the same for the pious. Lakshmana forthwith went to the River Sarayu even without going to his place and sat on the banks performing Yoga restraining senses. (The light of Ramayana p.no.288) 6
ु सापराणिदशा सूयम िू तलणम :् िनमाणकलास ु ातं वैिचं च अिभषेकघोषः*
मूितिनमाणिवा ख यौगपेन कला िवान। मूितिनमाणकलाके ष ु ु शाेष ु यिप वािवादयः ातेण वत,े तदाकं मानोानािदकानां ु िसाानां सारवािप अिवसंवािदनी, तथािप पराणशाे ष ु अलोमान ेष ु िवषयबाेष ु मूितकलािप अतमा तायवािहनीित पिरँयते। अतः ् पयोगः। ् िप महान उ ु मूितकलािवास ु पराणशााणाम अ ् ु ु ु पराणशाे ष ु महापराणां यथा गौरवः पिरँयमानः तथ ैव उपपराणानाम ु ष ु सौराचाराकं अिप न ख कित ्लाघवः वतत े उपेितशयोगात।् उपपरणे ु सापराणं ख ातेण वतमानिमित। भारतवषष ु सूयाचन े इदान वैदिे शकी ूथा ूसृता जायते। बमेण सा देशारोूता संृितः ु भारतभूमौ ाीकृ ताभूत ् ूितां च लेभ।े सापराण सलनकालः राजेचहाजरामहाभागेन िरीकृ त आसीिदित यद ् िविरिप बाेन ु ु सापराण ु ीिबयते। वत सलनं न ख एकिंित ् काले सं ु ु न चािप एतत ् पराणं के नािभेन पराणकृ ता कृ तं ता वा कृ ितः। अतः ु पराणा आिदमः सृजनकालः ५००-८०० ईशवीयाे काले सीमाियता इित हाजरामहोदयािभूेतम।् 1 ु सापराणे ूितमालणाे एकिऽंशमे अाये सूयम िू तिनमाणकला तदाकं च मानोानादीनां गणनं िनवेिशतिमित।2 अयमायः अिप पूवृत े आिदमे कालपिरसरे िवते। पर ु के षाित ् ु अायानां सृजनं उरकालवित इनमीयते । तदाकं महान ् सज ृ नकालः ९००-१५०० ईशवीयाे कालपिरसरे सीमाियतः ातािप िवचायिमिप। ु सापराणे आिदमूतः ूितापनं सूिचतम ् तदथ च मूितकलासिनी * सहायकाचायः, संृतिवभागे, बागनानमहािवालये 1
2
Studies in the Upapurāṇas, p. 93 ु ौीसापराणम , ् अायः ३१
अिभषेकघोषः
िनमाणिविधः ािपता अिभिहत िनमातमािदपम।् 3 असौ पाः रिवदेवः सितं चािवाधराित। िशरिस त रिकरीटः शोभमानः। कटकादहारामिणकुडलपदबािदिभः बशः ु ु ु ु सशोिभतः भवेत ् सबाः सशोभनः सः देवः। सापराणे एविधायाः ू ः अचन ं िविहतम।् िश ैः जन ैः त ु सा दाूितमा साध ु काया; सूयम त मौिलपािणपादांसादीनामानां मानं यथािविध करणीयम।् आिदूितमायाः ु मानबामिप सवथा ीिबयते इित सापराणिदशा ापनीयम।् ु ु पर मानमेकमेवोमं फलदायकिमिप िवाते। तानानसारमे व ् साधिऽहपिरमेया ूितमा उृ ा इित ािपतम। एविधा आिदमूित ु ु सिभे मकािरके ित वयत।े 4 ूितमायाः अाः अचनात ् आहायाभावः यथा न िवते तथा ाभीानां लाभः अिप भूयते ूेनु ा। रवेः ूितमा त ु ु चतरु शील ।् 5 ु पिरमेया भवेिदित सापराणम िशी त ु ािु लिभरेव ूितमायाः मानमेतत ् िरीकुयात।् ु चतरु शील िविशतया ूितभाित। ु ानामेषः उे ख ु सापराणिदशा ु सापराणे सूयाके ष ु बलेष ु िवषयेष ु इयं चतरु शीिप संा ातेण ु ूतीयमाना इित सूदशनोूत ं कौतूहलोीपक। सापराणे चतरु शीितः इित संायाः गौरवं कात ् ूतीयते? एषा संा यिद िधा िवभते ततः िचािरंशत इ् ित संा ूाा। एषा संा त ु यथा ादशमास ैः सा तथ ैव ु ु भवनानामिप। दशेिय ैरिप। िरपषानां यथा अभावः अऽ भाः तथ ैव चतदु श अतः ादशादीनां संानां संयोगात ् िचािरंशिदित संा एव ूाते। अथवा िऽंशिवसाकै ः मास ैः वष ादशाकानां मासानां संयोगात ् एषा ु ु ैः मनिभवा भवन संा ूाते। षोडशकलािभः वा चतदु श ससंये ैः अहोिभः इियपकै ः चेित समिता एषा संा। उरायणे काले सूयद वे गगनमागण पिरॅमणं िऽचािरंशिदित संया यथा संयोते तथ ैव दिणायन े अिप। अतः ् तरु शीितः इित संा ूाते। सूयाके सापराणे ु अायाः तयोः संयोगात च ु ः अिप यथा चतरु शीितसंये ाः तथ ैव सूयद वे सांवािरकरथयाऽायां सूयानचरै तदेव, ३१।१७-१८ तदेव, ३१।४ 5 े िू तरशीितचतरु ल अल ु ःै ैभव ु ा। तदेव, ३१।७ 3
4
8
साप ुराणिदशा सूयम िू तलणम :् िनमाणकलास ु ातं वैिचं च
संबा एषा संा। अिप च, आिदमूितिनमाणकलास ु अिप ूितमामानमिप अनया संया संयोते यथा सूयम िू त ु चतरु शील ु पिरिमता भवेिदित ु सापराणम ।् ु सापराणे आिदिवमह मानिनणयः यथोपाते तिदमपु ापनीयम।् िवमाननं भवेत ् ादशाल ु पिरमेयम।् वदन ु ु ै ः च आननं िवभेत। निसकया िऽधा िवभामानम।् ललाटनािसकािचवक ् णयगु लम।् अिप च, पािणयगु लादेव उ ैः वतत े कणयगु लम।् समरेखवित भवेत क न ेऽयमेव ल ु पिरमेय ं भवेत।् तारके च भवेतां न ेऽयोः भागऽयेष ु भागयं िवहाय भाग ैकािपणौ। तारकयोः तृतीयः भाग ु ूा ैरेव साेत। ललाटिशरोदेशौ च सममानाितौ भवेताम।् िशरोभाग पिरणाहः िवारः वा ािऽंशदिु लः ु । आननदययोः मभागवत कठदेश ु नािसकया समानः भवेिदते ु त।े नािभकुडली अिप इित ािपतम।् उरसः मभाग ु आनन मानमनवत ् ु मान िवारः यथा भवेत ् ताशी भवेत। तत ु मेहदेशः रचनीयः। मख ूितमायाः वोभूिमरिप तथ ैव भाा। किटदेश ु तदधम ानाितः भवेत।् दीघ ् पाददेशः चतरु ल ु ु भवेताम।् गाधात च वा उजे च ते ु िमतः उितः भवेत ् िवार भवेत ् षडल ु पिरमेयः। अु मानमल ु ऽयिमित 6 ाल ािपतम।् पाददेशायामः चतदु श ु ः भवेत।् अानां संयोगादेव ूितमायाः लमानं चतरु शील ु िमतं भवेिदित ु ु सापराणिदशा अािभः ायते। पर ु सापराणिदशा आिदिवमह ् तरु शीिु लिभः मेया भवेत आ ् िदूितमा इात ् यानं ािपतम त् ात च तया न ूितभाित। अतः मनिवषयकः िवचारः कीशः भवेत ् इित अेः आकरेः ातम।् ु भारतीयमूितकलािवायाः मानगणनास ु अल ु मानं ख सूाचीनं 7 मानापकिमित पिरलते। अल ु मानमिप िऽधा िवभमानम।् तेष ु मानाल ु िवशेषतया ूाधाम ् पिरँयते। बृहतसंिहतायां त ु पिवधं मानं ु हंसः इित नाा ु ु पषपके ः िरीकृ तिमित। षणवल ु िमतः पष 6 7
ु ौीसापराणम , ् ३१।९-१४ ु सापराण, पृ.– ९३, पादटीका १ 9
अिभषेकघोषः
ु हंसः इित नाा ाते। नवनवल ु ायते। नवनवल ु िमतः पष ु मेयः ु ु पषः ख शश इाया भूिषतः। िधकं शतिमितपिरिमतः पषः ु चकाः। पािधकं शतिमितपिरिमतः पषः भिः इित ायते। अािधकं 8 ् ु शतिमन ेन पिरिमतः पषः मालाः भवेत। ु ु देवूितमानां िनमाण ु आमिमं च मानयमाधारीकृ वत ु भूयते। सापराणिदशा ायते यत ् आिदूितमा चतरु िु लिभः पिरमेया ु भवेत।् बृहंिहता (६८।१८) ापयित यत ् एषा भिाा पषूितमा ख ् चतरु शील ु मेया भवेत। अिप त ु वैखानसागमिदशा सूयू ितमा भवेत ् षोडशािधकं शतिमल ु मानमेया इित सूते। ूितमास ु मानगणनायां एककयं िनधायत े इित म।् एक ु ु तालमानिमित। तालमानाल अल ु मानिमतरं पनः ु मानौ त ु िधा िवभमानौ। तयोः एक ु ाौयमानिमतर ु सहायकमानम।् 9 ु ु मानवैिचं मानगणनास ु च भेदबामपु ािपतम।् मपराणे पनः ु तेष रजः-रोमः-िला-यूका-यवाल ु -काल-भाग-िकु-दड-ूमाण-ूाजापु धनमु िु -धनमरहादयः िवशेषतया सूचनीयाः। ऽसरेवके न वालामां मानं पिरमीयते। वालामाके न एका िला इित मानं धायत।े िलाके न यूका इित मानं यथा िनधायत े तथ ैव यूकाके न यवमानमिप। यवाके न त ु अल ु मानमेकं 10 साते। सहायकमानमिप माऽाल ु देहाङु लाां िवभाते। देहाल ु ां मानिमं पिरमीयते। ूितमायाः लमानं यिद चतिु वशिधकं शतं िवंशिधकं शतं वा षोडशािधकं शतं वेित समभाग ैः िवभते तत ु यानं ूाते तदाकं भागमेकं देहाल ु ां11 भवेत।् चतिु वशितिवधेष ु देहाल ु मान ेष ु ु गोलकॄाणेियमूतकलािगणकालराम-वण वदे जाितभूतादयः िवशेषतया तदेव, पादटीका २ ु : एकिट संि समीा, पृ.– १९० ूाचीनभारतीय ूितमािवाने मानगणना ओ मपराण 10 ु मपराणम , ् २५८।१७-१८ 11 ु : एकिट संि समीा, पृ.– १९२ ूाचीनभारतीय ूितमािवाने मानगणना ओ मपराण 8 9
10
साप ुराणिदशा सूयम िू तलणम :् िनमाणकलास ु ातं वैिचं च
रणीयाः।12 वराहिमिहरेणोते यत ् नवतालपिरमेया कािचत ् ूितमा उमा इित पिरगयते।13 भवेयःु देवदानविकरा नवतालपिरमेयाः ूितमािनमाणकलास।ु वामनूितमा त ु सतालािता भवेत।् रामादयः पौरािणकाः वीरा ु दशतालपिरिमताः भवीित सूते। मानिमित ूितमायाः उितेनाितिमित। ु मान ु तालमान िभिपम।् दशतालपिरमेया कािचत ् ूितमा त ु मख ् ख ु ु मानात द् शगणािका ततात म बृहती भवेत।् यिद वा तालमानं िवभते ख ु अतः तालमान िु तमं पं त ु देहाल देहाल ु ां मान ु ूाते पनः। ु मान ेन ूाते इित भावः। ु ु इदान सापराणिदशा ूाा मानगणनाकः िनदशः यत े पनः। ु सापराणोा सूयू ितमा त ु आसीना इित मते। अतः एषा आसनूितमा। यतः ु ानकमूतः खवकायाः ली वा उितेन भवेत।् एवंिवधा या ूितमा सा पनः बृहंिहतािदशा ूितमायाः आदशममान ु नवतालाकं भवेिदित सूते। कित ् नवतालाकः िवमह ु ानकात ् ूितभाित। सूयद वे ु रथारोही। एषः सावािहनं रथमा गगनमागन एित इित शाेष ु तया िववृतम।् रथारोही भानदेु वः दडायमानः उत आसीनः इित िचनीयम।् आिद ु दडायमानः िवमहः शाेष ु उपाते।14 सापराणे अिप तेव ऊजे 15 ु पनः ािपते ूितमािनमाणकला-वणनावसरे। तथािप सूयद वे आसनूितमायाः कनमेवाािभः िबयते। यतः ु चतरशील ु िमतानां मानानामपु योगः इमेव तया ूतीयमानः भवेिदित। उपिव िवमहािप ऊदेश मानमपु ापनीयम।् अतः एषा ूितमा ु ु सूयद वे दडायमाना इात न् ूमाणीभूतिमित भावः। पनािप, सापराणे जायं पदय यपु ाते, तथािप शाेष ु भानोः उपानहािता ूितमा ु ाता। पनरिप मूत तादयमेव नोपलते अदशनात।् यतः तेजोरािशिभः आवृत ं भार पदयिमादयः पौरािणकी वाता। तदेव ् ु आपादतलमको नवतालो भवे ु यः, मपराणम 14 ूितमािशे िह देवदेबी, पृ.– ९७ 15 ु ौीसापराणम , ् ३१।१२ 12
13
11
अिभषेकघोषः
अिप च, आसीना ूितमा यिद पासना भवेदतः चतरु शील ु ाके ष ु उितेष ु ऊजाक देहाधोभागः न िह संयोते। यतः सा ूितमा आसीना ततः उपिवायाः ताः उिितः िशरोदेशादार किटदेशादधः एव पिरगणनीया। अतः इदान अािभः याशी पिरगणना ूाचीनमानािदष ु ूकिता, ता ु एषः आसीनः िवमहः न चतरु शील ु मेया मे। अतः यिद सा ूितमा पीठे उपिवा भवेत, ् ततः देह मानं िवहाय पीठमान ु चतरु शील ु ाके ष ु मानसमदु ायेष ु पिरगणनीयम।् यिद वा पादयं भूमौ िनधाय उपिवँयते तत ु अािभः ूकिताः मानपिरगणना ेया भवेत।् एविधायाः आसीनायाः ूितमायाः िनदशन ं मथरु ाूागारे रते (५२२ संये ा), यदिप वृावनोवा ख।16 16
Sūrya : Iconographical Study of the Indian Sun God, Plate no. XI 12
साप ुराणिदशा सूयम िू तलणम :् िनमाणकलास ु ातं वैिचं च
उपिवायाः सूयू ितमायाः अधोदेश मानं भवेत ्चतिु वशाल ु पिरमेयम।् ु चतिु वशल दडायमानास ु त ु ूितमास ु पनः ु ाकं मानं अिधकतया संयोते ् ु अािधकं शतिमल ऊदेश संयोगात।् तात िवमह ु मेयः भाः। अतः सा ूितमा नवतालािका भवेत।् उपिवायाः दडायमानायाः वा ूितमायाः ु जान ु पनरिप चतरु ल ु पिरमेयम ् भवेत।् चतरु शील ु ाकं मानमतः यथािविध उपलम।् कात ् एविधं चतरु शील ु ाकं मानं साधनीयम?् कथं वा िवमहाानां मानं ातेण महणीयम?् तानसमिः वा कथमेव चतरु शील ु मेया भवेिदित इदानीमपु ाते। ् भु फलदाियनी उमा चेित सापराणम ु साधिऽहा सूयू ितमा भवेत श ।् 17 यिद साधिऽहा ूितमा भवेत ्चतरु शील ु ूिमता अत ु ह ैक
ु मान ेन िवमह मानं चतिु वशल ु मेय ं भवेिदित लते। यिद वा मख ु िवभमानानामानां मानािन ातेणानमीयते तत ु सधा िवभाा भवेत ् कािचत ् ूितमा। ततः अंशानां मानं ातेण ादशाल ु मेय ं भवित। ु दये यथा ातेण सममानाके भवेतां तथा नािभकुडाितः मख दयाधोभागः किटदेश। वा ूवा च समानौ भवेताम।् अतः तयोरिप मानं ादशाल ु ाकम।् एतेषामंशानां सवषां मानािन त ु ादशाल ु ूमेयािन भवेिदित ् पिव देविवमह जे एकै कािप चतिु वशल वम।् किचत उ ु िमते ् भवेतािमित। यिद वा िवमहः दडायमानः भवेत ततः ऊदेश संयोगात ् ु िवारः ूितमा अािधकं शतिमल ु मेया भवेिदित आदौ उम।् मख ु ललाटौ नािसका चेित। ादशाल ु ाकः आननािप िऽधा िवभाते। िचवक ु उितमिप यिद ादशाल मख ु ःै पिरमेय ं भवेिदािभः कते तत ु अाः समायाः यौिकं समाधानं ूाम।् का सािप समाधेया? ु मानं िऽधा िवभते, तत ु तदवत नािसकाः मभागः यिद मख ु ु दययोः चतरल ु पिरमेयः भवेिदित भावः। इदानीमेतदिप रणीयं यत ् मख ु ा निसकया मीवा अनवितनी मीवा भवेत ् नािसकया समाना यत उते– “त
17
ु तथा साध-िऽअा वा सिवतःु ूितमा शभु ा, ौीसापराणम , ् ३१।२ 13
अिभषेकघोषः
् 18 यिद च िवमह मीवानािसके सममानािके ततः पने ु ने दयारम।” ु मख ु ु चतरु ल । पादयोः गयमिप चतरु ल ु िमते भवेतािमपलते ु मेय ं भवित ु उितेन जान ु चािप त।ु चतरु ल ु ाकं मानं यदेवाविशते तदेव जाननः ु ु एषा यिु ः मानं भवेत ् यिप तत ् सापराणे ूतया नोते। यिद पनः ु महणीया भवेत ्तत ु सापराणिदशा सूयू ितमायाः मानिवषियणी चचा भवेत ् ु सफला च। सूयू ितमायाः मानोानाक िसाितािप यौिकः पा पिरणामः भाः इित शेषः। -H-
18
ु ौीसापराणम , ् ३१।११ 14
ॄानीयोूथमिमापिराराः ् देु वन*् िप.आर.वास
िमाशः अिनवचनीयतावचनः इित पपािदकोरीा सदसानिधकरणम ् ूथमिमाम ् इित ायते। अिनवचनीयं च सेन असेन वा िनवुमशम।् तं सदसानिधकरणपयविसतम।् त चतधु ा पिराराः भिवतमु हि। त इम–् (१) साभाविविशासाभावः (२) साभाव-असाभावपं धमयम ् (३) सेदिविशासेदः (४) सेद् मयम।् असेदपम ध ् ाभावघिटतम।् ूथमयम ि् वशेिवशेषणभावापानापम अ अिमयं च िवशेिवशेषणभावापानापं भेदघिटतम।् अऽ िबयमाणिवचार ु लणचतु यसाधारण एव। अैतिसौ आदौ ायामृतकारेण ूथमिमां िवक िषतम।् तथा िह– सदसानिधकरणपम ् अिनवाम ् कीशम?् (१) असिविशसाभावो वा (२) सााभावासााभावपं ् ् धमयम आहोित (३) सािाभाववे सित असााभावपं िविशम ् इित। नाः, िससाधनात।् जगित माेन स ैव अीकारात ् सिविशास चानीकारात ् तदभाव ु िसः इित िससाधनम।् न ् साभावासवात ् ितीयः, सााभाववित धिमिण अस ैव सवात अ ् ् े ॄिण सााभावसामानािधकरयम असाभावे ाहतम इित। िनधमक स अस चाभावेऽिप सिूपा यथा न िमाम, ् तथा ूपेऽिप स च अस चाभाववेऽिप सिूपेन ादिमाम इ् ित अथारम।् इदं षणयं तृतीयिवकेऽिप समानम ् इित पपािदकोम ् िमालणं सवथा म इ् ित पूवप िणः ायामृतकार आशयः। अैतिसौ च एतेषां षणानां समाधानम ् इं वदि ु दनसरितािमपादाः– ूथमप ु अैितना न ीिबयते इित मधसू कृ ैव सः दोषः नाऽ समिु षित। ितीये तृतीये च पे न कित ् दोषः इित * सहाापकः, वेदािवभागे, मािाज-सं ् ृत-महािवाल
् ुदेवन ् िप.आर.वास
तायम।् तथािह- ाहितरेव ितीयिवके ूथमदोषः आसीत।् सा च नाि। ाहित ेधा भवित पररिवरहपम, ् पररिवरहापकं च। यिद तयोः ् ि तदा भवेत, ् न त ु एतयमिप अैितिववितसासयोः धमयोः अतरत अ अि। ूकृ ते च कीशं सं िनवेिशतमि, कीशम ् असं िनवेिशतमि इित लणकऽा वम।् साभाविविशासाभवः इित लणे िनिवं सं भवित िऽकालाबां, तदभावपः साभाव एव िवशेषणम।् असं च न िऽकालाबापसाभावः िक ु िचदपु ाधौ सेन ूतीयमानानिधकरणम।् तदभावपः असाभाव एव लणे िवशेो भवित इित। तथा च अनयोः धमयोः पररिवरहपं नाि इित तपकथन ेन ैव ायते। पररिवरहापकं च अनयोः धमयोः नाि। तथािह– यऽ यऽ साभावः शिु े तऽ तऽ असम ् इत नाि इत कृ ैव ापकभो अि। पररिवरहां च ाितूयोजकं नाि, पररिवरहायोरिप गोायोः अभावौ एकिन ् उे भिवतमु हतः इित सासयोरिप पररिवरहापकेव तयोः अभावयोः एकऽ सं न िवम ् इित ूथमषणं खिडतम।् ् तदेन ैव ‘घटः सन’् ‘पटः सन’् ु ॄणः सिूप सवानगतात इािद वहार उपपेः ूेकं ूपे सिूपकने मानाभावः इित ु कृ ैव नाथारम।् िकं च यिद ूेकं सिूपं ूकेत तिह अनगतवहारः ु न अनगतवहारिनवा ु न िनेत, अननगते हासवात ् इित अथारशै व नाि। िकं च यिद भेदघिटतपिरारः ीिबयते– सेदासेदपधमयं वा सेदिविशासेदः िविशो वा, तथािप न अथारं यतो िह– ूपे सेद े सािधते ् ाशयः। ु सिूपतामादाय नाि अथारम इ् ित अैतिसिकाराणाम अ पनः अऽ ॄानािमनः िवचारयि– अऽ तावत ् िमालणे ूिवं ् थात क ् ालानविः सं िकम इ् ित शंकायां िऽकालाबाम इ् ित वम अ ् बााभावः इित आगतम। अऽ अभावूितयोिगभूत ं बां च िकम ् इित शायां िमाम ् इित वम।् तथा च िमालणे िमा ूवेशने आाौयः इित दोषः आगतः। आाौयः च इं वारयि– यत ् बाम ् अभावूितयोिगभूत ं िववितमि, तत ् त ु न ूथमिमापं िक ु ानिनव पं तृतीयिमामेव। ौ अोाौयोऽिप नाि। यतः यिप ूथमलणे तृतीयलण ूवेशः अि, तथािप तृतीयलणेन 16
ॄानीयोूथमिमापिराराः
ूथमलण ूवेशोऽि इित। ततोऽिप ूः भवित– यिद ूथमं लणं पिरियते, तिह असाभावदलं थ म।् तथािह– तृतीयलण ूवेश े ानिनव ाभावः एव सम ् इित आयाित, तदभाव साभावः ानिनव म।् त तृतीयलणे ु ाविितसामािवरहूितयोिगं भवित। तं वमाणरीा ानूय न असित वतत े इित कृ ा असित अितािवारणाय योिजतम ् यत ् ितीयदलं तथ ात ् इित। तऽ इदं समाधानम–् असाभाव ैव ु िवशेात ् िमापात ् असाभाव न थ ता लणे म सवित, यथा धूमने ैव विसाधनसवे धूमूागभावपं हेरं यथा न थ तथा इित। तथािप साभाविविशेन ैव िनवेँयते असाभावोऽिप, ् पलभामहे यतः सामानािधकरयपं असाभावेन िनवेश े न ूयोजनं िकित उ वैिशम ् एवाि लणे। इदं च वैिशम ् असदभावने न भवित, यतः असतः िकिििपतािधकरणासवात।् तथा च ताशिविशाभावेन ु िवशेकं ूथमिमालणम ् इित। िक ु इूतम ् असाभावम अवैय िवशेषणिवशेभावरिहतपे न सवतीित अभावयेन िनवेश े अयं दोषः समिु षेव इित। िक न के वलम ् असाभाव वैय बोाभावः इऽ यत ् बों त ैव िमापिसिसवे तद सवािप वैयूसः इिप षणं िरमेव। अतः एताशदोषपिरिजहीष या ॄानािमनः ूकारारेण पिरुवि। िकं च इं िनवेशियत ं ु न ैव शते च। दोषारसात।् कोऽयं दोषः इित चेत–् यदा लणमेकं िबयते, तदा वािदूितवािदसतं ात ् लणम।् तऽ ानिनव ं नाम ु ाविितसामािवरहूितयोिगम ् इित पिरृ तमि। इदं त ु ानूय सायवादाीकारे एव ेधा अविितः भवतीित सायवादानपु गृनये (न ैाियकमते मामते च) इदं न सवित इत उभयवािदसतम ् इदं न भवित। िक भेदघिटतपिरारे साविूितयोिगताकभेद एव ूथमदलम ् इित वम।् तऽ सं नाम ानािनव म, ् तदविूितयोिगताकः भेदः साते इित वम।् िक ु अयं भेद एव अूिसः इित आशयः। तथािह– ानािनव पः यः धमः स ॄिण एव अि नाऽ। तत ् ॄमाऽिवषयकं एकं ानं ीकृ तीिवशेम ् इित धमारं च यदा ीिबयते तयोः योरिप 17
् ुदेवन ् िप.आर.वास
ु तदभावात”् ॄमाऽवृिेन “समिनयतात, ् समिनयते सवित लघौ गरौ ् घात ् धम ु ु इित ायेन तीिवषयपे धम ान तिेन ूवेशात ल ग अवेदकासवतात ् ताशानािनव ाविूितयोिगताकभेद एव अूिसः इित कथं ताशभेद लणे िनवेशः सवित। न च इापिः, यिद तीिवषयम ् ूितयोिगतावेदकं ीकृ तदविूितयोिगताकः भेद एव लणे िनवेँयते तदा मामते भवित िससाधनम।् तथािह– एताशॄमाऽिवषयकं ानमेकं तिेन उपादाय तदविूितयोिगताकभेद ु ूपे से माेन अीकृ ते िसमि। असेदोऽिप िसः अि इित भवित िससाधनम।् अतः तथा न िनवेँयते। िक ु सं ‘सव वाम’् इाकारकं शजं ानं तिेन उपादाय ताशधीिवषयमेव सम, ् तदविूितयोिगताकः भेदः िनवेँयते लणे। तथा च माेन िससाधनं वुमशम।् यतः िनानिवषयम ्अते ॄयेव भवित, मामते त ु ॄिण ूपे च भवतीित ताशतीिवषयमेव मामते िसम, ् न त ु तदभावः इित तदविूितयोिगताकभेद अिसात ् न िससाधनम।् अऽ च तीिवषयं यदवेदकं , त ु न ु िवशेपं िक ु ूकािरतासांसिगकिवषयतािवषयतााविम।् म इदं च िनािवषयतां िनिवककिवषयतायामिप वतत,े तथा सिवककानीयूपनिनिवषयतायामिप इित न कथमिप िससाधनम।् अऽ सवपदमिहा ापकलाभो भवित। सापकिवषयतायाः ूितयोिगतावेदकतालाभः इित आशयः। अथा यिं िचत ् घटािदवृििवषयतामादाय तदविूितयोिगताकभेदः पटे िसः ् इित िससाधनं ात। सापकिवषयता च यिित-् ु घटािदवृििविशिवषयता न भवित इित तदासः। तथा च सेदासेदपधमयम इ् ित लणे सेद िनूकारेण ‘सं सव वाम’् इित शजानं तिेन उपादाय तीिवषयाविूितयोिगताकभेद इेव ं पिररणीयः इित शम॥् -H-
18
् नाोपादानिववादे अैितनाम अ ु शारनयः श ०. भूिमका
ामी वेदाथानः*
शारवेदाे औपिनषदॄपक आैव व,ु अनाभूत ं िखलमविित िसाितम।् अव ु चेत ् कथमनाा ूतीितिवषयताम ् भजत इऽ लौिककीम ् उपपिमिषतां शारवेदािनां मे िवूितपिः काचन वष सहॐं याविदह ूवृा। अनान उिरि वा नाि वेित तऽ ूथमो िववादिवषयः। अि चेत ् तऽ िकं ापादानम ् इपरं िववादानम।् यद ् अनान उपादानां तदेव अनाोपापक अासािप उपादानं ात।् सवथापीयं िवूितपिः अैतवेदासदाये अदीितकालं ु ु ान े हेतरु भवत।् आधिनककाले यावत ् नवनवाानूानानां सम तु 1 ु शारवादमपु ा ौीसिदानेसरतीािमनः (१८८०-१९७५) श ् ु मेव पयवतयन। अैतवेदाे अनाोपापक नूनम िववाद मख अास उपादानपमािौ ूवृऽे िन ् िववादे पपािदकाकारादीनाम ् ु ु शारवािदनाम ् पः पूवाचायाणाम ् मूलािवापम ् ूित आधिनकानां श पूवप ावगमनसौकयमिु ँय अऽ ूूयते।
१. ूाचीनाचायाणां नयः– अासः सोपादानः
े ोऽिप पूिवकाणाम ् औपिनषदानाम ् भाकारभगवादानाम ् अनरम ् त िभाः पाः तदा तदा कै िदाचायरवताय िवचािरताः। तऽ ूसानवादमािौ कनाभवद ् िववादः। मडनिमौः वाचितिमौ ूसानवादपीयौ। सरेु रभगवादाः, पपादाचायाः, ूकाशायितचरणा तिरोिधपीयाः। अपर ु कन िववादो िसृिवादमािौ समजिन। िसृिवािदनः अवाऽयूिबयायाम ् बािधकादराः, यथा ूकाशानसरतीािमनः, नानादीितः इादयः। सृििवािदनः अवाऽयिवचारे अदिशतािधकादराः ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे 1
इतः परम इ् मेऽऽ “ािमनः ” इेवम ू् ायो िनिदाः।
ामी वेदाथानः
मूलािवावािदनः। िसृिवाद सृििवाद च मे शारवेदादशन ं दीघकालं ु पािदकं के ीकृ ासीत ् यावद ् दोलायते । अनान उवहेत ु व ु ा िवूितपिः। िसृिमािौताः ूायेण अनानोऽवमे तऽ म ् ् मेिनरे। सृििवािदन ु अनानोऽपारमािथ क काित साम उि ् वाम अ ् ितिर काऽा ु यमानाम अ िनपयि। िसृिवादे जीवेन अनभू अिवा न िसित। सृििवादे त ु जीवावाितरेकेण सृिकारणभूता कािचद ् अिवा िसित। इयं समजगपादानभूता जीव बे मोे ु ु माना िऽगणािका चानवत भावपा ॄशिरेव मूलािवा मता बनामिप ् भााातॄणाम आचायाणाम।्
शरभगवादानरकालीना ूाचीना बहवोऽाचायाः याि तदिप ृ न।् असतोऽिप ूतीयमान पारमािथ कसातो िभां ूतीयेत इित पयग ् काित सााॄवु न।् त च सािवशेषसमित ावहािरक पदाथ ु म ् उपादान िकमिप मूलािवां िमाम ् पिरभा समानसािवशेषय तं सांानाम ू् धानिमव पिरगृ ते वेदााानाय ूावत। ् िवाम अ ् ासपां पपािदकाया ु शारीरकमीमांसाभाे पिरभािषताम अ कायने ीकृ तपादानभूता काचन अिनवचनीया जडा चािवाशिा। सा च अाकृ तूकृ ितमायालयामहणिनिारािदशशिता जगागवा ॄणो ॄभावावभासूितबिके ित च समु ोिषतम।् अासोपादानवादोऽयं न पपािदकाकारैः ऐदाथेन ूोः, अिप त ु भगवादकालादिप पूव 2 ु कै िदौपिनषदैरािौत एवासीिदित िमिभः ॄिसिकारवचनादनमीयते । पपािदकाकाराः ूकाश ॄणः बावायां पावभासम ् ूित ूितबकपेण मूलािवाम ् अीकुवि– “ूगािन त ु िचभावात ् यम ् ूकाशमान े ॄपानवभास अनिनिमात ् ततिनसगिसािवाशिूितबादेव त अनवभासः। अतः सा ूिित ॄपावभासम ् ूितबाित, अहारातिूपूितभासिनिम भवित, 3 ु ु सषु ादौ चाहारािदिवेपसंारमाऽशेष ं िा पनवित” इित। 2 3
िा– वेदाूिबयाूिभा, पृ० २८२ पपािदकायाः ूथमवणके “िमाानिनिमः” इित भाांश ाानावसरे। 20
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
अिप च पपािदकाकारैः आानानोम े सहानवानलणो िवरोधो नाीित वदिः4 ॄितरेकेण सं िकिद ् अनानोऽीित सूिचतम।् ु अिनवचनीयसावा अिवाशे ः मूलािवाऽपरशवाायाः पपादनमे वम ् आचायिरते। भामतीकारः ॄिसिकार इव लयिवेपसंिके कायकारणपेऽिनवचनीये ेऽिवेऽीकरोित। पपािदकोपाािवाशिशोऽिप भामां िचत ् ु ते। पपािदकायां यथा तथाऽऽािप ूप ूकृ ितरेव िवाशिशेन ूय पिदँयते। पर ु शादाि िकिदऽ मे। तदाः ािमनः– “तऽ ् िकममहणम अासलणािवािनिमभू त ं कारणािवाशेन न पिदँयते, िकं ु सािप ॄिसूकारे ण लयलणािवाेनापु गते इेत ु न तया 5 ् ् ु ु कऽाम भामाम” इित। ु ााचायाणाम ् इिसौ त ु मूलािवावादः सम ु िवम पु ः। “अासमेवािवाेन ीकुवाणािप यदा अिवाशिरवँयाीकाया अभूत ् तदा ूपािवाशपु ादानकमेवालम ् अैतिसाापनायेित ु भामतीकारेणानमतमे व भवित, तिं नवीनूिबयाराानिवडनया ु ााचाया मेिनरे। …िवम ु ााचाया ु न के वलम ् भेदाभेदवादे, इित िवम ु ु िक ु मडनवाचभयाताै तूिबयाभेदऽे िप अनपपिमासो िन वारण ं िददशियषि”6 इित इित िनबायाम ् इिसौ मूलािवावादोपबृहं णपूवक इिसिूिबयापरीाम ् अवतारयि ािमनः। अिनवचनीयािवामायाकाय ु ााचायः। जीव ु ाविप अिवालेशापु गमेन िह जगदपु गतं िवम ् े। इििसिकाराः िवदेहमिु मेव आिक सवथाऽिवािवरिहताम म ु ु िववरणकारै ु पपािदकाूान उानिचाप ररं िवारः ु ी िववरणकाराः संिपि। िमाानोपादानकोऽास कृ तः। इिसातय इित िववरणाचायाणाम ् मतम।् अासोपादानभूतये मिवा च माया च अिभा। मायािवयोभदं िनर तयोरै ं िढयो िववरणाचायाः ु पपािदकायाः ूथमवणके “िवषयिवषियणोमःूकाशविभावयोिरतरेतरभावानपपौ िसायाम ”् इित भाांश ाानूसे। पृ० ३५ 5 वेदाूिबयाूिभा, पृ० ३९९ 6 वेदाूिबयाूिभा, पृ० ४६४ 4
21
ामी वेदाथानः
ूकृ ितभूतयोमायािवयोः तिकारयो अासमाययोः लणाभेदात ् एकमेव ु वायां कािप अिवा कान न िनवतत े मेिनरे। िक जीव इीकृ िववरणाचाया ॄिसािवव अिवासंारारवशेषपम इ् िसािवव अिवालेशावशेषप समाौयि। िववरणूानपरीाम ् उपसंहरः ु ािमनः ूाः– “दशनारवादसरयनसरणे न आैकिवाूितपभूता अारोपापवादूिबया ौौती िकिलीमसेवाभूिदित त ु िनिववादम।् सवथािप त ु शारूानं नाम िववरणूानमेव ूायश इतीदानीनानां वेदािनाम ् अिभिनवेशः। अत एव यऽ िचदिप शारिववरणूानयोवलयं लते चेत ् तऽ सवऽ सवसाहसेन ैकवाताकरणे बादराः सिततना िवांसः। ु ते च वैलयापनपरान ् असदायिवेन ेित महिददं सां अिभय िववरणमिहीदिभूायः।”7 इित। अिप चाः– “िववरणूकाशनात ् परात ् अैतिवचारे ूानारोपापनलालसा वेदािष ु नाभूत।् म ् एकवातामीकृ ैतखडन ेन अैितूिबयाभेदानाम ् ूयपूवक ु ादनमेव वरीय इित नूतनमकारा मेिनरे।”8 िजासूनाम ् अैत े इित। एव एिभराचायर ै बिभः भगवादानरमवतीणः येयमिवा ु ााचायकृतपिरभाषया अासकारणभूता अीकृ ता स ैव मूलािवेित िवम ूिसिं गता। मूलािवाीकारेण एत ैरैितिभः साानां जाितवाद ु ािपतः। गौडभगवादानाम ् अजाितवाद च मे कन मममागः सम ु िः, जगेः “अैतािवरोधेन” एवकारेण अैतदशन े िववतवाद सम ीकृ ित जाता। ु ा कया य पपािदकाकारादयः भावपां काित ् मूलािवामीकुवीऽ िववरणावलिनां ताऽि। तथा िह मूलािवा कथं िसतीऽ पूवाचायाणािमाम ् उपपिम ् ूदशयन ् ौीमान ् एस ् एस ् राघवाचार ् आह–“अासः यदा िवेते तदा तामहणम ् ं यं तऽाभूत मपु लते। …अनयोरंशयोः तामहणम ् अतिवेपणेश आधारभूतम, ् अथामहण आधेयानीयम।् अमहणिमदम ् तािवाः 7 8
वेदाूिबयाूिभा, पृ० ५९८ वेदाूिबयाूिभा, पृ० ५९९ 22
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
भावपायाः याः काित ् ूितबकशे रभावेऽसवम ् मे पपािदकाकाराः। सा शिरेव मूलािवा ूोते।”9 इित।
२. ािमनां नयः– अासो िनपादानः ु २.१. सोपादानाासानपपिः
ु ैव एवम ् अिवायाः सकारणं यम ् ूाचीनाचायः तदासम ् परृ यिद ात ् तिह अारोप एव त ैरयं कृ तः ात।् ततापवादेनाासे िनवृ े सह कायण अिवाऽशेषतो िनवतत इिप वम।् न ैवं त ैते। ु त े इित खते, यत ् ु ािप अिवालेशोऽनवत मूलािवावािदिभः जीव ु िचतोऽिवाया सहावानपं पिरहसन ् ौीमान ् ौीिनवासरावः आह– “श शकम ् अितसू ं ैतम ् मूलािवावािदिभबावायाम ् अीकृ तिमित ु मेव, िक ु तद ् ैत ं त ैजव ु ावीकृ तिमित यत ् त ु यत ् तद ् अय 10 ् इित। अतोऽासपिरधेबि हरेव िवमानं िकमिप कारणिमदं ु तरम।” अय ु ािवते चाैतिवरोधो भवेिदित िवश ते त ैािवतिमित ितम।् एवम तिरहाराय भावाैत-साय-साऽयािदवादान ् आौये । एव अारोपापवादूिबयापिरिधः सिचता जाता एतेषामाचायाणां नये। ु भाकारभगवादानां नये त ु अासपररा एव लौिककाः वैिदका 11 ू यनमासपिरिधं नोते। सव ूमाणूमेयवहाराः । अास हेत अतोऽासकारणं यािवतं तदारोपापवादूिबयाेऽऽे भवित। अासे िविनवृ े अारोिपतम ् अिखलमशेषतो िविनवतत।े अतो भाकारभगवादैरािौतया अारोपापवादूिबयया तेषां िवरोधो ढ इयम ् ूथमो दोषः। तथा िह, इयं या मूलािवा जीवाासूाािवनी ु माना सती अासबाधेन अबामाना िचदाना सह सततम ् अनवत आाैतिसािवघटनासमथाऽिप अासािदसकलानथ सटनपटीयसी ् भामतीसमालोचनम, ् तऽ च एस ए् स र् ाघवाचार ्महोदयेन िवरिचता भूिमका (Forword)। Vedanta Without Maya?, “Striking At The Very Root: Sacchidanandendra Saraswati’s Refutation Of Saptavidhanupapatti”, P. 253 11 ु सव ूमाणूमेयवहारा “तमेतमिवामाानानोिरतरेतराासम ् परृ लौिकका वैिदका ूवृाः, सवािण च शाािण िविधूितषेधमोपरािण”– अासभाम।् [ॄसूऽशारभाम (् मोितलाल ् बनारसीदास)् १।१।१, पृ० २०] 9
10
23
ामी वेदाथानः
पपािदकादीनाम ् ूचिलतसदायानाम ् अवलििभः समाता, ताः कायािण आानानोिरतरेतराासले आरोे इीकृ तम।् एव अासे यदारों तत ् अासात ् पूवव ित इित मतमागतम।् िक ु कथिमदम ् ् जते। अासभाे अहियनोऽशेषूचारसाििण भावा ैः साम भ ु ।् िचदाासः, िचदानाःकरणािदासो भवतीम तऽ भावाे अनानः तमाणा आिन, आनः तमाणा ु अनाासो भवतीित साादेवाना अहियनिदािन, िचदानोऽःकरणािदष ु चाासो भवतीेवोम।् अःकरणािदकमेव अनाा उपािधः। िचदाा च आा। तऽ आनाानोऽासात ् वे ोपिताेत ् अःकरणादीनाम ् उपाधीनाम ् अनानाम ् आास पूवम इेवमासवणनम ् आरणीयमि। ूतु तऽ भगवादा अहियन आासोा आरं कृ तवः। कोऽयम ् अहयीित चेते– जीव एवायम12् । अःकरणोपािधिविशं च ैतमेव, सोपािधक आैव अयम ् ु ािन, श ु ान उपािधष ु अास अहयी। अ सोपािधकानः श उो भाकारभगवादैः। िकमऽ कारणम।् उते– अासः क भवतीित ूे सोपािधक आन एवाासो भवतीित िसित। यथा रजत अासो भवित। िक ु रजतम ् अासानरमेव िसित। अासानरं यिं ु ौ अते तदेव अासूिबयायाम ् आरोेन वयं गृीमः– रजतं श इित वहारः। एवमेव उपािधमाऽ अास इित वे सोपािधक आनोऽास इित वहारः। िक ु सोपािधक आा अासानरमेव िसित। तथािप स एव सोपािधक आा आानानोिरतरेतराासे आरोकोटौ भाकारभगवादैगहृ ीतः। ताद ् भगवादैरासपिरधेबि हः कायपं वा कारणपं वा िकमनृत ं न ैवोपिदमवगते, येन मूलािवावादः ु त। पे ु ु िक सषु वायाम मू् लािवायाः सं यम पू् वाचायूिबयानसािरिभः ् वापरीणपरायण ैः उँयते। सषु ौ ु अमहणािका तऽ न िकमिप कारणम अ ु अवा या काचनानभूयते सा भावपा मूलािवाऽीित यते तदिप न ु िमाानाभावेऽिप ॄपं ु ित। तथा ाह ौीिनवासरावः– “सषु ौ पिरश 12
् माडूकािरका २.१६ “जीवं कयते पूव ततो भावान प् थ ृ िवधान।”– 24
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
न गृत इेतत ् तऽावायाम ् अिवाया अिम ् ूित मूलािवावािदिभः ूबलमेकम ् ूमाणमिभमतम।् िमाान अाभावेऽिप ानं नोदेित चेत ् ु तऽ कारणं सषु ाविभा भावप किचदान समेव ात।् अ प िनरासोऽिप िवरेण िबयते सिदानेसरतीािमिभः। ् ूित ानोपदेशाभाव एव कारणं वदि ािमनः। के वलं ु ु ानानदयम सषु ौ ानोपदेशने ैव तामवायां ानाभावो िनवतत इित तेषामिभूायः।”13 इित। ु न च सषु वा ावानां कारणम ् भवित। तामहणं ु ् येन जागिरतावयोरिप वतत।े त तामहणं न िकमिप वसत ु यमान किचत ् भावप ु ख तत ् पिरणमेत। तात ् सषु ावन भू अमहणाकाान पिरणामेन जाताः जामदवाकाः पदाथाः इित त ु नाि। सािपिभं िवषयेियजातम ् अिखलमिप मन एव। मन एव ु जगत, ् मन एव ो जाम। सषु वा त ु न मनः, महीतृमहणमाानां तदा ु अननभवात ।् नन ु जागिरतावयोः यनः तदेव सूपेण कारणाना ु ् इीकायिमित चेद ् अवँयं त। अथापिूमाणेन खेव ं वा सषु ावासीद ु ततोऽिप ढतरम ् ूमाणम।् अथापा कितं साध,ु ु तत,े अनभव ु न िस ु असाध ु इित सवावास ु िनबाध ं वितेन साविऽकपूणानभवे ु योऽनभवः िकिमदम ् परीणपटुम।् साविऽकः पूण अवाऽयपरीाौयः ु मनो नाि, जागिरतयोः मनः ूतीयत इित। अ तेन इदमेव िसम–् सषु ौ ु साविऽकपूणानभविस िसा अूामायम, ् अथापा किताथ ूामायेित त ु परीकै रीकतमु योयं वचः। आानानोम े सहानवानलणं िवरोधं िनर पररानातालणिवरोधमेव ीकुविः पपािदकाकारैः भातायम ् ् ानानोम े अथाकृ तिमित ािमनो मे। तथा िह पपािदकायाम आ ििवधो िवरोधः सािवतः। तऽ ूथमो िवरोधः सहानवानलणः। ितीय ु पररानातालणः। ििवधयोरनयोिवरोधयोः ितीयमीकुवि पपािदकाकारा आचायाः।14 एव ूथम िवरोध अनभीं िह सूिचतम।् 13
Vedanta Without Maya?, “Striking At The Very Root: Sacchidanandendra Saraswati’s Refutation Of Saptavidhanupapatti” , P. 254 14 ु पपािदका (महेशानसानसं ानम),् पृ० ३४-३६ 25
ामी वेदाथानः
आानानोम े सहानवान ेऽनभीे सहावानमेव अभीिमित पयवित। िक ु आानानोः तमःूकाशवत ् सदसतोः िवभावे शाा ु ं वुिमित ु सहावान ु तयोः सवतीित न ैव य िसािते तऽ पनः ािमनामाशयोऽवगते। के वलम ् आन एव सिमित ा िह शाीयया आानानोिवरोधो भाकारभगवादैः िसाितः, तऽ तयोः सहावानं वदता पपािदकाकृ ता योरिप तयोः समीकृ तम।् अनाा त ु नाेव, कथं ु ते। नन ु अनाा नाभावपः ूतीयमानात ् त आना सहावानम ु इित चे, अभावपोऽिप ूतीयते यथा शिु रजतं यथा वा रसप यथा वा ितीयचः। ु वा शशो वा नन ु अासतः अयं न ाः अिप त ु वापऽो ु त ाो वाः, तौ च न ूतीयेत े इित चे, बौ ूतीयत एव अथा याऽऽ न िनदँयत। एव अमसत ् अूतीयमानेऽ नाि िकमिप िनदशनम।् तात ् शिु रजतािदकं शशािदकेित अिवमानपदाथष ु कोिटयं यािवतं कै ित व् दे ाििभः त सते। नन ु आानानोः तमःूकाशविदित ाो भाकारभगवादैः ूदिशतः, तम नाभावपिमित पूवत ीय ैराचायः िसाितम ्इित चे, तमः अभावपिमेव भाूिबयामािौतानां िसाः। पूवत ीय ैं सव तथ ैव गलादधःकतिमित त ु नाि राजाा। अथा कमण ैव मिु िरिप गृहाण। ् सदेव, न त ु िऽकालेऽि तत, ् य ु भाव ूतीयते ु ावं रजतम अ श सोऽिधानगत एवेयं िह भाेष ु सााुतः िसाः। तथा– “न िह ु कितः सप िवमानः सन ् िववेकतो िनवृः”15 , “न िह राम ् ॅािबा ु लणाया राम ् ूलय उिवा”16 , “असदेव तिह मनोिवकनाया रसप ु सपााकारेण। न, सत एव ैतभेदने अथागृमाणात ् सव यते ृ रिरव न असं किचत ् िचिदित ॄूमः। यथा सतोऽरम ् पिरक ् सम ॄ् वु ते तािक काः, न तथा अािभः ु ः ूंसाोम अ ु पन ैव ूागे कदािचत ् िचदिप सतोऽदिभधानम ् अिभधेय ं वा व ु पिरकते। सदेव त ु
15 16
माडूकािरकाभाम १् ।१७; ौीशरमाविलः, भागः ८, पृ० ४२० माडूकािरकाभाम २् ।३२; ौीशरमाविलः, भागः ८, पृ० ४४५ 26
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
ु यथा ररेु व सप बा ु सप इिभधीयते”17 सवमिभधानमिभधीयते च यदबा, इित। ् ु एवम ् पूवाचायूिबयानसािरणाम अासोपादानेनािभमतायाः ु ु ावयोऽनते मूलािवायाः ीकारे बिवधदोषकाापातम ािमनः– “अासोपादानेन अिभमतम ् अानं िकम ् आािसकम ् उत न ेित वम।् तऽ आािसके कथम ् पूवि साास किताानोपादानकं सिव। अनाािसके ावत ् तािप समेव ूाोतीिनूसः”18 इित, “िमाभूतम ् अानम ् अासोपादानकारणिमित कालकमािदलणतििमपेणािप पिरणमत इित च ॄवु ता वम, ् िकं कायकारणभावो नाािसकः, पिरणामूिबया वा ु नाािसकीित। यभयऽााािसका पु गमः, ततोऽासकृ त कथम ् ु म।् अथानपु गमः, तिह संसारकारणमानम ् अासािदपेण अासहेत सदैव पिरणंते क िनवारकः ात।् न नं ान ेन शिनवतनिमित ु वृथ ैव ानोपदेश इित पनरिनूस एव।”19 इित च।
ु २.२. अास नापादानम ।्
ु ु ते ततोऽासे अास यिददम ् भावपम ् अानम ् उपादानम न ु ा ॅािरेविे त ािमनः। सम ु शारनये िते के चन मूलािवासमथ काः अासो िनपादान इित श िवांसः ािमनामेवमपु पादन े हेतमु िषो िवॅाि। पूवप वू ाासेन ैव उरोराासाः िसीित मा ािमनो िनपादानम ् अासं वदीित के िचदाः। मूलािवां ितरुवतः वेदााातॄन ् रतः कटायन ् ौीमान ् राजेरशाी िािवडः आह– “अथ कनाेप उीयेत। तथा िह, देहिे यादीनाम ् अासः िनररूवाहपो भवतीतः पूवप वू ाास उरोराासम ् ूित हेतभु व ित। एवं सित अासकारणिसथ म ् मूलािवाीकारोऽनावँयकः“20 इित। अऽ शािणा ािमनाम ् मतम ् पूवप ीकृ तिमित ख के चन मे। न ैतत ् साध।ु अासे कायकारणभावं िनराकुवः ािमनः पूवप वू ाासा छाोयोपिनषाम ६् ।२।३; ौीशरमाविलः, भागः ९, पृ० ३४८ ु सगमा, पृ० १४ 19 ु सगमा, पृ० १५ 20 Preceptors of Advaita, Amalananda (Article No.24), P.162
17
18
27
ामी वेदाथानः
उरोराासम ्ूित कारणम ्भवीित न ीकुवि। ूासम ्अिववेको िनिमम ् , न ेकम ् अासम ् ूित अपरोऽासो िनिमम।् अत एव ् संाराासः, ु ािमिभरासभााानावसरे ‘पूवब ासात ु ास ु ु ततागरब इित ूवाहाना ूवापादानजााना वा 21 अनािदम’् इित मतम ् पूवप ेन उिते । भाकारभगवादैः ु ािन अनानन ैसिगकिवशेषणािन ऽीिण समािौ अासभाे ूय ूवृिमदम ् मतम ् ‘एकदेिशनां ाानम’् इित िनिद ं ािमिभः। एकदेिशमतं त ैिरं िनराकृ तम–् “तदेतव ाानजालं कायकारणाासयिनराकरणेन अिनवचनीयवूििनराकरणेन च िनराकृ तूायिमपेु ते”22 इित।
२.३. ूिबयो तिरधेरऽानवानम ्
ूिबयया कित तिरधेबि हरवानासव इित कमिप ायं ािमनां सोपादानाासवादूाानूणााम ्आमपु लभामहे। तथा िह ु ु तमि। सवानभविसयोः आतिषयकिमाानयोः सववहारेनू म ् आपिवचारप वेदाशाािप आतिषयकिमाानपूवक ् ् ु तता न अिवतथम। तात वेदाशाेण यते तऽािप िमाानानू ् िभचरित। नेव ं सित वेदाशां िकमथ म उपासनीयिमित चेते– ेऽिप िमाानिनवतकापासनीयं तत।् तथा शोधकम23 । िमाानपूवक िचदथ काित ् समाम24् आिौ िह शोधः िबयते। समायाः समाधानमिु ँय काचन शोधूिबया25 ूणीयते, तारा च शोधूवृिरारते। ु ैव भवित। अत एवेय ं समा शोधूवृौ आम ् शोधन ूिबया समानगु ण ु त।े यदा समायाः समाधानमपु लते तदा शोधः समािमेित। अनवत समा िह शोध मूलम।् समाधानोयन ेन तां िनवृायां तामािौ िवरिचता शोधूिबयाऽिप साोपाा िविनवतत,े ताः कृ तकृ ात।् शोधूिबयया कितानां पदाथाना आ समाधानोपलेरविितः। ु सगमा, पृ० ९७ ु सगमा, पृ० ९८ 23 शोधकम– Research. 24 शोधसमा– Research Problem. 25 शोधूिबया– Research Methodology. 21
22
28
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
समािवषयपिरधेबि हः शोधूिबयाानाम ् आनथ मेव भवित। एवमेव आिवषयकिमाानमािौ ूवृने वेदाशाेण त िमाान ु तायाम ् अारोपापवादूिबयायां िनवारणमिु ँय ूणीतायां हेयिमाानानू ािसमिमायाशािदपदाथ िवषयेऽिप ेयम।् याि वेदाशाेण समािौता ूिबया आिवषयकिमाानपिरिधं नाितवतत े तादेव वेदाूिबयायाम ् आतिनधारणाय कित सवािप पदाथ तवेदन ेन ैव उपयः भवित, ूिबयया कित एव िह सः, न त िमाानपिरधेबि हः समि। शाूिबयागतं सव िमाान ेन कितमेव, ूिबयया िवचाराे सानोौ च तदिखलम ् बाते। त त ु तात ् ु ः। ूिबयो ावहािरकूपेन िमाानादिप पूव िसिरीित पो न य ु योगेमः कदािप नाि, आिवषयकिमाान अनायासिसम ् फलं त िह वहारः, स च सविवधूमाणूमेयजातम ् अिभाोित। तवहाराो िह शाीयवहारः। शा अदु यिनःौेयसोभयिवधफलकिमित ु दे ाय शाीयवहाराो वेदाशावहारः। तऽ िमाानसम अारोपापवादपकाः ूिबयाभेदाः किताः। कथं िह ताः कनाः वेदाशाीयवहारादऽ वहारे साथ काः भवेयःु । ूिबयाथ किता िवा च माया चेथ ः। ूिबयाथ कित वािवकता नाि। तात ् ु नाि, कन ैकिवषयात।् अिवा वा माया वा जगारणभूता वतो
२.४. अन ेकसावादिनरासः
नन ु यिद ूिबयया किता अिवा जगतोऽिप कितात ् जगमानयोगेमम ्भजेत तिह याविवं जगिदव अिवाीापतित। ावहािरकसम ् अिवाया इित यावत।् एव िववरणािदिभमेव आगतम।् त ैः भावपोा ॄसमानभावपं न ेम ् अिप त ु ावहािरकभावपमेवे म।् इमां शा ु जगतो ावहािरकसामेव िनराकृ समादधते ािमनः। तथा िह ावहािरकी सेित स ैव नाि। एकै व सा, सा च ु नाेव। ॄ ैव अि। त बोधियत ं ु कृ तायाम ् ॄ। जगत ् वतो ूिबयायाम ् अिवा माया जगिदािदकं सव कितम।् न ैतत ् सव ु वतोऽि। िचदाा अनाानो मूलािवया उे इेव ं िते तयं ैतवेदाििभरनवधानाद ् अीकृ तिमारोपं िनवारियत ं ु 29
ामी वेदाथानः
ािवाया ॄसािभा सा कािचदपु गते। िह िववरणाचायािदिभमूल ु ः। िभसाकािन वूिन सवीित एवं िह सायवादः सम लौिकका ैपपादियत ं ु ूाितभािसकसायामीकृ तायां साऽयवादः ु ः। इममन ेकसावादम ् भािवमाः ािमनः। तथा िह सम ु भााकारभगवादा अ वतोऽसमे व मेिनरे। तथा ् ु ु सूऽभाे– “शिकां रजतम ूेतीऽ शिवचन एव शिु काशः। रजतश ु रजतूतीितलणाथ ः। ूेवे िह के वलं रजतिमित, ् अाभावः ूोः। एव ु न त ु तऽ रजतमि।”26 इित सम ं ूिबयाभूत ािवािद-पदाथानामिप ूप ावहािरकसािनराकरणपूवक ावहािरकसा िनिषा ािमिभः। नन ु तिह कथम ् ूिबयया कितानाम ् अिवािदपदाथानां जगमानयोगेमता तत ावहािरकसा चािियते वेदााेतिृ भिरित चेद ् ् शािवहीनः संसारमेव िह सम ् मते। ु । अितमूढः पमान ु अासेन ेते ् अोऽिप अधीतशा ु शाात ौतु म ् ॄतं पतोऽिविदतमिप ौया ु । शा ु परमाथ सिमित, संसारं ततोऽवरं िकमत ् सिमित च मनते ॄ ैव के वलं सिमित बोधयित, न कदािप जगतो ावहािरकं िकमिप समिप ॄूत,े िक ु स ौोता तत ्कयित यमेव। एवं ौोऽा ॄ पारमािथ कं सम, ् ु ा के वलसबोधनाय जग ावहािरकं सिमित िवभम।् तदनर ौ कृ तया ूिबयया जगारणेन यदारोिपतं त सवािप ेना जगतो यथा िकमिप सं ीकृ तं तथ ैव सं ीकरोित। एवं िह अिवामायादीनां भावपमागतं िववरणभामािदूानेष।ु ु ािमन ु वेदाूिबयाकित वनः ूिबयापिरधेरऽ समयं न मे। अत एव तेषाम ् मते ावहािरकाकाशािदिभः पदाथः ु ु िूिबयायाः ावहािरकु ाकाशसृ ु सृ ौ िूिबया न सते, ौ ् ििनपणे तायाभावात।् ताय ु अजातौ एव। पदाथानाम उ
३. उपसंहारः
सिदानेसरतीािमनः अासोपादानं िनरोऽिप िनिमूपापयि। नन ु िनिममिप कारणिवशेष एवेित अासात ् 26
ॄसूऽशारभाम (् मोतीला-बनारसीदास)् ४।१।५, पृ० ८३७ 30
् नाोपादानिववादे शुशारनयः अैितनाम अ
पूवव ित िकमिप कारणं ािमिभरीकृ तिमित चेद ् अथामहण ु अिववेकिनिमाीकारः तथा लोके ऽनभवादे व, उपादानानीकार ु ु ु ु े अथाूतीितले कऽापादानाननभवादेवित चाः। एवम ् ु ावयतां ािमनाम ् मते अास उपादानं िनर िनिममाऽम 27 ु ूमाणपमीमांसा ूिसवेदानये यथा तथा न भवित। वप ु ु ण महणं वा ववनोिव ु षये संशयो वा महणं वा वनोऽव पे ु । एव अमहणािकाऽिवा महणाभाविनिमिका, अानमथवाऽिवेते अाससंशयपेऽिवे त ु िववेकाभाविनिमिके । तत अमहणाकािवाले महणमेव िवा ात, ् अाससंशयले त ु िववेक एव िवा। अनया ु शारनये िवारणीया वतत।े न सा पा ूमाणपमीमांसा श ु िववरणािदूानगत ैः वेदापिरभाषािदमे यथा तथा सवािपता ु ु शारूानानसािरिभरे श तावता। अत एवाऽ अिममगवेषणसावनाम ् उँयामः॥ -H-
27
ूमाणपमीमांसा– Epistemology. 31
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ् िऽिदवरायमडलः*
उपोातः
मायामयेऽिन ् ूपे कौेयकविदाहमलमूऽकृ िमदंशनािदः कृ ःखेः मोुकामाः सव वयं सवदवै सााृ तमाधवाः भिवत ं ु ूयपराः। तऽािप किदेव ईरूसादात ् परमातसााारवान ् भवित। अत एव उते ौीमगवीतायाम–् ु मनाणां सहॐेष ु कितित िसये। यततामिप िसानां किां वेि ततः॥ [ौीमगवीता– ७/६] तदेव परमातसााकारोपायः ताधनप “नाः पा िवयेऽयनाय” [ेतातरोपिनषत–् ३/८], “नाकृ तः कृ तेन” [मु डकोपिनषत–् १/२/१२], “आना िवते वीय िवया िवतेऽमृतम”् [के नोपिनषत–् २/४] चेािदवा ैः दशयी संशयरासनाशमहाम ् उपिनषरमूमाणभूतेन सवरािकदाशिनकै रीिबयते। िक ु परॄप तााारोपायादीनां च िवषये िवे ताविडतानां िवूितपयः। “अहं ॄाि” [बृहदारयकोपिनषत–् १/४/१०], “तमिस” [छाोयोपिनषत–् ६/८/७], “अयमाा ॄ” [बृहदारयकोपिनषत–् २/५/१९], “सव खिदं ॄ” [छाोयोपिनषत–् ३/१४/१] चेािदौिु तोऽितीयं ॄ ैव सिमित भगवराचायाः ीकुवि। “भोा भोयं ूेिरतारं च मा सव ूों िऽिवधं ॄ मे मतम”् 1 इित ु ु राेित िऽतयं सिमित भगविामानजाचाया ौिु तः ूकृ ितपषे ः अीकुवि। एवं बनां मतानां िवमानाऽािप भारतवष सनातनसंृतौ ् ु ु ु भगवररामानजमतयोरतीवस ातात मोापायपिवषये तयोमतसाँयवैसाँये िवमृँयेत।े ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे 1
ेतातरोपिनषत–् १/१२
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ्
िवमशः
ु ं िनराकारम ् अशेषोपािधरिहतं सिदानपं अैतवेदाे ताविगण जगदिभिनिमोपादानकारणं वानसोरगोचरमेकम ् अितीयं ॄ ैव सम।् ु े सिदानपे जगारणे अवानोगोचरे ॄणो िनगण ु ारमाायमयम”् “अनािदािगण [ौीमगवीता– १३/३१], ् ् “अशमशमपमयम” [कठोपिनषत– १/३/१५], “साी चेता ु ” [ेतातरोपिनषत–् ६/११], “सं ानम ् अनं ब” के वलो िनगण [त ैिरीयोपिनषत–् २/१/१], “जा यतः” [ॄसूऽम-् १/१/२], “न ित न वागित नो मनः” [के नोपिनषत–् १/३] चेााः ौतु यः तऽ चगु ृतयः ाया मानिमित भगवाराैितनो भणि। अमेधसां कृ ते ु ु ॄणोऽिप सगणकना उपासनासौकयाय परमाथ तो िनगण िवधीयते। िक ु िचपजीव अिचपूकृ ितः िचदिचििश परमाा चेित ु राणां से “भोा िऽतयं सभूतिमित िविशाैितनो वदि। ूकितपषे भोयं ूेिरतारं च मा सव ूों िऽिवधं ॄ मे मतम”् [ेतातरोपिनषत–् ु १/१२] इित ौिु तः ूमाणं भजते। परमाथ तः िचदिचििशं ॄ सगणं ु ु सिवशेष भवित। अशेषकाणगणगणिविशपरमानः सगणादौ “त ु तनं नाम तनिमपािसतम ”् [के नोपिनषत–् ४/६], “अं ॄेित जानात”् [त ैिरीयोपिनषत–् ३/२/१], “सं ानम ् अनं ॄ” [त ैिरीयोपिनषत–् २/१/१] चेााः ौतु यः ूमाणािन। िक ु ॄणः जगदिभिनिमोपादानकारणे अैतिविशाैितनोः मतसाँयं भजते। परमाथ तो ॄणो सवािभं शाराैितिभरीिबयते। तऽ “सव खिदं ु ॄ” [छाोयोपिनषत–् ३/१४/१], “ॄ ैवेदममृत ं परा पा दिणतोरेण ” [मु डकोपिनषत–् २/२/१२] चेााः ौतु यः मानम।् िक ु परमाथ तो ॄणो िभाः जीवाः, ते च बहवो भवीित िविशाैितनः कथयि। अिन ् पिरँयमाने देहे य आा स ॄणः िचदंशः देह ॄणोऽिचदंशः। एताां िचदिचां िविशः परमाेित ु सािरिभते ु रामानजान । जीवॄणोरंशांिशभावे पररिभे च “यथा ु ा ु ु िलाः” [मु डकोपिनषत–् २/१/१], “ा सपणा ु सदीाावकाि सयज सखाया समानं वृ ं पिरषजाते” [मु डकोपिनषत–् ३/१/१] चेााः ौतु यः 33
िऽिदवरायमडलः
मानम।् “न ेवाहं जात ु नासं न ं न ेमे जनािधपाः। न च ैव न भिवामः ् [२/१२] इिन ् ौीमगवीतोवचने “वयम”् इित सव वयमतः परम॥” बवचनूयोगात ् परमाथ तः जीवा अन ेके भवि। एतदेव ौीमगवीताभाे ु भगविामानजाचाय ते यत ् “यथाहं सवरः परमाा िन इित नाऽ संशयः, तथ ैव भवः ेऽा आन अिप िना एवेित मम।् एवं भगवतः सवरादानां पररं भेदः पारमािथ क इित भगवता एवोिमित ूतीयते। अानमोिहतं ूित तिवृये पारमािथ किनोपदेशसमये ‘अहं’, ‘म’,् ‘इमे’, ‘सव’, ‘वयम’् चेित पदेशात”् 2 इित। जीवाभेद न ैसिगके ु भगविामानजाचाया ः “िनो िनानां चेतनेतनानामेको बनां यो िवदधाित 3 ् कामान” इतीमां ौिु तमु रि। शाराैत े जीवािभं ॄ। भगवाराचायः िववेकचूडामणौ गते यत–् ु ।् शैषो वेषसावाभावयो यथा पमान तथ ैव ॄिवे ः सदा ॄ ैव नापरः॥ [िववेकचूडामिणः– ५५६] िक ु िविशाैतवेदाे परमाथ तो ॄिभाः तदंशादधीनाः ु िनभेदःै िऽिवधाः भवि। जगीवौ ॄणः यंूकाशपाः जीवाः बम शरीरभूतौ। तौ अपृथूतसेन ॄयेवािौतौ ः। अिवयोितकमपाशैः ु ं ूा म ु ाः सः ूकृ ितसकमबरिहताः बाः जीवाः परमासाय िनाः भवि। शाराैत े तावििवधा मिु ः। सोमिु ः बममिु ेित। सोमिु नाम ु ु ॄिवानशीलनवतां िनगण परमाैापरोानोदयसमकाले सिदानानाविितरेव। यिप शाराैत े जीविु ः िवदेहमिु ु े ः िवदेहम ु े सोम ु ौ एव अभावात ् अीिबयते तथािप जीव ु पष ु सोमिु तः पृथया तयोरनीकारः। म यावय ं देहो िवते ु ात ् अयं जीव ु ो गते। िववेकचूडामणौ तावय ं जीवन ् एव म भगवराचायः भयते यत–् ु ः कृ ताथ ॄिवमः। जीवेव सदा म 2 3
ु ु ौीमगवीता (ौीरामानजभा-िही-अन वादसिहता), पृ.– २३ ् ेतातरोपिनषत– ६/१३ 34
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ्
उपािधनाशा ैव साेित िनयम॥् [िववेकचूडामिणः– ५५५] ं याः। जीविु सावे शाराैितनः “िभते दयमििे सवसश ् ु ीये चा कमािण तिे परावरे॥” [मडकोपिनषत– २/२/९] इतीमां ु पष ु ौिु तमु रि। ूारकमयाथ जीव देहधारणम।् अिवावतां ु तौ भगवराचायः जनानां बोधनाथ मेव जीविु िरिभधीयते। अपरोानभू कते यत–् देहािप ूपात ू् ाराविितः कुतः। अािनजनबोधाथ ूारं वै वि ौिु तः॥ [९७] इित। ् ा िवदेह स इते ु । ु पष ु त ैव जीव देहपातारम अ ु पष ु सोम देहािवषयकानाभावात ् सिप देहे ा स त ु िवदेहः। ु पष ु ािद तितपादक शाम ् ु अत एव सोम सकाशे जीव अथ वादमाऽम।् एतदेव संपे शारीरके सवामिु नना गते यत–् ु े किते योजनीयम।् जीविु ूयं शाजातं जीव तावाऽेणाथ वोपपेः सोमिु ः समेत हेतोः॥4 इित। ु ु सगणॄिवान शीलनवतां ॄलोकूािपा बममिु ः सवित। ु िक ु रामानजमते त ु एकै व िवदेहमिु रीिबयते। शरीरपब ु िवमानात ् जीविु रसवेित िविशाैतरााः। रामानजीयाः जीविु िनषेधपरकेन “त तावदेव िचरं याव िवमोे अथ से” [छाोयोपिनषत–् ६/१४/२] इतीमां ौिु तमु रि। शरीरपातारम ् ु ूािरेव मिु ः, न त ु कै वूािः। नन ु ममाऽ संशयावत ् ईरसाय शरीरपब सावादिप भगवतः ौीकृ भगवहािनः भिवित ख? ु “आचायवान ्पषो ु पन वेद” [छाोयोपिनषत–् ६/१४/२] इाः ौतु ःे ु वैयूसो भवेिदित मतम।् पन भगवता ौीकृ ेनािप सवऽ समदिशनां ु पषाणां ु ते– ु जीव ॄयेव िवमानं दशियत ं ु ौीमगवीतायाम इहैव त ैिजतः सगः येषां साे ितं मनः। िनदषं िह समं ॄ तािण ते िताः॥ [५/१९] इित। ु यः ीिबये। सालोमिु ः िक ु िविशाैतवैदाे पिवधाः म 4
संपे शारीरकम–् ४/३९ 35
िऽिदवरायमडलः
ु मिु ेित। एतासां मिु नां सािमिु ः सामीमिु ः सामिु ः साय ् सावे ूमाणं तावत– सालोसाि सामीसा ैकमतु । दीयमानं न गृि िवना मेवनं जनाः॥5 इित। भगवोके िनवासः सालोमिु ः। भगवमैयूािः सािमिु ः। भगविकटवितावािः सामीमिु ः। भगवमानपावािः ु मिु ः। परमासाय ु ूािरेव सामिु ः। भगवाूािः साय परममिु ः, अऽ मिु शः गौण इित िविशाैतरााः। ु महाहां िवते। गः ु सवानथ हेतभु तू ािवाप शाराैत े गरोः ु अकार िवनाशको भवित। वैः यथा रोिगणः रोगं िनवारयित तथ ैव गरिप ु अिवावतोऽिवां नाशयित। एतदेव ौीौीगगीतायां भयते– ु ु गकारः ूथमो वण मायािदगणभासकः। कारोऽितीयं ॄ मायाॅाििवमोचकः॥ ु गशाकारः ािुशिरोधकः। ् िरिभधीयते ु अकारिनरोिधात ग ॥ [१९, २०] ु गकारः अिवातणसािदवाचकः। कारः अानपाकारिवनाशु ु व अाकारिवनाशको भवित। पराणे ु ऽिप भयते– वाचकः। गरे गकारः िसिदः ूोो रेफः पाप दाहकः। ु परः॥6 इित। उकारो िवरु ितयाा गः अऽ गकारः िसिदातृाथ वाचकः, रकारः पापदाहकाथ वाचकः, उकार ु िश पापालनं पिरपालन करोित। अिमे पालकाथ वाचकः। गः ु परमतं ॄ यः ातिु मित स अकारादिप ूां व ु ूापयित। बा अकारे पिततो भवित। शापारदिशिभरिप ातेण ॄानाेषणं न कतम।् अत एव भगवराचायः मु डकोपिनषाे उते “शाोऽिप ु व े वधारणफलम”् 7 इित। ातेण ॄानाेषणं न कुयािदेतत ् गमे 5
१६
6
7
ु ौीमागवतपराणम –् ३/२९/१६ वेदासारः, िवपदभनपालमहोदयेन बभाषया ाानावसरे अयं ोक उृतः, पृ.– ईशािद-नौ-उपिनषत, ् पृ.– ७२ 36
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ्
ु एतेन गरोपदे शोऽिप साथ को भवतीित ायते। ेतातरोपिनषिद अिप ौूयते– ु य देव े परा भियथा देव े तथा गरौ। त ैते किथता थाः ूकाँये महान॥ [६/२३] इित। ु ु शोऽनथ क इित िक ु सवािभेन िवानवतः गरोः िशं ूपदे ु माहां न िवते इित भाित। ु रामानजभाािभूाये ण िविशाैतवेदे ाे गरोः ु अितीयातिनयानवतां गणां सकाशे सविमदं ॄ ैव भवतीतः ु ते गरवः कमिप नोपिदशि। यिद बािधतानवृु िपदेशािदवहारान ् ु ूित हेतिु रते तिह “यः सवः सविवत”् [मु डकोपिनषत–् १/१/९], “परा शििविवध ैव ौूयते ाभािवकी ानबलिबया च” [ेतातरोपिनषत–् ६/८], “वेदाहं समतीतािन वतमानािन चाजनु ” [ौीमगवीता– ७/२६] चेािदौिु तिृितिवरोधः सवित। अत एव ु ु रामानजाचाय ः िनगिदतं यत “् अानकृ तभेदिवादे त ु परमपष परमाथ ेः िनिवशषे कृ टिनच ैतायाथासााारात ् िनवृाानतायतया अानकृ तभेददशन ं तूलोपदेशािदवहारा न से”8 इित। अऽैव ं ु यिामानजाचाय ः जीविु ः नाीिबयते। अितीयातिनयानेन सव ु िशं ूित उपदेशोऽनथ क इित िविशाैतवािदनो च आािभेन गरोः ु ु वदि। एतदेव रामानजाचाय ः भयते यत ् “िक गरोरितीयािवानादे व 9 ु शो िनयोजनः” इित। ॄाान सकाय िवनात ि् शं ूपदे ु िक ु िवचारे िबयमाणे आेपोऽयं रामानजपे ऽिप आपतित यत ् ु रामानजमते परमानप भगवतः ौीकृ ािप उपदेशािदवहाराः न ु से। अिन ् आेप े सित ूायः रामानजीयाः भगवित िनामपे ् ौीकृ े लीलोदयवशात उपदेशािदवहाराः सवीेतरं ूयि। अैितन ु अिवया भगवत उपदेशािदवहाराः से इित अीकुवि, ु ते यत–् ‘मायया सवसवात’् इित ायात।् िवारयािमिभः पदँयाम सवािदके त न ैव िवूितपताम।् ौौताथ ािवताायायां सवसवात॥् [६/१५९] 8 9
ु ु ौीमगवीता(रामानजभां बानवादसिहतम ),् पृाः- २५ ौीमगवीता (शारभााेकादशटीकोपेता), पृ.– ८७ 37
िऽिदवरायमडलः
मोूाौ च ानमेकमेव साााधनिमित शाराैितनो वदि। िचशिु ूाियोयताारा िनामं कम पररया मोसाधनं भवित। अत एव भगवराचायः ौीमगवीताभाे कते यत ् “ता गीताशा ु संसार अोपरमलणम।् त संपे तः ूयोजनं परं िनःौेयसं सहेतक ् ानिनापामावित”10 इित। शाराैत े भिः ात आ सवकमसासपूवक वैरायं ानेित पयायवाचकाः शाः भवि। अत एव शाराैत े ानकमणोः ु यः नाीिबयते। सम िक ु िविशाैितिभः मोावाौ ििवध उपायोऽीकृ तो वतत।े िसोपायः साोपायेित। भगवसाद एव िसोपायः। कमानभियोगाः ूपि मोावाौ साोपायाः। भिनाम भगवीितः ानम।् ूपिनाम शरणागितः। भिः ूारं िवहाय अविशकमािण नाशयित। िक ु ूपिः सविवधकमािण नाशयित। अत एव भिूपोः ूपिरेव आशमु ोदाियणीित िविशाैितनो वदि। िकऽ भे ः ानसाधने ु ु ु यम ् भगवररामानजयोः मतसाँयं भजते। रामानजीयाः ानकमणोः सम ु अीकुवि। अत एव ौीमगवीताभाे भगविामानजाचाया ः भणि ु हीतं ु लणमोसाधनतया वेदाोिदतं िवषयं ानकमानगृ यत–् “परमपषाथ 11 ु भियोगम ् अवतारयामास” इित। कमािप सााोसाधनिमित रामानजीया अीकुवि। कमणां सााोसाधने िविशाैितनः “िवा चािवा येदोभयं सह” [ईशोपिनषत–् ११], “सूितं च िवनाशं च” [ईशोपिनषत–् १४] चेािदौिु तमु रि।
उपसंहारः
के वलाैत े सवािभिनयात ् ॄिवद उपदेशािदवहाराः न से इित चे, उागूवृििनवारणाथ मेव जनकादीनाम ् आािननाम ् उपदेशािदकमिण ूवृििरित भगवाराैितनः भणि। िक ु लीलया ु भगवत उपदेशािदवहाराः भवीित रामानजीयाः ीकुवि। यिप ॄणः जगदिभिनिमोपादानकारणादौ भे ानसाधनादौ के वलाैतिविशाैतनययोः साँयं ूाते तथािप बऽ वैसामिप 10 11
ु ौीमगवीता (वासदेु वानािमिभः ााता अनिदता च), पृ.– १३ ु ु ौीमगवीता (ौीरामानजभा-िही-अनवादसिहता), पृ.– ४ 38
अैतिविशाैतनययोः साँयवैसाँयाकमयनम ्
ँयते। तयोः राायोः के चन ूधानभेदाावत–् ु १) भगविामानजमते भगवृ पया एव मिु ः। ॄण उपासनाथ म ् ॄानम।् उपासनया तु ं ॄ मिु ं ूददाित। भगवरमते अैतॄान ेन ैव मिु ः। ु े ै व देवता। िवरु व े उपाः। भगवरमते २) भगविामानजमते िवरु क ु दकनया ॄािवमु हेराः के। एताः देवता एक ैव ॄणः गणभे अिधकािरभेदने उपााः भवि। ु ३) भगविामानजमते ॄ जीवः जगत ् चेित िऽतयं सम।् जगीवौ ु ॄणः शरीरभूतौ इिप रामानजमतम ।् भगवरमते सविमदं ॄ, ॄ ैव सम, ् तिं सव िमा। ु मेव परमपषाथ ु ूाे सित ु ु ः। ॄसाय ४) भगविामानजमते ॄसाय ु ः। वैकुठलोकूािपभवित। भगवरमते कै वमेव परमपषाथ ु ५) भगविामानजमते िवदेहमिु रेका एव मिु ः। भगवरमते सोमिु ः बममिु ेित मिु यम।् ु सिवशेष ं च भवित। भगवरमते अैत ं ु ६) भगविामानजमते ॄ सगणं ु ं च। ॄ िनिवशषे ं िनगण ु ७) भगविामानजमते अशेष ं ानं सिवककमेव। भगवरमते यथाथ ानं िनिवककमेव। ु ु ८) भगविामानजमते सगणॄये व सवासामपु िनषदां तायम।् ु ा भगवरमते “न ेित न ेित” [बृहदारयकोपिनषत–् २/३/६] इािदौ ् ु ने िनगण ु ॄयेव सवासामपु िनषदां तायम। िनषेधमख ु ९) भगविामानजमते ॅमिवषयः सदेव। ॅम इित वहारमाऽम।् ु रामानजीयाः साितवािदनो भवि। भगवरमते ॅमिवषय अिनवचनीयः। अानवशादेव त िवषय ूतीितभवित। ु ित-िववेकचूडामिण-दशोपिनषाएवम ् अािभः अपरोानभू यतीमतदीिपका-िविशाैतिसा-ौीमगवीताभाािदमाधारेण अैतिविशाैतराायोः साँयं वैसाँय आलोिचतिमित िशवम।् -H39
ु ौ आवृनावृििवचारः बमम भूिमका
काितकमेटे*
भूत अैतवेदा िसाे समेष ु भारतीयािकदशन ेष ु मूध िवदेहमिु ः, जीविु ः, बममिु ः इेव ं िऽिवधा मिु ः ूकीितता। तान ेन अिवाकामकमिनवृिारा आिकशरीरपातेन जबिनवारणेन च िवदेहमिु भवित। अिेव शरीरे ूारकमलेशवशात ् ु । उॄसााारवतः पेण अविितः जीविु िरते ् ु तृतीयाेका वेदाििभः बममिु पा मिु ः ीकृ ता। ये तावत सगणॄणः परमेर उपासनाारा शरीरपातारं उपासनोषण अिचरािदपवणा देवयानेन मागण ॄलोकं गि, तेषाम ् एवम ् उपासनया वा ॄलोकूािपा बममिु ः। ॄलोके चोरकाले साधकः ौवणमननिनिदासन ेन बमेण ु य ु ः ािदित। अिलोके ौवणािदसाधन ैः ॄतानमनभू िवदेहम ् िचरािदपथा ॄलोकगतानां सगणोपासकानां ु ु ाः भवि। एवम अ िवदेहम तऽैव िहरयगभण ॄतमपु िदानां ौवणाासेन तेन ैव कायॄणा सह मोः। ते एवंपेण उपासनया उपासकाः ॄलोकं ूा तऽ बमशः परमां िवदेहमिु ं ु ु ौ ूावि। ॄलोके ौवणाासूभृित आिवदेहमिु सवािप ूिबया बमम ु पदवााः। अभवित। अतो ॄलोकं गताः सव उपासकाः बमम साधकानामपु ासातीों िनामािौ ैव उरोरलोकूािः। न त ु ु हठात ् िकिाऽम ् उपासन ेन िसित। देवोपासनया तेवताभावं ूा पनः ु उपासनायाः उषण उरलोकूािः भवित। देवाभावं ूा पनऽै व लोके ् िु तः ात।् ु त। अथा लोकात उपासनामनवत ु ु ूाानां बमम ु ानां सगणपरॄिवया ॄलोके िहरयगभसाय काे िहरयगभण आानोपदेश ं ूा िनयमेन ौवणाासेन च परमु कारे ॄलोके उिः उत इहलोके मिु ः। अेषां का िितः। तेषां पनः ् आवृििरिन िवते संशयः। अतोऽऽ गागितिवषयो िवचारणीयः। ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
बममुौ आवृनावृििवचारः
िवमशः
ु परॄिवोदयो न भवित। काशीमोिवचारे सरोः ु िवना उपदेश ं िनगण ु पूपादैः सरेु राचायः शावाम ् उृत ं यथा– ‘सगणॄवे ारः तेषां ानं ं पम।् सः ईरः आचे।’ ‘तऽ ॄोपदेा ात ्अऽ साात ्महेरः’1 इेव ः तऽेित पदेन ॄलोके इथ गृहीतः। अऽ इन ेन काँयािमित। काे ु महाूलयकाले िहरयगभण उपदेश ं ूा बममिु ूााः सगणॄिवािवदः ु ु परॄान ेन िवदेहमिु ं ूावि। िनगण िहरयगभािप कसमाौ ु ॄिण लयेन िवदेहमिु िरित ूिसमेव। िनगण ु े सित ‘कायॄलोकूलयूपान तऽैव उसदशनाः ु ं िवोः परमं पदं सदेण िहरयगभण सहातः परं पिरश 2 ूितप इित।’ इित भावाेन ॄलोकूाानां सवषामेव िहरयगभ ु ॄान ेन िवदेहमिु िरित ूितभाित। अिधकारसमाौ तेन सह ूलयसमये िनगण (तेषां साात ्परॄूाा अनावृििसौ पररया िवदेहमिु कथन ताय िह गितपूिवका परॄूािः असा असवा इित।)
ु सषु ानाडीसू यर िँमसमितेन अिचरािदना देवयानेन मागण ् ु ु ं ॄलोकं गीित सगणपरॄिवया ये तावत शाूों िवशेषणय ् ु ानां सवषां अािभः ूितपािदतम। इदान ॄलोकूाानां बमम ु परॄपदूािपा मिु ः भवित न वा, तथा च जमृूवाहपे संसारे आवृिरनावृिवा के षािमित िवषयः िवचायत।े यतो िह भाे आवृनावृििवषयक उभयिवधः िवचारः ूाते। अऽ भाकारैः ु ‘ते तं ूा न चलोकािदव भभोगा आवत।े ’3 इित अनावृिः दिशता। ‘तयोमायमृतमेित’ (छाोयोपिनषत–् ८/६/६) ‘तेषां न ु पनरावृ िः’ (बृहदारयकोपिनषत–् ६/२/१५) ‘एतेन ूितपमाना इमं मानवमावत नावत’े (छाोयोपिनषत–् ४/१५/६) ‘ॄलोकमिभसंपते’ ु (छाोयोपिनषत–् ८/१५/१) ‘न च पनरावत त’े (छाोयोपिनषत–् ु २् ४९ वेदादशनम, ् चतथु खडः, पटम ् ् ु ॄसूऽशारभाम, पटम ८८१, ॄसूऽम–् ४/३/१० 3 ु ९् ०५। ॄसूऽशारभाम, ् पटम 1
2
41
काितकमेटे
८/१५/१) इािदौतु यः अऽ मानिमित दीयते। तथा च छाोयोपिनषदः भााे ‘यावदायषु ं यावीवमेव ं यथोे न ूकारेण ैव वतयलोकमिभसंपते ु ु देहाे। न च पनरावत त े शरीरमहणाय। पनरावृ ःे ूाायाः ूितषेधात।् अिचरािदना मागण कायॄलोकमिभसंप यावलोकिितावऽैव ु ितित ूातो नावतत इथ ः’4 इित ूोम।् संसारे पनरावृ ििवषयेऽिप ु भाकाराणां वां ूाते। तथा– ‘न च पनरावत त े इित इमं मानवमावत ् नावत इािदौिु तिवरोधः। इित चेत न इमं मानविमित िवशेषणाेषािमह ु न पनरावृ िरीित च। यिद ेकाेन ैव नावतरिमं मानविमहेित ु त इित चेत।् न। च िवशेषणमनथ कं ात।् इमिमहेाकृ ितमाऽम अनावृिशेन ैव िनानावृथ ूतीतादाकृ ितकनाऽनिथ का। अत एव इमिमहेित च िवशेषणाथ वायाऽावृिः कनीया।’5 इित भाांशने आवृिः अवगते साधक ॄलोकात।् आवृिूसे बृहदारयकोपिनषिद उते ु ु यत ् ‘तेषां ॄलोकं गतानां नाि पनरावृ िरिंसारे न पनरागमनिमहे ित शाखारपाठात।् इहेाकृ ितमाऽमहणिमित चेोभूत े पौणमासीिमित यत।् न इहेितिवशेषणानथ ात।् यिद िह नावत एवेहमहणमनथ कमेव ात।् ु ं ोभूत े पौणमासीिमऽ पौणमााः ोभूतमनंु न ायत इित य ् िवशेषियतमु । न िह तऽ आकृ ितः शाथ िवते इित ःशो िनरथ क ु ते। यऽ त ु िवशेषणशे ूय ु े ऽिमाणे िवशेषणफलं चे गते एव ूय ु ो िनरथ केनोु ं िवशेषणशो न त ु सां िवशेषणफलावगतौ। तऽ य तादाालामावृिगते।’6 एवम ् आपाता भािवरोधो िवते ु आवृनावृिूसे। बमम
एवं िवूितपौ िजासूनां िजासािनवृये के न के न िवाबलेन ॄलोकात ् ु पनरावृ िरनावृिवा भवित तत ू् दँयत े यथा–
१.उपकोसलिवा– अां िवायां यिद ूकृ ोपासकः अि तिह
ु ो भवित। ममतीनां त ु त अनावृिः। तान ेन सः िवदेहम ु ४् ३२। उपिनषाम, ् ितीयः खडः, पटम ु १् ८३ उपिनषाम, ् ितीयः खडः, पटम 6 ् ु उपिनषाम तत ृ ीयः खडः पटम ४् ३२
4
5
42
बममुौ आवृनावृििवचारः
आवृये इयमपु ासना। िवेय ं कायॄकारणॄणोः समिु तोपासना।7 अत एव सा िमिौतिवा। कायॄ च िहरयगभः ूथमो जीवः। ु उपकोसलिवावतां पनरावृ िः उते तकरणया ‘इमं मानवमावत ु ा ताटीकया च। नावत’े (छाोयोपिनषत–् ४/१५/५) इनया ौ ु भां चाऽ ‘एतेन ूितपमाना गो ॄेम ं मानवं मनसिनं मनोः ु े सृिलणमावत नावत आवतऽिननमरणूबढा घटीयवनः 8 ु पनिरावत ं न ूितपे’ इित। अनेन त ु अनावृिरेव अवगते। पर ु आनिगिरटीकायां ‘इमिमितिवशेषणादनावृिरिे। कारे ावृििरित सूते’9 इित आवृिः अपु गता। अऽ एका एव उपासनायाः आवृनावृिकथने ताय त ु उपासक उपासनोष मेव।
२.पाििवा– छाोयौतु ौ आवृनावृििवषयः न पिठतः। कावशाखीयायाः बृहदारयकोपिनषदः पाििवाूितपादके ु मे ‘तेषां न पनरावृ िः’ इित अनावृिः आकिलता। अऽ पिठतायामनावृौ भाे शरभगवादैः ‘इह इित शाखारपाठात’् ं पेण मािनशाखापिठतायाः बृहदारयकोपिनषदः ‘तेषािमह इेव ु न पनरावृ िः अि’ (बृहदारयकोपिनषत–् ६/१/१८) इित पाठााहारेण ‘अाामावृिगते’ इित ाा िविहता। ‘ॄणोऽन ेकाासि’ इित कावशाखीय भाेण एव ‘कशः अवारकिवषयः’ इित आनिगिरटीकावचना ायते ु ाः जिनमृितपे संसारे यत ् बन ् अवारकान ् ॄलोके उिषा बमम ु दन ेन अयमेव ु पनरावत ।े भगवीतायाः टीकायां गूढाथ दीिपकायां मधसू िसाो िनिपतः। तथा– “ये बममिु फलािभपासनािभॄलोकं ूााेषामेव तऽोसदशनानां ॄणा सह मोः। ये त ु ु । अत पाििवािदिभरततवोऽिप तऽ गताेषामवँयंभािव पनज ु िभूायेण ॄलोकमिभसंपते ‘न च पनरावत ु एव बमम त’े ‘अनावृिः कायॄोपासनसमिु तं कारणॄोपासनिमित आनिगिरटीका, उपिनषाम, ् ितीयः ु १४६ खडः, पटः 8 ् डः २, पटम ु १् ५५-१५६ उपिनषाम ख 9 ् ु १् ५५ उपिनषाम खडः २, पटम 7
43
काितकमेटे
ु शात’् 10 इित ौिु तसूऽयोपपिः। इतरऽ तेषािमह न पनरावृ िः इमं मानवमावत नावत े इित इहेमम ् इित च िवशेषणामनािधकरणकादऽ ु पनरावृ िः ूतीयते।”11 ु ३.दहरिवा– सगणपरॄोपासनायाः फलं
बममिु िरित ‘न च ् ु ा विणतम।् ु पनरावत तeे ng’ (छाोयोपिनषत– ८/१५/१) इेव ं ौ ु दहरिवाूकरण अां ौतु ौ ‘इह’इित पाठाभावात द् हरािदसगणॄोपासनया ु ॄलोके िसानां साधकानां मिः नाेषािमित अवगते। ूसेऽिन ् ु रूभावां तावत–् ‘ये त ु दहरादीरोपाा गताेषां सगणिवाफलये ऽिप 12 ् ु ु िनरवमहेरानमहलााना िु िरित िनयमः’ इम अिचरािदना मागण कायॄलोकमिभस यावलोकिितः तावऽैव ितित ूातो नावतत इथ ः इित दहरिवाूकरणेन छाोयोपिनषामेन ॄलोकूाानाम ् इतरिवावतां यथा ूलयाे ु ु पनरावृ िः तथा ॄलोकिवलयाे दहरिवािवदां ताशी पनरावृ िः न ैव कनीयेवे अिभूेतम।् अतः बममिु फलया दहरिवया ॄलोकं ूाानां तऽ उॄसाााराणां मोः इित िसम।् एवं तेषां िवदेहमिु पा परमा ु गितिरित ‘ॄणा सह ते सव साे ूितसरे’13 इािद कू मपराणवचनबले न िनणतम।् ् षः। ॄिवाभरणकारेण तं ु सगणॄोपासनायामिप िवते िकित िवशे ु ं सलोकतां सूऽभा ाायां अहंमहोपासनािप, तेन उ एत ै दवे ताय ै साय जयित (बृहदारयकोपिनषत–् १/५/२३) इित फलतारतं दशयित। य ु म ् इित िह तदथ ः। एवं ईषदपिरपम ् उपासनं त सालोकता, अ साय 14 ु गणािदतारते ऽिप ििमित। अनेन ूितभाित यत ् दहराहंमहोपासके िप ु येषां अिपरपा उपासना अथवा अपहतपाािदगणतारतं िवते तेषां ॄलोक िनरे अिविितपा सालोसामीािदमिु ः ॄसूऽम–् ४/४/२२ ु ३् ९६, ८/१६ ोकः। ौीमगवीता(अटीकोपेता), पटम 12 ु ९् ०५ ॄसूऽशारभाम, ् पटम 13 ु कू मपराणम १् २-२६९ 14 ु १् १३। ॄिवाभरणम, ् पटम 10
11
44
बममुौ आवृनावृििवचारः
ु ु मिु ूाानां15 बमेण मिु िरित ‘सगणॄोपसनाहै भवित। साय व 16 ु ं ोजि’ इित भाेण ायते न त ु सालोमिु ूाानाम।् मनसेरसाय अऽ सहैव मनसेित भाांश अथ ावत ् मनउपलितेन िलशरीरेण ु ु ॄिवानाभावात ् सगणिवािवदां इित। िनगण न ैव ना अिवा। अतः ‘ न त ूाणाः उामि’ (बृहदारयकोपिनषत–् ४-४-६) इवा न ैव ु ूाा त ैः सगणोपासकै ः। अतः तेषां सह िलशरीरेण ॄलोके गितभवतीित ु भावः। दहरापासनािभः अेन के निचमणा वा ॄलोकं ूााः साधकाः ु परॄिवायाः भोगिवतृाः, शमदमािदसाधनचतु यसाः सो िनगण ु ु अनशीलन ेन ॄसााारं संसा सोमिं लभ इित नाि किदऽ ूितबलेशेषाम।्
ु ौ त ु मिु शूयोगः गौणः सोम ु ावेव अैत े मिु पद बमम ु ािप िनगण ु ॄिवाौयणेन ैव सोमिु ः। तेन िह तायम।् अतः बमम ु सगणिवोपासकानां ॄलोकगतानाम ् अनावृिः िसित। तथा चाऽ भां ‘सदशनिवतमसां त ु िनिसिनवाणपरायणानां िसैवानावृिः। ु तदाौयणेन ैव िह सगणशरणनामनावृ ििसििरित।’17 एवं ॄलोके ु अनॄसााार साधक कारे आवृिः ात।् ये तावलोकं ु ु साः सः परममिु ं ेन वासनाशूाः श गि ते यिद ानानशीलन ु लभे तिह तेषां न पनरावृ ितः। िक ु येषां तिपरीतभावः ँयते तेषां त ु भिवे संसाराणव े भवेव आवृिः। ॄलोकं ूा साधकाः ौवणािदसाधनाासे िनरताः भवेयःु तदथ म ् आवृिः अथ वादपेण उते इिप िचियत ं ु शते। यतो िह ानं िवना त ु न कािप सविवधःखात ् आिकी मिु ः। ॄानोये च परमं साधनं ौवणमननािदकम।् अतेषामासः िनयमेन िवधेयः ॄोलोके ऽिप। एवं दहरािदिवावतामिप ् भवेदवे आवृििरित भावः ु कदािचत ् ॄलोके अनॄसााारात ु ेन लोकाः सव पनरावित ु उाान। यतो िह ‘सह ॄभवन नः ु ं नाम सशदेहिे यािभमानता, साँयं नाम तिे सित ततभूयोईरसाय ् ु देहिे यािभमािनता धमवम। तेन अाथ भवित ईरीयशरीरिभे सित ईरीयभूयोधमय इित। 16 ु ९् ०२। ॄसूऽशारभाम, ् पटम 17 ् ु ९् ०६। ॄसूऽशारभाम, पटम 15
45
काितकमेटे
ु पनरावत नभावाः’18 इित भाात ् एवं च ॄलोकसिहताः सव लोकाः ु दनीााना आवृिः ु पनरावित नः काालपिरिािदित19 मधसू सवषां दहरािदिवावतां भवतीित िनणयः यावता तेषां ॄानोदयो न ात।् ु े त ु कौेय पनज अत एव गीतायां गीतं भगवता ौीकृ ेन ‘मामपु 20 न िवते।’ तथा च साधक ॄलोके परमॄानोेः ूागेव यिद ु कसमािः ािह त पनरावृ िभवेव कमलेशात।् कमब ु ॄतसााारेण ैव िसतीित अैतवेदा चरमः उेद ु िनगण रााः।
उपसंहारः
ु ूबेऽिन ् सामािनयमेन अिँोके दहरािदसगणपरॄिवया ु ॄलोकगतानां अपनरावृ िः तऽािप उसदशनाभावात ् आवृििरित े ूदिशतम।् एवं सवास ु िवास ु उपासक िचपिरपाक एव सााारे िवशेषण िविनगमकम।् उपासनायां तीोाभावे तपासकः नूनमावतत े एव। सित ु ने िवदेहम ु ो भवतीित िसाः। पिरपाके तया उपासनया तसााारमख ु ानाम ् अपनरावृ ु अतः बमम ििरित उगिनयमः अथािप मोपासका ु ु एकः िवशेषो िनयमः पनरावृ िः अपवादपेण ीकतमेव भवित। अऽ पनः सदाये ीिबयते यत ् ईरकृ पया य कािप िवािवदः याादिप ् िकानावृिपः सोमिु ः सवित। तथा िह ौिु तः– लोकात आ नायमाा ूवचनेन लो न मेधया न बना ौतु ने । यमेवषै वृणतु े तेन ल ैष आा िववृणतु े तनूँ ाम॥् (कठोपिनषत. ् १/२/२३) इित। ् ु ाित स एव अभेदानसानवान ु ु ं ु परमाा अनगृ अतो यं ममु ु ण जीवॄणोरैम ् अनभू ु य सोम ु ो भवतीित साधकः परमाानमहे अहो परमेरकृ पामाहाम।् एवं पााावृिफलकािभः उपासनािभः ु ण ॄलोके उसदशनानां ॄलोकगतानां साधकानामिप ईरानमहे ु सोम ु ा अनावृिगते एव। सतरां ु ३् ९६। ौीमगवीता(अटीकोपेता), पटम तदेव। 20 ौीमगवीता– ८/१६। 18 19
46
बममुौ आवृनावृििवचारः
तथा चाऽ उसदशनाः अिप अपारतमःूभृितवत ् कदािचत ् ु ाः ु ईरेया लोकिितूभृितवायाम ् आिधकािरकपषपे ण िनय ु ाः भवि। एवं ते ऐयशािलनः ईराः परमेरेण तेष ु सवष ु अिधकारेष ु िनय ु े सः परममिहेतौ ॄाान सिप लोककाणाय यावदिधकारं ु वत ् अविते। परमेरेण ूदािधकािरककमणां यपय ं तेषां जीव संसारे िितिराशयः। अिधकारावसाने च अपवगषे ाम ् इिवम।् ु आिधकािरकपषिवचारः यावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम ् (ॄसूऽम–् ३/३/३२) इित सूऽ भातीकायां िवरेण ाातः। एवं ूसेऽिन ् िहरयगभिवावतां, योगॅानाम, ् अमेधयागयािजनामऽ आवृनावृििवषयः आलोचियत ं ु शते। अािभ ु ु अऽ िचतेष ु के षिचले ष ु िवचारो िविहतः इित िशवम।् -H-
47
श ॄिनणयः शैवाल-आचायः*
भूिमका
ावरजमाका जगतः अि िकमिप मूलिमित अीकृ ‘त ु मूलमि’ इित मूलाेषणपराः मनजाः आसृःे मूलाेषणे रताः। पर ु मु डे मु डे मतेः िभात ् त मूलिवषये िवते िवषां िवमितः। गता कालेन जगतः मूलतूितपादनपरािण बिन शाऽािण रिचतािन। सवऽवै िभबमेण जगतः मूलतूितपादनं िबतम।् यथा ायवैशिे षकाः परमाण,ं ु ु सांाः ूकृ ितपषसं योगं, योिगनः ईरं, वेदािनः ॄ तथ ैव शािकाः वैयाकरणाः शॄ एव जगतः मूलतपेण ूितपादयि। अ ूमाणेन ु त ैः वेदमूलकमेव ूदँय।े ‘वागेव िवा भवनािन जे’1 , ‘ओिमेतदरिमदं सवम ’् 2 , ‘वाचो ह वाक’् 3 चेााः ौतु यः एव ॄणः शमयं ूितपादयि। मु डके अिप ँयते अराृिः ु ्“तदेतं यथा सदीाावकाद िवुिलाः सहॐशः ूभवे सपाः। तथाराििवधाः सौभावाः ूजाये तऽ च ैवािप यि॥”4 इित। श एव ॄ , श एव िनः। ृितवचनमिप ूाते ु ा यवा। ु “अनािदिनधना िना वागृ आदौ वेदमयी िदा यतः सवाः ूवृयः॥”5 इित। गीतायामिप भगवता गीतं “पूवाासेन तेन ैव ि॑यते वशोऽिप सः। ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
शतपथॄाणम ६् /५/३/४ माडूोपिनषत -् ूथमो मः 3 के नोपिनषत -् १/२ 4 ु मडकोिपिनषत -् २/१/१ 5 महाभारते शािपविण - २३१/६५ 1
2
श ॄिनणयः
ु योग शॄाितवतत॥ े ”6 इित। िजासरिप अिन ्ोके शॄाितवतत े इऽ शॄशः ौूयते। पर ु अ ीमांसा इथ ः िविहतः। शॄशाथ ः आचायपादैः पूवम भगवान न् ारदंं ं वि यत -् “नाहं वसािम वैकुठे योिगनां दये न वा। माः यऽ गायि तऽ ितािम नारद॥”7 इित। तथािह, भगवान ् न त ु वैकुठे वसित, न वा योिगनां दये, अिप त ु यऽ त कीतन ं भवित तऽैव त वासः। अथात ् नाद महाधां िवते इित ायते। शॄणः ान फलमिप उते - ‘शॄिण िनातः परं ् ॄािधगित।’8 इित। तथािह, शॄिण िनातः िवान यमे व परॄणः ु ु तः भवित ‘ॄिव ैव भवित’इित ौतःे । शॄणमेव शािकाः ोटेन ु ामिप आातंूितपादयि। ौ ् ् ु “शॄ यदेकं य ैतं च सवभतू ानाम,यिरणामिभ वनम अिखलम इ् दं जयित सा वाणी।” इित। अिन ू् बे मया शॄणः एव पं ूितपाते।
शॄ
ाकरणागमे शतमेव ॄ। ॄिवषयकािन यािन वाािन उपिनष ु वैदािकै ः ूूये तेषां शतपेण ीकारः िबयते चेत ् सवािण एव वाािन शते अिताः भवि। पर ु शत वैिशं यत ् नाि अ ैताैतगतः िववादः, न ेदं ूधानं, न वा परमाणःु , न िशवः, न नारायणः। ु पर ु सवूकृ ितिरदम।् य कािप मूलाेषणे शतमेव बिपथमायाित। ु रं ूाते संसार सगूितसगयोः सरलम “ॄेिं शिनमाण ं शशििनबनम।् िववृत ं शमाऽााेव ूिवलीयते॥”9 इित। ् अथात िवाकमिवाकम भु यिवधं ॄ एव शिनिमतम।् शशयः एव अ कारणम।् शशितः एव अ ूकाशः, तऽैवा लयः। वेदाेष ु गीता - ६/४४ ् ु पपराणम /उरकाडः - १४/२५ 8 महाभारते शािपविण १/२३२/३० 9 वापदीयम १् /१,हिरवृषभवृिः 6
7
49
शैवाल-आचायः
ु ु यते। िकं बना, वेद वेदमेव अ ैव त अनरणनं सवऽ अनभू शताकम।् अतः शतमेव ॄपेनाीकृ शािकाः शॄ ूितपादयि। वेदापिरभाषायां धमराजरीेण िवषयिनपणावसरे ॄणः पं ूितपािदतम।् वैयाकरण ैः ताेव लणािन शते ािन। तथािह, मकृ ता ॄण पलणं सं ानमनं ॄ इित िन त नव तटलणािन ूितपािदतािन। ‘जा यतः’ इित ॄसूऽकतृव चनात ् जग-िित-लयकारणं ॄिण वतत।े अऽ मायािदष ु ॄणः िनराकरणाय जगेन कायजातमीकाय, कारणपदेन च कतृ म।् कतृ तपादानगोचरापरोानिचकीषाकृितमम।् अथात ् कतृ तपादानगोचरापरोानं, िचकीषा,ं कृ ितम ॄणः िऽतयं तटलणं ात।् िऽतयमिप ज-िित-लयेष ु अेित इित ॄणः नव तटलणािन सवि। तऽािप ॄणः जगािदकारणे ‘यतो वा इमािन भूतािन जाये, येन जातािन जीवि, यत ् ूयिभसंिवशी’10 ािदौिु तमानम।् िक, ताशोपादानगोचरापरोानसावे‘यः सवः सविव ानमयं तपः। तादेत नाम पम जायते॥’11 इािदौिु तमानम।् ताशिचकीषासावे च ‘सोऽकामयत ब ां ूजायेय’ इािदौिु तमानम।् ताशकृ तौ च ‘तनोऽकुते’ इािदौिु तवां ूमाणेनाीकुवि वैदािकाः। अऽ वैयाकरणाः ॄणः तटलणिवषये ौिु तवावैिवं ु ूितपादयि। तथािह , शॄणः जगे ‘वागेव िवा भवनािन जे’12 इािदौतु यः, ििते ‘वागेवायं लोकः’13 इािदौतु यः ूमाणेनाीकुवि। वापदीयकारेण भतृह िरणा ोटा िनरवयव िनशॄणः ु ने ों यत -् पिनपणावसरे मलमख “अनािदिनधनं ॄ शतं तदरम।् त ैिरीयोपिनषत ३् /१/१ मु डकोपिनषत १् /९ 12 शतपथॄाणम ६् /५/३/४ 13 बृहदारयकोपिनषत ५् /४ 10
11
50
श ॄिनणयः
िववततऽे थ भावेन ूिबया जगतो यतः॥”14 इित। तथािह अनािदिनधनम ् उििवनाशरिहतं, शतं शाकं , यत ् अरं न रणशीलं , अिवनािश, ापकम, ् अराकं वा ॄ। यतः यात ् ॄणः, जगतः संसार, ूिबया- िबयाकलापः ूवतत,े तत ् शतं, अथ भावेन गोघटाथ पेण िववतत े िववृत ं भवित इित। वैदािकै ः ॄणः यथा िववतवादः अीिबयते तथ ैव अऽािप शॄणोऽिप िववतमीकृ तं ँयते। वेदूितपापरॄ इव शॄणः एकमिप भतृह िरणा अिकृ तम -् “एकमेव यदाातं िभं शिपाौयात।् े ”15 इित। अपृथेऽिप शिः पृथेन ेव वतत॥ तथािह यॄ एकं सजातीयिवजातीयगतभेदशूमेवाातं ् ु ािदिभः, त शिपाौयात िविवधशीनामाौयणात ु न किथतं ौ पौनःपे ,् ीकाराोधनाा अिभमेकपं भवित। त च शिः योयतापाः अपृथे भेदाभावे सिप तृथेन ेव िभपेणवे वतत े वतमानं ँयते, ु िभं न भवतीेवाथ ः। वतो
शॄणः सृिबमः
वैयाकरण ैः शॄणः एवं सृिबमः ीिबयते यत -् सृारे परा, पँयी, ममा, वैखरी चेते ास ु वा ु पँयी वामूपी ॄ ापिरिमतमायया ु ूािणकमसहायेन सममनामपाकं जगत ्बिं कृ ा ‘अहिमदं किरािम’ ् ज इित संकयित। तदा कालशा आकाशादीन त् था भूतादीन स ृ ित। ु यः ूलयानरमिप िनलं ितित, तकानमानागमै ः य िविभूकारेण ु ः तथा कना िबयते, यतः सवः ूािणः रं तथा तेिप िवते, यः म मोािथ नः योपासनं कुवि, य एकमेव च ैतं बधा ूिवभं ितित, य ु ूथमा ोितः ऋयजामपे ण पिरणतं सः शः, तत एव जगतः ूकाशः तऽैव लयः इथ ः। एवं शािकाः शॄणः सृिमीकुवि।
अमतखडनम ्
अऽ न ैयाियकै ः आशते यत ् ूमाणाभावात ् ोटाा िनः शः ु ारणकाले घ ् अ ट ् इित भिवत ं ु नाहित। तथािह घटमानय इािदवाानाम 14 15
वापदीयम १् /१ वापदीयम १् /२ 51
शैवाल-आचायः
ु यं ोगेन उािरताः भवि, ौूये, तणमेव आिदवणाः कठािदानात ्वायस नँयि इित णऽयमेव िति। अतः िणकानां शानां कथं िनमीकत ु ु शते। घटवबोधक एव शम ् एतदितिर शानामभावात।् अतः ु ते नाि शािनमीकायमवे । अऽोते न ैयाियकै ः य शम ु सः शः अिप त शकः िनः। अनया ा ितो घटािदबोधकः एव शः। स एव िनः शः नोते न वा नँयित। स एव ोटः। पूवप ैः आिं यत ् नाि अऽ ूमाणिमऽोते यत ् ूमेव अऽ ूमाणेन अीकत ु शते। तथािह, गौ इिन ् यिप न ैके वणाः सि तथािप सवः ् िन ए् कं कुऽ ँयते एकपदेन एव ीिबयते। पर ु ूः समदु िे त यत अ वणसमात व् णानामन ेकात व् णष ु नाि एकम।् अ एक आधारः ु । अतः कोऽि इित ीकतमेव। वणसमूहःै एव ोट इते ु ु पदे एकानभवः सवषामेव भवित। असित बाधके पदे एकानभवः िमेित वं ु न शते। पदाथ ूतीितः साधनारेण न िसित अतः ोटिसाः अपु गः। नन ु वण एव पदाथ ूयः ूाभवित इित ीिबयमाणे समाथ ूयं ाथ ूयिमित सािवत कोिटयािप अयोयात।् तथािह, वणानां िणकात ् समहु ासवात ् समाथ ूयं न संघटते। ेः ु वणः वणसमदु ाय पद अथ ूतीतेः असवात ि् तीयपोऽिप अनपपः। िक, वणानां वाचकीकारे ूेक वण साथ कं ीकायम।् तथा सित एकादेव वणात ् अथ ूतीतेः परं िवमानाः वणाः पदाथ बोधं ूित थाः ःु । एकिन ्पदे यावः वणाः िवे तावः अथा अिप भवेयःु । अिमे पदानां सवषां वणानां पयायवाचकं ीकायमवे भवित। अतः वणानां वाचकमिसमेव। यादथ ूतीितः स एव ोटः। अिभ ोट अथ ूाययमुत अनिभ इित पय ैव असवात ् ोट अथ ूायकं न घटते इित मीमांसकानां मितः। तथािह, कोिटययोः ितीय अनिभोट अथूायक ीकारे ोट िनात ् सवदा अथावबोधपकायूसः। ूथमप ु अिभयो वणाः िकं ूेकमिभयित सूय वेित ीकारेऽिप पनः पय सावना। वण वाचके या आपयः समापति ता एव पये सवि। तथािह, वणानां ूेकं ोट अिभके अूिसात ् 52
श ॄिनणयः
िसभावः। िक, एकादेव वणात ् ोट अिभकीकारे पद ितीयािदवणानां थ ूसः। वणानां िणकात ्वणसमूहासवात, ् तेन ोटकीकारपितीपोऽिप नािियत ं ु शते। ु िक, िवभेवे वणष ु ‘सिङं पदम’् 16 इित 17 पािणिनना, ‘ते िवभाः पदम’् इित गौतमेन च पदसाया ु ु िवित। तथा सित पूवप े िविहताे तमहेणानमहवशाण वे पदबिभ शंका िबयते तिह सर इेतिदे यावो वणााव एव रस इऽािप। एवं ‘वनं नवं’ ‘नदी दीना’ ‘रामो मारो’ ‘राजा जारे’ािदथ भेदूतीितन ािदित चे, बमभेदने भेदसवात।् तऽ त ैः ोकवाितकं कुमािरलभपादवचनं ूमाणेन अीिबयते “यावो याशा ये च यदथ ूितपये। वणाः ूातसामा े तथ ैवावबोधकाः॥”इित। ् अथात येष ु वणष ु अथ बोधसाम िवते, ते यथाकथिा भवत ु नाम त ैवाथ बोधकाः भवि। अतः उभयोः समो दोषो न तेन ैकोो भवतीित ायाणानामेव वाचकोपपौ नाितिरोटकनावकत इित। िसाििभः ूवीयते यत ् तदेताशकुशावलनकनम।् वणमाऽ ु ु षु पदूयावलनं वणसमूह वेित िवकयोः एव अनपपिः। पे िवना सूऽ ं मालाूयवत ्पररिवलणवणमालायामिभं िनिममेकं पदिमित ु ूितपेरनपपिः आप। नािप ितीयः उिरतूानां वणानां समूहभावासवात।्
उपसंहारः
एवं पूवप ं सक ् ूितरो शािकै ः ोटिसिः िबयते। ोट ु । ॄणः यथा सवमयं सवानू ु तं ँयते, तथ ैव एव शॄ इते ु तमनभू ु यते। तात ् ोट शॄ इपरं नाम। ोटािप सवानू े शॄपमपु ा िवरते िवारािदित शम।् एवं संपे ण -H16 17
पा० सू० १/४/१४ ा० सू० २/२/६० 53
ु धातूनामनबिवचारः जयदेविदडा*
०. उपोातः
ु पदसाधााानपरकं शािमदं ाकरणशाम।् नन ु ाकरणेन ् ु ु म।् यतो िह लोके अखडवा ैव पदसाधााानम अय अथ बोधजनकात ् अिथ एतां साध ु इित शाेण िविशैव से तो माहियतः। उं च हिरणा– पदे न वणा िवे वाेवयवा न च। वाादानामं ूिववेको न कन॥ [वापदीयम–् १।७३।] इित चे। ूितवाे से तसहासवात ्तदाान लघूपायेनाशा कनया पदािन ूिवभ, पदे ूकृ ितूयभागकन ेन कितााम ् अयितरेकाां तदथ िवभागं शामाऽिवषयं पिरकयि ु ता। अऽ आचायाः। पािणनीयाकरणेऽिप इयमेव रीितः अनसृ ु पिरिनितशपिनिपय ं ूिबया िनते। पद सबितङाां ् ु ु ििवधम। सबूकृ ितभूतूािदपिदकािन सवायिप ाे विे त 1 ् शाकटायनमतम। तते सवषां पदानां मूलूकृ ितभूता धातव एव। पािणिन ु ् ‘उणादयो बलम’् [पािणिनसूऽम–३।३।१] इित सूऽयन ् के षान पदानां ु ूकृ ितूयिवभागरिहताद ् अं ीचकार। परेतते तेषामिप रवणानपूु वानाथ पृषोदराािदगणे पाठः कतः। अथा ‘शश’ इित ु ु े साधमापे वे ‘षष’ इित ‘पलाश’ इित वे ‘पलाष’ चेित ूय त। ितङप पद ूकृ ितः धातःु । धातवः एव वाप बीजभूताः। ु ः ूयान ् िवधाय पदािन संृतािन पािणिनना। ‘भूवादयो धातवः’ धात [पािणिनसूऽम–् १।३।१] इित पािणनीयसूऽम।् िबयावाचकाः भूूभृतयः ु ं ां लभे इित तदथ ः। पािणिनः पिवधान ् पाठान ् पिठतवान।् तथािह धातस ु वचनम–् अिभय ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे 1
ु ु माह िने ाकरणे शकट च तोकम”् इणादयो “नाम च धातज बलिमित सूऽभाे।
ु धातूनामनबिवचारः
अकं गणपाठ धातपु ाठथ ैव च। ु िलानशासं िशा पािणन ेम पकम॥् इित।
एवमिप ौूयते पूव ाकरणं पाठै ः पिभमिु नना कृ तम ् इित। सूऽापाठः ् इित ते ु अाायी, धातपु ाठः, गणपाठः, उणािदसूऽपाठः, िलानशासनम पपाठाः। ािदगणागतानां ौेिणः भूसािमेवम ्उपबमाणः धातपु ाठः इित उते।
ु िनवचनम ् १. धातश
धातपु ाठे पिठत धातोः िनवचनमेवम–् दधाित=धारयित िबयापमथ म, ् ु माह’ इित िसााद ् ािदगणपाठमयादा, दधाित=‘सव नाम धातज ् ु िनादनारा ूाितपिदकािन पातीित वा धातःु । ‘डुधाञ-धारणे ’ इित ु िनवचनमिप धातोरौणािदकनु ् ूयः। येव ं रीा धातश ् साते, तथािप शशाेऽिन से तकरणात ् पािरभािषकोऽयं ु ु ः। तऽाधिनकसे धातश तः पिरभाषा, तया चाथ बोधकं पदं पािरभािषकम।् ु ािद पदम।् तथा च िबयावाचके सित यथा शाकारसंकेिततगणवृ ु म।् ािदगणपिठते सित पािणनीयसे तसेन धातपु दवामेव धात तथा चाथवण–े “को धातःु िकं ूाितपिदकं कः ूयः”2 इित। धात।ु प०ं ु धीयते सवमििित। धा+िसतिनगमीित (उणा० १।६९।) इित ु ूकृ ितः। भूपचपठूभृितः इित शकिुमः।3 तनु ।् शयोिनः। सा च धातश
् धा– आधारे तनु ।् ु धात।ु प०ं ु धीयते सव िनःिते सषु ादाविन १.परमािन। “स एष िचातःु ” ौिु तः। दधाित शान।् २.सवषां नाां ूकृ ितभूत े भूूभृतौ त लणिवभागािदकं शाथ रेऽािभदिशतम ् इित वाचम।् 4 “दधाित शान ्इित धातःु । सवषां नाां ूकृ ितभूतः भूूकृ ितः। धातनु ाम िबयावाचको गणािदपिठतः शिवशेषः। िबया च पूवफलानकूु लापार एव। सवषां च कारकाणाम ् अयोपपये च धातूनां िबयावाचकाीकारात–् माधवीया धातवु िृ ः, ािरकादासशाी (सा०), उपोातः, पृ० ३५। शकिु मः (ितीयः भागः), पृ० ७९०। 4 वाचम, ् पृ० ३८६९। 2
3
55
जयदेविदडा
शाथ रम।् िबयाथ धातःु – शाकटायनः हेमचाचाय। यः शः ु ं ः भवित– गिसंहः (ज ैनाकरण िबयां भावयित ूितपादयित सः धातस 5 ााता)” इित।
ु ा २. धातस
ु ां १९४३ धातवः धातूनां सािवषये सि िवषां वैमािन। िसाकौम ँये, येष ु च कादयो नाभवि। तेष ु १०१० धातवो ािदगणे, ७२ ु धातवः अदािदगणे, २४ धातवः जहोािदगणे , १४० धातवो िदवािदगणे, ३४ ु धातवः ािदगणे, १५७ संकाः धातवो तदािदगणे, धािदगणे २५ धातवः, १० ु साकाः धातवः तनािदगणे, ६१ धातवः ािदगणे, ४१० धातव चरािदगणे िवे। कािदगणे ूायः ५० धातवः िवे। पािणनीयधातपु ाठे पिठताः १९४३ धातवो धातपु ाठे उपिदादौपदेिशकाः। ‘भूवादयो धातवः’ [पािणिनसूऽम–् ु ं ा। औपदेिशके ः अितिराः सनादयोऽिप १।३।१] इन ेन भवित एतेषां धातस ादश आितदेिशकधातवः सि। एते सनााः समदु ायाः ‘सनााः धातवः’ ु ं काः भवि। सनादयः ूयाः– [पािणिनसूऽम–् ३।१।३२] इन ेन धातस ् सकाषोऽथाचारिम-िणङौ तथा। 6 यगाय ईयङ् िणङ् चेित ादशामी सनादयः॥ इित।
जनादनहेगडेवयाणां मते धातपु ाठे ‘ूायः’ २००० धातवः उपिदाः। ु ु ािनदशावसरे ूायः इित िकमथ मुते? समाधान ु इम–् वतः धातस ु पाठः िविभूयोजनं मनिस िनधाय कृ तः ँयते। धातपु ाठे बनां धातूनां पनः ु ां कान पयः यथा– णदु ूेरणे (१४२७) कऽिभूायेऽिप िवषयेऽिन ् कौम ु पाठः। षदॢ िवशरणगवसादन ेष ु (१४२८) इह पाठो फले पर ैपदाथ ः पनः ु ु पाठः। षु िवभागे ः। शदॢ शातन े (१४२९) इिह राथ एव पनः निकाथ ु पते। एताशं पनःपाठािदकं ु (१२१६) अयं दाहे पिठतः। अथ भेदन े तङथ ः पनः ् ातवः ूायः १७०० भवेयःु । न पिरगिणतं चेत ध ु कौम ु ां यिप संया िसहॐं धातवः िनिदाः, िक ु तावः एव वतः तऽ सि इित त ु नाथ ः। इेके इे इादीिन वचनािन तऽ तऽ ौूये। तेषां 5 6
ु पनिनी, उपोातः, पृ० i. धात ु धातपनिनी, उपोातः– i, ii. 56
ु धातूनामनबिवचारः
धातूनां पायिप ूदँय।े एकाािदपदैः ूायः ीरािममैऽये रितादयः ु ा एव परामृँये। ताशानामिप धातूनां यिद सादानं ािह तऽािप धातस अिधका ादेव। ु ः च आकृ ितगणमपु गते। ु ामिप ादेः, िदवादेः, चरादे अ, कौम िदवादेः अे िलते– “िदवािद ु ािदवदाकृ ितगणः। तेन ीयते ु मृयतीािदिसिः”7 इित। एवमेव चरादावे िलखित– “एवमाोलयित। ूेलयित। िवडयित। अवधीरयित इािद। अे त ु दशगणीपाठो बलम ् इाः। तेनापिठता अिप सौऽलौिककवैिदका बोाः। अपरे त ु नवगणीपाठो बलम ् इाः। तेनापिठतेोऽिप िचाथ िणच।् ‘रामो रामचीकरत’् ु इित यथेाः। चरािद एव बलं िणिजथ इे। सव पाः ूाचां मे िताः”8 इित। ु े ु धातपु ाठे अूिवाः अिप धातवः सि, ते च अतः कौम ु ेखं पािणिनसताः एव इित िसं भवित। येषां पाठभेदाः सताः तेषाम ु ापिरगणनावसरे संयोजनं न कृ तं कौम ु ाम।् अत एव ‘िसहॐं कृ ािप धातस धातवः’ इित सामाेन उते। पािणनीयधातपु ाठे अनभािवताः धातवोऽिप ु ायाः इयािनदशः े शाय। तात ् िशसताः एव। अतः एव धातस ् ूायोवादः एव एऽ शरणम। अतः एव ीरािमना उते– पाठे ऽथ चागमॅंशाहतामिप मोहतः। न िवः िकं जहीमोऽऽ िकमपु ादहे वयम॥् 9 इित।
३. धातूु काराः
ु ं काः ःु । धातनु ाम िबयावाचको िबयावािचनो ादयो धातस गणािदपिठतः शिवशेषः। िबया च पूवफलानकूु लो ापार एव सवषा कारकाणामयोपपये कालायोपपये च धातूनां िबयावाचकाीकारात।् िबयावाचकानां धातूनां ूकाराः तऽ तऽ मेष ु िनिदाः। ते च ूकारा अधः े उपाे– सेपण िसाकौमदु ी (तृतीयः भागः), पृ० ३४२। तऽैव, पृ० ४२३-४२४। 9 ु पनिनी, उपोातः– i, ii. धात
7
8
57
जयदेविदडा
३.१. सामाूकारः
िबयावाचकाेत े धातवः सामातया पिवधा पिरके शाकारैः– ३.१.१. औपदेिशकधातवः– पािणनीयधातपु ाठे पिठताः १९९३ धातवो धातपु ाठे उपिदादौपदेिशकाः धातवः उे। एतेषां ‘भूवादयो धातवः’ ु ं ा िवधीयते। एतेष ु कादयोऽिप [पािणिनसूऽम–् १।३।१] इन ेन धातस अभवि। एते सामाधातव इिप उे। ु ं ३.१.२. आितदेिशकधातवः– सनािदादशूययोजनेन येषां धात ूाोित ते आितदेिशकधातवः। एते सनादयोऽे येषां ते सनााः समदु ायाः ु ं काः भवि। ‘सनाा धातवः’ [पािणिनसूऽम–् ३।१।३२] इन ेन धातस एते सनाधातवः इिभधीये। ३.१.३. सौऽधातवः– पािणनीयधातपु ाठे न सोऽिप के वलम ् अाायीसूऽपाठे पिठताः धातवः सौऽधातवः इिभधीये। ु ं िनं ते सोपसग३.१.४. सोपसगधातवः– उपसगयोजनेन येषां धात
ु ु , िनणयते इादयः सोपसगधातवः। धातवः इे । िनिनते
३.१.५.
ु धातवः– साारोित, साीभवित, दाभवित, िनपातय
ु धातवः। ूमाकुते इादयः िनपातय
३.२. भोजराजकृ तधातिु वभागः
भोजराजेन ारूकाशे धातोः षकाराः िनिदाः। ते च क. पिरपिठताः, ख. अपिरपिठताः, ग. पिरपिठताऽपिरपिठताः, घ. ूयधातवः, ङ. नामधातवः, च. ूयनामधातवेित। तेष–ु
३.२.१. पिरपिठताः– पािणनीयधातपु ाठे पिठताः भूवादयो धातवः पिरपिठताः
धातवः।
३.२.२. अपिरपिठताः– अपिरपिठताः आोलयतीादयः। ‘बलमेतत ् िनदिशतम’् इित धातपु ाठ बालककथन ेन धातपु ाठे सूऽषे ु वा अिनिदा ु न ूय ु ाः। अनेन ूकाशकृ तः कृ तौ उा आोलयतीादयः, अिप साधे ु ा धातूु कारा धात ु ने ीकत ु शाः इित त ु िनिववादमेव।10 िनपातय 10
् थ िवचारपूवक ं सा उषाराणी, सणकयोपयोगाय शाबोधमािौ कितपयधातूनाम अ 58
ु धातूनामनबिवचारः
३.२.३. पिरपिठताऽपिरपिठताः– ये धातवः धातपु ाठे ष ु भूवािदष ु न पिठताः,
े वे ाभािवताे पिरपिठताऽपिरपिठताः धातवः ‘ु’ इादयः। पर ु सूऽ ु ं ३.२.४. ूयधातवः– सनािदूयसंयोजनेन येषां सनाानां धात ूाोित ते सनााधातवः ूयधातवेन अिभधीये। ३.२.५. नामधातवः– कािदगणे पािणिनपिठताः ५० धातवः रूकाशमते नामधातवः। ु ो नामिसये, नामो ३.२.६. ूयनामधातवः– येः पिरपिठतधात ु िसये िबािदूया े ते ूयाः नामािन च धातवेित वा धात ूयनामधातवः। यथा होड, ग ीबेादयः।
ु ३.३. पादीितकृ तधातिु वभागः
ु ः अाााम ् अजधात ूयिवधानम ् अवणबमेण ु ः ूयिवधानमपु धाबमेण िबयते अकायमिप तथ ैव। हलेः धात ु िबयतेऽकायमिप तथ ैव। अतो डा० पादीितमहोदयया ु ण ूिबयािनवाहाय पािणनीयधातपु ाठागतानां धातूनां ूिबयाबमानसारे ु ाधधातक ु ूयवामिधकृ अजधातवः हलधातवेित सावधातक िवभागः कृ तः। ३.३.१. अजधातवः– अजे येषां धातूनां तेऽजधातव इित। सामाशाम ् अचमािौ ैव ूवतत।े अजधातवः– १. आकारााः २. इकारााः ३. ईकारााः ४. उकारााः ५. ऊकारााः ६. ऋकारााः ७. ॠकारााः ८. एजाः इधा िवभाः। ३.३.२. हलधातवः– हले येषां धातूनां ते हलधातव इित। सामाशाम ् अमचमािौ न ूवतत,े पर ु उपधामािौ ैव ूवतत।े हलधातवः– १. अपधाः २. इपधाः ३. उपधाः ४. ऋपधाः ५. िशधातव इित पधा िवभाः।
ु ४. अनबिवचारः
ु ैः पिठताः। नन ु को नाम अनबः। ु पािणिनना धातपु ाठे धातवः सानब ु ण ‘इंावमनबम ु भोिजदीितमतानसारे ’् इित। नागेशमते त ु कारकिवेषणम, ् शोधः, राियसंृतिवापीठम, ् ितपितः, पृ० ४६। 59
जयदेविदडा
ु म ् इित ु ‘इंायोयमनबम ’् इित। उभयोः नागेशमतं यिु य ााकारैः सिवरं ूपितम।् कारणं यिप त इंा न भवित पर ु भािविन काले इंा भिवतीि इंायोयम।् इोपयोः नाि पयायवाचकम।् इंक वण ‘त लोपः’ (१।३।९) इन ेन लोपो भवित।
४.१. धातूनािमंािवधायकािन सूऽािण
इंायाः ूयोजनं सवािप िवते ाकरणशाे। अथािन ् धातपु ाठे ऽपेितािन इदािदशाायाााः एवावगािन, इहोािन ु शात।् धातनु ा योिजताः ‘उदाः पर ैभाषः’ इादीिन त ु सदायानगतोपदे इंाः, तयोजनािन च एवं िविोये। तऽ आदौ इंािवधायकािन सूऽवाितकािन–
् ु ु ४.१.१. उपदेशऽे जननािसक इत (१।३।२) – उपदेशऽे ननािसकोऽिजं ः
ािदित। उपदेश आोारणम।् स च धातपु ाठूाितपिदकपाठौ, सूऽवाितके च। ु एत ैिह शा उपिदँये– एधँ, ध, इादयः। अऽाोऽकारोऽननािसकः। ु ु सूऽकारकृ तः इदानीमयमननािसकपाठः पिरॅः। तेन िह ूिताननािसाः ु ु नािसकानिमथ ु ः। उपदेश े िकम?् अॅ पािणनीयाः, इह गपदे शादेवाधनान ु ु आँ अपः– लािणकमऽाननािसकम ।् अननािसकः िकम?् िचिरणोित। ूयोजनाभावे न कापींा, ‘इदमथाभावािम’् (१।३।३ वा०, १।२।७ वा०) इित वाितकवचनाायते। यथा ‘बथास ् कारकादतराम’् (५।४।४२) इािदना िविहत शसः सकार न लोपः, ूयोजनाभावात।् तादेव बशः, अशः इािदिसिः। ४.१.२. हलम (् १।३।३)– उपदेशऽे ं हिलािदित। अे भव इित अः। उपदेशिवषये कािरके यम–् ु ु ऽू गणोणािदवािलानशासनम धातस ।् आगमूयादेशा उपदेशाः ूकीिताः11 ॥ इित। यथा– शीङ्, कृ ञ, ् धूञ, ् मूष, ् इक,् इण, ् मृङ,् चिङ्, दाप, ् दैप, ् दाण, ् ् पदेशऽे हलः अन ेन इंा िवधीयते। ओहाक ् इादीनां धातूनाम उ 11
िसाकौमदु ी (ूथमो भागः), बालमनोरमा, पृ० ११। 60
ु धातूनामनबिवचारः
४.१.३. आिदिञ टुडवः (१।३।५)– उपदेश े धातोरााः एते िञटुडवः इतः
भवि। उपदेश े िकम?् िञकारीयित। आिदः िकम?् पटूयित। अि िह पृािदष ु पटशोपदेशः। ु –् ४.१.४. इर इंा वाा (वा० २२६८)– इर इंा ात।् ितर ु ।् घिषर ु –् अघषत ु ।् िशर–् अदशत।् अतत
४.२. इफलम ्
ु “न चारेण ाकरणं लघनोपाये न शाः शाः िवातमु ”् 12 इित ु भावचनात ् लाघवमिप शानशासना अनितसाधारणं ूयोजनिमित ु ं ूयोजनं तऽ येषाम ् िवायते। अऽ शा भवित यऽ ाकरणे लाघवमिप म ु इंया लोपो भवित तेषाम ् अनबानां योजनं धातषु ु पािणिनना िकमथ ् ु ु ु िविहतम। िकं वा धातष िवमानानामनबानां फलम।् शािममां मनिस िनधाय संपे तः इंाफलं िवचायत–े ४.२.१. आिदलम–् ‘आिदत’ (७।२।१६) इन ेन धातोराकारेतो िनायािमणः िनषेधो भवित। यथा– िञिमदा– िमः, िमवान।् िञिदा– िणः, िणवान।् ‘िवभाषा भावािदकमणोः’ (७।२।१७) इन ेन भावे आिदकमिण चािदतो ् धातोवा िनायािमत ािदित। यथा– िममनेन, िमिदतमन ेन। ूिमः, ूमेिदतः। ु ४.२.२. इिदलम–् ‘इिदतो नधातोः’ (३।१।५८) इन ेन इिदतो धातोनमु ् ु ािदित। िमादादचः परः नमागमो भवित। यथा– ुिद– ुते। टुनिद– नित। कुिड– कुिडता। िड– िडतमु ।् विद– वते। िद– ते। ितम।् नम।्
४.२.३. ईिदलम–् ‘ीिदतो िनायाम’् (७।२।१४) इन ेन यतेरीिदत
िनायािम ािदित। यथा– टुओि– शूनः, शूनवान।् ओलजी– लः, लवान।् ओिवजी– िवः, िववान।् उी– उः, उः।
४.२.४. उिदलम–् ‘उिदतो वा’ (७।२।५६) इन ेन उिदतः पर
इड ् वा ािदित। यथा– शम–ु शिमा, शाा। िदव–ु दीिवा, ूा। बम–ु बिमा, बाा, बा। दम–ु दिमा, दाा। 12
महाभाम, ् पशािकम, ् पृ० २६। 61
जयदेविदडा
४.२.५. ऊिदलम–् ‘रितसूितसूयितधूञिू दतो वा’ (७।२।४४) इन ेन
ु ेड ् वा ािदित। यथा– िषधू– सेा, रादेः ऊिदत पर वलादेराधधातक सेिधता। सेम, ् सेिधतम।् गा– गाढा, गािहता। गाढम ु , ् गािहतमु ।् गपूु – गोा, गोिपता, गोपाियता। ृ– ता, िरता। षूङ–् सोता, सिवता। सोते, सिवते। ४.२.६. ऋिदलम–् ‘नालोिपशाृिदताम’् (७।४।२) इन ेन िणलोिपनः शाेऋिदता उपधाया ॑ो न ारे णौ इित। यथा– मालामाद ् अममालत।् मारतरमात ् अममातरत।् शास–ु अशासत।् बाधृ– अबबाधत।् याचृ– अययाचत।्
ु ु ॢिदतः पर ैपदेष’ु (३।१।५५) इन ेन ४.२.७. ऌिदलम–् ‘पषािद ता
ु तु ादेः ऌिदत पर लेरङ् ात ् पर ैपदेष ु इित। यथा– ँयिकरणपषादे घस ॢ– अघसत।् गम ॢ– अगमत।् सृप ॢ– असृपत।् श– अशकत।् आप ॢ– आपत।् ु अपषत ु ।् शम–ु अशमत।् तु –् अतत ु ।् वृत–ु अवृतत।् पर ैपदेष ु िकम?् पष– अोित, अवि। ४.२.८. एिदलम–् ‘णसजागृिणेिदताम’् (७।२।५) इन ेन णादेय यतेरिे दत वृिन ािदडादौ िसिच इित। यथा– मह– अमहीत।् ॅम– अॅमीत।् टुवम– अवमीत।् ण– अणोत।् जागृ– अजागरीत।् य– ऊन– औनयीत।् इल– ऐलयीत।् अद– आदयीत।् छेव योदाहरणम।् भाषाया ु चङ् ात।् औननत ् (मतारे ् ऐिललत।् “येनािदद ् दैपरंु िपनाकी” इित। ि– अयीत।् ओिननत)। ् एिदताम– कटे – अकटीत।् रगे– अरगीत।् हसे– अहसीत।् कखे– अकखत।्
४.२.९. ओिदलम–् ‘ओिदत’ (८।३।४५) इन ेन ओिदतो िनातकार
नकारः ािदित। यथा– ओलःजी– लः, लवान।् ओिवजी– उिः, ु ु उिवान।् ओायी– पीनः। भजो– भः। जो– णः। टुओि– शूनः। ् ् ओहाक– हीनः। ओहाङ्– हानम। ‘ादय ओिदतः’ इित ािदगणसूऽम।् षूङ–् सूनः। दीङ्– दीनः। डीङ्– उीनः। ु चरेऽनलोपे’ (७।४।९३) इन ेन ४.२.१०. अलोपफलम–् ‘सघिन ् ावलोपेऽसित ु चरे णौ यदं त योऽासो लघपर सनीव काय ात ण 62
ु धातूनामनबिवचारः
ु िकम?् अततत।् इित। यथा अचीकरत।् अचीकमत।् अिशौवत।् लघिन ् ् चरे िकम? अहं पपच। परमहणं िकम? के वले चिङ एव मा भूत।् अचकमत।् ् दषत।् णावलोपे साविनषेधः अनलोपे िकम?् अचकथत।् षदमात अ फलम।्
४.२.११. इिरलम–् ‘इिरतो वा’ (३।१।५७) इन ेन इिरतो धातोलेरङ् वा
ात प् र ैपदे परे इित। यथा– िभिदर–् अिभदत, ् अभ ैीत।् िछिदर–् अिदत, ् अैीत।् िशर–् अदशत, ् अिाीत।् पर ैपदे िकम?् अिभ’ अि।
४.२.१२. ञीलम–् ‘ञीतः ः’ (३।२।१८७) इन ेन ञीतो धातोवतम ान े
ः ािदित। यथा– िञिभदा– िभः। िञधृषा– धृः। िञइी– इः। िञिदा– िणः। ् ाद ् ४.२.१३. िलम–् ‘ितोऽथचु ’् (३।३।८९) इन ेन ितो धातोरथचु ु ु ु भावे इित। यथा– टुवपे –ृ वेपथः। टुओि– यथः। टुमःजो– मथः। टुनिद– नथःु ।
४.२.१४. िलम–् ‘ितः िः’ (३।३।८८) इन ेन ितो धातोः िः ाद ् भावे इित। ‘े मम ् िनम’् (४।४।२०) इित ततो मप।् यथा– डुलभष–् लिीमम।्
४.२.१५. िमलम–् ‘िमतां ॑ः’ (६।४।९१) इन ेन िमतामपु ाधाया ॑ः ाणौ परे। ापयित। यथा– घटयित। थयित। जनयित। शमयित। ु ोदघऽतराम’् (६।४।९३) इन ेन िचपरे णम ु रे च णौ ‘िचणमल िमतामपु ाधायाः दीघ वा ािदित। यथा– अशिम, अशािम। अि, अाि।
४.२.१६.
िषलम–् ‘िषिदािदोऽङ्’ (३।३।१०४) इन ेन िषो
४.२.१७.
ु िङलम–् ‘अनदािङत आन ेपदम ् (१।३।१२) इन ेन
िभदािद ियामङ् ािदित। यथा– जॄष–् जरा। ऽपूष–् ऽपा। मूष–् मा। डुपचष–् पचा। िभदा।
ु त उपदेश े यो िङत ् तदा धातोल ान े आन ेपदं ािदित। अनदाे ु तो धातवो धातपु ाठााताः। यथा– षूङ–् सूत,े सूयते। शीङ्– शेत,े अनदाे िशँये। ु लम–् ‘अनदाे ु त हलादेः’ (३।२।१४१) इन ेन ४.२.१८. अनदाे 63
जयदेविदडा
ु ् ािदित। वृत–ु वतनः। वृध–ु वधनः। ु त हलादेः अकमकाद ् यच अनदाे ु तः िकम?् भिवता। हलादेः िकम?् एिधता। आिदमहणं िकम?् िववणः। अनदाे ु जगु नः। मीमांसनः। अकमकात ि् कम?् विसता, वम।्
४.२.१९.
िञलम–् ‘िरतिञतः कऽिभूाये िबयाफले’ (१।३।७२)
इन ेन िरतेतो िञत धातोरान ेपदं ात ् कतृग ािमिन िबयाफले इित। यथा– यजते, यजित। िरतेतो धातवो धातपु ाठादवगाः। ु द ् धातरु ानेपदी। िरतेद ् उभयपदी। उदाेत ् इदं फिलतम–् अनदाे ु ते ान ् िवहाय अपरे पर ैपदीित। उदाे धातःु धातपु ाठे एव िनिदः। धात के िचत ् िकत, ् िणत, ् िप ँये। तऽ इदाणौ िणतौ। इक,् ओहाक ् च िकतौ। दादैपौ च िपतौ इित। -H-
64
हिरनामामृताकरणे यसंािवमशः िनानमाा*
१.१. उपोातः
ु मे भूयािदित चेे। धमण ैव ख ूपेऽिन ् सवऽिप ूािणनः सखं ु लम।् त च धम मूलं वेदः। संसारे ूवृानां सवासामिप िनरितशयं सखं िवानां मूलं भगवतो िनःासभूताः परमपूताः वेदाः एव। वेद षडेष ु ाकरणं ूधानम।् पािणनीयिशायाम ् अिप तदेव ूितपािदतम–् ‘िशा याणं त ु वेद ु ं ाकरणं ृतम’् 1 इित। ाकरणं ूाितशामूलम।् वेदानां ूितशाखम ् मख ् े ूाितशामाः इित उते। शशां आिौ ये ाकरणमाः आसन त समिधग ाशयं ूितपािदतं वापदीये भतृह िरणा यथा– इदमां पदानं िसिसोपानपवणाम।् इयं सा मोमाणानामिजा राजपितः॥2 इित। ीमासांषे ु यिप ाय-वैशिे षक-सां-योग-उरमीमासा-पूवम षडािकदशन ेष ु ाकरण नाम न ीकृ तं, तथािप परवितकाले ाकरण िसािनचयः ाकरणदशनपेण भारतीयपररायां ् सौं गृहीतम। महाभाकारः पतिलः कीये महाभाे ाकरण ु ु ूयोजनािन रोहागमलसेहपपम ऽयोदशानषिकूयोजनािन ु च िवशदीकरोित। त मतेन शानामनशासनं त ु ाकरण साात ् ् ूयोजनम। वेदराय ै वावहाराय च ाकरण महती भूिमका वतत े इित वापदीयकारेण ूितपािदतम।् 3 पािणनेः ूाग ् ऊ बहवः ु ावयामासः। ु ूिसवैयाकरणाः तेषां कीयाकरणपरराम तास ु वैवाकरणपररास ु जीवगोािमनः ौीहिरनामामृताकरणम ् अतमम।् बै ोरषोडशशतके भििवमह ौीच ैत िशः पिडतूवरो जीवगोामी ौीहिरनामामृताकरणं िवरच ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे पािणनीयिशा ४२। वापदीयम १् .११६। 3 तऽैव ११-१७। 1
2
िनानमाा
वैवमनोिषण ाकरणपररामदु भावयत।् अ ाकरण ूारिकोके ष ु ौीहिरनामामृताकरणरचनायाः ूयोजनं िववृतमि। तथा ं परमानावािः। अ हिरनामामृतौीहिरनामसंकेतािदिभिवंसपूवक ाकरण यसंािवमशः एव मम ूब िवषयः।
१.२. मकतृप िरचयः
ु ौीमागवत दशम लघतोिषणीटीकायां वंशपिरचयः ु आसीत।् वभ जीवगोािमना कै िोकै ः िलिखतः। स वभ पऽः ॅातरौ अमरसोषौ वैेण वदेश महदीयराः सेाह मिपदं ूावौ। च ैतदेव दशनानरं इमौ ौ ॅातरौ मिपदं पिर सव ं च पिर वृावनं ूितवौ। तऽ तौ ौीच ैतदेव िशं ीकृ वैवधममते दीितौ सौ पसनातनौ इित अिभधीयमानौ संािसपेण ु ऽु ः जीवगोामी न ैकान ् जीवनमितवािहतवौ। तयोः पसनातनयोः भात ु ं कृ तवान।् मान ि् वरच वैवसािहं ससमृ
१.३. मपिरचयः
मेऽिन ् चतरु शीितः ोकाः िनविधकै कशतािधकिऽसहॐं (३१९२) सूऽािण, स ूकरणािन च िवराजे। तािन ूकरणािन तावत ् बमशः १. संासिूकरणम, ् २. िवपु दूकरणम, ् ३. आातूकरणम, ् ४. कारकूकरणम, ् ५. कृ दूकरणम, ् ६. समासूकरणम, ् ७. तितूकरणेित।
२.१. यम ्
भगवता जीवगोािमना यसंािवधायकं सूऽ ं कृ तं- ‘तदािदये यम’् (हिरनामामृताकरणसूऽम ्३८) इित। वृौ तेन िलिखतं– ‘यो वण िनिदँयते, तदािदये वाे य-शो देयः, यथा– अयम, ् इयम ् इािद। अ ु । अवणः लीनारायणवािचागवामता तो िह यमाः पपराणे इािद च ूाचाम।् अकार इािद च पािणनेः’ इित। वणबमािधकारे पिठते यसंािवधायके अिन ् सऽू े पदयं िवते। तदािदये इित सेकवचनां पदम।् यम ्इित ूथमैकचनां पदम।् षिधसूऽषे ु संासूऽिमदम।् सूऽा संापदं यम।् संिपदं तदािदये इित। तेन सूऽाथ ः जायते– तदािदयवां यसंकं भवित। यसंा के वलं रवणानामेव भवित इित वं न त ु नानां, न ेष ु यसंायाः ूयोगाभावात।् पािणनीयाकरणे त ु यसंासमाना कािचत ् 66
हिरनामामृताकरणे यसंािवमशः
संा न ँयते तऽ ूयोजनाभावात।् तऽ ूयोजनाभावे कारणं माहेरािण सूऽािण। तेष ु सूऽषे ु दीघरवणानां पाठो नाि। महणकसूऽबलात4् एके न ैव रपाठे न ॑दीघ ुतानां महणं भवित। हिरनामामृताकरणे ुत ूिबयायां ूयोगः न ँयते इित ु महापषसं ािववरणावसरे अािभः दिशतम।् तेन ूिबयायां िचत ् ॑दीघयोः वणयोः महणम ् अपेितं तऽ यसंायाः ूयोगः िबयते। इदं काय पािणनीये ते अणिु दवण चाूय (पािणनीयसूऽम ् १.१.६९) े िबयते। अन ेन सूऽण े अिप सवणयोः योः महणम ् एव इित महणकसूऽण िबयते। तेन इयं संा अिप महणकसंा इित वयं वुम ् उहामहे। यशः लीनारायणवाची। तेन यश भगवािचात ् तऽ िसासाात ् च यसंािवधानंं साथ कम।् यसंायाः ूयोगः ऽयोिवंशितसूऽषे ु वतत।े तािन यथा– ऋय-ऌययोरेकाकं वाम (् ह.सू.5 ४७) अयिमये ए (ह.सू. ४८) उये ओ (ह.सू. ५०) ऋये अर ्(ह.सू. ५२) ऌये अल ् (ह.सू. ५३) ् िपलः, ु नादिनन क उयमहगहेु ो न ेट ् सिन, ईशसमीपािज ईशा, मृजने ि त के िचत (् ह.सू. ८१५) ७. अय ई िन (ह.सू. ८७९) ८. ओयावावौ ूय-ये (ह.सू. ८८०) ् ९. शप-ँयाां शतनु मु ई् -ूये, शेषाया ु वा (ह.सू. १२४३) ु नाां यत (् ह.सू. १३९२) १०. ऋयिवज ११. उयाणयदावँयते (ह.सू. १३९६) १२. अनपेु ायिधजिपां, वा नहसाां समपु िविन यमः, न ेगद-नद-पठ-न ेः (ह.सू. १६४५)
१. २. ३. ४. ५. ६.
4 5
् वण चाूयः (पािणनीयसूऽम १् .१.६९)। अणिु दत स हिरनामामृताकरणसूऽम।् 67
िनानमाा
१३. १४. १५. १६. १७. १८. १९. २०.
न िदव उराम उयविजतसवरे (ह.सू. १७७६) अय हर एवेऽनवधारणे (ह.सू. १९८८) औपे त ु िनयोगेऽयहरः ात (् ह.सू. १९८९) अय िमिला वृीः ऋते तृतीयासमासे (ह.सू. १९९२) अ-इय हरः (ह.सू. २११४) उय गोिवो, न त ु धातोन च ीयूये (ह.सू. २११६) उय हरो ढरामे, न त ु किुपाोः (ह.सू. २११७) अय-माां तवाां िव-ु दासा मतोम वो, न त ु यवादेः (ह.सू. २१२३) २१. ूाक ् बीतारामः, उयगवािदो यरामः (ह.सू. २७७१) २२. लोपोऽसवरे ािप ािप पूवप द च अूयथ ैवे उया इल च (ह.सू. ३१०६) २३. अय वावीरामः, अ िऽिवबमः (ह.सू. ३१८६) इित।
२.२. यमः
ौीवैवसदाये यमः ूिसः। तिन ् सदाये अिप मोऽयं ु पपराणाग त इेव ूिसिः इित सादाियका आचते। िक ु स मः ु मयगु लं ु सित मिु ितेष ु पपराणमे ष ु न लते इिप तम।् वतः यमनाा ूिसम।् इदं मयगु लं लाः नारायण च ूपिपरम।् मयोः शरीरं िह “ौीमारायणचरणौ शरणं ूपे”, “ौीमते नारायणाय नमः।” ौीसदाये िह रहऽयं ूिसम।् भगवतः नारायण सगु ंु रहं िऽष ु मेष ु िनबम ् अि इित िह सदायः। तेष ु च ूथमः ितमः। ‘ॐ नमो नारायणाय’ इित अार म ितम6 इित ूिसिः। ततः यमः। ततः चरममः। स च ौीमगवीताया अादशााय षितमः सवधमान ् पिरेािदः ोक एव। एतेषां माणां गूढाथ गिभतादेव इमे रहमा इित कते। तऽ यमः िौयाः नारायण च ूपिपरः। इदं मयु मं यं भगवता नारायणेन िौय ै उपिदं िौया च यं िवेनाय उपिदं, िवेना ु नाारापरनामधेय ैः मधरकिविभः मोपदेशः ूा इित सदायिवदो वदि। 6
ित-शः ििवडभाषीयः। त ौीः इथ ः 68
हिरनामामृताकरणे यसंािवमशः
अिन ् मे ौ भागौ। तऽ ूथमभागेन उपायः उते ितीये च भागे उपेयः उते। उपेयः भगवान ् ौीमारायणः। उपाय भगवतः ौीमतः नारायण ूपिः। ूपिशः शरणागितवाचकः। अऽ भगवरणागा एव मोः सवित इित सदायः। अऽ मोः नाम भगवै यम।् ितीयवाे नमः-शेन ‘भगवतः अहम’् इित उते। एतेन एव कै यम ्उं भवित। एवं च ौीमते नारायणाय नम इित वाेन ौीमतः भगवतः कै य साधक ूाम ्उपेयम ्इित ीकृ तं भवित। ूथमवाेन ौीमतः भगवतः शरणागितः उपायपः इित कते। इयं च ूपिः पाा।7 तथािह– आनकूु सः ूाितकू वजनम।् रितीित िवासो गोृवरणं तथा॥ आिनेपकाप ये षिधा शरणागितः॥8 यिप अऽ षािम ् एव शरणागतेः उते तथािप आिनेपः अी अािन च आिनेप अेन ीकृ तािन। तेन आिनेप एव शरणागितः आनकूु सादीिन च त अािन इित िवं भवित। शरणागितरेव ूपिासािदिभः शैते। तथा च– िनेपापरपयायः ासः पासंयतु ः। ु शरणागितिरिप॥9 सासाग इः पाराऽराया ितीयािधकारे अिप वेदादेिशकचरण ैः ु स ु िं भगवारायणोपासनिवषये नारायणम ाित– ृ ु येन तिवरण ैः ूप ूभमीरम ।् िनि िचरमाानं तादाे कृ ती भवेत॥् अऽ ूथमवाेन ईशः पाासः ूपपरपयाय उते। एवमिन ् मये उपायोपेयौ उौ। उपायोपेयिनपकतया मोऽयं यम इ् ित संायते। ु रहऽये ितीयानापः अिप भवित। मोऽयं पनः भगवदानकूु सः, भगवाितकू वजन,ं भगवान ् एव रिित– नाो रित ं ु समथ इित ॄाायेन भगवित महािवासः, भगवतः गोृने रकेन वरणम, ् आिकापरपयाय ं काप यम इ् ित पाािन शरणागतेः 8 ु संिहता ३७/२८-२९ अिहब 9 लीते १७.७४ 7
69
िनानमाा
ु एताां माां ौीमतः भगवतः नारायण एव शरणं ीिबयते पन ् ारायण एव उिते। तेन इदम अ ् िप ं ायते यत न ् ूाेन च ौीमान न के वल नारायण उपायं न वा के वल नारायण उपेयम।् ौीसिहतो नारायण एव शरणागतं ऽायते ौीसिहत एव नारायण कै यािदलणं सामीम इ् ं भवित। तेन मोऽयं भगवतः नारायण िौया ारकतया अयं मः लाः नारायण च वाचको भवित। तदेव जीवगोािमपादैरिप उते, ु लीनारायणवािचाद ् भगवामता, तो िह यमाः पपराणे इित। ु लीनारायणवािचं पपराणमू लं चा म ौीजीवगोािमपादैरिप ीकृ तात ् ौीसदायूिसो यम एवाऽ यमेन उते इित मामहे। गौडीयवैवसदाये लीसिहत एव नारायण आरा इित बधा िवचािरतमि। ौीजीवगोािमनः ौीौीराधाकृ ाचनदीिपकामे अिन ् ् ियते– िवषये िवरेण िवचारः वतत।े तऽ हयशीष पाराऽवचनम उ न िवनु ा िवना देवी न हिरः पजां िवना। िन ैव सा जगाता िवःु ौीरनपाियनी। ु था ौीहाियनी॥ यथा सवगतो िव एवं च लीसिहतो नारायणः यथा भवित तथा एव िमथ एकाकाः वणाः यशेन गृते इित यसंाया वैिशम ् अते। िक ु यमः ु पपराणे वतत े इित ौीजीवगोािमपादैरिप सााद ् उािरतम।् िक ु ु ु ु अयं मः पपराण मिु ितपके ष ु न ूा इित उमेवाािभः। पन ौीसदायूिसाद ् यमाद ् अयं िभो गौडीयसदायगतो यम इित ीकृ तं चेदिप स मः क इित त ु अेमेव।
३.०. उपसंितः
िवमानास ु बीष ु ाकरणपररास ु ितािप जीवगोािमना नवीनेयं पररा िकमथा समारा, कथ नूतनयानया पररया वैयाकरणराााः ढीकृ ताः, इमे त ु महिचारयोयाः िवषयाः। ताा सगयनं े करणीयिमित िधया ूबिवषयेन मोऽयं ीकृ त इित। एवं संपे ण हिरनामामृताकरण यसंािवमशः कृ त इित िशवम।् -H70
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं उपोातः
िवपु दपालः*
सिप बिवधेष ु पिरवतन ेष ु चािप संृतभाषायाः न कदािप पिरवतन ं जायते। यतो िह अ हेतःु भवित ाकरणशाम।् तिन ् च ाकरणशाे ु ीत” इित। त पदं सबितङाां ु मिु निभः ूोम–् “अपदं नाूय िनिमतम।् ् ु सपु -ूाहारूयः य ूाितपिदक अे भवित, तत ् सबं पदम।् ् ु यथा– रामः इित सबं पदम। यतो िह राम इित ूाितपिदक अे सपु -् ु ूाहारः सूयो िवते। िताहारूयः य धातोः अे िवते, ् तत ् ितङं पदम।् यथा– पचित इित ितङं पदम।् यतो िह पच-धातोः अे ् ् िताहारितप-ूयः िवते। त ितङं पदं लकारघिटतम भवित। ् मूलतः लकारः ििवधः, िटत-िङे दात।् ते च िटंकाः– लट ्, िलट ्, ट ्, लृट ्, लेट ्, लोट ् चेित षिधः। ते च िङंकाः– लङ्, िलङ्, ङ्, लृङ ् चेित चतिु वधः। एवाह दशिवधः लकारो भवित। तकाराणां कुऽ शिः ु इित िवषये िवषां वैमं दरीँयते। ूकृ तशोधपऽेऽिन ् जयकृ ानसारं लकाराणां कुऽ कुऽ शिः, ायरीा तकारघिटतवाानां शाबोधः बमशः ूितपाते। ु ु तऽ चादौ जयकृ ानसारं षिधलकाराणां शििनपणम ् िबयते। पन ायरीा िटकारघिटतवाानां शाबोध बमशः ूितपाते।
लट ्-लकारः
तकालारः पिडतः जयकृ शमा शाथ सारमरीमे दशिवधानां लकाराणामथ िनपणं चकार। तऽ आदौ लट ्-लकार अथ िनपयामास। तथािह ूोम–् “तऽ लटो वतमानमथ ः”1 इित। अथात ् लटः वतमानमथ भवित। इदं मतमिप पािणिनसतं िवते। तऽ ूमाणम ् शाम–् वतमान े लट ् (पा.सू.– ३-२-१२३) इित। सूऽााथ ः– वतमानाथ लट ्-लकारः भवित। अऽ लट ्-लकार वतमानमथ ः। तऽािप लट ्-लकारादीनां ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे 1
शाथ सारमरी, पृ.– २५।
िवपु दपालः
सामािवशेभेदने ििवधः अथ ः। लादेश एकािदसंािवशेषः, मातरकारकधाथ िवशेषः इेत े लडादीनां सामााथाः। सवष ु लकारेष ु कतृक एतेषाम ् अथानां िवमानात ् साधारणाथ ेन पिरगयते। पर ु वतमानम ् इित अथ ः असाधारणः। यतो िह के वलं लट ्-लकारे िवमानात।् तात म् कता ् ना ु वतमानिमित िवशेाथ ूाह। सामााथ म अ
अऽ िनष ः
िनषऽयमऽ– लट ्-लकार वतमानम ् अथ ः भवित। न के वलं वतमानमथ भवित, अिप त ु लटः एकािदसंा, कृ ितः, फलाथ भवित।
शाबोधः
च ैऽः तडुलं पचित इित लट ्-लकारे वाूयोगः। च ैऽ स ु तडुल अम ् पच ् ित इेतािन षड ् पदािन सि। अऽ तडुलपदेन तडुलपदाथपिितः। ितीयया कमतापफलोपिितः। तऽ कम े तडुलपदाथ वृिसेन अयः भवित। तेन तडुलवृिकमिमित बोधः। पच-धातनु ा पाकोपिितः। पाको नाम िविनकूु लापारः। तऽ पाके अनकूु लसेन ताशकमताया अयः भवित। तेन तडुलवृिकमतानकूु लपाक इित बोधः। लडथ वतमानकालः, कृ ितः, एकसंा च इित। तऽ वतमानकाल कृ तौ ु अवेसेनायो भवित। पन कृ तौ ापार अनकूु लसेन ् ैऽपदाथपिितः जायते। कृ ते आौयसेन अयः भवित। च ैऽपदात च च ैऽे अयः भवित। एकसंाया अिप च ैऽे अयो भवित। तेन तडुलवृिकमतानकूु लपाकानकूु लवतमानकािलककृ ाौयः एकवान ् च ैऽ इित शाबोधः।
िलट ्-लकारः
रामः वनं जगाम इऽ िलट ्-लकार ूयोगः वतत।े िललकार कोऽथ ः इित िजासायां समाधे मकता जयकृ शमा– “िलटः वुः परोम, ् अतीत”2 इित। अथात ् िलटः वुः परोम, ् अतीताथ ः भवित। एव जयकृ मतिमदं पािणिनसतमेव िवते। तऽ ूमाणं 2
शाथ सारमरी, पृ.– ६५॥ 72
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
शाम–् परोे िलट ् (पा.सू.– ३/२/११५) इित। सूऽाायमथ ः– ु परोभूतानतनाथ िलट ् ात।् अथात ् वैयाकरणानसारं िलट ्-लकार भूतानतनम, ् परोाथ ः भवित। तऽ परों नाम िकम।् परोिवषये शाकाराणां मतािन िभािन िभािन सि। तथािह के चन वदि परों त ु वष शतवृिम।् के िचद ् वदि परों वष सहवृिम।् के िचदि हवृिं हवृिम।् के िचदि कुकटािरतम।् िक ु नेत े पाः िसाभूताः तिह सवसतं परों िकिमित चेते ूयोुिरियागोचरं परोिमेव लणं सवसतं वतत।े अत एव सवः ूायिरदमेव लणं ूोम।् तथािह– परों िकिमित िजासायां कौडभो वदित– “परों च साारोमीेताशिवषयताशािलानािवषयम”् 3 इित। नागेशभोऽिप वदित– “परों च साारोमीेताशिवषयताशािलानािवषयम”् 4 ु षायामिप ूों नागेशभेन “एवं इित। एवं वैयाकरणिसालघमू ु ् भूतानतनपरोाथ कािट ्। पपाचेािदतो बोधे तिषयसेहानदयाद ् भूतादेिरवानतनादेरिप बोधिवषयम। साारोमीेताशिवषयताशािलानं ानिनमपरोम।् तिषयं चाथ िनम।् तिं च परोम”् 5 इित। परों नाम चरु ादीियाणामिवषयम, ् सााारिभिवषयम व् ा। अथात ् चरु ादीियेण िवषय सााारः यऽ न भवित तऽ िलट ्-लकार ूयोगः। अऽ एतदिप ममि यत ् अतीतकालः अतनानतनभेदने ििवधः। तात ् अनतनातीतं परो िलट ्-लकाराथ ः। अऽ मनिस शा समदु िे त यत ् परों नाम ापारिविशकतःु चरु ादीियेण ु िवषय साााराभावम।् उमपषूयोगे त ु ापारिविशकऽा सह ् िवषय सााारवशात िलट ्-लकार ूयोगः तऽ कथम।् अऽ समाधानं ूदीयते यत ् िचासात ् िलट ्-लकार ूयोगः। तेन िचासात ् साारोमीािदानािवषयं सवित।
वैयाकरणभूषणसारः, पृ.– १२६। ु पृ.– १२५। परमलघूमषा, 5 ु षा, पृ.– ८५३। वैयाकरणिसालघमू 3
4
73
िवपु दपालः
अऽ िनष ः
िनषऽयमऽ– िललकार अतीतम, ् वुः परोिमित अथ ु भवित। परोे िलट ् इित पािणिनशामिप इदं मतं समथ यित। वैयाकरणानसारं िलटः अनतनम, ् परोम, ् अतीताथ ः भवित।
शाबोधः
रामः वनं जगाम इित िलट ्-लकारे वाूयोगः। राम, स,ु वन, अम, ् गम, ् िलट ् इेतािन षड ् पदािन सि। वनपदात ् वनपदाथपिितः जायते। तऽ अमथ कमं वतत।े तऽ कम े ूाितपिदकाथ वन वृिसेन अयः। तेन वनवृिकमिमित बोधः। गधातोः गमनमथ ः। तऽ गमन े ताशकम अनकूु लसेन अयः। तेन ् रिलटः अनतनम, ् परोम, ् वनवृिकमतानकूु लगमनम।् गम-धातू अतीतम, ् कृ िताथ भवित। ापार कृ तौ अनकूु लसेन अयः। तेन वनवृिकमतानकूु लगमनानकूु लकृ ितः इित बोधः। एव कृ तौ एव च िलडथ भूत अनतन परो चायः। रामपदात ् रामपदाथपिितः जायते। ताशकृ ते ूथमााथ रामे आौयसेन अयः। एकसंाया अिप रामे अयो भवित। तेन वनवृिकमतानकूु लगमनानकूु लानतनातीतपरोकृ ाौयः एकवान ् रामः इित शाबोधः।
ट ्-लकारः
शाथ सारमरीनामकमे जयकृ शमा ट ्-लकार अथ ूाह– “लृटोः भिवम ् अथ ः”6 इित। अथात ् टः भिवमथ भवित। इदं मतं पािणिनसतमेव िवते। अऽ ूमाणभूत ं शाम–् अनतन े ट ् (पा.सू.– ु त।े ३/३/१५) इित। भिवित गादयः इतः भिवित इित पदम ् अनवत सूऽााथ ः– भिवनतन े अथ ट ् भवित। अऽािप भिवं ििवधम ् अतनानतनभेदने । अनतने भिवित अथ ट ्-लकार ूयोगः भवित। अऽ िकं नाम अनतनम।् अऽ समाधीयते– अतनिभः कालः अनतनो भवित। अथात ् अतनिभकालिमित। अऽ िकं नाम अतनम।् अऽ 6
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। 74
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
ऽ भाे कै यटः ूाह– “अतीतराऽेरयामेन आगािमराऽेरायामेन सिहतो ु िमित सूऽभाेऽिप ूों वतत–े िदवसः अतनः”7 । एवं कालोपसजन े च त “अतीतायाः राऽेः पाधनागािमाः पूवाधन सिहतो िदवसोऽतनः“8 । एतालिभकालः अनतनकाल इित भावः। नागेशभेनािप ूोम–् “अतीतराऽेः पाऽधन, आगािमाः पूवाऽन च सिहतः कालः अतनः, तिः अनतनः”9 । एवं समेषां वैयाकरणानां मते अनतनं समानमेव ् शासतं िवते। वतत।े इदमेव लणम अ
अऽ िनष ः
ु िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं ट ्-लकार अथ ः भिवम।् ् अनतनम, ् भिवाथ ः। वत ु ु जयकृ ािप ु वैयाकरणानसारम मतिमदमेव। लकारूयोगे भिवतः ूाधाात त् े खः कृ तः।
शाबोधः
् म ् ट् च ैऽो मामं गा इित ट ्-लकारे वाूयोगः। च ैऽ स ु माम अम ग इेतािन षड ् पदािन सि। तऽ मामपदात ् मामपदाथपिितः जायते। तरितीयया कमोपिितः जायते। तऽ कम े वृिसेन ् नु ा माम अयः। तेन मामवृिकमिमित शाबोधः। गम-धात गमनोपिितः जायते। तरटः भिवम, ् अनतनम, ् कृ िताथ िवते। ताशकमताया अनकूु लसेन गमन े अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनम ् इित बोधः। ताशगमन च ितङथ कृ तौ अनकूु लसेनायः। कृ तौ एव च डथ भािव अनतनायः। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लानतनभािवकािलककृ ितः इित बोधः। ितङथ कृ ते आौयसेन ूथमााथ च ैऽे अयः। एकसंाया अिप च ैऽे अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लानतन-भािवकािलककृ ाौयः एकवान ् च ैऽः इित शाबोधः। महाभाम (् ूदीपोोतटीकोपेतम),् पृ.–१६८। महाभाम (् ूदीपोोतटीकोपेतम),् पृ.– १६८। 9 ु षा (वंशीटीकायतु म),् पृ.– १५५-१५६। परमलघू
7
8
75
िवपु दपालः
लृट ्-लकारः
भिवित, गिमित इािदलृलकारघिटतूयोगः भूयशः दरीँयते। अतः लृटः कोऽथ ः इित िजासा भवेव। अतः समाधे मकारः- “ लृटोः भिवम ् अथ ः”10 इित। अथात ् लृटः भिवम ् अथ ः भवित। जयकृ मतं पािणिनसतं िवते। अऽ ूमाणभूत ं शाम–् लृट ् शेष े च ् िवित गादयः इात ्सऽू ात ् (पा.सू.– ३/३/१३) इित। शाे अिन भ ् नवत ् ऽू ात ् ु त।े तमु ु वल ु ौ िबयाथायां िबयायाम इ् ात स भिवित इित पदम अ ् वत ु त।े तेन सूऽााथ ः– िबयाथायां िबयायां िबयाथायां िबयायािमित पदम अन सामसा भिवित अथ लृट ् लकारः ात।् मकता जयकृ शमािप ् ल ् ृ लकार भिवित अथ भवित ूयोगः। अथात भिवामाे ् ूोवान यत अथ लृट ्-लकारः भवित।
िनष ः
् थ ः भवित। ु लृटः लकार भिवम अ िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं ु वैयाकरणानसारं न के वलं भिवम ् अथ ः, अिप त ु िबयाथा िबया अथ ः। अऽािप लृिट भिवतः ूाधाात त् े खः कृ तः मकारेण।
शाबोधः
च ैऽः तडुलं पित इऽ लृलकारे वाूयोगो भवित। च ैऽ स ु तडुल अम ् पच ् लृट ् इेतािन षड ् पदािन सि। तडुलपदेन तडुलपदाथपिितः। ितीयया कमतापफलोपिितः। तडुलपदाथ ् नु ा कम े अयः वृिसेन। तेन तडुलवृिकमिमित। पच-धात पाकोपिितः। लृडथ भिवालः, कृ िताथ भवित। पाको नाम िविनकूु लापारः। पाके अनकूु लसेन ताशकमतायाः अयः। तेन तडुलवृिकमतानकूु लपाक इित। ताशपाक अनकूु लसेन कृ तावयो भवित। त च भिवाल कृ तौ अयः। तेन तडुलवृिकमतानकूु लपाकानकूु लभिवािलककृ ितः इित बोधः। च ैऽपदात ् च ैऽपदाथपिितः जायते। कृ ते आौयसेन च ैऽे अयः। 10
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। 76
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
एकसंाया अिप च ैऽे अयो भवित। तेन तडुलवृिकमतानकूु लपाकानकूु ल् ैऽ इित शाबोधः। भिवािलककृ ाौयः एकवान च
लेट ्-लकारः
् कता लौिककसािहनभिस लेलकार ूयोगः न ैव ँयते। तात म न ैव लेलकारिवषये िकमिप अकथयत।् िलङथ लेट ् (पा.सू.– ३/३/१६१) ु ते। अथात ् छिस नाम वेद े इेनन छिस िलङथ एव लेलकारः ूय ु ते। िविधिनमणामणाधीसूाथ न ेष ु िलङ् िलङथ लेट ्-लकारः ूय ु न िविधिनमणािदथष ु ु (पा.सू.– ३/३/१६१) इित पािणनीयानशासनान गु ये एव िविधिलङ्-लकारः भवित। एथष ु अिप लेट ्-लकार वेद े ूयोगो भवित। ूिबयायामिप लत ् लेट ्-लकारः वतत।े िवशेष ु लेट ्-लकारे अडाटौ भवतः। यथा– लट ्-लकारे भवित इित ूयोगः, लेट ्-लकारे त ु भवाित इित ूयोगः। तात ्लेट ्-लकार अलौिकके जगित अूयोगात ्लौिककाकरणािदष ु अ लकार ूयोगाभावात न् तावत ि् वरेण आलोते।
लोट ्-लकारः
जयकृ शमा लोटः अथ माह– “लोटः भिवम, ् आशीः, ूेरणा च”11 इित। अथात ् लोटः भिवम, ् आशीः, ूेरणा चाथ भवित। पूवपाठे भिविवषये िवरेण चिचतम।् आशीः नाम शभु िचनम।् ूेरणा नाम ु ूवनम।् वैयाकरणानसारं लोटः भिवम ् इथ न ैव िवते। लोट ् च (पा.सू.– ३/३/१६२) इित शाे िविधिनमणामणाधीसंूूाथ न ेष ु िलङ् ु त।े अतो इात ् सूऽात ् िविधिनमणामणाधीसंूूाथ न ेष ु इनवत लोलकारािप िवादय एवाथाः सि। तथािह ूों वृौ दीितेन– ु कं सूऽ ं वतत े आिशिष िललोटौ “िवािदथष ु धातोलट ् ात”् 12 इित। पनरे (पा.सू.– ३/३/१६१) एवं च िललोटोः आशीरथ वतत।े एव आिशिष िललोटौ (पा.सू.– ३/३/१६१) इित पािणनीयशासामात ् आशीरथ लोट ्-लकारः भवित। अतः लोटः भिवम, ् आशीः, ूवन ेेतऽे थाः सि। 11 12
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। िसाकौमदु ी, पृ.– ३२। 77
िवपु दपालः
िनष ः
ु िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं लोडथ ः भवित आशीः, ूेरणा, ् आशीः, िवादयः लोडथ ः भवित। पर ु ु भिवम।् वैयाकरणानसारम वैयाकरणमते त ु लोडथ ः भिवमथ नाि। कालसामामेव लोडथ ः भवित।
शाबोधः
च ैऽः मामं गत ु इित लोट ्-लकारे वाूयोगः। च ैऽ स ु माम अम ् गम ् लोट ् इित एतािन षड ् पदािन सि। मामपदात ् मामपदाथपिितः जायते। ितीयया कमपफलोपिितः जायते। तेन माम कम े वृिसेन अयो भवित। तेन मामवृिकमिमित बोधः। गम-् धातोः गमनम ् अथ ः। तरितङ िविधं भिवम, ् कृ िताथ भवित। तऽ गमन े मामवृिकम अनकूु लसेन अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनम ् इित बोधः। ताशगमन अनकूु लसेन कृ तौ अयो भवित। एव िविधम, ् भिवमिप कृ तौ अेित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लभिवािलकिविधमूलककृ ितः इित बोधः। च ैऽपदात ् च ैऽपदाथपिितः जायते। ताशकृ तेः आौयसेन च ैऽ अेित। एकसंाया अिप च ैऽे अयो भवित। मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लभिवािलकिविधमूलककृ ाौयः एकवान ् च ैऽः इित शाबोधः। ् वणिया सित िङत-लकाराणाथ ् ् िटत-लकारान िनपियत ं ु ूयतते। ् िङत-लकार ु पिवधः। ते च लङ्, िलङ्, ङ्, लृङ ् इित मूलतः चतिु वधः। ु ििवधः। आशीिलङ ् िविधिलङ् चेित भेदात।् एव आह िलङ्-लकारः पनः ् कारः पिवधः। एव अधः एतेषामेकैकशः अथ िनपणं िवधाते। िङत ल
लङ-् लकारः
अभवत, ् अगत ् इािदललकारघिटतवाूयोगः संृतवाये दरीँयते। लङोऽथ ः कः इित ूे जयकृ शमणा समाधीयते– लङोरतीतम”् 13 इित। अथात ् लङः अथ ः अतीतम।् इदं मतं पािणिनसतमेव िवते। अऽ ूमाणं शाम–् अनतन े लङ् (पा.सू.– 13
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। 78
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
ु त।े ३/२/११) इित। ूकृ तशाे भूत,े धातोः इित पदयम ् अनवत ु सूऽाायमथ ः– अनतनभूताथ लङ् ात।् अतः ूकृ तसूऽानसारं ु वैयाकरणनये लङः अतीतम, ् अनतनाथ यं िवलसित। मकऽनसारं ् थ ः। लङः अतीतम अ
िनष ः
् थ ः। वैयाकरणानसारं ु लङः अतीतम अ ु िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं लङः अतीतम, ् अनतनाथ ः भवित। अतः ूला उभयोः मते वैलयं ँयते। िक ु सूा िवचारे िबयमाणे त ु नाि उभयोः मते वैलयम।् यतो िह मकतृन येऽिप न के वलं लङः अतीतमथ ः, अिप त ु अनतनमिप अथ िवते। पर ु लङः अतीताथ ूाधाात ् ते खः कृ तः मकारेण।
शाबोधः
यथा– च ैऽः मामम ् अगत ् इित वाम।् अऽ च ैऽ स ु माम अम ् गम ् लोट ् इेतािन षड ् पदािन सि। मामपदात ् मामाथपिितः जायते। तरितीयया कमोपिितः जायते। तऽ कम े माम वृिसेनायः। तेन मामवृिकमिमित इित बोधः। गधातोः गमनम ् इथ ः। तरलङः अनतनातीतं कृ ितः एकसंा चाथ भवित। ताशकमतायाः अनकूु लसेन गमन े अयः भवित। तेन मामवृिकमानकूु लगमनम ् इित बोधः। ताशगमन अनकूु लसेन कृ तौ अयो भवित। एव तऽ कृ तौ अनतनातीतािप अयो भवित। तेन मामवृिकमतानूकूलगमनानकूु लानतनातीतकािलककृ ितः इित बोधः। च ैऽपदात ् च ैऽपदाथपिितः जायते। कृ ते आौयतासेन च ैऽे अयो भवित। एकसंायाः अिप च ैऽे अयो भवित। तेन मामवृिकमतानूकूलगमनानकूु लानतनातीतकािलककृ ाौयः एकवान ् च ैऽः इित शाबोधः।
िलङ-् लकारः
िलङ् ििवधः। िविधिलङ् आशीिलङ ् चेित। िविधलङः अथ ूाह
79
िवपु दपालः
जयकृ शमा– “िविधिलङो भिवम, ् िविधः, सावना च”14 इित। भिवाललणं त ु पूवपाठे िवरेण चिचत ं िवते। िविधः नाम कः ु वदित– भवान ् पकं ु इित चेते कतोपदेशः। यथा– िशं गः ु छाऽजीवन े पकपठनं ु पठे त ् इे कतम।् कत त उपदेशः एव ् िविधपदवाः। सावना नाम फलकनम।् अथात िनितफलकनाभावे ऽिप ु काय वी फल अनमानमे व फलकनम।् यथा– परीायाः कृ ते कित ् ् तथा ु ब पिरौमं करोित। ती कित ् कथयित अयं सक ् फलं ूायात ् िविधिलङ् ु चोवाात ् िनितफलाभावेऽिप किचत ् फल अनमानात ु ते। मतिमदं पािणिनसतमेव िवते। अऽ ूमाणभूत ं शां िह– ूय िविधिनमणामणाधीसंूूाथ न ेष ु िलङ् (पा.सू.– ३/३/१६१) इित। ु ते। तेन वैयाकरणानसारं ु सूऽााथ ः– िवािदेव अथष ु िलङ्-लकारः ूय िलङः िवादयः अथाः। तऽ िविधः नाम ूेरणम, ् भृादेः िनकृ ूवतनम।् ु ानां कायकरणाय बलपूवक ूवनम।् अथात ् भृािदिनकृ ं ूित ूाृ यथा– ूभःु भृम ् आिदशित– भवान ् वं ूालयेत ् इित। िनमणम ् नाम िनयोगकरणम।् अथात ् अवँयावेन यरणं तिमणम।् कित ् कित ् ॄाणं िनमयित– भवाम गृहम ् आगेत ् इित। आवँयके ौाभोजनादौ ु दौिहऽादेः अवँयं ूवनम ् ूेरणेथ ः। आमणम ् नाम कामचाराना। ् अनानाचरणम ु ु अथात ् इानसारम ।् यथा– यथारं कु, तु यथाहिमित, यथें कुयाः इािदूयोगः। आमणे िबयमाणेऽिप ु ण कायाचरणं कत ु शते। यतो िह गमनकतःु गमनं त ु इानसारे गमनकतृि नेािवषयाधीनम।् गमन े अिबयमाणेऽिप ूवायः नोते। ो ापारः। अथात ्सारपूवक म ्अयनािदापारे अधीम ्नाम सारपूवक ूवनम ् अधीः। यथा– माणवकमापयेद ् भवान।् अतः ूवनासात ् ूकृ तवाे िलङ्-लकार ूयोगः। सः नाम सधारणम।् एताशं काय कत ु शोिम उत ताशं काय कत ु न शोिम इेताशं िचनं सधारणपदवाम।् यथा– िकं भोः ाकरणं भवानधीयीय उत तक म ् इित। ूाथ ना नाम ईितं व ु ूाथ ािमनां सकाशे याचनम।् यथा– भवान ् 14
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। 80
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
अं मे दात ् इऽ ामी मदिभलिषतव दानं कुयात ् इतीायाः ु ते। ूकटनकरणाय िविधिलङ् ूय आशीिलङः अथ ूाह मकारः– “भिवम, ् आशी”15 इित। अथात ् आशीिलङः आशीः भिवाथ ः। अऽ ूमाणशाम–् आिशिष िललोटौ ् आशीिलङः आशीरथ ः। ु (पा.सू.– ३/३/१७३) इित। वैयाकरणानसारम ु ते। अतः आशीिलङ ् सूऽााथ ः– आिशिष अथऽिप िलङ्-लकारः ूय ु इते। ु ु लोटः लेटः िलङ एकिेवाथ िवधानं भवतीित कृ ा वत भूषणसारािदमेष ु ऽयाणां लकाराणामथ समान एवेित कृ ा िऽिभः सहैव ु ि प ूवतनां वतत।े तात ् ु िविधिनमणािदचत िनपणं कृ तम।् पन ् षु ु शतावेदकं ूवनाम।् िवािदिभतया ीकारापेया लाघवात चत ूवना ूवृिजनकानिवषयतावेदकम।् तेसाधनाि तदेव िवथ ः। तथािह कािरकािपु त ं चत ु ि प। अि ूवनापमनू तऽैव िलङ् िवधातः िकं भेद िववया॥16 इित।
िनष ः
ु िनषऽयमऽ- जयकृ ानसारं िविधिलङः अथ ः भिवम, ् िविधः, ु ु सावना च। वैयारणानसारं िविधिलङः अथ ः िवादयः। जयकृ ानसारं ्आशीिलङः अथ ः ु आशीिलङः अथ ः भिवम, ् आशी। वैयाकरणानसारम आशीः।
शाबोधः
गकामो यजेत इऽ गकाम स ु यज ् िलङ् इित एतािन चािर ् पदािन सि। यज-धातोः यागः अथ ः। तराात िविधः, भािवकालः, कृ िताथ भवित। तऽ िविधः धाथ अेित। धाथ ः कृ तौ अेित। भािवकालािप कृ तौ अेित। कृ ते ूथमााथ अयो भवित। तेन ् गकाम इित शाबोधः। िविधिवषययागानकूु लभािवकृ ितमान 15 16
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। वैयाकरणभूषणसारः, पृ.– ९६। 81
िवपु दपालः
ङ-् लकारः
अगमत इ् ािदलकारघिटतूयोग ु सवऽ दरीँयते। अ च ङः कोऽथ ः इित िजासायां जयकृ शमा ूाह– “लङोः अतीतमथ ः”17 इित। अथात ् ङः अतीतमथ ः। इदं मतं पािणिनसतमेव िवते। तऽ ूमाणभूत ं शां िह ङ् (पा.सू.– ३-२-११०) इित। एतेन अतीताथ ङ्-लकारः ु ते। दीितोऽिप वृाविलखत–् “भूताथ वृधे ातोङ ् ात”् 18 इित। अथात ् ूय ् ङः अथ ः। भूतसामाम
िनष ः
ु िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं ङः अथ ः अतीतम।् ङः अतीतमथ ः सवः शाकारैः आतः। तेन भूतसामां ङथ इित िसम।्
शाबोधः
च ैऽः मामम ् अगमत ् इऽ च ैऽ स ु माम अम ् गम ् ङ् इेतािन षड ् पदािन सि। मामपदात ् मामपदाथपिितः जायते। तरितीयया कमोपिितः जायते। तऽ कम े माम वृिसेन अयो भवित। तेन मामवृिकमता इित बोधः। गधातोः गमनम इ् थ भवित। ङः अतीतम, ् एकसंा, कृ िताथ भवित। ताशकमतायाः अनकूु लसेन गमन े अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनम ् इित बोधः। ताशगमन ु अनकूु लसेन कृ तौ अयो भवित। पन तऽ कृ तौ अतीतकाल अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लातीतकािलककृ ितः इित बोधः। च ैऽपदात ् च ैऽपदाथपिितः जायते। ताशकृ तेः आौयतासेन ु च ैऽे अयो भवित। पन एकसंायाः च ैऽे अयो भवित। तेन मामवृिकमतानकूु लगमनानकूु लातीतकािलककृ ाौयः एकवान ् च ैऽ इित शाबोधः।
लृङ-् लकारः
तकालारः जयकृ शमा शाथ सारमरीमे लृङः अथ ूाह–
17 18
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। वैयाकरणिसाकौमदु ी, पृ.– ४७। 82
ु लकाराणां शििवमशः जयकृ ानसारं
“लृङोऽतीतम, ् िबयाितबम”19 इित। अथात ् लृङः अतीतम, ् ु िबयाितबमाथ भवित। वैयाकरणानसारं िलिधायकं सूऽमि िलििमे लृङ ् िबयाितपौ (पा.सू.– ३/३/१३९) इित सूऽम।् अऽ सूऽ े भिवित ु त।े तथा मयादावचन ेऽवरिन ् इात ् सूऽात ् भिवित इित पदमनवत च सूऽाथ भवित िलििमे भािविन काले च लृङ ् ात ् िबयाितपौ े मु तोिलङ ् इित सूऽिनिदः गमानायाम।् तऽ िलङो िनिमं भवित हेतहु त े मु ावः। एवं चेदमागतं भवित यिङो भिवम, ् हेतहु त े मु ावः, हेतहु त अितपिः चाथ ः इित। िबयाितपििर कोऽथ ः इित िजासायां वदित िबयाया अितपिरितबमेण पतनं सावनम, ् येश े याले वा यियायाः सवः तदिन ् देश े काले वा तत ् सावनं ूसनिमित यावत।् अथात ् ् ाले यिन द् श ् पलते, ु धाथ यिन क े े वा अिम उ िबयायाः इे ु तिदेश े तिकाले वा ताः िबयायाः ूसनम ् तदिन ्काले इे ् िबयािनिः ु ु अपादानम, ् एव िबयाितपिः। कुतित ् वैगयात इे िबयाितबमः इित। अतीतकालेऽिप लृङः ूयोगः भवित। अत एव कौडभोऽिप ूाह– “सां िबयाितपौ च भूत े भािविन लृङ ् ृतः”20 इित।
िनष ः
ु लृङः अथ ः अतीतम, ् िबयाितबमाथ ः िनषऽयमऽ– जयकृ ानसारं ु भवित। वैयाकरणानसारं लृङः अथ ः अतीतम, ् भािवम, ् िबयाितबमः, े मु ाव। हेतहु त
शाबोधः
् ु यथा यिद वष सहॐमजीिवं तदा पऽशतमजिनम े मु ाव धाथ िबयायामयो तऽ िऽष ु अथष ु मे हेतहु त भिव च कृ थ काातले कृ तौ आौयाातले च अयः भवित। िबयाितपिपे अथ धाथ िवशेषणतया भवित, िबयाितपिप अथ च ूथमााथ िवशेतया भवित। अऽ यिद श अिनािरतकालिवशेषवृिः इथ ः। 19 20
शाथ सारमरी, पृ.– ६५। वैयाकरणभूषणसारः, पृ.– ९४। 83
इित। भवित। धाथ अयो अयो स च
िवपु दपालः
िबयायामेित। ितीयायाः असंयोगो ापकं िनढलणया अथ ः। तथा चोवा अिनािरतकालिवशेषवृिभिवेतभु तू सहॐवष ापकजीवनूकारकसावनािवषयः अहम, ् ु तालीनभिवाभूतशतपऽकन कूु लापारूकारकसावनािवषयः इथ ः। यहम ् सहवष ापकजीवनवान ् ाम, ् तदा ् ाम।् ु ताशपऽक कोनकूु ल-ापारवान
उपसंितः
संृतजगित ििवधः लकारः िवते। ते च िटंकः िङंकः इित। तऽ िटंकः– लट ्, िलट ्, ट ्, लृट ्, लेट ्, लोट ्। तऽ िङंकः लङ्, िलङ्, ङ्, लृङ।् तऽािप िलङ् ििवधः। आशीिलङ ् िविधिलङ् च। तऽ ललकार वतमानमथ भवित। िललकार अतीतम, ् वुः परोिमित अथ भवित। एव ट ्-लकार अथ ः भिवम।् वेद े लोडथ एव लेलकार ूयोगो भवित। अतः िवािदष ु अथष ु एव पमलकार ूयोगो भवित। ु लोडथ ः भवित आशीः, ूेरणा, भिवम।् तऽ लङः अतीतम ् अथ पन भवित। िविधिलङः अथ ः भिवम, ् िविधः, सावना च। आशीिलङः अथ ः भिवम, ् िवादयः, आशी। ङः अथ ः अतीतम।् लृङः अथ ः अतीतम, ् िबयाितबमाथ ः भवित। एव ूकृ ते शोधपऽे अिन ् सवषां लकाराणां शििवचारं सा तकाराणां शाबोधः ूितपािदतो भवतीित िशवम।् -H
84
अतो रोरताद तु े इित सूऽ िवमशः ु सौिमऽ-आचायः*
०. उपोातः
ािबये ूकृ ितूयादयः शाः येन तत ् वेदापवेदाो ु ाकरणम।् तेन ूकृ ितूयिवभागारा शसाधिनादनं ाकरण माहाम।् ताश ाकरण बष ु मेष ु स ु अतमा भवित महामिु नना शािकिशरोमिणना िवरिचता अाायी। तऽ षााय ूथमपाद ऽयोदशािधकै कशततमं सूऽ ं िवराजते ‘अतो रोर ुताद ुत’े इित। ाकरणशाे ‘संिहत ैकपदे िना िना धातूपसगयोः। िना समासे वाे त ु सा िववामपेते॥’ इित उम ् अि। तऽ संिहता नाम सिः। ं पेण ौीमोिजदीितेन िवरिचतायां सा च असिः हसिः इेव ु ां कायभदे ने सिूकरणािन सि। तऽ ािदसिूकरणे िसाकौम सूऽिमदं भोिजदीितेन उपम।् संा च पिरभाषा च िविधिन यम एव च। अितदेशोऽिधकार षिधं सूऽलणम॥् इित षिधेष ु पािणनीयसूऽषे ु िविधसूऽिमदम।्
१. सूऽाथ ः
अतः इित पं, रोः इित षं, न ुतः इित अतु ः, तात ् अ ुतािदित पम, ् अ ुत े इित सं पदम ् इित पदचतु याकिमदं सूऽम।् ‘एङः पदाादित’ (६-१-१०९) इतः अित इित, ‘ऋत उत’् (६ु त।े रोः उिवधायकिमदं सूऽम।् अऽ अित १-१११) इतः उत ् इित चानवत ’ (१-१-६६) इित िवशेः, अ ुत े इित च िवशेषणम।् ‘तििित िनिद े पूव इ ान े उं इित पिरभाषया अ ुत े ॑ाकारे परे अविहतपूव ु ु ‘तािदर’ भवित। पनः (१-१-६७) इित पिरभाषया अ ुत॑ाकारात ् अविहतपर रोः ान े उं भवित इित अथ आयाित। ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
सौिमऽ-आचायः
ु ु अऽ रोिरकारान ब ैव उिवधौ महणं भवित तेन ूातरऽ, ॅातग इऽ रेफ उं न भवित। अऽ त ु ूातर ् इित िह रेफामयम।् ॅातग ु इऽािप रेफ उकारानबवााि। तेन देव ही इादौ न दोषः। यतो िह अऽ उकारः इंकः नाि। अिप त ु अऽ धातोः उकारः ूयोजनाथ ः अि। िक सूऽ े शः समदु ायपरकः नाि। यिद ः इित समदु ायपं ात ् तदा महातवनिमऽािप ‘हिश च’ (६-१-११४) इन ेन उं ूसेत। िक ु ु ः’ इित उकारानबकरणमनथ कं ात।् ‘ससजषो ं क ान े उः तेन सूऽाथ भवित अ ुताद ् ॑ाकारात ् पर उकारे ाद ुत े ॑ाकारे परे इित। तथा च भोिजदीितेनोम ् “अ ुतादतः पर रोः ाद ुतऽे ित”1 इित। एवं च कािशकावृौ अिप उमि “अकाराद ुतार रो रेफ ु उकारानबिविश अकारे अ ुत े परत उकारादेशो भवित”2 इित।
२. सूऽवैयापिः तिरास
योऽिश’ इदान शा समदु िे त यत ् नन ु उं बािधा ‘भोभगोऽघोऽपूव ् ं ात।् अथात ‘् भोभगोऽघोऽपूव योऽिश’ (८-३-१७) इित सूऽ परात य रोः यादेशः ादिश परे इथ ः लते। एव इन ेन भोभगोऽघोऽपूव एतत ् सूऽम ् ‘अतो रोर ुताद ुत’े (६-१-११३) इित सूऽारमि तेन परात ् ु यिद उते य िऽपाां िवमानात ् अिसात ् रोः यं ात।् पनः उं भिवित इित चे यतो िह कृ तेऽिप उे त ािनवेन ाम ् अवँयमेव भिवित इित। तेन सूऽ ं थ म इ् ित। ु ं यतो िह ‘भोभगोऽघोऽपूव ’ इित ूा यापवादः पर ु एतदय ् ् े रकारेण नागेशभेन उते भवित इदं सूऽम। अऽ अपवादः कीशः तत शख ‘ापवाद एकशेष इितवदऽ अपवादशूयोगः।’ अथात ् यथा एकशेषः न ु यदा एकशेषः ात ्तदा ो न भवित तथ ैव यिद ादा ूािः पनः उं न ादा यं ात इ् ेतावता अपवादः। उे कृ ते य अिसतया ु च य अूािः भवित। तेन यथा अपवादेन दीघािदना यणादेः ु े गणे पूवम 1 2
िसाकौमदु ी, पृ.– १५७ कािशका, पृ.– १६६ 86
अतो रोर ुतादतु े इित सूऽ िवमशः
अूािः तथा अ अऽ सेन अपवादसाँयेन अपवादारोपादपवादः। तेन सूऽ उिवधानं साथ किमित।
३. रोः अिसापिः तिरास
ु ः’ ‘अतो रोर ुताद ुत’े इित सपादसाााम, ् एव ‘ससजषो (८-२-६६) इित िऽपाां वतत,े तेन ‘पूवऽ ािसम’् (८-२-१) इित िनयमेन उं ूित ु ते भोिजदीितेन “उं रोः अिसात ् कथम ् उं रोः भवित। तदोरम ूित अिसं त ु न भवित, मनूोिवधेः सामात”् 3 इित। अथात ् ं करोः अभावेन सूऽ वैयापिः ात।् अतः अिसे उकारे ् ं ूित ं नािसम इ् ित ाते। सूऽारसामात उ एत ासकारेणािप उते नन ु चोे कत े पूवऽ ािसिमित मिसं, ु ं शते िवधातमु ?् तदसतो रोः कथम इतः आह माौयात ् िसम ् इित। यिद मिसं ात ् तदा ािने रोराौयणमनथ कं ात, ् ु किचकारानबिविश रोरसवात।् तादाौयादेव रोरिसं 4 नाीित।
४. सूऽोदाहरणम ्
सूऽ उदाहरणं यथा िशवोऽः इित। िशवस ् अः इित िते ु ः’ इित सकार े िशव अः इित जाते इ उकार ‘ससजषो ु ‘उपदेशऽे जननािसक इत’् (१-३-२) इन ेन इंायां ‘त लोपः’(१-३-९ ) इन ेन त लोपे िशवर ् अः इित जाते ‘अतो रोर ुताद ुत’े इन ेन रेफ ु ‘ूथमयोः उकारादेश े िशव उ अः इित जाते ‘आणः’(६-१-८७ ) इन ेन गणे ु वणः’(६-१-१०२ ) इन ेन पूवस वणदीघ च ूाे परात ् पूवस वणदीघ पूवस ु ओकारे ूाे ‘नािदिच’(६-१-१०४ ) इन ेन त िनषेध े ‘आणः’ ु इन ेन गणे िशवो अः इित जाते ‘एचोऽयवायावः’(६-१-७८ ) इित अवादेश े ूाे ‘एङः पे ओकारे िशवोऽः इित भवित। एवं वृोऽऽ, ोऽऽ पदाादित’ इित पूव इादीिन उदाहरणािन अिप भवि।
3 4
िसाकौमदु ी, पृ.– १५७ ासः, पृ.– १६६ 87
सौिमऽ-आचायः
५. अतो रोर ुताद ुत े इंशतायिवचारः ५.१. तपरकरणूयोजनम ्
ु ते तपरपद नन ु सूऽ े अतः इित तपरकरणं िकमथ म।् तरम ॑ाकारपरे तहणाभावे देवा अऽ, वृा अऽ इािद उदाहरणमसतं ात।् यतो िह देवास ् अऽ इित िते स ः। त दीघादाकारारात ् ’ इित सूऽण े ये ‘लोपः अतः पराभावात ्उं न, िक ु ‘भोभगोऽघोऽपूव शाक’ इित लोपः भवित। तपराभावे त ु आिद से ‘अणिु दवण े सवणमहणात ् दवे ा अऽ इऽािप उं ात।् तात ् चाूयः’ इित सूऽण अतः इित तपरं दम।् ् ते तदा आगा, वृ ु अित इित तपरकरणं िकमथ िमित चेत उ अधना आिौत इािद उदाहरणमसतं ात।् तथा च स ् आगेित िते स ः। त ॑ाकारपरकाभावात ्उं न भवित। अिप त ु यं लोप भवित। तपरः इित तपराभावे पूवव त ् अऽािप उे पमसंगतं ात।् अतः अित इित तपरकरणम।्
५.२. अतोऽित इ ूयोजनम ्
् िरऽ इऽ उं न जातम।् यतो िह अऽ ु सूऽ े अतः इात अ ूाक ् अकारो नाि अिप त ु इकारोऽि। तात ् अकाराभावात ् रोः उं न जातम।् ्व ु ृ इह इऽ उं न जातम।् यतो िह अऽ ात ् सूऽ े अित इात ् कारो न िवते अिप त ु इकारो िवते। तात अ ् कारपरकाभावात र् ोः परम अ उं न जातम।्
५.३. अ ुताद ुत े इ ूयोजनम ्
ु सूऽ े अ ुतात ् इित िकमथ िमित ूे उते एिह सॐोत३ अऽ ािह इित। ् ु ं ा। सु हे ािदलोपः, ‘राूत े च’ (८-२-८४) अऽ सॐोतशः किचत स ्अऽेित िते ुतात प् र ु इित टे ः तकारोराकार ुतः, स ः। सॐोत३र रोः उिनवृये अ ुतािदित पदं दम।् अ ुत े इित िकमथ िमित चेते ितत ु पय अ३िद इऽ पयस ् इित स ः, त ुतपरकां न भवित। अऽ अिद 88
अतो रोर ुतादतु े इित सूऽ िवमशः
् ु तोऽनाेकैक ूाचाम’(८-२-८६ इऽ ‘गरोरनृ ) इन ेन ु कावण ुतः भवित। तेन अ ुत े इित ुत िनषेधात ्रोः संयोगपरकगसं उं न जातम।् ु (८-३-१६) इनरम ् अत उरित, हिश च इित सूऽ े नन ु ‘रोः सिप’ ु ते तथा आाम।् तथा च अ ुताद ुत े इित न कत ं भवित इित। तदा उरम ु ूित िह सित उमिसं भवित, तेन िशवोऽः इादौ ‘आणः’ इित गणं ु ु उ अिसतया गणानापिः भिवित। नन ु अत ओिरित इोकारादेशिवधानेन अदोषः इित न वां तथा सित पानापिः ात।् ओकारादेश अिसतया ‘एङः पदाात’् इित पूव ु ा त िनराकरणं कृ तम।् एत भाकारेणािप ूकृ तसूऽ े शाम ु ? तथा चोते ‘अतो रोर ुताद ुत’े इित सूऽ े िकमथ म ् अ ुताद ुत इते ु ुतार ुत े वा परतो मा भूत ् इित। ुतार सॐोत३ अऽ िस। ुत े 5 परतः ितत ु पय अ३िद इित। िक भाकारेण ‘ईदेिवचनं ूगृम’् (१-१-११) इऽािप अिन ि् वषये उम।् तथा च सूऽ े ‘ईदेिवचनं ूगृम’् इऽ तपरकरणं िकमथ िमित ूे उं ुतानां ूगृसंािनवृथ, यतो िह ुतः रसिष ु िसः तात ि् स ुत िनवृथ तपरकरणं कृ तं, त फलं च अ ुताद ुत े इित न वं भवित इेव ं पूवप पेण उपासानरम ् अे िसापपेण ूितपािदतं यत ् ुतः अिसः रसिष।ु िक एत ूयोजनम ् अ ुताद ुत े इित न वं ् मासीत त् त ु ासः िबयते एव अ ुताद ुत े इित।6 भवित इेव ं यत उ
६. ुत अिसापिः तिरास
अऽ शोदेित यत ् उिवधायकिमदम ् ‘अतो रोर ुताद ुत’े इित सूऽ ं सपादसााां िक ‘राूत े च’ इित ुतिवधायकं सूऽ ं िऽपाां वतत।े तेन ‘अतो रोर ुताद ुत’े इित सपादसााय ूित ‘राूत े च’ इित ऽैपािदकम ् अिसं भवित। तेन अ ुतािदित पद सेऽिप ुत अिसात ् अ ुतात ् 5 6
महाभां, पृ.– २८७ महाभां, पृ.– ५५४ 89
सौिमऽ-आचायः
ु अतः पर िवमानात ् एिह सॐोत३ अऽ ािह इादौ रोः उापिः अवँयमेव भिवित।
६.१. भाकारमतम ्
ु एत समाधानं भाकारेण आेपसमाधानपरःसरं ूकृ तसूऽ े ूदम।् ु तथा च अऽ शा कृ ता नन ु अतोऽित इते चेदवे तपरकरणात ् त एकमािऽकात ् ुत च िऽमािऽकात ् ुत िनवृिः सवित, तेन ुतात ् ु ते ‘राूत े पर ुत े वा परतः कथम ् उ ूािः भवित। एतोरम ु तोऽनाेकैक ूाचाम’् इित सूऽण े च िविहतः ुतः च’ इित, ‘गरोरनृ ् ुत अिसात उ ् ं ूाोित। पनः ु अ ुतार अ ुत े वा अिसः, तात ् ऽ उं ु ेऽिप ुतः त ु अिसः, तेन अिसात अ परतः उं न भवित इमान कुतः न ूाोित इित िजासायाम ्उते अ ुतभािवनः पर अ ुतभािविन वा ु परतः इथ ः ीिबयते। तेन सॐोत३ अऽ िस, ितत ु पय अ३िद इादौ ु खडनं िबयते एतयोजनं नाि। ुतभािवात र् ोः उं न भवित। एत पनः ृ ा अिच िनम इ् ित सऽेु ुत यतो िह िसः ुतः रसिष।ु एत ुतूग ूकृ ितभावशासन ेन ाते। सतो िह काियणः कायण भिवतम।् अऽ आेपः िबयते अ ुताद ुतवचन े अकारहशोः समानपदे ‘हिश च’ इन ेन िविहत उ िनषेधः ूाोित त ूितषेधो वः। यतो िह पयो३ऽट ् इऽ राूत े च इकार वाटे ः ुतभािवा ूितषेधः ् गरोरनृ ु ु त इित ूाोित। िक पयोऽ३द इऽ संयोगपर अकार गात ुतभािवाद ुतािदित िनषेधाद ् ‘हिश च’ इन ेन उं न ूाोित। त च उिनषेध ूितषेधो वः। तेन उिनषेध ूितषेध े पयो३ऽट ् पयोऽ३द ु भवित। एत खडनं िबयते एत ु न इादौ उे कृ ते आणः ु इन ेन गणो वं यतो िह बिहरः ुतः अरम ् उम।् तेन ‘अिसं बिहरमरे’ इन ेन ुत बिहरात ् ुतः अिसः। ् रम इ् ित ीिबयते ु आेपः िबयते नन ु यिद ुतः बिहरः उम अ पनः ु तिह सॐोत३ऽऽ िस इऽािप उं ूाोित। अतः उते अऽ अरः ुतः, बिहरम ् उम।् तिह कुऽ ुतः अरः बिहरो वा िक उं कुऽ अरं बिहरं वा इेव ं िजासायाम ् अरबिहरभावं ीकतमु ् उते
90
अतो रोर ुतादतु े इित सूऽ िवमशः
ु म।् समानवाे भाकारेण “वाा वाादावरः ुतः, बिहरम 7 ु मरं , बिहरः ुतः” इित। पदा पदादाव ु ने ीिबयते न पनः ु अिसम।् नन ु िकमथ म ् उं ूित बिहरं हेत यथा उं बिहरं वतत े तत ् अिसोऽिप वतत े इित चे यतो िह आौयणसामात ् पूवऽ ािसम ् इित अिस बाधे अिसः ुतः िसो भवित, पर ु बिहरािस बाधः कत ु न शते। अथवा याम ् ु मारते सा आौयात ् िसा ात।् यथा अवँयूाायां पिरभाषायाम अिसपिरभाषायाम।् बिहरपिरभाषायां त ु ूाायाम ् अूाायां वा उम ् आरते। तात ् अाौयणसामात ् ुतः िस एव। तारणाय च ूकृ तसूऽ े अ ुताद ुत े इित सूऽकरणं साथ किमित।
६.२. भोिजदीितमतम ्
अां शायां भोिजदीितेनोते ‘अ ुतािदित िवशेषणे त ु तामाािसम’् 8 इित। अथात ् अ ुतात ् इित पदं सूऽ े गृहीतं, तेन तामात ् ुतः नािसः। यिद ुतः अिसः भवित तदा अ ुतािदित थ ात।् अतः तामात ् ुत नािसिमित। नन ु तथािप अ ुतािद वैयापिः, यतो िह ुतात ् पर रोः अतः इित तपरकरणादेव उिनवृिः सवित। िक यिद उते उे कत े ुत ् तः परािप साद ् उं ािदित चेत भ ् ोिजदीितेन उते त ु अिसात अ ् 9 तथा च देवा “तपरकरण त ु न सामम, ् त दीघिनवृा चिरताथ ात।” अऽ इादौ दीघावृिः तपरकरण ूयोजनं वतत।े तेन तपरकरण अऽ चिरताथ ात ् ुत अिसाभावसाधन े न सामम।्
६.३. नागेशमतम ्
अऽ शेखरकारेण नागेशभेन उते ‘ूितयोिगेन तदाौयणसामात’् 10 ु इित। अथात ् यिद अ ुतािदित िवशेषणबलात ् ुत िसं ाते इते महाभां, पृ.– २८९ िसाकौमदु ी, पृ.– १५९ 9 िसाकौमदु ी, पृ.– १५९ 10 ु शेखरः, पृ.– ४८१ लघशे 7
8
91
सौिमऽ-आचायः
तिह अतः इित तपरकरणेन ैव तावृा िसिः ात।् तेन तिशेषण ांश े चािरतााभावेन मूलमसतं ात।् अतः ूितयोिगेन तदाौयणसामािदित नागेशभेन उते। अऽ न ुतः इित अ ुतः इेव ं समासेन िने अ ुतशभदे ूितयोगी ुतः। एव भेदूितयोिगेन ुताौयणसामात ् ु पूवऽ ािसिमनेन ुत अिसं न भवित। अतः एिह सॐोत३ अऽ ािह इित उदाहरणे ुत िसात र् ोः उं न भवित। ् ौयात ि् सः इित। त ‘अदसो मात’् (१-१-१२) भाकारेणािप उम आ इऽ भाकारेण ूितपािदतम।् तथा च ‘अदसो मात’् इन ेन ूगृसंा िवधीयते, पर ु तऽ दोषः भवित। यतो िह अमू अऽ, अमी आसते इादौ मात ्ूगृसंायां त ई ऊ म च अिसात ्अयावेकादेशाः ु ् ‘अाौयात ् िसं यथा ु ूावि इित, त समाधानाथ वाितकं ूतम ु ः’ इित ऽैपािदके न सूऽण े रोे’11 इित। एत अथ भवित यत ् ‘ससजषो सकार ं िवधीयते। ततः िविहत रोः ‘अतो रोर ुताद ुत’े इन ेन उं ् िसं भवित, तात स ् ऽू ण े उिवधानं िवधीयते। तेन ऽैपािदकात अ थ ात, ् तात ् तऽ आौयात ् िसं ीिबयते, तथा अऽ आौयात ् ईादीनां िसे ‘अदसो मात’् इन ेन ूगृसंा िवधीयते। िक आौयात ् िसः इित िकमथ, यऽैव ः िसः तऽैव उमिप ् त उरित इेव ं सूऽकरणेन ैव रोः उं ु इनरम अ िवधीयताम।् अथात र् ोः सिप भवित। तेन ‘पूवऽ ािसम’् इ ूस एव न भवित इित आेप े िबयमाणे ् िद ु ते िसावाितकेन अिसे े ु आणाूिसिः तरम इित।12 अथात य ु उिवधायकं सूऽ ं िऽपाां पेत तिह ‘आणः’ ु इित सूऽा त अिसात ् ु न ूाोित। तात ् आौयात ् िसं वृोऽऽ, ोऽऽ इादौ गणो ीिबयते। तेन न दोषः। अऽ शोदेित यत ् भेदूितयोिगेन ुत आौयणसामात ् ‘पूवऽ ािसम’् इित अिसं बाते इित ापन ेन पयोऽट ्, पयोऽद इित उदाहरणये रोः उं न भवित। तथा चोते पयिस अटित इथ 11 12
महाभां, पृ.– ५७४ महाभां, पृ.– ५७६ 92
अतो रोर ुतादतु े इित सूऽ िवमशः
ु पयँशपूवादटतेः िप, ् पयो ददातीथ तूवात ् ददातेः ‘आतोऽनपसग कः’ इित कूयः। ततः सु ौ आग हे पयोऽट ् , आग हे पयोऽद इित ूिबयादशायां ‘पयस ् अट ्’ तथा ‘पयस ् द’ इित िते सकार े े अटः अकार ुतः ूाोित, अऽ च ूथमूयोगे ‘राूत े च’ इित सूऽण ु ा भवित, ततः गभू ु त यकारोराकार गसं रेफदकारयोः संयोगात प् वू ् ु तोऽनाेकैक ूाचाम’ इन ेन ुतः ूाोित। उभयऽ तिेव ‘गरोरनृ समये उमिप ूाोित। पर ु इदान ुत िसात ् ूथमे ुत े कृ ते ूथमे ् ुताकाराभावात उ ् ं न भवित। एवमेव ितीये उदाहरणे ः उदाहरणे रोः परम अ ् ुतात परमि। अतः उं न भवित। अतः उभयऽ उानापिः ात।् एत समाधानम ् उते शेखरकारेण एकपदवणयसापेात ् ु न उमरं , ‘वा टे ः ुतः उदाः’ इे वासादकपदारसापेात ् ुत बिहरं भवित। एव ‘अिसं बिहरमरे’ इित पिरभाषया अरोा ुत अिसेन ूथमतः उे ुतिसिः। एव ूितयोिगेन ुताौयणसामात ् पूवऽ ािसिमिसमेव बाते, न त ु बिहरािसिमित। अथा ूितयोिगेन ुताौयणसामात ् अिससामा बाधे त ु उात ् परात ् आेऽाकार ‘राूत े च’ इन ेन, अे यकाराकार ् ुत े आे उदाहरणे ु तो’ इित ुत े त ुतोा िसात प् रात ‘गरोरनृ अ ुतपराभावात ् अे उदाहरणे अ ुताराभावात ् उं न ात।् एव तामात प् वू ऽ ािसिमिसमेव बाते न त ु बिहरािसिमित। ् ु अरपिरभाषा वाह ऊठ इ् ित सूऽण ु ूः यत नन े ाते, तात ् अऽ पनः अरपिरभाषा सपादसाायीा वतत।े ता िऽपाा अिसात ् तऽ अरपिरभाषाया अूवृा कथमनया पिरभाषया ुत अिसूितपादनं ु ते अरपिरभाषाा पूवऽ ािसिमनेन िबयते इित। एत उरम बिहर ुत अिसेऽिप न ितः। पिरभाषाा अिसािप बिहर अरं ूित अिसं सवेव। कथिमित चेत ् उते यथा लोके ा अिवमान घटादेः परं ूिवमानूितपादनं ँयते तथा ूकृ ते अरपिरभाषाा अिवमानािप ऽैपािदक बिहरारं
93
सौिमऽ-आचायः
ु ते एव। िक अिसं बिहरमरे इित पिरभाषायाः ूिसूितपादनं य िलमरशां भवित। तेन अर िसात ् अरपिरभाषया त बलवं भवित। अरािसे त ु भो अभावे यथा भोजन ूितपादनं न सवित तत प् िरभाषाा अर अिसे त अदशनात ् ूितपााभावे कं ूित बिहर अिसं ूितपाेत। एव यिद बिहर ुत अिसिः न भवेत त् िह अऽ उ िसिः न ात।् अऽ शोदेित यत ् नन ु अ ुतः इित ूितयोिगेन ुताौयणसामात ् े िविहत अिस बाधः िबयते तथ ैव अिसं यथा पूवऽ ािसिमित सूऽण बिहरमरे इित पिरभाषाबोिधत बिहरािसािप बाधः कुतो न भवित। ु ते अ ुतात इ् ित पदे ूितयोिगेन ुत आौयेण येन नाूाे यो त उरम ु पािणिनना सााािरतात ् िविधरारते स त बाधको भवतीित ायेन पनः े िबयमाण अिस ैव बाधः ूेन के वलं पूवऽ ािसम ् इित सूऽण िबयते न त ु बिहरािस। पर ु पूवऽ ािसिमित सूऽ ं यथा सवदा ुत अिसं ूितपादयित तत ् अिसं बिहरमरे इित पिरभाषा सवदा ुत अिसं न ु ूितपादयित। तथा च एिह सॐोत३ अऽ ािह इादौ त ु एकवामाऽसापेात ् ुतोऽरः भवित। िभवााकारसापेात ् उं बिहरं भवित। एतेन अऽ पिरभाषया ुत अिसिः नाि। एव पिरभाषाूितपािदतािस बाधः अ ुताहणसामात ् न भवित इित भाे िमित। एतेन ूकृ तसूऽ े अ ुताद ुत े इित सूऽकरणं साथ किमित।
७. उपसंितः
एवं पयालोचन ेन वं ु शते यत ् सऽू ऽे िन ्पवू ऽ ािसिमित अिसं न ूवतत।े तेन ुत िऽपाां िवमानेऽिप त अऽ न अिसापिः। एव सूऽ े पदानां बधा वैयापिपाेपऽे िप सवषां मते ूितपदं साथ कमेव। तेन अतोऽित इािदपं यत ्लाघवं ात ्इित पूवप ििभः आेपः कृ तः त ु सवः िनराकृ अतो रोर ुताद ुत े इित सममं सूऽमेव करणीयम इ् ित ूितपािदतम।् त ् पासेन आलोिचतिमलमितजन ेन। ु आेपिसािवचारािदपरःसरम उ -H94
ूिसपािणनीतराकरणानां ूाहारसूऽिवमशः * ु सिजतमाइितः
पािणनीयाकरण ूारे ‘अइउण’् इार ‘हल’् इित यावत ् माहेरसूऽािण सिवेिशतािन। ाकरणशाे एतेषां चतदु श सूऽाणां चतदु श ् रसमाायः वणसमाायः माहेरसूऽ ं िशवसूऽ ं िशवसूऽजालं ूाहारसूऽम अ चेि नामारम।् अरसमााये रनादीनां भेदः तया ूितभाित। ु तथािह पतिलना उम–् “एषा ाचाय शैली लते, यजातीयान ,् ु जातीयेषपू िदशित अचोऽ ु हलो हस”ु 1 इित। अ भा ताय त ु ाम आचायः कै यट आह– “यथा लोके ॄाण ैः सह ॄाणा भोे िवविरतक िऽय ैः सह िऽया इित एविमहािप आचायण वणा िनिदा इथ ः”2 इित। ् ूाहारसूऽाणां ूणेता क इिन िवषये एतेषां चतदु श अि मतान ैम।् सूऽािण महेरादेव अिधगतािन। महेरादागतानीित उते एतािन चतदु श े अिण बवचनिववायां माहेरािण िवमहे ‘तत आगतः’ इित पािणनीयसूऽण इित जायते। अथात ् एतािन १४ सूऽािण महेरात ् अिधगतािन। ोकूमाणेन अधावद ् ीिबयते– नृावसान े नटराजराजो ननाद ढां नवपवारम।् ु ामः सनकािदिसान ए् तिमश िशवसूऽजालम॥् 3 इित। उतक येनारसमाायमिधग महेरात।् कृ ं ाकरणं ूों त ै पािणनये नमः॥4 इित। ु वणानामपु देशो महाभाकार मते वृिसमवायाथ ः अनबकरणाथ ु िबयते। वृिसमवाय अनबकरणं च ूाहार कृ ते एव। ूाहाराय ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, संृतिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
महाभा ूाहारािके , पृ. १३७ तऽैव 3 निके रकािशका, ो. १ 4 पािणनीयिशा, ो. ५७ 1
2
स ुिजतमाइितः
ु सूऽािण इित िवमहे चतथु तषसमासे न ूाहारसूऽािण इित पदिनिः। पािणनीयाकरणमेव उपजीेनादाय साधारणजनानाम ् अे शेनावबोधाय बष ु ूदेशषे ु बहवः पिडताः पािणनीयसूऽािण िवपय ाकरणमान ् ु तेष ु कात-चा-ज ैन ेािदाकरणमाः अपािणनीयाकरणनाा ूिणः। ु ु ूिसिं गताः। अधना कात-चा-ज ैन े-शाकटायन-सप-म ु धबोधसंिसार-हिरनामामृतूभृितष ु पािणनीतराकरणेष ु पिठतािन ूाहारसूऽािण ् यनं ूूयते। उि पािणनीयूाहारसूऽिदशा यथामित िविशम अ
काताकरणम ्
अपािणनीयाकरणमेष ु काताकरणं िविशं ानं लभते। ‘कलापम’,् ‘कलापकम’,् ‘कौमारम’् इादीिन ाकरणा नामारािण। ूिसमि यत ् काितकेयाया शववमणा ाकरणिमदं िवरिचतम।् ु ु ाकरणा ौ पाठौ ँयेत,े लघपाठः वृपाठ। तऽ लघपाठः अनधीताकरणछाऽाणां कृ त ैव ूणीतोऽभवत।् अऽ यिप ूाहारसूऽािण साात ्न ँये तथािप अ ाकरण ूारे मकारैः वणसमाायानां िसं ीकृ कृ त ैः ूाहारैः ाकरणूिबयायाः काय कृ तमि। ् े मकारकृ त ैः ूाहारैरव ाकरणेऽिन ् र-नािमन-सारु न-वग-घोष-अघोष-अः-अननािसकादीनां शानां काय लते। पािणनीतराकरणेष ु काताकरणं िह सवूथमं पािणनीयाकरण ु ूितपािदतम ् अि। ूाहारशैल ा नवीनया पा शानां साधं ् ु अतः अ ूथमे पादे एवं गितम अि– ादौ रः॥२॥ दश िसो वणसमाायः॥१॥ तऽ चतदु श समानाः॥३॥ तेषां ौ ावो सवण॥४॥ पूव ॑ः॥५॥ परो दीघः॥६॥…चेादीिन।
चााकरणम ्
चेण वा चाचायण वा चगोिमना वा ूणीतं चााकरणं पािणनरकािलके ष ु ाकरणेष ु ूिसम ् अि। षडायाकं ाकरणशािमदम।् बौाचायण चगोिमना ाकरणेऽिन ् एकं लं पिरव पािणनीयूाहारसूऽािण एव आिौतािन। अतः अऽ चगोिमना ु तम ् अि। ाकरणेऽिन ् ूाहारसूऽाणां वा पािणनीयतं िह अनसृ
96
ूिसपािणनीतराकरणानां ूाहारसूऽिवमशः
् ् ् २॥ एओङ्॥३॥ ऐऔच॥४॥ एताशी अि– अइउण॥१॥ ऋऌक॥ ् ् ् ् ् हयवरलण॥५॥ ञमङणम॥६॥ झभञ॥७॥ घढधष॥८॥ जबगडदश॥९॥ ् ् ् ् खफछठथचटतव॥१०॥ कपय॥११॥ शषसर॥१२॥ हल॥१३॥ अतः ऽयोदश ूाहारसूऽािण अऽ वत।े ाकरणेऽिन ह् यवरट ् लण ् चेित सूऽयं िमिला हयवरलण ् इित िवशेषपं ँयते। तेन चााकरणे अट ् इित ूाहारः नाीित वं ु शुमः। पािणनीयाकरणे त ु अट ् इित ् ऽू े ूाहारः िः ावतोऽि। एकं ‘शँछोऽिट’ (पा.सू. ८.४.६२) इिन स अपर ु ‘अाु वायेऽिप’ (पा.सू. ८.४.२) इऽ। पर ु शँछोऽिट इ सूऽ ान े चगोिमना अिमित ूाहारेण ‘शँछोऽिम’5 इित सूऽ ं ूणीतम।् सूऽिमदमिप िऽमिु नसतम ् अि। यतो िह पािणनीयाकरणेऽिप अ ु कृ ता वािककारेण अिमित ूाहारः सूऽ ाानकाले उानाथ 6् ीकृ तोऽि ‘छममीित वाम’ इन ेन वािकेन। ‘अाु वायेऽिप’ ु शवाये’7 इित इ ान े अिडित ूाहार ागाय चगोिमना ‘चटु ुतल ु ने णं ूितपािदतम।् तेन अट ् इित ूाहारावँयकता सूऽ ं िवर िनषेधमख न ँयते। िक ु पािणिनना येष ु वैिदकसूऽषे ु अिडित ूाहारः वतः तऽ तऽ चगोिमना कया रीा तत प् िरतं त ु न ायते। यतः चााकरण वैिदकभागो न ूाते।
ज ैन ेाकरणम ्
िजन ेेण ूों ाकरणं िह ज ैन ेाकरणम।् अ ाकरण ु ु ाचाय भवित देवनी। िजन ेबििरित म आचाया नामारम।् दिणभारते ज ैनसदायानां मे ाकरणिमदं ूचिलतम ् आसीत।् ज ैन ेाकरणे यिप अइउणािदूाहारसूऽाणाम ् उपिितः न ँयते तथािप ूाहारिविहतानां कायाणां बशः ूयोगो दरीँयते। अतः ूिसात ् देवनाचायण ाकरणेऽिन ् ूाहारसूऽािण नोििखतानीित मे मितः। यतो िह तऽ ूाहारिवधायकम ् ‘अेन ेतािदः’8 इित सूऽ ं ँयते। अतः चा. ६.४.१५७ वा. ५०२५ 7 चा. ६.४.१३२ 8 ज ै. १.१.७३ 5
6
97
स ुिजतमाइितः
एवं वं ु शुमः यत ् आचायण ूाहारिवधायकं सूऽ ं ूणीय ूाहारसूऽािण तेन ीकृ तानीित ािपतम ् अि। ाथ पािणनीयूाहारसूऽायािौतािन कािनचन कायािण उिे। यथा– ज ैन ेाकरणे अण ् इित ूाहार ‘रोऽण ् उः’9 इिन ् सूऽ,े इाहार ‘इकौ’10 इिन ् सूऽ,े अूाहार ‘िेऽिच’11 इऽ वहारः ँयते।
शाकटायनाकरणम ्
ज ैनाचायपाकीितिवरिचते शाकटायनाकरणेऽिप ऽयोदश ् ् ् २॥ एओङ्॥३॥ ऐऔच॥४॥ ूाहारसूऽािण ँये– अइउण॥१॥ ऋक॥ ् ् ् ् हयवरलञ॥५॥ ञमङणनम॥६॥ जबगडदश॥७॥ झभघढधष॥८॥ ् ् ् खफछठथट ्॥९॥ चटतव॥१०॥ कपय॥११॥ शषसअंअः क पर॥१२॥ ् हल॥१३॥ े ः अऽ न ैका भेदा ँये। ूथमतः अिन ् पािणनीयूाहारसूऽ ाकरणे ूाहारसूऽषे ु ऌकार महणं नाि। वणसमााये ऋकारे सिप पृथक ् ऌकारोपदेश ूयोजनं न ा आचायण ऌकारोपदेशो न कृ तः इित ् ि। ितीयतः ‘हयवरट ्’ ‘लण’् चेित मे। यतः ऋकारऌकारयोः सावयम अ ् ु सूऽयोः ाने अऽ ‘हयवरलञ’ इित िवशेषसूऽ ं पिरलते। अऽ अनबािप पिरवतनम ् अि। तात ् ाकरणेऽिन ् ‘अट ्’ इित ूाहार उपयोगो नाि। तृतीयतः पािणनीयवणसमााये चतथु वणानां ानं आदौ ततः तृतीयवणानां िितः पिरलते। पर ु शाकटायनाकरणे अ बम पिरवतन ं ँयते। चतथु तः ‘झभञ’् ‘घढधष’् चेित सूऽयं िमिला अऽ ‘झभघढधष’् इित एकं सूऽ ं ूणीतम ् अि। अतः अिन ् ाकरणे ‘यञ’् इित ूाहारः नाि। तात ् ‘अतो दीघ यिञ’ इित पािणनीयसूऽ ान े पाकीिमहाभागः ‘आद ् मतः’ इित सूऽू ं िनिमतवान।् पमतः शाकटायाकरणे ‘झट ्’ इित ूाहारोपयोगाथ आचायण ‘खफछठथचटतव’् इित पािणनीयूाहारसूऽ िवभागं कृ ा सूऽयं िनिमतम ् अि। एकं ् षतः अऽ शषसर ् इित पािणनीयूाहरसूऽ े ‘खफछठथट ्’ परं िह ‘चटतव’। ज ै. १.१.४८ ज ै. १.१.१७ 11 ज ै. १.१.५९ 9
10
98
ूिसपािणनीतराकरणानां ूाहारसूऽिवमशः
ु अनार-िवसग -िजामूलीय-उपानीयानामिप अभावो ँयते। पर ु िऽमिु नाकरणे वािकैः एते वणा संगहृ ीताः।
सरतीकठाभरणम ्
भोजराजेन एकादशे बै शतके सरतीकठाभरणम ्नाम ाकरणमः ूणीतः। भोजः मालव नृपः आसीत।् सरतीकठाभरणम ् इेकेन ैव नाा भोजेन ाकरणशा अलारशा च मयं िवरिचतम।् अाायीवत ् सरतीकठाभरणेऽिप अौ अायाः, ािऽंश पादा ँये। ाकरणेऽिन ् भोजेन ऽयोदश ूाहारसूऽािण उििखतािन। तािन च– ् ् ् ् २॥ एओङ्॥३॥ ऐऔच॥४॥ अइउण॥१॥ ऋऌक॥ हयवरलण॥५॥ ् ् ् ् ञमङणनम॥६॥ झभञ॥७॥ घढधष॥८॥ जबगडदश॥९॥ ् ् ् ् खफछठथचटतव॥१०॥ कपय॥११॥ शषसर॥१२॥ हल॥१३॥ ् े ः एकिन ान े एव अऽ वैषं पिरलते। अतः पािणनीयूाहारसूऽ ् ‘हयवरट ्’ ‘लण’ चेित पािणनीयूाहारसूऽ ाने ‘हयवरलण’् इित एकमेव ु ोऽि। सूऽम ् अऽ ँयते। अतः ‘अट ्’-ूाहारः अिन ् ाकरणे नोपय ् ि। ाकरणिमदं ूायशः पािणनीयतं चातािौ िवरिचतम अ
् ु सपाकरणम
् ु िवुलावतंसमहामहोपाायपनाभदूणीतं सपाकरणम ु अपािणनीयते सपिरिचतम ।् अाायीमािौ िवरिचतिमदं ाकरणशाम।् ् तथािह ाकरणेऽिन अायबमेण िवभागो ँयते। वदेश े ाकरणाािधकं ूचलनमासीत।् ाकरणेऽिन ् पनाभदेन ् पािणनीूाहारसूऽािण साात नोििखतािन। पर ु तेन ूायशः ु पृथया संासूऽःै ीकृ ताः। यथा– ‘अचोऽे पािणनीयूाहारा एव सपे ु हल’् (१.१.२), ‘खयािदयं वग’ (१.१.३), ‘तृतीयो जश’् (१.१.४), ‘त ् ् ् ् झष’ (१.१.५), ‘झय वगऽङम’ (१.१.७), ‘यवरलो यण’ (१.१.८), ‘शषसाः शर’् (१.१.९) चेादीिन। अतः पािणनीयूाहारसूऽािण िवहाय पनाभदेन कीयरीा संय ैव पािणनीयूाहारा आिौताः ाकरणे। अऽैव अ ाकरण महम ् अि। अतः पररया तेन पािणनीयूाहारसूऽायेव ीकृ तानीित वं ु पारयामः।
99
स ुिजतमाइितः
मु धबोधाकरणम ्
े े एकदा अपािणनीयाकरणमेष ु मु धबोधाकरणं ौेतमम।् वेदश ु मु धबोधाकरण ूचलनम ् समासीत।् अधनािप वे ाकरणा ूभावो दरीँयते। बोपदेवने ाकरणिमदं िवरिचतम।् बै ीयऽयोदशशतके ु ाकरणा रचना अभविदित अनमीयते । अऽ दश अायाः चार ु पादाः सि। पािणिनाकरण चतदश िशवसूऽािण मु धबोधे दश जातािन। तािन यथा– अइउऋऌक॥१॥ एओङ॥२॥ ऐऔच॥३॥ हयवरल॥४॥ ञणनङम॥५॥ झढधघभ॥६॥ जडदगव॥७॥ खफछठथ॥८॥ चटतकप॥९॥ शषस॥१०॥ बोपदेवने मु धबोधे साकेन चािरंशत ् ूाहारसंाः ीकृ ताः। ताः यथा– अक ् अच ्अव ् अम ् अब ्इित प। इक ् इङ् इच ्इल ् इित चतॐः। ऋक ् इेका। एङ् एच ्एह ् इित ितॐः। ऐच ्इेका। हल ् हव ् हस ्इित ितॐः। यल ् यम ् यप ् इित ितॐः। वस ् इेका। ञम ् ञप ् ञस ् इित ितॐः। णङ् णम ् णप ् इित ितॐः। झभ ् झब ् झप ् झस ् इित चतॐः। ढभ ् इेका। जब ् इेका। खथ ् खप ् खस ् इित ितॐः। छत ् इेका। चक ् चप ् इित े। शस ् इेका। एतेषां ु अक ् अच ् चािरंशत ् संानां मु धबोधे यथाानं ूयोजनं ँयते। तऽ पनः इक ् इङ् इच ् ऋक ् एङ् एच ् ऐच ् चेतषे ां ूाहाराणां अाः कङचवणाः न े इंेन लोपो जायते। पर ु गृे। कङचवणानां ‘इत ् कृते’12 इित सूऽण तऽ अविशेष ु ूाहारेष ु अवणानां महणं ँयते। यथा यल ् इित ूाहारे अलकार महणं भवित।
ौीहिरनामामृताकरणम ्
वैवाकरणपररायां हिरनामामृताकरणं िविशं ानमावहित। ु सवतः ौीपगोामी लघहिरनामामृ ताकरणं िवरिचतवान।् मेऽिन ् अौ ूकरणािन ँये। ाकरणिमदं ा ौीजीवगोामी बृहदाकारेण ३१९२ सूऽसमितं ौीहिरनामामृताकरणं िवरचयमास। ाकरणान ेन ु साकं ौीहिरनामसंकीतनपपयाज न ं हिरनामामृताकरण ूधानूयोजनम।् ौीजीवगोािमना ौीहिरनामामृताकरण ूारे एको नवीनः वणबमः
12
म.ु बो. ४ 100
ूिसपािणनीतराकरणानां ूाहारसूऽिवमशः
उििखतोऽि। त मते अयं वणबमः नारायणाूतोऽभवत13् । स वणबमः अऽ िवतते– अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ॡ ए ऐ ओ औ अं अः॥ क ख ग घ ङ्॥ च छ ज झ ञ॥ ट ठ ड ढ ण॥ त थ द ध न॥ प फ ब भ म॥ य र ल व श ष स ह ॥ पर ु ौीजीवगोािमना ाकरणेऽिन ् हिरनामपरकसंािभः सह तदथयाः पािणनीयसंा एव ृताः।अधावद ् हिरनामपरकसंािभः सह तदथयाः पािणनीयूाहारसंाः संकिलताः सि– हिरनामामृतसंाः सवरः दशावतारः ईरः ईशः अनः चतःु सनः ु ः चतभु ज ु हू ः चत ु नः िवज बलः िवगु णः हिरवेणःु
पािणनीयसंाः अच ् अक ् इच ् इक ् अण ् इण ् उक ् एच ् हल ् रल ् मय ् ञम ्
हिरनामामृतसंाः हिरिमऽम ् हिरगोऽम ् शौिरः वैवः गोपालः यादवः हिरकमलम ् हिरखः हिरगदा हिरघोषः िवदु ासः सातः
-H-
13
संासिूकरणािदमं सूऽम ् 101
पािणनीयसंाः यण ् शल ् शर ् झल ् हश ् खर ् चय ् नाि जस ् झष ् झय ् खय ्
वैयाकरणालािरकािभमतं िनतम ् कृ गोपालपाऽः*
उपोातः
् कारमयं ात इ् ंु दिडना– शाितिरिमदं जगत अ ु इदममः कृ ं जायेत भवनऽयम ।् यिद शायं ोितरासंसारं न दीते॥ [काादशः १/४] कायं शः इित िवषये िवते िवषां िवूितपिः। शािकनये ु ’ इित िनः शः इित पे ‘ूतीतपदाथ कः लोके िनः शः इते समाधानम।् ोटाक इित पे त ु ‘येनोािरतेन साालाल ू ककुदखरु िवषािणनां सयो भवित स शः’ इित, अथवा ‘ौोऽोपलिबिु िनगाः ूयोगेनािभिलतः आकाशदेशः शः’ इित। ोटपः िनप ििवधः शः इित शािकमतम।् ाकः वणाकः ििवधः इित तािक कमतम।् ाक श वहारः एव लोकचालकः। श अिभिः नेः ु भवित। ूाकृ तवैकृतभेदात ् िनः ििवधः। आलािरकमतानसारं िननाम कािवशेषो ः वा। िनिवषये शािकिसाः आलािरकिसाैः सह िचदेकपः िच िवः भवित। ूबेऽिन ्तषे ां िसाानां यऽ सां वैषं च िवते तव िवमृँयते।
शािकमतम ्
ु । तऽ िनः ििवधः ूाकृ तिनः न ेः शािभिभवतीते वैकृतिन। ूकृ ाथ बोधन ेया भावेन वा जातः ोटकः ूाकृ तो ु । अथात ् येन िनना ूाथेन ोटोपलिभवित स ूाकृ तो िनिरते िनः। तथा चोम–् “ोट महणे हेतःु ूाकृ तो िनते।”1 इित। ूाकृ ताातो िवकृ ितिविशिरायी वैकृतो िनः। येन चोपलोऽिप स ूिचततरकालं यावपलते स वैकृतो िनः। तऽैवों – ् कानशैिणकशोधसंान * शोधाऽः, ाकरणिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
ु अयं अयं कािरकाभागः बऽ मिु ितमेष ु वापदीयकािरकाेन सहृ ीतः पर ु वतः ् ािडिवरिचता कािरका इित िवपितां मतम। 1
वैयाकरणालािरकािभमतं िनतम ्
शोमिभे ः वृिभेद े त ु वैकृताः। नयः समपु ोहे ोटाा त ैः न िभते॥ [वापदीयम १् /७७] ु “ोटः शः, िनः शगणः” ु वतः इित यं भाकार आह तपराल इित सूऽभाे।
आलािरकमतम ्
िनशाथ िनधारणं िनकृ ता आनवधन ेन ैव ालोके कृ तम–् यऽाथ ः शो वा तमथ मुपसजनीकृ ताथ। ः कािवशेषः स िनिरित सूिरिभः किथतः॥2 इित। वृिभागे स एव तदथ ूितपादयित– “यऽाथ वािवशेषो वाचकिवशेषः वा शो तमथ ः स कािवशेषो िन”3 िरित। िक थ ूितपादककािरकायां तमथ िमित पद ीकरणं पूव तेन ैव धािय। तथा– ु ूतीयमानं पनरदे व वि वाणीष ु महाकिवनाम।् ु 4 इित। यिसावयवाितिरं िवभाित लावयिमवानास॥ तमथ िम आशय ु स ूतीयमानः ाः सरस अथ ः यो िह ूितभाजः िक महाकवीनां वाणीष ु वाािौतः अलारािदिभः यथा िह अनास ु अवयवसिधानाितिरं िकित ् लावयं ँयते तत।् वााितिरं िभं व ु य ूतीयमानम।् उं च ालोके – सरती ा तदथ व ु िनःमाना महतां कवीनाम।् अलोकसामामिभनि पिरुरं ूितभािवशेषम॥् 5 इित। िननामोमं कािमित आलािरकसदाये ूिसिः। पर ु िनशेन के वलं कामाऽ ैव न महणिमित आलािरकाः। शः अथ ः तयोः ापारािप ु िनपदवााः। िनश िलः यः अथ ः तत एव प अथाः ु जाये। तथा िह प यः– नतीित िनः, नतीित िनः, ते इित िनः, ते अनेन इित िनः, ते अििित िनः। नतीित ालोकः १/१३। ालोके ूथमोोतः। 4 तऽैव १/४। 5 तऽैव १/६। 2
3
103
कृ गोपालपाऽः
यः िनः स कः शः। नतीित िनः कः अथ ः। ते इित ु िनः ः अथ ः। अ च ऽयो भेदा रसिनः अलारिनः विनः। ु ु ु े एष भेदष रसिनः मः। ते अनेन इित िनः श नाापारः इथ ः। ते अििित िनः उमं काम ् इेव ं पस ु अथष ु िनश वहारः ँयते। न ेः पिवधाथ स ृ वृिकारः ोलोके ूाह “वावाचकसिौः शाा कािमित पदेँयः” इित। सामातया े या िनशाथ ु ः पर ु स वााितशायी ात।् अथात ् वााथाप ाथ ः अिधकचमारशाली ात ् चदे वे त िनपदवाता। िनसे अिप ताधााभावे त ु िनिरित पदेशः न सवित। उं च ालोके – “न िनयऽ वा त ूाधां न ूतीयते” इित। वायो ूाधािववा च चाोष िनबना। यथा– ु ु अनरागवती सा िदवसरःसरः। ् अहो दैवगती कीक तथािप न समागमः॥6 इित। इादौ ोके यिप नायकनाियकयोः न समागमः इाकारकः ाथ ः िनते तथािप तदपेया सािदवसपः वााथ ः एव चमारः भवित। अतः न ेदं िनकाम।् कारणं िह अऽ सामिप ूतीतौ वा ैव चाम ् उष विदित त ैव ूाधािववा। अतः वााितशायीाथ ः े या अिधकः रमणीयः। वााथाप
ं ोटवादः न ेमूल
् ादथ ुिटतो भवित स शः ुटित अादथ ः इित ोटः अथात य ोटः। िनोटौ श ैव भेदयम ्इित वैयाकरणिनकाये ूिसिः। यथाह आचाय भतृह िरः वापदीये ॄकाडे– ावपु ादानशेष ु शौ शिवदो िवः। ु ते॥ [वापदीयम १् /४४] एको िनिमं शानामपरोऽथ ूय ु ितः बमरिहतः शः, ोटः अथवा िनः श ौवणेन ौोतृबौ अिभो भवित ततः अथ बोधं जनयित। एव ोटः ः, िनः कः। वाे पदािन ूिवभ पदे च ूकृ ितूयिवभागं किया तदथ वाचकं चाोष िनबना एव वायोः ूाधािववा इित ूसे ालोके ूथमे उोते ूदिशतः अयं ोकः। 6
104
वैयाकरणालािरकािभमतं िनतम ्
ाकरणशाे ूितपािदतम।् तऽ वणपदवाभेदने ोटिधा। तऽािप ु जाितिभेदने पनः षोढा। अखडपदोटः अखडवाोटेित ु ः त ैव लोके अथ वहारात ् आह अौ ोटाः। तेष ु च वाोटो म तेन ैवातसमाे। ायभाकारः भगवान ् वाायनः आह ायभाे– ु तेित ूादिश ‘पदसमूहो वाम ् अथ समाौ’ इित। िक वाोट ैव म कौडभेन तदीये वैयाकरणभूषणसारे ोटिनणयूकरणे– ‘वाोटः अितिनष िततीित मतिितः’ इित। तऽ ोटे ष ु वाोटाितिरानाम ् ु म ्इित सवजनिविदतम।् अवावम ्एव। शािकनये वाोट म यतो िह शिमाहकिशरोमिणना वृवहारेण लोकानां ूथमतो वाे एव शिमहः। वतु अखडवाोट एव अतो गा ीकायः। िक अखडोटीकारे वापदीयकािरका ूमाणीभूता– पदे वणा न िवे वणवयवा न च। वाात प् दानामं ूिववेको न कन॥ [वापदीयम १् /७३] ु ोट एकः अखड। अौ ोटा इित भेद ु औपािधकः। वतः ु आलािरकािभमत िनत मूलं वतः वैयाकरणसदाये ् ु सूिसः ोटवादः। सवशामूलात ूथमे िवांसो वैयाकरणाः इित आलािरकै रिप ीिबयते। उपासनीयं येन शां ाकरणं महत।् ूदीपभूत ं सवासां िवानां यदवितम॥् इित ृा सविवास ु ाकरण महं म।् ोटो िनः, नाऽ प ैवापयभाव अवगते। नाऽ िकिमिनधारणम।् ् ोटे बमूतीितः जायतेनौ एव पौवापयभावो भवित। ततः न ेः पौवपयात यथों वापदीये– नाद बमजा पूव नापर स। अबमः बमपेण भेदवािनव गृते॥ [वापदीयम १् /४८]
मत ैं वैम
के चन िवांसः िनवणयोः अभेदं ूितपादयि। यथों च काूकाशे ‘बधु ैवयाकरण ैः ूधानीभूतोटपक श िनिरित वहारः कृ तः’। 105
कृ गोपालपाऽः
ूितणपिरणािमनो िह शाः ूथमणे उे ितीये िति तृतीये च नँयि।7 अथात ् ूथमणे उो शो मूधानीकृ ु ादयित। तऽ ूथम श नाशः एव भवित। िनरिप ितीयं शम मूधानीकरोित।8 वैयाकरणाः ौूयमाणेष ु वणष ु िनिरित वहरि। ौोऽशुलीपय ं ु सान ेनागताः अाः शाः ौूये इित ूिबयायां शजाः शा इे । ते च शाः िनशेनोाः। यथों वापदीये– यः संयोगिवभागाां करण ैपजते। स ोटः शजाः शाः नयोऽैदाताः॥ [वापदीयम १् /१०२] इित कः शः िनिरित वि॑यते। एव घटािदिन॑ादानीयः ु अनरणनाोपलितो ोऽथ िनिरित वतः। तथा ौूयमाणा ये वणा ु नादशवाा अबििनमा ोटािभकाेे िनशेनोाः। यदाह ् तृह िरः वापदीये ॄकाडे– भगवान भ ु ैथा। ु ूय ैरनपाे य ैम हणानगु य े [वापदीयम १् /८३] िनूकािशते शे पमवधायत॥ इित कः अथ ः िनिरित पः। एवं कौ शाथ िनशनोौ ु त।े वैयाकरणनये। तमानतया आलािरकै रिप शाथ कौ इे ् िभौ ु येषां वणानाम ु ारणमािभः िबयते तेषाम अ वैयाकरणमतानसारं िुतिबलितािदभेदो भवित। एवं शोारणभेद े अिप अथ भेदो न भवित। ूाकृ तवैकृतभेदात ् श पयम।् िुतिवलितािदवृिभेद ु वैकृतनौ भवित। इं ौूयमाणवणोारणेन ूिसापाराितिर िुतिवलितािदवृिभेदने अिधकापार ीकारः वा कतः। एवायमितिरापारोऽिप िनिरित वैयाकरण ैः ीकृ तः। एतदादाय ैव आलािरकै रिप अिभधािदशपारान ् पिर एतिदिरः नाापारोऽिप ीकृ तः। ् िन ् इदं तािक काणां मतम।् अऽ शपदेन िनः गृते। तऽ िसाािवरोधात व् यम अ मते दोषं न पँयामः। 8 यऽाथ ः शो वा तम ् अथ म ् उपसजनीकृ ताथ ः कािवशेषो स िनिरित ु बध ैते। 7
106
वैयाकरणालािरकािभमतं िनतम ्
ालोक दीिधितटीकायां ूों “सममपदूम ् अरेण शाबोधो न सवित। वणानाम ् आिवभावितरोभावयोः आशभु ािवेन ैकदा अनेकवणाकपदूं त ु घटम।् ताद ् ममानादािभं िनमखडाकं शपं शाबोधोपयोिगनं ोटं तकं ु ् अवोचन।् पात ् तदनयाियन ममानादप िनं शािकाः पूवम आलािरकामािर ाथ कं शाथभयं िनम ् आिरित न ेयम ् ् 9 इित। अपूवाऽसिवनी कना। नाीह भूयः परीाूयोजनम।” भाषावैािनकानां मते श पयं ूथमं बााथ ः िनः, ितीयं च आिरकाथ ः ोटः। परं िनरेव अािरकाथ ः आलािरकमते इित मतभेदः अऽ वं ु शः। आलािरकािभमतं िनतं वैयाकरणािभमत ोटत अं सामीम ् आवहतीित बहवो िवांसः आमनि। शािकसदाये यथा मूलभूत ं तं ोटतं तथ ैव आलािरकसदाये मूलतं िनतम।् रसािदपः एव काे जीवनाधायक इित कथनाथ िनकृ ता ‘कााा ु इित रामायणािदूाचीनिववृा मतं िढीकृ तम।् स एवाथ था चािदकवेः परा’
उपसंितः
यथा िविभवणौवणेन शाबोधो न भवित, शाबोध ोटे न िनना वा भवित तथ ैव वााथ स ृ अिप का सौयूतीितः न भवित, त के वलं ाथन िनन ैव। िनः शः, िनः कािमित वैयाकरणालािरकसदायगतः रााः10 । एवं यिप िनपद अथ ः ु वैयाकरणालािरकिदशा िभः तथािप िगते अथ सां िवते इित मे ालोकदीिधितः, पृ.– ४७। ु । तात ्िनः शः कोऽयं श इित ूे ूतीतपदाथ कः लोके िनः शः इते इाह पतिलः महाभाे पँपशािके । तपराल इऽ सूऽ े ‘िसं विता वणा वुिराचिरतवचनात वृ् यो िविशे’ इित काायनूणीते वाितके स एव ूाह ‘एवं तिह ोटः शः, ोटावान ेव भवित, िनकृ ता वृिः’ इित। तथािह एतिनी कािरका– िनः ोट शानां िन ु ख लते। अो महां के षािभयं तभावतः॥ इित। इमां भाोिं सग ् िवचाय हिरणा ममाननादािभ श ोटाकता ॄपता िनता, ाक च तािनता ूितपािदता। 9
10
107
कृ गोपालपाऽः
् ातम।् काे सारभूत ं तं मितः। इदं च िनतं तदाये मूधािभिषम ज िकिमित िजामानाः समीकाः सूाितसू ं तं पिरशीलयि ापयि च। अत एव िनशवहारे अयमेव िवशेषो यत ् क शाथ यगु ल कृ ते नाापार कृ ते ाथ कृ ते कािवशेष कृ ते च िनश वहारः सवतीित आलािरकसमयः। -H-
108
ु वय गजानन-बालकृ -पळसले ‘भासोऽहासः’– समीणम ् ु िजेनः* शॅ
उपोातः
यथा कािलदासागाथं यावदलि कािविा पररा लौिककु संृतसािह तथ ैव सिवंशरवषा दतनकालं यावािहं गीवाणवाया िलिखतं, तऽ न ैके ूौढा िवदधाथा चोदीयमानाणाेजिनो ु िवांसः ूकटयि शावैभवमाथा च कवयि परःशतं सकवयो िनबि च िविवधान ् मान।् तऽ िविवधग-प-ना-ूबािदिनबन ैः ु सराः साधकाः नवीनसािहमागाणां सिविहता एवासन ् महारावाा ु वयाः। आजाितकाितभाजो गजानन-बालकृ -पळसले
गजानन-बाल सािहकृ तयः
ूितभा िह का ूधानं कारणम।् ूितभा तावारसंारिवशेषः। तां िवना कां न ूसरेत, ् यिद वा ापहासादं भवेत।् तं कै िदालं कािरकै ः– किवं जायते शे वत ऽे ासयोगतः। ु गिरयसी1 ॥ ु त चािनौ ि ु ु था अथात ् ूितभातः किवोिः, िरे व काचाहेत चाासो वृििनदानम।् एतेषां कारणानां िवरलसमयाधारिवशेषोऽयं ु महाभागः। पळसले ूितभा िधा िवभा– कारियऽी भावियऽी चेित। ूितभाितय ैकऽ िवरल आधारो िह गजाननः। तऽ त कृ ितिवभते िधा– शाीया, इतरा चेित। त शाीया माः के वलं ाकरण-वेदािदशाायवल रिचताः। ते यथा– * सहायकाचायः, संृतिवभागे, गौडविविवालये
ु संृत सािह (१९१०-२०१०) छोटग ओ नाटक, ऋताचोपााय (सा०), आधिनक पृा १९३ 1
शुॅिजेनः
a) Sanskrit Dhātupāthas: A Critical Study b) A Concordance of the Sanskrit Dhātupāthas c) किवकिुमः (वोपदेवीयो धातपु ाठः) d) Verbal Forms in the Ṛgveda (Mandala 6) ु नाकै ितहािसकपिरचयः) e) यभु ातः संृतं ूित (संृत तल ् f) Sixty Upaniṣads of the Veda (डायसन-कृ त-जमन-म ु अनवादः) g) संृतचा इितहास आिण पूवि तहास (मराठीाानमाला) ु h) संृत-भाषेा काही समांवर आधिनक भाषाशााने टाकलेला ूकाश (मराठीाानमाला) i) वैिदक भाषेा जडणघडणीचे काही प ै (मराठीाानमाला) J) महाभादीिपकायाः कितपयखडानाििककसादनम ् ् ान ् ितिराे च परःशताः संशोधनलेखाः। एतान म इतराः नाम सािहकृ तयः। तऽ–
ु 1. अनवादाः अ) ऽीिण काािन (ारकरमूलािन)–
ु ा ि १. अिजा २. कमला ३. तक (शारदायां पिऽकायां ूकािशतािन)
आ) नाटकािन–
१. ॅातृकलहः २. अथातो ानदेवोऽभूत ् ३. धेय ं गायनी कला ४. यदा रायगा जागित ु लितः ६. अं यगु म ् ५. अऽ मृिव
2. मौिलः अ). नाटकािन–
१. समानम ु वो मनः २. धोऽहं धोऽहम ् ३. भासोऽहासः ४. उि, कौेय!
110
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
आ. चिरतकाम–्
१. िवनायक-वीरगाथा २. िववेकानचिरतम ् इ. महाकाम–् १. वैनायकम ्
गजानन नासािहम ्
गजाननः जीिवते कारियतृूितभाूभावादेव मौिलकं नाटकिऽतयं ससज। तािन यथा– ‘भासोऽहासः’, ‘समानम ु वो मनः’, ‘धोऽहं धोऽह’ेित। ूितनाटकं िवषयिवासगता नवनवीनं, तूपूिरतं, दयिश च। नाटकऽयिमदं साितककाल सवािण नाटकाितशेत े ल े बन ेन। िक ु एतदिप ीवु ं यत ू् ेकं नाटके ष ु िवषयगतं वािङ्गकयोरपूवम वैिवं िवलसित। के नािप नािवषयेण समिमतरनाटकानां कुऽािप साँयं नासीत।् अिप च, दरीँयते ूितनाटकं कवेर जीवनबोध-मूबोध-आदशानां ूितफलनम।् ूबेऽिन ् मया ‘भासोऽहासः’ इित ना िवषयगतं नातगत वैिशं समीितमु ीते–
भासोऽहासः
संृतसािहाकाशे भासो िह उलोितेनाभाित। खृियिवंशशतााः पूव भासिवषये ानमासीदाकं म।् वाणभ-दिडकािलदास-जयदेवानां कवीनां सूसमिु ो भासासामां नाकृ ितं पिरायते। संृतसािहे स च वैिवकः किवः। भास नाटकसक राजशेखरेणोम–् भासनाटकचबे ऽिप छेकैः िे परीितमु ।् वासवद दाहकोऽभू पावकः॥ इित। भास नाटकािन समालोचनाकािना दधािप वासवदिमित के वलं नाटकमतमासीिदित नारिसके ष ु िचरपिरिचतो वादः। िक ु नाकृ दां ु मेव भासनाटकानाम ् मनिस सः समदु िे त यमेव गण-दोषपरीणाथ अििदं सोढमासीत, ् उत भिवतं तऽ के नािप कारणारेण? परं नाकिवूसेऽििदकथा ौूयते। तथािह नाटक ूावनायां नाकृ तोिदतम–् “अथ ैकिन ् िदन े सहसा भातम।् भासेन िह रामायण-महाभारताां 111
शुॅिजेनः
कथाबीजाादाय सि अन ेकािन नाटकािन रिचतािन। एकतः तेन कथायां ु यनमिप बिन पिरवतनािन कृ तािन सि। अपरत खलपाऽाणाम ं ृ तेष ु ूिथताेदमऽ सोदाहरणं ूपते।) स करोित। (सवस अिप इदमेव जन रोषकारणं ात?् यदा तावत ् संूिप अिन ् िवंशिततमे शतके ऽिप, रामायणभारतीयकथानां िवकृ तीकरणं तऽानां ु खलपाऽाणाोदाीकरणमन ेकै नानमते , तदा िसहॐवष पूव काले आिकतरया तदानीनया जनतया यिद त सतं ात, ् तिह िकमऽ ् ििदपेय ं कथा वािवकी घटना िचऽम?् तािद नाम भासनाटकानाम अ ात, ् तिह तऽ भासकृ तेन रामायणमहाभारतयोः िवपयासने जिनतः ूजारोषोऽिप कारणं ािदित िवचारः मम मनः बमेण गृहीकत ु ूवृः। नाबीजं लम ्”2 इित। सकृ ाबीजे ुिरते, त िवकासनाथ भासनाटकचबं भूयो भूयः पिठा वृूपः िनधािरतो नाकृ ता। ूसेऽिन ् तिमदमपु योगं वतत े ययदेवदीये ूसराघवे3 नाटके भासं सरा िनमलहाेन ु लतया भासकृ तो रामायण-महाभारतयोिरदं पूव तिु लतवान।् नाटक कथावमू उपयोगः, भासोपं ःखानाटकूणयनम, ् भासनाटके ष ु बशो िनिदः कित ् राजिसंहः, परचबम, ् तऽ वतमाना अपािणनीयाः ूयोगाः, तऽ िचँयमानं ु भरतािदो िभं नाटकतम ्‘भासो हासः’ इित सभािषतूिसा त कीितः। ु े खाह यदकारूेष ं कृ ायं शूयोगो ‘हाो भास’ इथ कः अऽेदम ् ु ोऽि। ूाकृ तभाषायाः किवना वाितराजेन सन नाटका नामेन ूय ु गौडवधकाे भासः लनिमऽिमित नाािभिहतम।् सभािषतसं महेष ु भासीयेन ु ो भासोपािधः, कािलदासेन ु िनिदािन सभािषतािन, ‘लनिूय’ इित िचपय भासनाा सहैव िनिदौ ावौ नाकारौ, बकालोरमनपेिततयोपलो ु दे ं नाटकं भासनाटकसंमहः, भासीया भाषाशैली चेािदसाममीमपु य ूणीतमासीत।् रामायण-महाभारतयोिवषयमपु जी िलिखतास ु कृ ितष ु िकं िकमिप ातं ु नाकृ िरवलनीयिमित ूः आधिनकवाये ऽिप िववाददं जातः। भासः 2 3
भासोऽहासः, ूावना भासोऽहासः 112
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
ु नायं िवषयो ख नपरराया अा आः ूवतियता। तथािह नावे न ैव यातयामतां गतोऽि। ूतु स िकमिप औिचं िबभित। भासः नाटकचबा ूणेता भवत,ु न वा। एतिचारिनरपेमेवतै ाटकं ूणीतमि। परमेतदिप सं यासमपु जी न ैके लेखाः िवमाना आसन।् िक ु भासीयनाटकानामििदमृत े सवषां िवचाराः ूायेण ैकपाः इित नाकतरु ाशयः।
ूं नािवषयिवेषणम ्
नाटकिमदमिऽतयाकम।् ूथमा ानं महाकवेभास गृहम।् गृहोपानशालायां नटराज च शारदाया मूितँ यते। गेह कृ ं वातावरणं भास समृिं वैद ोतयित। ूथमा ूथमे ँये चिरऽेनोपाे तावत ् पिऽंशष वया भासभी संगीता, चतिु रका, शरतः, भासः यं, देवरातेित। ु नाटकावेव ँयते यत ् राजसभायां महाराजः आयपऽाय ् गौरवोपािधूदानेन सानियित। यदा ूभृित पूवि न िदवसे नाटकूयोगावसरे ु राोोिषतं– ‘तत आर कृ ताथ िमवाानं पँयािम। नन पःु सावजनीनात ् ु गणमहणोवाते िकमत ् ीणां ूीितानम?’् 4 संगीता-चतिु रकयोम े भासिवषये कथोपकथनं ूचलित। अऽारे कन पदश-षोडशवष वया बालकः िपऽा पिरः सन न् ािवरचनकौशल शैल पिरात ं ु भाससमीपं समागतः। ु निचके तावत ् तािप नाशैाः पिरानाथ सढं ूयं ा भासं ूथमिशेनािचनोित । उभयोः कथोपकथनादेव नाकृ तो जीवनदशन ं ूितिवितम–् ् मोघदिशनी ु “नां मन िनिखलं जीवनं ा ितमि। के वलम अ िः अपेते, या तत ् लीकुयात।् त के वलं राजूासादे वतत,े िक ु ु पाद हािलक हािलक कुामिप। न के वलं महापषाणां ु पांशल जीवन े, ु ददादीनां जीवन ेऽिप। यिद तव दयं संवदे नामं ात, ् कणामसृण ं िक ु य े मु ।् ात, ् तिह शिस ं जगित औतं ूोतं च इदं नां संव ु यिद एताशं िकमिप नाबीजं कािप लनाूितभ पष 4
भासोऽहासः, पृा– २ 113
शुॅिजेनः
् यमेवािरतम, ् आकािरतं च भवेत।् नाटकं न लेखकः मनिस ुरेत, ् तिह तत िलखित। यं नाटकमेव लेखके न आानं लेखयतीव। नेयं नालेखनिवा ु अापन ेन ला। नाािन पषे इयं भावादेव िवकसित”5 इित। भासः ‘सव ःखं ःखं सव िणकं िणकम’् इित सौगतमतमीकृ ु ु नाम, ् अत एव सवमवे ःखं ॄतु –े ‘ज-मृ-जरा-ािध-ःखदोषान दिश िववेिकनािम’ित मानानामाकमािकानामिप अयमेव िसाः’6 । भासनये रामायण-महाभारतयोम े वतत े कािप अा खिननावूनाम।् किवरयं रामायणमहाभारते नामे अवतारियत ं ु वाित। त नापाऽािण भिवि ाभािवकतरािण सचेतनतरािण सूतरािण मानवतरािण च। आष महाकाितय नाीकरणिमदान महाकवेजवनकायम।् तये लेखके न ु िनमाता संता च। न के वलं जनिचः साननीया, सा कमतानसारं अऽारे आानपिडत देवरातागमनं ँयते नामे। स त ु राः सेशमादाय भाससकाशमागतः। राजा राजिसंहो भासाय उपािधना समं िकमिप ु ण– पािरतोिषकं ूदातिु मवान।् िक ु भासः कथयित ूरे ु ? “क वा ूसादं भहे लमेव सव यम।् िकमाणीयम?् देव सौहादिममेव मिय अखिडतं वततािमेव ु याचे”7 इित। भासो न िह चाटुकारभावजः। तथािह स राजानरोधं हेलया पिरुमलम।् शतशः भीितूदशन ेनािप स िसां ं ु न ेित । एतेन ु तिरऽ न ैम ं ुटं काशते। भासपी संगीतािप भास राामनमते । भासो मते– ‘यिित त् ने सािहे कत ु पािरतम, ् तऽ उपाायो ानिनिधरेव ु हाां िवतरणेन अहम ए् वं संािरतः’8 । कारणम।् तेन ैव शाकलानां म ् माः, उपाायो ु ितीये ँये राजूासादे अनितसभायाम िु वा आसन अ ु ानिनिधः, आानपिडतो देवरातः, नाटककारौ वसिमऽ-सौिमकौ, चाे। ् ् अऽेदमवधेय ं यत नाोव ितीये वष भासीयम ‘अिवमारकिम’ित नाटकं सवृ ेन िनणतम।् तथािह राजा पूवि न ् वरे ौेनााथ भासाय तऽैव, पृा– ४ तऽैव, पृा–९-१० 7 तऽैव, पृा– १४ 8 तऽैव, पृा– १६ 5
6
114
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
ु ‘किवताकािमनीहासः ‘उदयन-कथाकोिवद’ इित गौरवोपािधं ूदवान।् अम इित गौरवोपािधः राा त ै िवतीणः। अिप च, राजा किवराज भास ु ता, संचाराथ च िशिबका ूसादीकृ ताीित कृ ते मािसकी संभावना िगणीकृ समु ोिषतवान।् िक ु भासः ‘सानाद ् ॄाणो िनयम ्उिजेत ्िवषािदव’ इित ु ु ु पािरतोषािदकं हेलया मनवचनं संरन त् गणोकारणं ानिनिधरेव इा ् ु नामहीत सारोऽिप नाम सारेण ूतीः ूीितमादयतीित िधया। भासः सवसमं भणित यत ् स किवयशःूािथ तया गौरवोपािधिविजगीषया काािन नाटकािन न िलखित, परं िन वारयाःूेणया ूचोिदतः सन ि् लखित। ु ितीया चािर ँयािन सि। ूथमे ँये शूमनाः वसिमऽः देवरातमैवामतो गित। उभौ भास नाशैा असारं ूितपादियत ं ु ु े वसिमऽः पयलोचयतः। िवशेषण एतत ् ूितपादियत ं ु यतते याशा सवान ् िविधिनषेधान ् तृणीकृ भासः नाटकािन िवरचयित। स िह नाशापािणिनाकरणेनिभः। स च भासः गणं न गणयित, न ् नसं ु धे, िलं नािियते, िवभीन िवभजित च। देवरातः पदमवेते, न सीन अ ् वष पािरतोिषकं ु कथयित– यिद भासः ूितध न ािह वसिमऽोऽिन ु त।् तदा देवरातोपदेशोऽयं यद ् भासेन सहालापं कृ ा तां पिठा ूामह ु च तऽ िकमिप नवीनं व ु ाेत त् दनिौ नाटकं लेखनीयम।् ितीये ँये भासगृहे ँये भासपटले उपदशािन हिलिखतािन ु पकािन सु ुतया ािपतािन। अि िकं गृहे भास इित ूयन ् सौिमको नामे ूिवशित। तदा भासो िनं सािकं कुवासीत।् शौिमकशारतयोम े भासकृ तीनां मौिलकं चािरिऽकिवशेष पयालोिचतमवतत। तथािह शारतेनोम–् ु “ते ते पौरािणकपषा अऽ तथा ख आचायण उपािपताः सि, यथा ु उपितीव। स कण ैकरसः, मूितिरव कतपूतः , नाटकपठनावसरे साारतः ु पूणावतार इव नारायण, पषोमः ु घनँयामो रामः, स नीितिनपणः, ौीकृ ः, स ‘येन ैव मान ेन समं ूसूतम, ् तेन ैव मान ेन िदवं’ ूयातः यधनः, स अजनु ाथ अीकृ तयाचनालाघवः िशवलो िोणाचायः, तौ बालवीरौ अिभम-ु घटोकचौ, िनजदेहिनरपेः, ूाणयेनािप पूिरतयाचकमनोरथः वदाः कणः, सः अाथ ः ॅातृदवे ो भरतः, स पाितोतादशः राममयजीिवता 115
शुॅिजेनः
ु उपिति। यदा तावत ् सीता– सव एते देहबा इव, जीव इव, अरत ् 9 इित। उि एतेो पठनमाऽायं ूभावः तदा नाटकदशन ेन िकं भवेत”? ु मे भासीयचिरऽाणां वैिशं ेन ूितिवितािन। उदाहरणपरःसरं शारतेन भासीयनाटके ष ु कांित ् ूसान ् तथा नामािन उृ भास ौें ूमाणियतिु मम।् िदाऽमदु ाहरणं तावत ् पराऽनाटके गोमहणूसः यं किवकितः। उभयोः कथोपकथनादेव ूमीयते यासः कुऽिचत ् ान ेष ु रामयण-महाभारतयोः वृाािौ कुऽिचा कपोलकनयानो मनसो ु मेलिया नाचिरऽािण ससज। भासः रावण पितोतातेजोमाननं िः माधर आवतत,े ूितमायामिभषेके च। रामकथामपु जी नाकृ ता भासेन नाटकितयं िवरिचतं वेित पृता ् भासेनोम— “समानाे, न त ु समानादी। िक तयोः अवधारणं िभते। िववा िभते। इितवृिनवेदक तावत ्कथािनवेदन े तायम।् न तऽ हानोपादानयोः ु ण िकित ् हेय ं किदवसरः। तामेव कथां नाीकुवतः कवे ु िववानसारे ् भवित, िकिपादेयम। स ताविऽकारसशः। यथा कििऽकारः िकिँयं ु सामेेण पँयिप िचऽे तावत ् किदेवांश ं परोभागे ूाधाेन िनवेशयित, किृभूमौ िनिपित, कि वजयिप। स एव ूकारः नाीकृ तायाः कथाया ु ण ैकमेव ँयं त ै ैरंशतो अिप भवित। यथा च िचऽकार िददशियषानसारे ु णान ेकै नाटकै ः। अथ वा, ि यत ं ु शते, एवमेकैव कथा िववानसारे िभ ैिऽैदश 10 इतः तावत”् इित। िकयातं नाकृ तावलितिमित िवषये शारत मनिस संशयो जायते। तते कितानां कथानां पिरवतन े भव ु नाम नाकाराः सािधकाराः, ऐितहािसककथािवषये त ु तेषां अिभचािरणी िना भिवतमु हित। भासो मतिमदं ु ु ु ा सौिमक-सीतौ नानमते । वसिमऽोऽिप शारत मतमीकरोतीित ौ हतचिकतौ भवतः। िक ु नाकारो भासः समेवोदारभावज इित कृ ा ु भणित न ूितभां चोरियित कोऽिप वसिमऽवत ।् ाभािवकूितभाया िसिः, ु नानकरणसाा भासीयूितभा। 9 10
तऽैव, पृा– २३ तऽैव, पृा– ३०-३१ 116
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
अऽारे राजकुलादागतो भटः राजदािरकायाः सेशमादाय। िक ु भासः राजदािरकां पाठियतमु ् असमथ ः इित िसां िलिखा पऽं ूदवान ् भटाय। राजका भाससकाशा िशािमित, सा त सािं वातीित कृ ा राजकोपा भयं ूा िनणयो ािपतः। तते ‘वरं वैभवहािनन त ु चािरहािनः’11 । राजूासादे तृतीयँयं संघिटतम।् अऽ राजा राािभयोगपऽािण पठि ् िभयोगपऽं भास िवेन। ु िवचार कुवि। सहसा राो हे वसिमऽकृ तम अ ् आरोपपऽे िलिखतमासीत “यथा राजकिवना भासेन रामायणं महाभारतं च उपजी नाटकािन ूणीतािन सि। एतेष ु नाटके ष ु सवऽ सापलापः, इितहास च िवपयासः किवना कृ तोऽि। एतािन नाटकािन रचयता अनेन भासेन यं िवडनां ु अवे यिद अपराधः िसः नीते एते पिवऽे आष महाकाे। तदिन ् विन ािह यथोिचतं दडं धारियतमु हित देवः। यिद अपराधो न िसेिह यं 12 ु कमिप दडं भोुमहं िसोऽीित िवापना रैसगोऽ वसिमऽ” इित। ु िक ु राजिसंहः आरोपपऽिमदं मनसा महीत ं ु नालम।् देवरातोऽिप वसिमऽ ् पऽममूलकिमित मते असूयामूलकात। तदा राजानमिु ँय देवरात परामशः– “किवराजेन िलिखतािन नाटकािन अऽ आनायियतािन। देवावत ् यं ूभःु नाटकपरीण। शलाकाायेन िऽािण नाटकािन अवलोकयत ु देवः। यिद पूवप ीकरणाथ मिप दोषसाधकं िकिमाणं लम, ् अमतो गा सवलोकसमां परीाम ् आापयत।ु िवपयास े त ु अ िनरथ ककरडके ् वितमेव”13 इित। िवसजनम अ चतथु ँये भासगृहे भासः यमेव– ु शााकारं भजगशयनं पनाभं सरेु श ं िवाधारं गगनसशं मेघवण शभु ाम॥् लीकां कमलनयनं योिगिभानगम ् तऽैव, पृा– ३३ तऽैव, पृा– ३६-३७ 13 तऽैव, पृा– ३८ 11
12
117
शुॅिजेनः
वे िव ं ु भवभयहरं सवलोकै कनाथम॥् भीिोणतटां जयिथजलां गाारराज॑दां कणिौिणकृ पोिमनबमकरां यधनोतसम।् तीणः शऽनु द शरािसिसकतां येन वेनाजनु ः शऽूणां तरणेष ु वः स भगवान ु वः के शवः14 ॥ इित ोकान ् उारयन ् मे ूिवशित। ोकजातम ् ऊभनाटक ु ूितिलिपपम।् ोकानामेषां मौिकसरसरमरं सरलं पर दयिश। भासपा आशयोऽयं यद ् ‘ऊभं यथा िसकठ गायक किद ् अनाहतो ु ने रागः’15 । वयं सव जानीमो यद ् ऊभं िवयोगां नाटकम।् गजाननो भासमख ु नाटक नामे मृँयाूदश नायौिकं समपु ािपतवान–् “न जान े कुतोऽाकं नाशाकारै रमे िनषेधः कृ तोऽि। कनाूाभवं िह ु उम–् नामम”16 । तथािह अिपराणे अपारे कासंसारे किवरेकः ूजापितः। े 17 इित। यथा ै रोचते िवं तथ ैदं पिरवतत॥ कवेनाकृ तो वा ातमिु ँय ैव ‘िनरशा वै कवय’ इित भयते। न के वलं चेतनाचेतनयोधमप िरवतन े एव किवः ूभवित, अिप त,ु स मानवं देव,ं देव दानवं कत ु मते। भासोऽिप न ितबमेः किवः। ूायः सव कवयः यशोलाभाथ मथ ूाये च काािन कुवि। परं भासो वैिवककिवः। त कदािप उपािधलाभेन सोषो न जायते। अऽ भासः आसमीां कत ु वाित। (‘भवत।ु सवः जनदोषाः। तथािप दोषमिप कथय, येन ूितिवधीयेत18 ।) कथं ु – यधन दयपिरवतनम इ् ित संगीतकृ तूोरेण भासो िनरीणं ोते ु ु ो भवित। त “मरणकाले ूासे मनः भावत एवामख ु एवायम।् अतो ु लित। कालगण ु साः सणाः तदानीमु ु ु ि। वैरबिग यधन दयपिरवतन े नातीव आय कतम।् िक, मानशरीरा राजानः तऽैव, पृा– ३९ तऽैव, पृा– ४० 16 तऽैव 17 ् ु अिपराणम 18 तऽैव, पृा– ४१
14 15
118
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
ु ं कृ तम, ् अत ‘येन ैव मान ेन इित त ौा आसीत, ् मानाथ मेव तेन य समं ूसूतः, तेन ैव मान ेन सह स िदवं ूयातः”19 इित। तदथ मेव संगीता मते भासोपं ःखानाटकिमित भरतखडे भासकीितरजरामरा ूाित। िक ु भासः आगािमां धायां भागं महीत ं ु न ेित। अ कारणेन स ु ापयित– “सित लाभालाभौ, ईामरौ, धाूितयोिगते– इदं सव यिु म ु ीडाियत ं ु ूारमि। अेष ु ःखेन दमान ेष ु को नाम िवजयानः? िशशब ु ु अधनाे तावािरतोिषकानमनभव ”ु 20 इित। अऽारे भटः समाग ् ापऽे िलिखतमि– महाराजाापऽं भासाय िनवेिदतवान।् तिन आ “राजकिवभासः अन ेन लेखने ााते, यथा, रामायण–महाभारतिवषयके ष ु नाटके ष ु भासेन ैतयोमहाकायोिवडना कृ ताीित आरोपपऽं राा ूामि। अारोप सवजनसमा परीा ः अपराे राजकुले भिवता। तदानीमाेपूितवचनाथ पसमथ नाथ च राजकिवना तऽ उपातिमाापना महाराजािधराज राजिसंह”21 इित। एकुा भाससंगीतौ िचाितावावेगवशात।् ु राजूासादे तृतीयाारो भवित वसिमऽभासयोा यसभया। ु ायसभायां समपु िता वत े अमा-देवरात-वसिमऽ-ानिनिधु पौरजन-भास-शारत-सौिमकाेित। वसिमऽािभयोगोऽयं यत ् रामायणमहाभारताािौतनालेखन े यः संयमः अिभूेत आसीत, ् त भासेन कृ तम।् अिप च, आष महाकायोिवटन ैव भासेन कृ ता। तते भासनाटके ष ु पदयिवकरणय-िवशेषणिवशेगतिलासािदूमादाः दरीँये। िक ु शारतः अिभयोगाायाथा ूमाणीकृ तवान ् यिु जालैः। ततः ु ु उदाहरणपरःसरं नाशाीयिनयमा उिता भासेन ेित वसिमऽािभयोगः। ु ा ूितितम।् तऽ ‘वािल-दशरथ-यधनानां ु ण अिभयोगपकं य वसिमऽे ु मृँयं रमे ूदिशत ं भासेन। तेन त ु यधनमरणारम ् ऊभं ूणयता पादूहारेण रोिोऽि अयं परंपरापूतो िनयमः’22 । परं “यिद भासेन तऽैव, पृा– ४१ तऽैव, पृा– ४३ 21 तऽैव, पृा– ४४ 22 तऽैव, पृा– ५० 19
20
119
शुॅिजेनः
ु नं कृ तं ात, ् तिह रसापकृ ा भवेिदित त नाशा िनयमानाम कृ ितः। िक ु इमं िवचारं कािचििसकसभा कुवत, न ायसभा”23 इित। भासीयनाटके ष ु महाभारत खलनायकः यधनः, कण महानायक भूिमकायामवतीणः। भासोऽहासो नाम हासिवहीनो भासः। नाटक नायको भासः कन िनभको यः अभलोभेन यशोलोभेन च राजरोषभयाादशतो ु िवतु ो न भवित। तथािह परौीकातर ैषापरायण वसिमऽ िमािभयोगेन भासो राजदडाय दोषभागभूाटके ष ु सवऽ सापलापाद ् इितहास िवपयासा। तथािह ‘यथोिचतं दडं धारियतमु हित’। िक ु भासः समयेऽिन ् ु ो भवे े ासो राः सकाशे माूाथ नां कुयात।् िक ु ूयी नायकः दडा िवू यकठे नोम ‘् िकमथ मायाचना? को वापराधः? न मया कोऽिप अपराधः कृ तोऽि, न च मे कािप मा याचनीयाि”24 ॥ इित। तेन राजरोषभयाास सवषां नाटकानां पाडुिलिपमिसाृ तवः। गंु ूित असीमा भिरासीत ् ु शार। गरोरादश ूित ौावान ्स सवसमं वासवदिमित पाडुिलिपं ु िरता अभवन ् दशकाः– “को संर राािगतः। अिप च, नीरवूेन मख नाम राजदडािप अिधकारः एवं कवीन ् िनयमियतिु मित”25 । अिमे ु ात–े भरतवाम ु कृ तयगु े नाा त ु नारायणः। शंखीरवपःु परा ु िवःु सवण ु ूभः॥ ऽेतायां िऽपदािप तिऽभवनो वाँयामिनभः स रावणवधे रामो यगु े ापरे। िनं योऽनसिभः किलयगु े वः पात ु दामोदरः26 ॥ इित।
भासोऽहासः इित नाटक शाीयपयालोचनम ्
ूथमतः, भासः संृतसािहे वैिवको नाकारः। ितबिमनाेन भास कणभारं तथा ऊभ जगित ाितमलभताम।् नाय ॐा भासोऽिप कािलदासाूव तथा च परं सममेव ाितमवाप। एकिवंशशताामिप तऽैव, पृा– ५१ तऽैव, पृा– ६६ 25 तऽैव, पृा– ६९ 26 तऽैव, पृा– ७२ 23
24
120
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
भास जीवनमािौ काािन नाटकािन च िवरे किविभः। अऽैव भासमाहाम।् गजाननेह पके मूलचिरऽेन भासििऽतः। त जीवन मूलमु ँे यमेतत–् ूितभया सानं लते चे रम, ् िक ु आदशहीनतया ाथ परेन च यशोलाभे त मितनाि। त छाऽ शारत गंु ूित ु ौा भि सततमेवाािभरािप अनसरणीये । भास पी संगीता ु ु सदा पितिना चानगता। सा सदा भास िसाान ् अनमते । िक ु ु गजानन ेनाऽ वसिमऽ नञथ कं िभधिम ाथािे ष चिरऽं मनोतयाितम।् चिरऽिचऽणे गजाननो वभूव कुशली नाकारः। नारचनायािरऽमेव ु मु ँे यं चिरऽिचऽणेन किवशे ः ूदशनम।् अिन ् ेऽ े ूधानम।् कवेम ु पादः अमणीः। गजानन-बालकृ -पळसले ् ूसं सीनां यथोिचतं ूयोगकार। ितीयतः, गजाननः नाेऽिन स का उयावत–् ‘िक ु वरं वैभवहािनः, न त ु चािरहािनः’ (ितीयोऽः), ु ‘अानं भयावहम’् (तृतीयाऽः), ‘ििवधं ख सम।् वगतं कागत’।(तृतीयोऽः), ‘अनपरता िह किवकृ ितः’, ‘पूमान इव जनगौरवमिप पिरहायम’,् ‘कामं जनः नावीिूयः, न त ु बाििसंहः’ (तृतीयोऽः)। तृतीयतः, िवनाथः सािहदप णे िनगदित – ‘नामकरणं नाटक ाद ् गिभताथ ूकाशकम’् 27 इित। अथात ् नाटक नाा नाटकागत ाथाः ु ं घोिषतवान।् ूकािशता भवि। अिन ् नाटके भासः राशे िवेन य ऱावायां ानिनिधिरित ौेसानं हेलया वती। अऽ ‘भासोऽहासः’ इित शबाथ ावत ् ‘हासिवहीनो भास’ इित। भासपा संगीतयोम–् ृ ः’28 इित। िवशयगता ‘किवताकािमाः हासो भासः यम ् अहासः संव नाटका नामकरणं यथाथ िमित मामकी मितः। चतथु तः, नाशागतान ् िविवधान ् रााान ् ूसबमेणाऽ पयालोिचतवान ् नाकारो गजाननः। एतेन ूमीयते यिप स ाकरणवेदािदशाेष ु िनातः, परं नातेिप त समानं दां वतत।े अवाचीननाकृ िपेितािन भरतूविततािन नाी-ूावना-पताका27 28
सािहदप णः (षः पिरेदः) भासोऽहासः, पृा– ६९ 121
शुॅिजेनः
ूवेशक-िवकादीिन नातािन। अिन ् पके यािभँयते भरतवां िक ु “तथावँयं कता नाी िवोपशाये” इित ु दप णकृ तोानसारं नावँयकततयालं कािरकै रपु गताऽ नाी न िवलसित। नााापरमेकं वैिशं यत ् ूम ् कै िशैिवभम।् परं ूावना-ूवेशक-िवक-पताकादीनां पृथयोे खो न कृ तः नाकृ िगजानन ैः। िक, िवनाथेन नाटक नायकपिवषये भिणतम–् ूातवंशो राजिष धरोदाः ूतापवान।् ु िदोऽथ िदािदो वा गणवान न् ायको मतः29 । इित। िक ु धीरोदा-धीरलिलतनायकानां ले सामािनवगयचिरऽािण नायकेन ानं लभेऽवाचीनसंृतनाटके ष।ु अिन ् पके ् संृतसािह भासाः ाितभाक किवः नायकपदमलकार। नािमदं सूिे कया पयालोते चेिूचं ूमािणतं भवित याकृ तो गजानन महाभारतीयचिरऽसभ िकं िवधासीिनशैली। ु ता सहजबोा चानवा। वैदभ पमतः, भासीयभाषा ूसादगणोपे ु रीितः सवऽ राजते पके ऽिन।् ूसादगणोऽिप पिरलते। किववरेण ु सरल-सावलील-लिलत-पदगिते न भाषायाः सारेन च नाटकिमदं ु इ वाणी नागभा चािनसरीित। ु परमूमोदायोपाते। पळसले त शचयनं राजशेखरभाषया रसोिचतं शाथ सूििनबनम।् नाकृ ता ु ं िवधाय शूयोगोऽकािर। भाषा-भावयोरपूवस मयेन िवषयेन समं साय पकिमदमसामामभवत।् नाकृ तः कासादन े सूिे का ूितभा ु कलािका तूिलका च नीरसे सरसतां बेऽिप सबोधतां ूकाशयित। िक, गजानन शपाको राजशेखरोो नािलके रपाकसंकाशः। ु वैदभरीा िवरिचतमिऽतयाकं पकिमदं सदयानां सिधया दयाादकेनामृतभाडिमवाभाित।
उपसंितः
पिरशेष े वं यैनायकिमित महाकामथन े गजानन-बालकृ ु यथा दथ ैव नािवरचने तापृथयिनव तां सावलीलताेित पळसले 29
सािहदप णः(हिरदासिसावागीशसािदतः), पृा - २८९ 122
गजानन-बालकृ -पळस ुलेवय ‘भासोऽहासः’– समीणम ्
ूे ं ूे ं सदयपाठकाेषां मनोदप णे त ै ािय आसनं ूादः इित। भासाितूिसिकं वदीमपु जी नाटकािऽतयाक पिरशीलनात ् परमादावेव मनिस िनकारोिः समायाित– पूवा अिप थाः काे रसपिरमहात।् ु सव नवा इवाभाि मधमास इव िुमः30 ॥ इलं िवरेण। -H-
30
ालोकः 123
रसगाधरीयमलपिवमशः * ु सिजतदासः
् वष ु कायष ु िवोपिितरि तिह का कथा मार? जगिन स यथा कायारे तथ ैव मारेऽिप िवोपिितः संलते। तथािह ूायेण े मकारैः त िव िनवारणाथ मादौ मलमाचिरतम।् सवरव सांसूऽकारमहाना किपलेनािप कीये सांसूऽाे मे मल शाारेऽवँयकता सूिऽता– “मलाचरणं िशाचारालदशनाुिततेित।”1 इित। ु पेभाजः त ैलूदेशीयपिडतराजजगाथभोऽिप पूवाचायाननसृ िचकीिषत सािहपदाथ िनपणाकरसगाधराशामाीिकीूिथतपथेन यथायथं सूसमीया ूितबकारायसितिरतिनिवपिरसमाथ परीकूेावता ूसादाथ समिु चतेदेवतानमाराकं ु शाक मलमाचरन ि् शान ि् विश िशियत ं ु ूबीकरोित– विनद ृतािप तणातपं कणया हरी नृणाु ु ।् मभरु तनिषां वलियता शत ैिवताम ु ु मालिनी किलिगिरनिनीतटसरि ु मदीयमितचिनी भवत ु कािप कादिनी॥2 इित। आदौ अऽायं ूो भिवतमु हित यद ् मा शाे िकं मानम?् तरेण वं ु शते– िवषयो िवशय ैव पूवप थोरम।् िनणयेित पां शाेऽिधकरणं ृतम॥् 3 इित मीमांसकवेदािनोः। अतोऽ मािप पूवपावाां बोम।् नन ु िनिवपिरसमाथ िमऽ िनिवपद कोऽथ इित चेते * सहायकाचायः, संृतिवभागे, नवमामहीरालालपालमहािवालये
सांसूऽम–् ५।१। सगाधरीयूथममानन मलपम।् पृाः– १ 3 शकिु म पमभागे। पृाः– ६८। 1
2
रसगाधरीयमलपिवमशः
िवो नाम “कायादूयोजकीभूतधमिवघटकः”4 इित सवलणसंमहकाराः। सकृु तिवरहः चेित िधा मतः। स च िवः ूितबकिरतसावो िनवतक न िवते िवो यऽेित िनिव,ं यथा ाथा पिरसमाििरित िनिवपिरसमािः, अथ ः ूयोजना य तििवपिरसमाथ म।् अन ेन समािाविं ूित मलाविं कारणिमित कायकारणभावो ु मलं दिशतः। एवं समािं ूित िवंसः कारणम।् िवंस ं ूित पनः ् कारणम। मलजो िवंसा च समाििरित। अऽ ापारो ु ारम।् ार ते सित तजनकपम।् अऽ पनरयं ूो भिवतमु हित या नाम समािः? तऽेदं ु शते यमािनाम ं ः। स चािन ूितयोिगचरमवणानकूु लकृ ितमसेन चरमवणस ु वतत।े अऽ पनायो भिवतमु हित यिं तावलम?् तरे वं ु शते यलं नाम नमृ ितः। सा च ापकष बोधानकूु लापारः ाविधकोष वायाः ापना। सा च ानकूु लकृ ितम-सेनािन वतत।े एवं ूितयोिगचरमवणानकूु लकृ ितमसेनावृिं समािं ूित ानकूु लकृ ितमसेनावृिमलं िवशेषणतासेन आवृििवंसारेण कारणम।् ु अऽ पनायः समदु िे त यलमेतिकम न ैिमिककम िनिषकम ूायिकम उपासनाकम उत काकम? ु तऽ नाम।् कथिमित चेते– ‘यावीवमिहोऽं जहोित’, ‘मा 5 6 ् ु िहंावा भतािन’, ‘वेदमधी ायात’, ‘ाायोऽेतः’7 इािदवद िनसाधकिविधूमाणाभावात।् यिप यििमफलसम ् अरेण िविहतं कम तिं, मले च तदभावाथािमित चेद।ु तथािप यथा िनािहोऽादेम ारे नावँयकता तदऽािप बोम।् न च ितीयम।् कथिमित चेते– ‘उपरागे ायाद ्’, ‘वैानरं ु े ऽे ादशकपालं िनवप जाते’, इािदवेद े शाारे मलं सवलणसंमहः। पृाः– ११६। अथ संमह पिरिशपाािदपिरृ ागतिविधवासूाम।् पृाः– १९९। 6 तऽैव। पृाः– १९८। 7 तऽैव। समानपृाः।
4
5
125
स ुिजतदासः
ु े कुािदािदिनिमिवधेरसंकीतनात।् नन ु आचारा ृितं बा ृत ु ौिु तकनिमित िसाादाचारानिमतृ ा ताशी ौिु तः कते ् इित चे ााभावात। यिद कोऽिप जनोऽऽ एवुिमित यद ु म।् ु िनिमानपलादऽ मार ैव िनिमों तिह तदिप न य कारणं िह तऽ मार ैव िनिमे ीकृ ते सित िनिमादनरं न ैिमिकिमित िनयमाल शाारोरकािलकमेव ा त ु ु ते एव। ािलकम।् अतः मल न ैिमिकं नोपय पूवक न च तृतीयम।् कथिमित चेते– वहारिवरोधात ‘् ॄाणो न हः’8 इित िविधवदऽ ‘मलं न कम’् इाकारकिनिषकमूितपादकिवभावा। न च चतथु म।् कथिमित चेते– पापायािविहतात ् ‘परीकामः ूायिं कुयाद ्’ इािदवदऽ ूायििवधायकिवभावा। न च पमम।् कथिमित ूिते उते– एकामतासाधकाभावात ् ‘सव खिदं ॄ’,9 ‘स आानमपु ासीत मनोमयं ूाणशरीरम’् 10 चेािदवल उपासनातासाधकिवभावा। अिप त ु षमेवदे ं मलाकलनम।् कथिमित चेते फलािभसाद ् ‘ोितोमेण गकामो यजेत’, ‘कारीया वृिकामो यजेत’11 इािदवदऽ ु ‘समािकामो मलमाचरेद ्’ इित िशाचारानिमतौ िु तूमाणवशा। यिद ु ु कोऽिप जनोऽऽ एविमित यदनिमता वा ौिु ते िकं मानिमित? कारणं िह तऽ नािकानां मे मलाचरणितरेकेण ैव ु नािकानां समािः पिरलते। अ ु पर ु नािकाः न िशाः। पनः िशे ीकृ ते सित तऽ जारीयमलं कते। अथवा यऽ ूबे मलाकलनं न पिरलते तऽ समािपकायावसेयतया न कृ तिमित न िक ु न िलिखतिमेव िचनीयं लेखनातात।् ु पनः यिद कोऽिप जनोऽऽैव ं वुिमित ये षानािकानां मे मलाचरणारमिप असमािप िरलते। यथा कादरीिकरणावादौ। अथ संमह पिरिशपाािदपिरृ ागतिविधवासूाम।् पृाः– १९८। छायोपिनषिद– ३/१४/१। पृाः– ३५४। 10 शतपथॄाणे– १०/६/३/२। 11 अथ संमह पिरिशपाािदपिरृ ागतिविधवासूाम।् पृाः– १९२। 8 9
126
रसगाधरीयमलपिवमशः
ु यिद ‘समािकामो मलमाचरेद ्’ इेषा िशाचारानिमता ौिु तः तिह कथं ौिु तिविहते काय िबयमानेऽिप फलयः? वतु एषा शा न ु ा। कथिमित चेते यऽ मले सिप समािन पिरलते तऽ य िवजातीयिविवशेषोऽीेव िचनीयम।् एविजातीयिविवशेष कृ ते िवजातीयिविवशेषिवघातकं िवशेषमलाकलनमेव करणीयम।् यथा– िवनायकवादयः। तऽ सामामलाकलन ेन िकमिप न भिवित। अतः पूवानां सामामलाकलनसहकृ तािकमानामिप ताशी ु अवा इेव िचनीयम।् पन यिद कोऽिप जनोऽऽ एविु मित योगसूऽाािकमे मलाकलनितरेकेणािप समािः पिरलते तिह कथं ु ा। ु ु षा शा न य मल िशाचारानिमतौ िु तबोिधतकता? पर ु पनरे कथिमित चेते मागतमबिहभूत भेदने मलाकलनं िधा मतम।् तऽ ु ु ‘अथ योगानशासनम ’,् 12 ‘अथ शानशासनम ’् 13 इाकारकं यलाकलं ु पिरलते तद ् मागत ं मतम।् पन ‘िनधाय िद िवेशिधाय…।’14 इादौ योलोकाकारमलाकलनं पिरलते तद ् मबिहभूत ं मतम।् अतः योगसूऽीयमलाकलनाथश के वलमिधकाराथ महणं कदािप न ु म।् कमिप त ु तऽाथ-शािधकाराथ सहकृ तमलाथ महणमेव य ु पन यिद कोऽिप जनोऽऽैवुिमित ‘न कुयािलं कम’ इित ौतु ःे े िनलं कम कदािप न कम।् अ ु ‘न कुवत वृथा चेाम’् इित ृत िकं चातः? पर ु मसमापनाथ ूितबकाभाविविशजन मलाकलनं िनलमेव ात।् अत एवं ूितबकाभाविविशले मल िनले िसे मल ौिु तिविहतं न पिरलतेऽिप त ु ौिु तिवरोिधता पिरलते एव। वतु एवं कथनं नोिचतम।् कारणं िह तऽ जगिन ू् ितबकाभाविविशजनो लभ एव। उपलते चेऽेदं ु शते– ँयते िह लोके चौरायािदसेहे के वलं सवनय ैव तिवारकोपायूवृिः, तदऽािप के वलं ूितबकसेहे के वलं सवनया एव तिराकरणाथ मलाकलनूवृिः। तथा चोदीिरतमदु यनाचायण तदीयायां िकरणावाम–् “यतेहऽे िप तपादान ाात।् अथा योगसूऽ े ूथमपादे ूथमं सूऽम।् पृाः– १। महाभाे पँपशािके । पृाः– १। 14 तक संमहे। पृाः– १। 12
13
127
स ुिजतदासः
ु अनपितपिरपििभपा िथ वैिरदयूथपतयो नािियेरिित”15 इित। अतः– ु ‘समािकामो मलमाचरेद ्’ इनिमतवा ौतु कन े न कािप हािनः। अऽायं ूो भिवतमु हित यगवतः कृ समिु चतेदेवे िकं मानिमित? कारण तऽ– आरोयं भारादेनिमेूताशनात।् ान शरािदेिु िमेनानात॥् 16 इित कमलोचनकारों वचनम।् अतः पूवृतःे मा काशािनानूदायकार एवाऽ उपासनीयो ानूपािधपितात।् तिह कथं मकारेण शरोऽऽ न नमृ तः? तरेण वं ु शते यीकृ ारािधातृदवे ताेनोे खो मारे पिरलते एव। ु ार ैव मा िनपनीयिवषयेष ु रस एव ूधानः। रसेिप पनः ् ूाधाम। ारािधातृदवे तया ौीकृ ँयामवणवाारािप तं बोम।् यिद कोऽिप जनोऽऽ यिप रसानां देवतावणािदन विणतः तिह ु म।् कथिमित चेते यिप रसानां ु िमेविु मित तिह त य कथमेवम ु देवतावणािदन विणतोऽऽ तथाूितषमनमतिमित ायं समािौ तथोते। ु ु अऽ पनायं ूो भिवतमहित यिसगाधरकारीकृ ते ाररसूाधाे िकं ु तया प एव पाः सि। मानम?् कारणं िह तऽ रस ैकवािदनां म े त म।् तेन कणरस ैव ूाधां एतेष ु पष ु पेष ु आाववभूतम ु ीकृ तम।् तािवभावकाल ईशवीयामशतकिमनमीयते । तये यथा तरावबु दु ायो जल ैव िनिमभेदाौियिवकारमाऽं तथ ैव रादयो रसा अिप मूलभूत कणरस िनिमाौियिवकारभूतम।् तथािह रिचतं तेन– एको रसः कण एव िनिमभेदािः पृथक ् पृथिगवाौयते िववतान।् आवबु दु तरमयािकारानो यथा सिललमेव त ु तममम॥् 17 इित। ु ु ितीयं तावत ् आचायभरत तदनसािरणोऽिभनवग पादाचाय च मतम।् यिप नााचायभरतािवभावकालिनणयिवषये पिडतेष ु वैमं िकरणावली। पृाः– ३८। शकिु म ितीयभागः। पृाः– ५०७। 17 उररामचिरते तृतीये सग ोकः– ४७। पृाः– ९९। 15
16
128
रसगाधरीयमलपिवमशः
ु पिरलते, पर ु भािभनवािवभावकाल ईशवीयमेकादशशतकिमनमीयते । त ैः शारस ैव ूकृ ितं ीकृ तम।् तेषाये रादयः सव ताः एव ूकृ ाः िनिमाौियिवकारपाः। तथािह ूाचायभािषतााचायण चानवंु शोकाकारेणोृतम–् भावा िवकारा रााः शा ु ूकृ ितमतः। ु िवकारः ूकृ तेजातः पनऽै व लीयते॥ ं ं िनिममाा शााावः ूवतत।े ु िमापाये च शा एवोपलीयते॥18 इित। पनिन ु अऽ भािभनवेनानपकथनारे ण समिथ तम–् “तेनाैव ानानािदु धमयोगी पिरकित-िवषयोपरागरिहतोऽऽ ायी। …तानं त ु िवश सकलभावारिभिानीयं सवाियः ाियतमं सवा रािदकाः ाियिचवृििभचारीभावयत ् िनसगत एव िसाियभाविमित। …तानलण च ाियनः समोऽयं लौिककालौिककिचवृिकलापो िभचािरतमेित।”19 इित। ु ु तृतीयावदिपराणकारोवचनान सािरभोजराज मतम।् भोजराज ु ु शतकिमनमीयते आिवभावकाल ईशवीयचतदु श । अिपराणकारे णादौ ् ु ु ु रसपमि तदन रसेष ार ौें ीकृ तम। तथािह रिपतं तेन– अरं परमं ॄ सनातनमजं िवभमु ।् वेदाेष ु वदेकं च ैतं ोितरीरम॥् आनसहज ते स कदाचन। िः सा त च ैतचमाररसायः॥ आ िवकारो यः स महािनित त ु ृतः। ु ततोऽिभमानऽेदं समां भवनऽयम ॥् ु ु अिभमानािितः सा च पिरपोषमपये षी। िभचायािदसामााार इित गीयते॥ तेदाः कामिमतरे हााा अन ेकशः।20 इित। नाशाे षााये ोकौ– ८६-८७। पृाौ– ३३४-३३५। (बरोदासंरणम)् तऽैव षाायेऽिभनवभाराम।् पृााः– २१६-२१९। (सूणानसंरणम)् 20 ु अिपराण काालं कारभागे, ोकाः– १-५। पृााः– ७०-७५। 18 19
129
स ुिजतदासः
ु भोजराजेनािप तदीये रूकाशे ूायेणानपमे व मिथतम–् “ारवीरकणात ु रौिहावीभवलभयानकशानाः। ु आािसषदु शरसािधयो वयं त ु ारमेव रसनािसमामनामः॥ वीरात ु ािदष ु च येह रसूिसिः िसा कुतोऽिप वटयवदािवभाित। ु लोके गतानगितकवाशापे तामेतां िनवतियतमु षे पिरौमो नः॥ ु तिु रहािभमानः। िं वदोऽनभवहे अूाितकू िलकतया मनसो मदु ादेय ु तथा रसोिः॥ ेयो रसः स रसनीयतयाशे रािदभूमिन पनिव ु भवि। रादयोऽधशतमेकिवविजता िह भावाः पृथिवधिवभावभवो ु ारतमिभतः पिरवारयः सािचष ं ितचये व वधयि॥ …अतः ितमेतत ् रादयः ारूभवाः एकोनपाशेदाः, वीरादयो क िमारसूवादाः, ार एवैकतवु ग कारणं रस इित।”21 इित। ु तेन ैव तदीये मे रसिवयोगूकाशनूकाशाे एकादशूकाशेऽिप पनः ु भिणतम–् “…यों िवभावानभाविभचािरसं योगााियनो रसिमित तदिप ु न। हषािदिप िवभावानभाविभचािरसंयोग िवमानात।् तािादयः ु सव एवैत े भावाः, ार एवैको रस इित। …तं ानोऽहंकारगणिवशे ष ं ॄूमः। 22 स ारः, सोऽिभमानः, स रसः। ” इित। ु यिप ारूकाशकारािपराणकारयोम तयोम े सूभेदो वतत।े ु ु उभयेन ैवानोऽहंकारिवशेषगणयोिगं ीकृ तम।् अिपराणकारनये ऽहंकार ु य ारमाोित। एवािभमानारेण रितपं िवगृ िभचायािदिभः पीभू ु पर अयमेवाहंकारोऽिभमानेन ारेन वोते इित राजािधराजाः। चतथु सािहदप णकारिवनाथ वृूिपतामहनारायणपिडत मतम।् तेन िवयमूलकात ु रस ैव ूकृ ितमीकृ तम।् तदेवािसना ु तोे खः कृ त इित सािहदप णकारः। तथों धमदेन कीये मे गरोम िवनाथेन तदीये मे– “चमारििवारपो िवयापरपयायः। ु ौीमारायणताणा ृ ूिपतामहसदयगोीगिरकिवपिडतम पादैम।् तदाह धमदः मे– 21 22
ारूकाश ूथमूकाशे, ोकाः– ६-९। पृााः– २-९। तऽैव एकादशूकाशे। पृाौ– ४३०-४३१। 130
रसगाधरीयमलपिवमशः
ु यते। रसे सारमारः सवऽानभू तमारसारे सवऽात ु ो रसः। तादत ु मेवाह कृ ती नारायणो रसम॥् 23 ु दनसरतीमहाभाग इित” इित। पमाविरसायणकारमधसू ु दनसरतीमहोदयेन भिरसं ितिर ु तदनसािरणा मतम।् मधसू ् रसाराणां रसं न ीकृ तम। तथािह ातं तेन– पिरपूणर सा िु रसेो भगविितः। खोते इवािदूभेव बलवरा॥24 इित। ु णारोहपा खडनं इदान रस ैकवािदमतपकााबलबलानसारे ु म।् मडन िबयेत।े तऽादावयमेव वं ु पायत े यिरस ैकवािदनां मतं न य ु ं भावनौ त िनगरणात।् कथिमित चेते– भिरस रसमेव न य ु म।् कथिमित चेते तचमारश ु नारायणमतमिप न य पनः िवयमूलकाििवसंिवदथ कचमारश आाद-मूलका। ु म।् कथिमित ु पन पदवाूमाणभवभूितमहोदय मतमिप न य चेते– नाटकीयपिरिितिवशेष ैव कामयोारमाऽात।् यिप ु िािगिवरािगसाधारयाेित हेतु योपापनेन तलिशनीकारवीरराघवेन ूाचया भवभूितरऽ समिथ तः। तथािह तेन तदीयायां टीकायािमं टीिकतम–् ु िािगिवरािगसाधारयाण एव रसः। “इदमऽ कवेमत म–् …ूाचया 25 ु अे त ु तिकृ तयः।” इित। पनः तलिशनीकृ ृ तसमथ नमिप न ् ु यं िविनगमनाऽभावात। कारणाऽ यथा के षान जनानां जीवन े शोकािधं पिरलते तथा के षान जनानां जीवन े उाहािधमिप ु ु पिरलते। पन शमादाविप रािगिवरािगसाधारयं पिरलते। पनः रािगिवरािगनोः पमिप ाकत ु न शते। कारण तऽ एक एव ु षः यथा कचन सकाशे रागकारणं भवित तथाऽपर कचन विवशे सकाशे िवरागकारणमिप भवित। ँयते िह लोके यथा संसािरजनानां सािहदप णे तृतीयपिरेद।े पृाः– २३। भिरसायणे ितीयोासे ोकः– ७८। पृाः– १६४। 25 उररामचिरत तृतीया सचािरंशमोक तलिशनीटीकायाम।् पृाः– 23
24
९९।
131
स ुिजतदासः
संसारे रागः सासे च िवरागः तथ ैव सािसजनानां संसारे िवरागः सासे च रागः। मते त ु शोकाियककणरस ूकृ ितीकारे भवभूितमहाभागािप िचः नासीत।् अथा कथं तेन कृ तोररामचिरतं ु खाह ये चन जनाः िवूलाररसािेन रिचतम।् ूसेऽिे ु ं िवूल कणरस िवूलारेऽभाव ं ीकुवि। पर ु त य ु िवूलारकणयोम े कोऽिप सापेाण च िनरपेात।् पनः ु ाः मानाभावात।् तथािप यिद कोऽिप भेदो नाीेिकनः। पर ु तेऽिप न य जनः कणरस ूकृ ितं ीकतिु मित तिह तऽ शोकाियककण न अिप त ु कणााियककण ैव ूकृ ितं ीकतम।् कणा ु सदयतेपरपयायः सामाेन दयिुितपमूलधमिविशसदयदयानसािरु ु संवदे नािवशेषिनानभवसािकजाितिवशे षः। नन ु शाीया अऽायमनयोगो भिवतमु हित यणायाः दयिुितपमूलधमिविशे िकं मानम?्
कारण तऽ बोधोाहयोकृ ते िच ीतीभवनमेव पिरलते न ु ः। कथिमित ु त ु िवीभवनम।् पर ु अऽ एवं ूकारकोऽनयोगो न य चेते– बोधोाहिनिचीतीभवनािप संवदे नामूलकाद ्। पर ु कणााियके ीकृ ते सित कणरस पहािनरेव ात।् अतः पोऽयं ु ः। अऽ पनायो ु न य भिवतमु हित यणायाः सदयताऽथ के िकं ु मानम?् तरेण वं ु पायत े यदिभनवगपादाचाय ृतशकीयवचनमेवाऽ ूमाणम।् तथािह उृतमिभनवगेु न– “सदयता िह कणेित लोके ूिसा। ु िर शोकं ूितयतां सामािजकानािमित तऽ कणपदेश इित सा िलैरनकत ौीशकः।”26 इित। ु रस ूाधाेन आनमूलकाद ् अिभनवगपादाचाययमतमे व ु अािभरनसरणीयम ।् तये आनघनिचदेवाािभरााते। तथािह भािषतं तेन– “अते संवदे नमेवानघनमााते। …के वलं त ैव िचऽताकरणे रितशोकािदवासनाापारः। तोधन े चािभनयािदापारः।”27 ु ु इित। भोजराजेनािप ारपकथनूसेऽनपमे वोम।् वतो 26 27
नाशा षाायेऽिभनवभाराम।् पृाः– १७१। (सूणानसंरणम)् तऽैव। पृाः– १०१। (सूणानसंरणम)् 132
रसगाधरीयमलपिवमशः
राजािधराजूो-ारभपादूोशायोम े पगतः कोऽिप भेदो नाि ु अिप त ु पसामामि। उरवालंकािरकालं कारकौभकारे णािप ु आनधमपरारतया रस ैकिवधं ीकृ तम।् तये िभता तऽोपािधभेदाा। तथािह िनगिदतं तेन– रसानधमादेकं भाव एव िह। ु उपािधभेदाानां रादय उपाधयः॥ [अलं कारकौभः– ७१] ु अतः ार ूकृ ितीकारे न कािप हािनः। अऽ पनायो भिवतमु हित यिासानामेकिवधं िकं भरतसतम?् अथा कथं तेन बसंकाः रसा उृताः। तरेण वं ु शते आम।् अथा कथं तेन मे रसभेदकथनारं पूवाचायरस ैकिवधायकोका आनवंु शोकाकारेणोृताः। एतरणमेवाऽ ूमाणं येऽिााचायािप िचरि। ु ु ृतािप रणमाऽेण ैव न पनः ैव ृ ैव वा नृणामनराणां ु सवषामेव मनाणां न त ु किचदेक ैव, तणं तीों ूचडं पौढं वा, आतपं िदवाकरोतमापं तेन अविसतम ् आिधभौितकािदतापऽयं वा, ु भावेन, हरी हरणं कुवी कणया न ैसिगकजीवानकावशािाथ ु ानां िवतां ु ु न त ु जहार हिरित वा, अभरु तनिषां शाभाय ु , चपलानां तेनाविसतानामाभीरवामॅवां शत ैशतसंाभािरन ेकै ः वलियता पिरमडलवती पिरवेिता वेिता वा सा, किलिगिरनिाः ु ाततया सम ु ूतायाः यमनु ायाः तटे तीरे वृावन े िवमानान ् किलपवताज ु ु मान ् कदपादपान ् या तट एव सरि ु ु मः सकलािभलाषपूरकात ् सरि ु ु ममालनशीला कािप िवलणा कादिनी सिवलासािधानतया तमेव सरि ु मेघमाला वषख तेनाविसता ारािधातृदवे ता कृ मूितः, ु ः ान वा चिनी ु मदीयमतेमामकीनबे िवषियणी भवत।ु अऽेन िणिनूयेण तािं बोम।् अथाम ानिवषियणी भवत।ु अथाम ानािवषयापहरणारा िवषयतां भजत।ु तेन त ैलधाराविरवििचितभिः ूािथ ता। अथवा मितिरा, तयाऽिवषयिवराग ौीकृ राग ूाथ ना। ‘भवत’ु इऽ ूाथ नायां लोलकार इित पूवक मलप सामााथ ः।
133
स ुिजतदासः
ु तया ितरेकपोषकं ूकारषमि। तऽां ृतापीित। अऽ अऽ म ‘ृतािप’ इन ेन ूिसकादिनीतो ितरेकः ूदिशतः। लौिककी कादिनी त ु िशरस ऊ नभिस िा वषणारा वा बातापहािरणी भवित, न ख ृता ं न वा सााृ ता ूदेशारे तशन ेऽिप तापाशमनात।् पर ु अलौिककी अपूवय ु कादिनी त ु रणमाऽेण ैव न के वलं बातापमिप त ु अापमिप हरित। पनः लौिककी त ु ूदेशमाऽवृिभावा। परलौिककीय ु सवगा। ितीयं तावत ् कणया हरीित। लौिककी त ु बलात ् ूवितता ु अचेतनभाववात।् पर ु अलौिककीयं नमहवशात ।् एतेनाा अलौिकाः कादिाः चेतनवा ािपता। कारणं िह तऽ ूिसायां त ु जडाणागोऽिप नाि। लौिकाः त ु ऋतिु वशेष े कायकािरतावशात ् ु पनरातपोदय सावना। पर ु अलौिककी त ु शऽथ वतमानोपलिता ु तपोदयसावना। सवदवै हरणिबयािविशेित भावः। येन पनना ु ु शत ैबलियतेित। ूिसा मेघमाला त ु तृतीयावदभरु तनिषां िवतां जिािदषाविवकारसिहतया एकसंकया िसंकया िऽसंकया वा ु मिडता। पर ु िवलणेय ु षाविवकाररिहतािभः शतसंाभािः िवता अनेकचपलाेन अविसतािभः गोपिनतिनीिभः वलयाकारेण शोिभता। अऽ ु ‘वलियता’ इन ेन ूकारेण राशलीलाकाले गोपबधटीिभव लयाकारेण िबयमाणा नृशोभाऽिता। ु ु मालिनीित। ूिसा त ु चतथु तावत ् किलिगिरनिनीतटसरि रा िवयदालनािका। पर ु िवलणेय ं त ु किलिगिरनिनीु ु मालिनी। अथवा सिवलासािधानपूवक सकलािभलाषपूरकात ् तटसरि ु ु मः, तमेव सरि ु ु ममालनशीला कादिनी। यिद कोऽिप जनोऽऽ तट एव सरि ु म।् कथिमित चेते– ु ु मेन कनं न य एवुिमित यट सरि ूिसायाः कादिा अिप पवत सानदेु शालनशीलं पिरलते एव। यतः पवत सानदेु श े या पािथ वताऽि सा पािथ वता यमनु ातटे ऽिप अि एव। अतः ूकारोऽयितरेकपोषको भिवत ं ु नाहित। अ ु त ऽ कदपादपप एव ु म।् कारणं िह तऽ िवलणायाः कादिाः ु तदिप न य समाौयणीयः। पनः पादपाौये ीकृ ते सित संसगण तटाौयमिप ीकतम।् अतः संसगण
134
रसगाधरीयमलपिवमशः
ु िवलणायाः कादिाः तटाौये ले पूवरीाऽऽािप पूवदोषः पनः समापतेत।् अत उभयऽैव दोषदशनाकारा ितरेकपोषकेन कथनं ु म।् तऽेदं वं ु शते यदिमा यिु ः न य ु ा। कथिमित चेते– न य ु यिु रिप ु ूागा सााे ले सारकने मानाभावात।् पनः ु ाऽिप त ु ॅाा। कारणं िह तऽ ये ख जनाः ूिसायाः कादिाः न य पवतसानदेु शालनशीलं ीकुवि ते त ु ताः पमेव न जानि। ु ूिसा कादिनी पवतसानदेु शिशनी भवित न ालिनी। अतः वतः ु । ूकारा ितरेकपोषकेन कथनमिु चतं यिु य ु ु पमं तावदीयमितचिनीित। ूिसा ख िवयिनी पवतमदेशु ु ं तु चिनी वा। अऽ चिनी िशनीथ न ालिनी। अपूवय मितिशनी मितिवषियणी वा भवित। ु कीशं तैलयिमित षावापीित। कािप नाम िवलणा। पनः ु ते– त समिभातपदाथ ताऽवेदकधमाविाविधकं पृायाम वैलयम।् ंिकं शोरवत अिपशः, तमिभातः तमीपोािरतः, पदाथ िवलणकादिनी। त पदाथ ावेदकधम िवलणकादिनीं, तदविा िवलणकादिनी, तदविधकं वैलयं ूिसकादिपेया िन ् ितरेकः। अऽ िकं शोरव िपशेन जाितमे उष मिनवचनीयमत ूकािशतिमित मलप िवशे ष ाथ ः। ु यिद कोऽिप जनोऽऽैवुिमित यत ् ‘ृतािप’ इऽ भूतकािलक ातपहरण रणोरकािलकमेव ात।् पर ु ूयेन कादिनीकतृक ु मनष ु धायकात।् अिप ऽ “आिद कमिण िना वाा”28 इन ेन त य ु “ मदीयेऽ तितूयः वाितकबलेन िबयाया आिदणे ूयः। पनः ु िनरथ कः, अतः मदरवचिनीित समीचीनः पाठः ूितभाित।”29 इित ु दनीकाराः। पर ु त य ु म।् कथिमित चेते– ‘मदीय’ इित पाठे मधसू मम मकतःु मदीयानां चेवे मभु याथ लाभे संगितः ात।् ‘नृणाम’् इऽ जिनािमेव साठः। एतेन गजगृीादीनां महणागवे नाािः। िना िशङ् ििद िमिद ििद धृषः (१/२/१९) इित पािणनीयसूऽ ाानावसरे ु ाम।् वाितकाः– २०५१। पृाः– ४१०। िसाकौम 29 ु दनीटीकायाम।् पृाः– ४। रसगाधर मधसू 28
135
स ुिजतदासः
ु ु ‘किलिगिरनिनी’ इऽ िगिराने नगेित सानूासः पनः पाठः इित ् मलप पाठसंशोधनम। ु न कादिनीेन च यथाबमेण तापऽयाणां अऽ आतपेन िवे िनगरणाेदाभेदूधाना अावसायािकाितशयोिः। गोपबधूनां कृ मूत ु ु म इित पे त ु पकम।् ृतापीऽेणािपशेन तट एव सरि ु ं मानाभावात ् दशनाथापादानादथापिरलार इेिकनः। पर ु त य उष िवघाता। अऽ पादचतु योपाूकारषे न लौिकककादिनीतः ु अलौिकककादिा उष ोतनाद ् ितरेकालं कारः। पन ु ु निनीलिनीचिनीकादिनीभे दने चतषु ु लेष ु िणपादानादऽ ु ु ु ः। तेन ैव ितरेकेण पदाानूासः। वतोऽऽ ितरेकालं कारो म ु ितरेकेण सह सह अितशयोिपकादयः सीणाः। ितरेकाणां पनः अािभावारः। अथालंकाराणां शालं कारेण सह एकिेव ोकवाे ु ितलतडुलवदवानात ् शाथालंकारयोससिृ ः। पनाथा लंकारगतसरेण सह शाथालंकारगतसंसृ ःे ितलतडुलवदवानात ् संसिृ ः। ोके ऽिन ् ु पृी छः ूसादो गणः पााली च रीितिरित इित मलप ु छोऽलं कारगणरीितिनपणम ।् -H-
136
ु तौ ु रघवंु शमहाकाे इािददेवकृ तिव अैतिचनम ् उपोातः
* ु सिजतपरामािनकः
संृतसािहूपे पानां काानां महाकाेन पिरगणनमि। ु तेष ु पस ु महाकाेष ु े काे ः किवकुलगिशरोमिणकािलदास। स ूितभया कायिमदं िवर संृतसािह माहाम ् इतोऽिप अवधयत। येन कारणेन इदानीमिप संृतसािह उलूदीिशखा ु । जामाना ँयते। किव ु बादश, त कम कािमते संृतसािहे त ु बिन काािन सि, िक ु सवषां काानां महाकाािभधेयं ु वै तत ् कां िकयत ् उृ ं, रमणीयम ् नाि। महाकािमित अिभधानं ौ आनदायकमि, िक रसादकमि तद ् ायते। कािलदास योः महाकायोः मे एकं भवित “रघवंु शम”् अपर “कुमारसवम”् इित। महाकायिमदं कािलदास िविशूितभायाः पिरचायकम।् रघवंु श ं महाकां ु ं ीयानां राां कीितः, िक मयादापषोम त अनवकीितः। यऽ सूयव श ौीरामच उलजीवनचिरऽं, शौय, वीय, ागः, ूशासनदता इेतत ् ् ूाम ु ने विणतमि। य पठन ेन पष ु सवम अऽ मनिस नवीनिचनं िक ु ूशािािवभवित। मोऽयं किवकुलगणा रामायणम ् आिौ िवरिचतः। अतः ाभािवकतया मेऽिन ् भगवतो रामच जीवनगाथा त ु भवेदवे । ् उो रासनृपो रावणः िपतामह ॄणो वरेण अपराजेयः ु पलगोऽात ु े सन ् सवान ् ूित अाचारं कुवासीत।् स इािददेवािप त बलेन य परािजतवान।् पराजये ूाे सित गराात ् तु ाः िवतािडता देवा रावण ु ोकं जमःु । मीकाले अितसूयत ापेन सा जनाः िवनाशाय वैकुठलोकं िवल ु यथा शीतलछायासंयबृायां ऋषि। तत ् दवे ा अिप रावणााचारेण ततः पराजयं ूा तेषां ःखं ूशमियत ं ु वैकुठलोकं ीरसमिु ं जमःु । तिवसरे देवाः पौलोप ुता हिरम।् * सहायकाचायः, संृतिवभागे, आरामबागिते न ेतािजमहािवालये
स ुिजतपरामािनकः
अिभजमिु न दाघाताँछायावृिमवागाः॥ [रघवंु शम १् ०/०५] तऽ ते िदवौकसः भोिगभोगासनासीनं तणामडलोदिचमि णोिततं, ु डरीकां ु ं , ूारसखदश ु ु लीपादसेवमानं, ूबप , बालातपिनभां शक नं शारदं िदवसिमव िव ं ु दशःु । िक देवाः कणासागरं सविवोपशाकं ौीपितं माधवं ा दीनभावेन सवभावेन ूिणप यथाशाम ्अािभः वािः रणगा अैतभावनया भगवतः तं तु व ु ःु । त ैः इािददेवःै सवभावेन, पूणश ु ौीधर परापरॄभावेन याः तयः कृ ताः तिददान ाात ं ु ूयते।
ु सृििितूलयकारणेन ितः
भगवान ् िवःु जगतः सृििितूलयपाणां कारणम।् यतो िह तत एव जगत उिः, तिेव िितः िक तऽैव ूलयः “यतो वा इमािन भूतािन जाये। येन जातािन जीवि। ययिभसंिवशि तििजास” [त ैिरीयोपिनषत ् ३/१/३]। एतेषां सवषां स एव परमकारणः। परॄपेण ु शन स गणमयः ु ु ो िनिवकारपथािप सािदगणसं यिप स िनगण ु शन स जायते इव, ीयते इव, लीयते इव च। सिवकार भवित। गणसं ् तािप जमरण भवित िक ु यथाथ पेण ु अानावायां गणात ु वतः स अजो िनः सपो भवित, नाि त जननमरणं नाि बनं ् ीकृ ः– न च मोः। यथाह भगवान ौ ु ु ु इित ाा गणतो बो म मे न वतः। ् ु गण मायामूलात न मे मोो न बनम॥1 इित। ु न सव साधयित। तथाह गीतायाम–् ूकृ ितं मायामािौ स परमेरः िऽगणे अजोऽिप सयाा भूतानामीरोऽिप सन।् ूकृ ितं ामिधाय सवाामायया॥ [ौीमगवीता ४/६] ् एव जगतो ु ु इदं ँयमानं जगत ् िऽगणाकं भवित। िऽगणाात वैिचमि। यथा आकाशात ् पिततं तोयं िभे िभे ान े पिता िभां िभां िितं ूाोित। तत ्भगवान ्जगारणपो िवःु पतः एकमयो ु ु भवित तथािप गणऽयसं श िभं िभं पं धरित। तदेवाह किवकुलगः महाकाकारः– ु । रसारायेकरसं यथा िदं पयोऽते 1
ौीमागवतम–् ११/११/१ 138
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
ु वे मवामिविबयः॥ [रघवंु शम १् ०/१७] देश े देश े गणे ु ु ॄा इाायते। यदा स ॄ रजोगणूधानो भवित तदा स चतमु ख ु एषो ॄा िऽगणमयिमदं जगत ् सज ृ ित। सवषां ूािणनां ावरजमानां स एव ु ते। तत चतमु ख ु ादेव ॐा, सवषाम ् आिदिपता, ूजापितः, िपतामह इ ु िवॄाड सृिः यदा स सगणूधानो भवित तदा स िितपो िव ु ु इाायते। स एव सगणूधानो जगतः पालककता। परमेर ॄणो ु पे जगतोऽ िवॄाड िितभवित। तऽैव जगिददं ीयते। िव ु िक तमोगणूाधाे न स एव महेरो भवित, यः ूलयपो िवनाशपः ् ृ ःे ि इाायते। स सृःे िवनाशं साधयित। यदा जीवानां कमफलाभावात स ु आवँयकता न भवित तदा स परमपषः िाना नामपाकां एतां सृिं ने ित आा पं नाशयित। एवं देवाः िव ं ु ऽेधा सृििितसंहारकतृ य त ै ॄिवहु रपं ूणमि। तदेव ऊचःु देवाः– नमो िवसृज े पूव िवं तदन ु िबॅते। ु ं ऽेधा ितान े॥ [रघवंु शम १् ०/१७] अथ िव संहऽ त
ु पररिवधमने ितः
देवाः वेन भगवतो िवोः अमोघप माहां वणयि। यिप कीतन ेन त माहाम ् अं न याित। भगवान ् अनपः अत ु माहामिप अनं भवित। ते देवाः िव ं ु वि यत ् हे ूभो भवान ् अमेयपः। लोकै िरयया भवान ् न पिरिते, पिरो न भवित। िक स अिमतो भवित कयािप पिरिधना त पिरेदो न भवित। स सवापी, ु भवित “नारायण एवेदग ं ् सवम।् यूत ं य भम”् सवमावृ ितित िवभ पोऽि िक िवभूितनािप [नारायणोपिनषत–् ३]। षडैयण स पूण पूणऽि। त सकाशे यत ् ूात े तत ् सव ूाते अतः स ूाथ नावह ु । पष ु ैः सव जेत ं ु शते िक ु जयशीलो िवःु के नािप जेत ं ु न शते। इते ु अतः ा देवाः कथयि यत ् भवान ् अिजतो जयशीलः। स परॄ यदा सृःे ूावायां बीजपेण के वलं कारणाना ितित, एव नामपाां न ु । यदा पषाणां ु ाकरोित तदा स अ इते कमफलं पावां ूाोित ् तदा त सृःे काम उासते, तिन समये स ााानं ाकरोित। तदा सव पेण ूितभासते। स यथा अपथा पोऽिप। 139
स ुिजतपरामािनकः
् ाले त सवम ्अपं नामपाां ाकृ तं वामनसोः गोचरं तिन क भवित। एवं त परमेर ापमभु यमिप वेदािदशाे ँयते। ु तदेव वि देवाः– अमेयो िमतलोकमनथ ूाथ नावहः। अिजतो िजरु मो कारणम॥् [रघवंु शम १् ०/१७] एष ईशनशीलो िवःु सवषां अरे िक बिहरिप ितित “अविह तव ाो नारायणः ितः” [महानारायणोपिनषत ् १०३]। स िवःु ु अरमनूिवँय सव िनयमयित, सव संयमनं करोित स अयामीथ ः। स े , मोहमेन त ायते अिवया एषो ााा िवःु ेश े ितित चेदिप मूढन मिलनमात ् तेषाम ् अपरोगं न भवित जशतकोटैरिप।अतेषाम ् अिवामानां मूढानां सकाशे स रो भवित। िक ु िवषां िववेिकनां धीरानां सकाशे स अो भवित “सूादिवेय ं रं चािके च तत”् [ौीमगवीता १३/१५]। अिप च देवा ॄवु ि यत ् हे ौीपते भवान ् ात।् कामनारिहतोऽकाम आ अारित भवित आकामात पूण पानः पूण ीिबयते चेत ् आन ैव त आा पूणऽि। पूण पूणम वे ीयते। कारणं िह सवऽ त ु आैवाि। परमानो िवोः ाििप काय त ूयोजनं न नाि। आकामााना आपूण तथािह– यारितरेव ादातृ मानवः। ु आ ैव च स काय न िवते॥ ु अिवामिलनमपषो यथा कामनाभावात ् सकामो भवित स त ु तथा न भवित। य ु अपूणः मते, सकाम ैव कामनािदिनिमं अिवामजमरणसंसारभोगो, वारं वारं योिनष ु पिरॅमणिमित। यिप भगवतः कततया िकमिप काय न िवते तथािप स लोकसंमहाय लोककाणाय ःखपिरहाराय च काय करोतीव च ँयते। अतो दयाः, कणापः, ु । यो िनामः स कथं तपः कुते इित िवरोधः। पिरहार ु कणािस ु इते ु ु ऋिषपेण रं तपते। पषः कित ् ःखमं पषं ा ःखेन तं ूित दयाः भवित। िक ु अय ु यिप दयाथािप ःखशन रिहतोऽि, अनघृोऽि िनानपात।् िक स नारायण 140
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
ु ु आिदपषः, पराणोऽि तथािप अजरो िनिवकारात ् अरात।् स सदा ु इव ूितभाित। य ु िवकारमं भवित वाधरिहतः सन ् अजरो नवीनपष त ैव अीािदषाविवकाराः पिरले अ त ु िनिवकारात ् अिन ् ु षाविवकाराः ूितिषे। एवं पररिवगणपे ण इािददेवःै िवोः ु कृ ता। तदेव महाकिवः किवकुलगः ु िविलखित यत–् ितः दयमनासमकामं ां तपिनम।् ु दयामनघृ ं पराणमजरं िवः॥ [रघवंु शम १् ०/१७] यिप स िऽकालातीतथािप त सवमिधगमि, िऽकाले यवित ् व तेन िवायते िकिदिप त अिवातं नाि स सविकालदश। ौतु ौ तत स अिप तत ् समाायते– “यः सवः सविव ानमयं तपः” [मु डकोपिनषत ् १/१/९] इित। िक ु स त ु अिवातो, के निचत ् न ायते इथ ः। िक ु यः रणगा सवाानं त ै समप यित तेन त ु स िवातो भवित– “यमेवषै पूणश वृणतु े तेन लः त ैष आा िववृणतु े तनूं ाम”् [कठोपिनषत ् १/२/२३]। स योिनः कारणपः, तादेव सव ूभवः सृिः िवजायते “अहं िह सव ूभवो मः सव ूवतत”े [ौीमगवीता १०/८]। िक ु त िकिदिप कारणं नाि। स त ु आन एव भवित अतः स आभूः यू इाायते। यमेव भवतीित यूः “येषामपु िर भवित योपिर भवित स सवः यमेव भवतीित यूः”2 । सव कारणात ् स सवषां ईिशता, ईशनशीलः, ईरः ु ः। पर ु स के नािप ईिशतो न भवित अतोऽनीश इाायते। स त ु ूभिरथ सवाना सवऽ वतत े तिना िकमिप नाि िकमिप कियत ं ु न शते। स यमेव वि– मः परतरं नाििदि धनय। मिय सविमदं ूोतं सूऽ े मिणगणा॥ [ौीमगवीता ७/७] अिप च ौतु ौ अिप– “ईशा वािमदं सव यि जगां जगत”् [ ु ईशोपिनषत १् ]। तदेव देवाः अिप वि यत–् सवमिवातः सवयोिनमाभूः। ् [रघवंु शम १् ०/२०] ु सवूभरनीशमे कं सवपभाक॥ 2
शारभाम ई् शोपिनषत ८् पृम २् ८। 141
स ुिजतपरामािनकः
यिप भगवान ् िनःृहो िनेः तथािप लोककाणाय ृ तजनान ् हि स चेते इथ ः। कालेन बजनानां िनिा जागृित भवित न त ु ु ु कालातीतः। अत जागृितः िनिा न कालातीत। भगवान ् िव ु ु ोऽिप ूलयकाले भवेत।् िक ु देवाः वि यत ् हे भगवन ् भवान ् िनूव ु भगवतो यथाथ वाििवकता योगिनिां गित। एताश िवभावय ु वपं के न ात ं ु शते। भगवतो िवोः बहवोऽवताराः साताः। तेषाम ् अवताराणाम ् उेँयमिप िभं िभमासीत।् तेषाम ् अवताराणां वैिशमऽ ु कथयि यवान ् कृािदपेण शािदिवषयान ् भवान ु देवाः ा ।् िक नरनारायणािदपेण रं तपः आचिरतम।् ूजासंरणाय दै ं मिदतवान।् औदासीेन ताटेन वितत ं ु च पयाः समथऽि भगवाेव। तथा भोगतपसोः पालनौदासीयो पररिवयोः आचरणे सोऽः कः समथऽि। ु ु ितः परमानः पररिवसंय के वलं कनया कािलदासेन न ु ु िवरिचता। त ूमाणं ौतौ ृतौ चापलते। तथा- “अणोरणीयाहतो मिहमान”् [कठोपिनषत ् १/२/२०], “अशरीरं शरीरेनवेवितम”् [कठोपिनषत १् /२/२२]। तथा च ृतौ अिप– ु सवियगणाभासं सवियिवविजतम।् ु ु ं गणभोृ ृ ैव िनगण असं सवभ च॥ [ौीमगवीता १३/१४] ु तथा िवरचयित– किवकुलगः शादीिषयाों ु चिरत ं ु रं तपः। पयोऽिस ूजा पातमु ौदासीेन विततमु ॥् [रघवंु शम १् ०/२५]
ु िवभूितपेण ितः
ु इदान देवाः भगवं पनाभं िवभूितपेन वि। कारणं जगित ् व त िवभूितपं त तेजऽशभूतम–् यत ् ँयते तत स यिभूितमं ौीमिजतमेव वा। तदेवावग ं मम तेजोऽशंसवम॥् [ौीमगवीता १०/४१] स एव वेदानां सामवेदोऽि, स सामवेदपाः रथरबृहिथरवामदेववैपावमावैराजचामसाः इित सिवधाः साममाः ूिसाः ु सि। एत ैः सिभः सामम ैः त ैव भगवतः ितः िबयते। समिु ाः स भवि। सानामणवानां जलं साणवजलम।् तऽ शेत े यः स 142
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
साणवजलेशयो िविु रथ ः। सस ु समिु ेष ु भगवान ् नारायणः शेत,े ु ावा” [अिभधानिचामिणः ४/१४१] स समिु ा “लवणीरदासरेु इित। िक अेरिप स वािण ूिसािन सि यथा– कराली धूिमनी ेता लोिहता नीललोिहता। ु सवणा परागा च स िजा िवभावसोः॥ [वाचािभधानम]् ु पाः। सािचः स देवाः ौीपितं ॄवु ि यत ् भवाेव वेः स मख ु ा ैव भवि अिमख ु ा वै देवाः इित ौतु ःे । िक भूभवु ःरादीनां सानां मख ु लोकानाम ् आौयः आधारः स एव भवित। स सवमावृ ितित। अतः सराः ु ु िवः वि– ससामोपगीतं ां साणवजलेशयम।् ु माचःु सलोकै कसंौयम॥् [रघवंु शम १् ०/२१] सािचमख
ु ु ा कारणे तं नारायण वि। इदान देवाः सनामनरं समिचतण ु शाे चारः पषाथा ः ूिसाः सि तथा धमाथ काममोाः। ् नारायणात ् सूताः। चतयु गु ाः ु ु एते पषाथा ादेव आिदपषात कृ तऽेताापरकलय इित चािर यगु ािन शाे उे िखतािन। एतािन चािर यगु ािन तादेव नारायणात ् सूतािन। एते कालपिरमापकाः एत ैः चतिु भः यगु ैः काल पिरमापो भवित। अिवावायां त ु काल पिरमापो भवित न त ु ् ालपः िक कालािधाता िवायाम।् देवाः कथयि यत ह् े ूभो भवान क “कालः कलयतामहं” [ौीमगवीता १०/३०़] इािदृतःे । स त ु कालेन बो न भवित। कालः त वशेऽि। कालेन सविमदं जगत ् ितित, तऽैव लीयते। ॄाणािदः चारो वणाः तत एव सूताः “चातवु य मया ु सृ ं गणकम िवभागशः” [ौीमगवीता ४/१३]। ॄाणािदवणा भगवतः ् ूताः इित वेदऽे िप तत स ् माायते– ु िवरापषात स ु मासीा राजः कृ तः। ॄाणोऽ मख ु ऊ तद यैँयः पां शूिो अजायत॥ [पषसू म १् २] ु ॄा “नारायणाद ् ॄा जायते” देवाः ॄवु ि यत ह् े माधव भवाेव चतमु ख [नारायणोपिनषत ्२]। भगवतः नारायण एव सपसा सवऽ िवराजते। ु ात ् सवषां सृिः ूाभूत ाः। िवॄाडे सवषां सृिेन स तात ् एव चतमु ख एव परमकारणपः। त ैव िवभूितः सवऽ सवपेण ँयते। स यथा 143
स ुिजतपरामािनकः
अनपः त तथा िवभूितरना त ु यमेव कथयित– नाोऽि मम िदानां िवभूतीनां परप। े तः ूोो िवभूतिे वरो मया॥ [ौीमगवीता १०/४१] एष तूश योिगनां साधनेन मनः सहायकं भवित। आिधेन कुकमवशेन मनः भावतया चलं भवित। भगवान ् काणमयः, ूकाशपो वासदेु वः सवषां िदः ितित “ईरः सवभतू ानां ेशऽे जनु ितित” [ौीमगवीता १८/६१़]। िद ित परमानो ान ेन चलं मनः एकामं भवित। त ैव ु पनो ु नामजपेन मनः शां िक ऐकाें भवित। एवं शामेन भगवतः पनः ु मो सिकटं गित। यतो िह मनो भगवतो मनसा बमागतसाधन ेन पषो वासदेु व िवभूितपं भवित “इियाणां मनाि”[ौीमगवीता ु १०/२२] “चमा मनसो जातोः सूय अजायत” [पषसू म ् १३]। एवं बमागतः वासदेु व मननाासेन िक वैरायेन मनः िनगृहीतं भवित “अासवैरायाां तिरोधः” [योगसूऽम ् १/१२]। अतोऽासिनगृहीतेन मनसा योिगनः दयािौतं ोितमयम ् अैतमयं, नारायणं सततं िविचि। तेन मनसो वृय उि। मनसा शन ैः शन ैः अैतप एकमेवाितीय ु ु ु िचनेन पषोऽै तभावं परमशाि ूाोित। तदेव वि सराः– अासिनगृहीतेन मनसा दयाौयम।् ु ये॥ [रघवंु शम १् ०/२३] ोितमय ं िविचि योिगनां िवम
ु अनमाहाेन ितः
इदान देवा परमाराा भगवतो वासदेु व माहा अं नाि तद ् ऋचा कथयि यत ह् े पनाभ भवतो माहां, कृ पा, जीवनं, िदचिरम ् ु इेतत ् सव ितोऽिप ितिरते। उदधेः रानीव, िववतः तेजांिस इव रं सीमारिहतम ् अिमतं भवित भगवतो जीवनचिरं िक माहािमित। ु रायवानसोः गोचरािण भगवतः चिरतािन ितमिप अितब गि। ् वम अ ् नितबमं ाभािवकतया भगवतो माहां, जीवनचिरं, वैभविमेतत स तदिमतं तेया नाि। अतः ताचा ोत ं ु ूकाशियत ं ु वा न शते इथ ः। भगवान ् यथा अनप जीवनचिरऽं, वैभवं सवमिप अनम।् तदेव ु देवाः ऊचः– उदधेिरव रािन तेजांसीव िववतः। 144
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
ु ितो ितिरे रािण चिरतािन ते॥ [रघवंु शम १् ०/३०] ु ु देवा िवोः ािदना मिहमानं कीतयि, कारणं िह कीितमान ् पषः ु स एव भवित। अतः कीतमतः पष कीतन ेन शभु ं िशव भवतीित नाि ु तऽ सेहावकाशः। भगवतः िवोः रणमाऽमेव बाारतया पषः ु पावनं लभते “यः रेत ् पडरीकां स बाारः शिु चः” इित। िवोः पादात ू् सूता गा एतावती यिद पावनमयी भवित तिह त नाममहणेन कीतन ेन ु ु च पषः पिवऽो भवतीित तऽ िकम ु वम।् िक पषः िवोः रणेन यिद ् लं भवित ु पिवऽो भवित तिह त दशनशनवनपादसेवन ैः पष िकयत फ ु तदवधारियत ं ु न शते। पष ूसादेन तामेव अतु ं परमसामोेन ूाोतीित िनःसंशयेन वं ु शते। कारणं स एव परमॄ सिदानः ु परमाा। तदेव वि देवाः– ु ु यतः। के वलं रणेन ैव पनािस पषं अनेन वृयः शेषा िनवेिदतफलािय॥ [रघवंु शम १् ०/२९] िवषॡ् ाौ इित धातोः यातया सवदा अि स एव िवःु इित ु वााथ ः। ावापृिथौ, अिरं, सवा िदशः तेन ैव पिरााः िवश सि “ावापृिथोिरदमरं िह ां य ैके न िदश सवाः” [ौीमगवीता ११/२०]। िवॄाडे यिििमिप नाि यत ् तेन ूां नाि। त त ु आकाम सवम ् आन ैव आा पूणऽि। अिवाम ु ु पष अभावं िसित न त ु िवाम पष। स त ु िनो नारायण ् पण ु ु ु ू वान ेन ूाणबाना आिदिवरापषः “पषाकारात जगमिमित 3 ु पषः” । त त ु जमरणं िक िकमिप कत ं कम इेषां लेशकारणमाऽमिप न िवते “न मे पाथाि कत ं िऽष ु लोके ष ु िकन” [ौीमगवीता ०३/२२]। ु तथािप लोककाणाय, लोकानमहाय च त जकम भवित। अाना ारकािदबोधतया यिप त ज कम चाि तथािप पारमािथ का त कतृक ु िकमिप कत ं नाि। स त ु सवदा िनिवकारः, िबयाकारकािदरिहतः पषः। त मिहमा आजीवनं की ते चेत ् त पारं न याित “यतो वाचो िनवत।े अूा मनसा सह” [त ैिरीयोपिनषत ् २/४/१] वाक ् त माहाकीतन ेन ु अशा ौमेण च िना भवित न त ु त गणानािमयया। कारणं िह त 3
ईशोपिनषदः शारभाम १् ६ पृम ४् १। 145
स ुिजतपरामािनकः
् आनात ् त कीतन ेनािप तदं न गित। ु ु गणोऽनोऽि। गणानाम ु तथा िलखित पदाचाय ः– ् लं िसपाऽे ु अिसतिगिरसमं ात क ु सरतवरशाखा लेखनी पऽमवु । िलखित यिद गृहीा शारदा सवकालं ु तदिप तव गणानामीश पारं न याित”॥ [िशवमिहोऽम ३् २़़] ु ु अिप– तदेव वि सराः मिहमानं यकी तव संि॑यते वचः। ु ौमेण तदशा वा न गणानािमयया॥ [रघवंु शम १् ०/३१]
ु परमसाेन ितः
शाम ् अनम ् िक अनाि मतम।् िक ु अनशााणाम, ् े गोऽि। अनमतानां मूलसारभाग एकमेवाितीयः परॄपो िवरु व ु आगमािदशां, वेदािदशां नाना गा रीा च पषाथ ूितपादयित चेदिप ु िसेः िभा िभाः साधनमागाः अतो गा परमािन िवौ एव पषाथ ु पयवित, िित ूावि। कारणं िह आैवाि तिहाय िकमिप नाि, े भवित। अतो ॄ ैवाि, आैवाि इािदौतु ःे ।स आपो िवरु व नाना गा रीा चाा अाेव पयावितते। यथा िहमालयात ् ूवाहमाना गा िभा िभा नदी च नाना गा िभया िभया रीा ूवहि चेदिप अतो गा ता सवाः नः समिु ं ूिवशि। एवमेव साधवो, मनु यो, िवांसो, ु वः िभेन िभेन मागन गि चेदिप तेषां सवषां ललं भवित ममु परॄ एकमेवाितीयो भगवान न् ारायणः। ते सव िवां परमाानं वासदेु व ं ु ूावि। यथा च आायते– यथा नः मानाः समिु ेऽ ं गित नामपे िवहाय। ु ः तथा िवान न् ामपािम ् [मु डकोपिनषत ३् /२/८] ु ु परारं पषमप ैित िदम”॥ येऽदेवता भा यजे ौयािताः। म॥् [ौीमगवीता १३/१४] तेऽिप मामेव कौेय यजिविधपूवक ु ु भवित भगवान ् देवाः वि एतेषां सवषां परमं कारणं परमिसिहेत 146
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
िवःु । तदेव कािलदासोऽिप िविलखित– बधाऽागमैिभा पानः िसिहेतवः। े [रघवंु शम १् ०/२६] ेव िनपतोघा जावीया इवाणव॥ ् पेण सततं भगवित सवषां परमगितः भवित भगवान िव ःु । येषां िचं पूण ् ु िनिवमि। येषां पषाणां परमादेवो भगवान वासदेु वो, येषां िचं सवदा अनतया भगवमेवे रित भजित च िक सवकम भगवित समप यित तेषां ु े परमगितः, वीतरागाणां मोाय अभूयः सिवृयेऽपनरावृ ये भगवान ि् वरु व परमसाधनपः। िव ं ु ूां जीवाः सवानथ मूलकां महामायामािवां ु ित। नाः ु नावत े “मेव िविदाितमृमे िि, जमरणचबे पनो पा िवतेऽयनाय” [ेतातरोपिनषत ३् /८] इित ौतु ःे । “या न िनवत े े । अिप च देवाः ताम परमं मम” [ौीमगवीता १५/०६] इािदृत ूशंसि यत ् भगवतो िवोः मिहमा ैय सीमारिहतमि, अपिरेमि ु पेण िवमानोऽि। एव स परमपषः ऐयण स सदा पूण आवावेदः ु ु ं “यतो वा इमािन भूतािन जाये” इािदौतःे । अनमानं िािदकं सकतृक कायाटविदािदकं ताां सां गं भवं ूित का कथा ूमिप भवृ तं जगतपिरेम।् तारणमूमपिरे इित िकम ु विमथ ः। तथा िह– ूोऽपिरेो मािदमिहमा तव। ु आवागनमानाां सां ां ूित का कथा॥ [रघवंु शम १् ०/२८] ु ु देवा िवोः ािदना मिहमानं कीतयि, कारणं िह कीितमान ् पषः ु स एव भवित। अतः कीतमतः पष कीतन ेन शभु ं िशव भवतीित नाि ु तऽ सेहावकाशः। भगवतः िवोः रणमाऽमेव बाारतया पषः ु पावनं लभते “यः रेत ् पडरीकां स बाारः शिु चः” इित। िवोः पादात ू् सूता गा एतावती यिद पावनमयी भवित तिह त नाममहणेन कीतन ेन ु ु च पषः पिवऽो भवतीित तऽ िकम ु वम।् िक पषः िवोः रणेन यिद ् लं भवित ु पिवऽो भवित तिह त दशनशनवनपादसेवन ैः पष िकयत फ ु ु ु तदवधारियत ं न शते। पष ूसादेन तामेव अत ं परमसामोेन ूाोतीित िनःसंशयेन वं ु शते। कारणं स एव परमॄ सिदानः ु परमाा। तदेव वि देवाः– 147
स ुिजतपरामािनकः
ु ु यतः। के वलं रणेन ैव पनािस पषं अनेन वृयः शेषा िनवेिदतफलािय॥ [रघवंु शम १् ०/२९] ु ु एवं परमपष पषोम िवोः नाना माहाकीतन ेन त ु सव ूसीदि। देवानां ु ा िदजीवनचिरऽकीतन ेन देवाः तं ूसादयामासः। ु ु िव ं ु ूित ताः तयो माः के वलं ितपरका नासन।् अिप च देवानां सवाः ु ऋचः परमपषोम भगवतो िवोः साथ कथनमासीत।् साथ ु कथन े पष साधनं िसित न त ु अनृतभाषणेन। अतः सभूतने वेन देवाः ु स त ु सपः, सवदा सते ूितितः। तदेवोते िव ं ु ूसादयामासः। ौीमागवतकारेण– सोतं सपरं िऽसं स योिनं िनिहत से। स समृतसनेऽं साकं ां शरणं ूपाः॥ इित। [ौीमागवतम १् ०/२/२६]
उपसंितः
यिप जगित ब िकमि िक ु सव ौेाः विराः न भवि। ु ु तात ् सवषां ितरिप न िबयते। यः ौेो विरः सवम ैव ितः ु म।् अिन ् रघवंु शकाे ँयते यत ् इािददेवाः िबयते तदेव यथोपय ु ोके भगवतो राचािररावणााचारेण पीिडताः सः वैकुठलोके , िवल ु िवोः सकाशं जमःु । कारणं भगवान ् िवःु सवौे ो विरः, पषोमः, काणकता, सवाः समायाः समाधानकता। अतो देवाऽ गा सवभावेन तं शरणं गतवः। िपडीताः देवाः ूथमं तऽ गा भगवं िव ं ु ूण ु अािभः वािः तं तवः। कारणं िह स एव ः विूयः “ः ु हॐनामोऽम ् ८६]। देवाः ु ोता रणिूयः” [िवस विूयः ोऽं ितः सवभावेन त अमोघोलजीवनचिरऽं माहा अितभिभावेन कीिततवो ् भूतम।् देवःै िवोः या ितः ् व सया पिरशीते ु कृ ता तत स यदासीत स ु ु अैतभावः ुटतया अवगते। एकमेवाितीय पष ु चेत ् तास ु ितष ु ु ितः त अैतपरकी एव भवतीित नाि तऽ संशयावकाशः। अऽ यथा ् परॄेनािप। यथा ु समपु लते तत अ भगवतो वासदेु व परॄेन ितः े ाः समिु मेवािभिवि। तथ ैव सवासां भावानां माणां नदीनां बहवो अवु ग 148
ु तौ ु अैतिचनम ् रघ ुवंशमहाकाे इािददेवकृ तिव
ु ु तीनां तायम ् अैतमयं भवित। यिप स परमपषोमोऽानभावनायां साितशयः, साकारो भवित तथािप तदेव त यथाथ पं न भवित। त ु अनृत,ं िमाभूत ं कितपम।् यथाथ पेन स त ु िनरितशयो, िनराकारो, ु िनिवककः, शाः, िशवः एकमेवाितीयः, िनरनः, अनो, िनो, बो, ु ो देव एको परमानपः “िनलो िनरनो िनिवको िनराातः श नारायणः। न ितीयोऽि कित”् [नारायणोपिनषत ३् ]। -H-
149
अलारसजनवैिचे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव उपयोगः ु ोपााया* सोनालीमख
न ैयाियकवैशिे षकाणां कायकारणभावः
कायकारणभाव महान ् ूभावो िवते जगित। कायकारणमयं जगत।् अऽ कारणं िवना काय नोते। काय िते कारणमवँयमेव िकिद ् िवते। जगित साफलाभाय कायकारणभाव िववेचनमवँयमेव करणीयम।् अथा कायिसिः न भिवित। साफं सव इि। साफलाभाय च ् अवँयकम।् अतो दाशिनकाः कायकारणभाव ु यथोिचतकारणानानम आलोचनं कृ तवः। एतेषां दाशिनकानां मे न ैयाियक-वैशिे षका अतमाः। ायवैशिे षकसते तक संमहमे भाषापिरेदमे च कायकारणभावा आलोचनमेव ं कृ तम।्
तक संमहकारोंभः कारणलणूसे कथयित– “कायिनयतपूवव िृ ् 1 इित। यद ् व ु िनयिमतभावेन कायेः ूाक ् िवते तत ् कारणम।” ु ानं पदानामपु योगः ाातः अंभेन कारणपदवाम।् लणेऽिन ् ूय तक दीिपकायाम।् लणे ‘िनयत’पदाभावे रासभादौ घटािदकायकारणलण अितािः ात।् काय कारणलण अिताििनवारणाथ पृवव िृ इित ु िह कायािं तत ् पवू व ितकारणिनभरम।् कारणं ु म।् वतो िवशेषणं ूय णवृि, काय परणभािव। कारणलणे अथािसिशूमिप पूव अिभूेतम।् तेन लणे अनथािसशूे सित इित पदयं ूदेयम।् तं ् 2 इित। तक दीिपकायाम–् एवं “चाथािसिनयतपूवव िृ ं कारणम।” कारणिमदं िऽिवधम।् अं भेननोम–् “कारणं िऽिवधम–् ् 3 इित। समवासमवाियिनिम भेदात।” * सहायकाचाया, संृतिवभागे, झाडमामराजमहािवालये
तक संमहः पृ. २९३ तऽैव 3 तऽैव, पृ. ३०२ 1
2
अलारसजनवैिचे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव उपयोगः
ु कारणलणिवषये भाषापिरेदकार िवनाथ वमनपमे व। िवनाथकृ तं कारण लणं यथा– अथािसिशू िनयता पूवव ितता। कारणं भवेत त् ऽैिवं पिरकीिततम॥् [भाषापिरेदः– १६] अतोऽवगते, य ु अथािसिशू ं काय िनयतपूवव ित, तदेव कारणम।् अतः कायलणमाह अंभः– “काय ूागभावूितयोिग।”4 इित। ूागभाव ूितयोिग कायम ् य पदाथ ाभावः सूते तदाथ ः ु । य उा ूागभावोऽपसृतः ात ् अभाव ूितयोगीते त ु ूागभाव ूितयोिग काय वा। अतः कायकारणभाविवषये अंभिवनाथयोमतयोः साँयं वतत।े
ु कायकारणभावानूािणता अलाराः
न ैयाियक-वैशिे षकाणां इममेव कायकारणभावमवल आलािरकै ः अलाराः िविनिमताः। अलारूकारोऽनः भामह-दिड-वामन-मटिवनाथ-जगाथािदिभरालािरकै ः बहवोऽलारा िनिपताः। तेषामलाराणां ु के िचदौपमूलाः के िचा वावमूलाः के िचा कायकारणभावानूािणताः। एतेषां ूकाराणां मे अिमूकारा यथा– िवभावना, िवशेषोिः, अथारासः, ु ु यः, अनमानम कािलम, ् सम , ् कारणमाला, अोम, ् असितः, ु समािधः, िवषमः, िवशेषः, अितशयोिः (पमिवभागः), अूतूशं सा ू े ा) इादयः। (तृतीय-चतथु िवभागौ), उेा (हेत एतेनावगते यत ्न संका, अिप त ु बहवोऽलाराः सािवकभावेन ु आंिशकभावेन वा कायकारणभावानूािणताः।
अलारिनपणे कायकारणभाव महम ्
ु ूः समदु िे त यत ् िकमथ कथं वा अन ेन ाय-वैशिे षकदशनअधना ूितपािदतेन कायकारणभावेनालारशाकाराः काूबकार ूभािवता अभवन?् तऽ िवभावनायां कारणं िवना कायिः, िवशेषोौ सित कारणे कायाभावः, अथारासे कारणेन काय कायण वा कारण ु ये काय समथ नं, कािलं तावत ् काािभमतं िलं कारणं वा, सम 4
तक संमहः पृ. २९३ 151
सोनालीमुखोपााया
ु े सासाधनभावः, एकिन ् कारणे सिप कारणारािण वत,े अनमान कारणमालायां पूवप वू प दाथ हेततु ा, अोऽिन ् पररजनकम, ् ु कायकारणयोिभदेशतायामसितः, समाधौ हेरयोगेन काय सकरम , ् िवषमे ु योिवरोधः, िवशेष े एककायूचेायािमतरकाय दैवात ् कायकारणभूतयोगण सादनमेवमऽािप। अऽेदं सधाम।् ूा समाधानाय अलारशाामगतेः बमिववन ं लणीयम।् िक अलारशाकाराणामपु िर दाशिनकानां ु दशनमानां वा ूभावोऽनसरणीयमािभः। शापिरसरे ँयते इदं यत ् शााणामेकमपरेण ूभािवतम।् शााणामीशः पारािरकूभाव आलािरकै ः ीकृ तः। तं भरतेन– न तानं न तिं न सा िवा न सा कला। न स योगो न तम नाेऽिन य् ँयते॥5 इित। एताद ् ायते यत ् िशं शां वा िवानं कला वा सवमवे काे ु म–् आलोिचतं भिवतमु हित। तादेव काे शाूभावः। भामेना न स शो न तां न स ायो न सा कला। ् वेः॥ [काालारः ५/४] जायते य काामहो भारो महान क भामहेनाऽ ाकरण-ायकलादीनां कााभूतेन ैव साथ कमुम।् उ तेन ैव कााभूत ं कािमिौतं वा शामितकिठनमिप पाठकाः सादरं ु गृि मधिमिौतकट ुभषे जवत।् तथा िह– ु ते। ाकारसोिौं शामपु य ूथमालीढमधवः िपवि कटु भेषजम॥् [काालारः ५/३] िटोऽेवमाह– ् ाां सवं ततोऽ ैषा।6 इित। न भवित यत क भारतीयानां ूथमं सािहं िह वैिदकसािहम।् वैिदकसािहे अलाराणां ूयोगे सिप समयेऽिन ् िकिदलारशां न लते। ु खृीयतृतीयशताीितं भरतिवरिचतं नाशामेव ूथमं पकमलार् ार एवालाराः ीकृ ताः– शापम।् नाशाेऽिन च 5 6
नाशाम १् /११६ िटकाालारः १/१९ 152
अलारसजनवैिचे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव उपयोगः
उपमा पक ैव दीपकं यमकं तथा। का ैते लाराारः पिरकीितताः॥[नाशाम १् ६/४१] ् अलाराणाम ु ु े खो न अतो नाशाे कायकारणभावानूािणतानाम ् ँयते। भामहिवरिचते काालारे एव कायकारमभावमूलकानाम अलाराणां ु े खो ँयते। भामह कालः खृीयषशतकं हेतिु वशेषोििवभावनादीनाम समशतकं वा। अादेव समयादार भारतवष िशाेऽ े दशनमानां िवरचनमालोचनं वा ूभूतपेण जातम।् अादेव कालादार कितपयशतकं ा गौडपादः, कुमािरलः, ूभाकरः, मडनिमौः, शराचाः, भृहिरः, जयभः, वाचितिमौः इेतषे ां दाशिनकूवराणाम ् आिवभावः सातः। तेषां मानामिप ूभावः िशाेऽ े समाीवन े च ूितफिलतोऽभवत।् आलािरका अिप तेषां मेष ु दशनूितपािदतानां तानामभाव ं कृ तवः। दाशिनका अिप कातिवषये तेषां मतं ूकािशतवः। यथा– न ैयाियकूवरेण जयभेन आनवधनूितपािदत िनत िवषये मतं ूकािशतम।् एवं पारािरकूभावाभयमिप शां समृं जातम।् अतोऽलारशाे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव ूभावः पिरलते। तभावादलारा अिप िनिपताः। ु पनिरदं सधायम।् न के वलम ् अलारशाे काेऽिप दशन ूभावोऽादेव समयादारािधकपिरमाणेन जातः। तथा च कािलदासोरकािलकं महाकामिधकपिरमाणेन शाूभािवतम।् भारिव-भि-कुमारदासमाघ-ौीहषाः कािलदासोरकािलका महाकवयः।7 त ैः िवरिचतेष ु महाकाेष ु ाकरण-ाय-वोशेिषक-सां-मीमांसा-वेदाादीनां शााणां िवषयानां समावेशो ँयते। के षािते ईशानां काानां काशााणां िवषयानां समावेशो ँयते। के षािते ईशानां काानां काशािमाा। तं े िवरिचते सवृु ितलके – ेम भिभौमककाािद काशां ूचते।8 इित। एतािन महाकाािन िचत ् िचत ् ाागािप सातािन। ईशं भारिवः– ६३४ खृाः, भिः– षशतकशेषाः, कुमारदासः– अमशतकशेषाः, माघः– सम-अमशतकम, ् ौीहष ः– ादशशतकम ् 8 ु सवृिितलकम ३् /४ 7
153
सोनालीमुखोपााया
ाागं तेषामिभूेतमेव। तं भामहेन– काािप यदीमािन ाागािन शावत।् ु उवः सिधयामे व ह मधसो हताः॥[काालारः २/२०] ् ु म– भिना ु वः सिधयामलम ु ाागिमदं काम ।् हता मधसािन ि् वियतया मया॥ [भािकाम–् २२/३४] ु मतं ूकािशतम।् ौीहषणानपं यथा वा भवत ु ाकरणायािददशनूितपािदतानां तानां समावेशो ् चिरतिमित। महाकवीनामभीित एव। सदयमनःूीतये त ैरेवम आ अलारशासमृये अलारशाकारैरिप िविवधशासमावेशः कृ तः। ु पेणालािरकै ः अ समथ नमिप तेषां मापलते. कािनमाण हेत ् शाानम।् यिप ु ु ूितभा– िरासा ीकृ ताः। तेष ु िावत भामहेन ूितभाया एव काकारणं ीकृ तम–् कां त ु जायते जात ु किचत ् ु ः, तथािप कारचनायां ूवृानां िविवधशाानशीलनं ु ूितभावतः इे तेनोपिदम–् शँछोऽिभधानाथा इितहासाौयाः कथाः। लोको यिु ः कलाेित मना कावैखरी॥ [काालारः १/९] ु ः ौतु वा काकारणमीकृ तम।् तं तेन– दिडनािप े न ैसिगकी च ूितभा ौतु बिनमलम।् अमािभयोगोऽाः कारणं कासदः॥ [काादशः १/१०३] िटे न शािदिऽतयमेव कारणपेण ीकृ तम।् तं तेन– 9 ु िऽतयिमदं ािूयते शििरासः। इित। ् ु तऽ ििवषये तेनोम– छोाकरणकलालोकिितपदाथ िवानात।् ु ाय ु िववेको ििरयं ु य समासेन॥ [िटकाालारः १/१८] वामन ेन ऽीिण कााािन ीकृ तािन। तािन च लोको िवा ु ूकीण। तेषां िव ैव किविमू ला। वामन ेन िवापिरगणनं कृ तम–् 9
िटकाालारः १/१४ 154
अलारसजनवैिचे ायवैशिे षकसत कायकारणभाव उपयोगः
शृिभधानकोशोिविचितकलाकामशादडनीितपूवा िवाः।10 इित। ु पयोगः ीकृ तः। ताद ् ँयते मटे नािप काकरणे े यदालािरकै ः काे शािनवेशोऽीकृ तः। एतदथ मेव काे काशाे वा ाकरण-ाय-वेदाािददशनानामपु ापनं ँयते। आलािरका अिप ाकरण-ायािद दशनिवषयमूलान ् अलारान ् िनिपतवः। अतो भामहादार जगाथपयानामालािरकाणां मेष ु हेत-ु िवशेषोििवभावादीनां कायकारण-भावमूलानाम ् अलाराणां पयालोचनं समपु लते, अलारिनपणे च कायकारणभावोपयोगः सक ् ँयते।
10
काालारसूऽवृिः १/३/३ 155
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ् पालोपाा शा*
‘अतित सव ूाोित ाोित’ वेित िवमहाद ् अततेः मिनये िनोऽयमाशः। यौिगकाथ ेन लिमदं सवगतं सवािपं वा ु ु -ब-म ु भावकः। शरीरितिरा मूलमातम।् अयाा िन-श ु ु कािप सा िवते, या पषशे नािभिहता। सांदशन े आा िह पषः। अय ु ु ु पषः च ैतपः कू टो िनो िनल पेित। िने पष िः ु िनगिदता– ‘पिरषयो भवित, पिरषादो भवित वेित’। ागशाथ नाशः। अथाद ् आनाशः। नन ु आनो िनाथं नाशो भवेिदित चेते ूेकं ु नाशो पदाथ अहंबोध ैव ागो ाागः। अथाद ् अहिमाकारेण बे िह आागः। अहिमित शाथ ः ाथ िमित। अऽाागो नाम ाथ ागः। अथारिहताय ाथ ागः। पराथ आिनवेदनमिप ु आागः। परमऽ आाथ पिर ‘बजनिहताय बजनसखाय’ च ु ृ त इथ बोः। आागििवधः— जीवनम क) शारीिरकाागः ख) आािकः ग) पकधम चेित। शारीिरकाागोदाहरणं तावत ् रामायणे जटायोः रावणहानकनिाः सीतायाः राय ै जीवनोजनम।् ु आािकावद ् आागः ख परमपषूाये एषणाऽय ागः। पकधम आागो िह देवताय ै ििनवेदनमेव। ये ाग एव मूलम।् ु न के वलं रामायण-महाभारत-पराणािदसािहे , चािप लौिककसंृकपके ष ु ु आाग बिन उदाहरणािन िवलसि। सिवशालं पकसािहं िनम ु निमव’ ालीपलाकाये ु ‘िबौ िसदश न भास ‘वासवदम’,् ‘ममायोगः’, ‘कणभारिम’ित च पकिऽतये, कािलदास ् ‘िवबमोवशीयम’, ‘मालिवकाििमऽिम’ित पकितये तथा च ौीहष * शोधिवािथ नी, संृतिवभागे, पिमवरािविवालयीया
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ्
नागानिमऽ आाग ाान ् िविेह शोधबे समीणं िविहतं मया।
ु भासीये ममायोगे ममपऽयोराागः
संृतसािह बूशंिसतो नाकृ ि महाकिवभासः। तेन ऽयोदश नाटके ष ु िवरिचतेष ु महाभारत पाऽािदकमवल ममायोगोऽतमः। नाटकीयकथाव ु सूणत या नाकार कितम।् अिन ् पके ु मातृ-िपतृ-ॅातॄणां तथा च ॄाण ममपऽ राय ै यथाबमं ् पविणतम।् ु णम उ ॄाणपऽभीमयोरासमप ु ं चिरऽं तावीमः। पपाडवेष ु ममो िह ममायोग म सः। स ममपाडवेन जगित ूिसः। यः शरणागताय ेया ु गकरोित, त तल ु ना नाि। िवपदापो ॄाणः के शवदासो जीवनम ु यदा ौतु वान ् अकुलं िनकषा पाडवानामाौमे ॅातृचतु यानपितौ ु आसीत, ् तदा स िकिदाशाितो जातः। आौमराय ै भीमो िनय उपवािसा मातःु िहिडाया उपवासिनसगाथ वनूदेश े ु किनोऽपे ितो वतत।े तथािह घटोचेनोम–्
अि मे तऽभवती जननी। तयाहमाः। पऽु ममोपवासिनसगाथ म ् ु ूितानेतः। ततो मयासािदतो भवान।् अिन व् नूदेश े किानः ु मोिमिस। पा चािरऽशािला िपऽो ु कं िवसजय॥ इित। बलाबलं पिराय पऽमे िऽष ु पऽेु ष ु ेः िपतःु िूयतम इित कृ ा तथा च किनो मातःु िूयतम इित ु ु ःखेनाानं िहिडायाः िपतरौ पऽयं न पिरुम इ् वौ। तदा ममपऽो ् गकृ ाह– आहाराथ म उ ् ूाणाः ु धोऽि यत ग ैः ूाण ैः पिररिताः। ु हाि महतः कायेह ु लभः॥ इित। बे ु ा ममपऽो ु भीमऽ समागतः। तावता घटोच गीरकठरं ौ ् व वृजातं िनशा घटोचं िनमाहियत ं ु सम ु ात स ु तोऽभवद ् भीमः। ॄाणमख ् ॄाणपऽ ु तथा च घटोचायािदवान स िनमचनाय। कथाूसेन भीमोऽयं िह त ैव पऽु इित ाा तृोऽिप ॄाणं ूित अामाचरणं ा ःखमिप ु ूावान।् बधानरोधारं त मातृभिं ा भीमः ॄाण ममपऽंु 157
पालोपाा शा
ु नीयः। पिरवाानं समिप तवान ् घटोचाय। तायमाागः अतल शरणागतरणं िह िऽयकुलधमः। तथािह भीमेनोम, ् “आय! मा मैवम।् िऽयकुलोोऽहम।् पूतमाः ख ॄाणाः। तारीरेण ॄाणशरीरं िविनमातिु मािम।” अऽ भीमसेन आागः कीश इित िवचािरते अयं शारीिरको ु ते। शरीर ागेनायं शारीिरकः पकधम च ाग इित कथियत ं ु य ु ताम ् ागः सिप वणाौमधमराथ कृ तः आागः ये कृ तेन ागेन त ् ं ीितः। आवहित इित न कािचत सश ु मम पऽ ागः त ु आािक एव ागः। िवषये िपऽोः ॅाऽोः च गूढम ् अनादरं िवलो जगतः अिनताम ् अपु गतवान ् अयम।् ु ूसवकऽ माता, जदाता च िपता अिप शरीरराय ै िूयपऽयो राय ै च तम ् एव बिलम ् अकुताम ् इित जानता तेन आन ु कामाय सव िूयं भवित ु न ् नरं शरीरं तिबनं सजातं च इित औपिनषा वाचः सारं समनगृ ् सज इित आािक एवायं ागः। ितितःु रासोदरपूरणाय म उ
कणभारिमित पके कणाागः
े संयो भासेन नािमदं महाभारत पूवापरवृजातम ् एकसूऽण िवरिचतम।् नाा नायकः अवँयमेव कणः। दानशीलतायां सोऽूिती। भावदीा कण भारः। स िह महावीरः। शौयण सोऽमगयः, समरेऽिप ु धरे’ इित ु ा हतेष ु देहषे ु गणा जयः। आदश नृपो िह सः। ‘ूजापालनमाऽव ु ािसतः। ॄाणं ूित ताकुठौा ँयते वाांशमाऽे त राजादशः सम नाेऽिन।् आदशदानवीरो िह सः। अराज िसंहासनमल ॄाणिपणे इाय धीरधाराविष पिवऽ गोसहॐं, वािजनां बसहॐं, वारणानामन ेकवृ,ं पृिथवीम, ् अिोमफलं , मक सपिद दातमु ै त।् यदा स ॄाणेन िकमिप पािथ वं व ु न ेतमु ऐ् दा कणः सहजातकवचकुडलं ूददौ– अैः सहैव जिनतं मम देहरा देवासरैु रिप न भेिमदं सहा ैः। देय ं तथािप कवचं सह कुडलाां ूीा मया भगवते िचतं यिद ात॥् इित। 158
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ्
ु ूािथ नः ूाथ नां पूरियत ं ु स सदा ूतः आागे। ॄाण कवचकुडलूाथ नं कृ ािभूायिमित जानिप शैलेन भूयो भूयो वािरतोऽिप ु याऽायाः मूलं सवाप े या ूयोजनीयं कवचकुडलं ॄाणवेिशने इिाय च य ् ः। तते ‘तं च द तथ ैव ितित’ इित। दान मयादाराय ै समिप तवान कण िनिध ं कवचकुडलं ूदाय कणः परोतया जीवनम ए् वोगकृ तवान।् अयं च ागः शारीिरकः एव। शरीरांशभूत ं कवचकुडलं शरीर ् शरीरम ए् व वतः ु त ु ीकृ तवान।् महाभारते त ु वणनम ् राकवचभूत ं ददत स इं लते यत, ् कवचकुडलदान ेन शरीर अिवकारम, ् अमोघम ् एकम ् अं च ूाित इित इेण ूिता एव कणः कवचकुडलं ूदवान।् अतः ता तद ् दानपदवातां गेद ् उत िविनमय एव स भवित इित िवचारणीयं िविः। कणभारनाटके त ु अममु ्अश ं म ्अना भासेन के वलं कण दानम ् ु तया ूदिशतम इ् ित अऽ अयं ाग एव। एव ूमख
वासवदिमित पके वासवदाया आागः
भासो िह चिरऽिचऽणे कुशलः िशी। तेन वासवदिमित नाटके यथा नाियकाेन वासवदाचिरऽम ् आिलिखतं, तथ ैव वासवदायाः ु ु सपी पाविप अनपग णसूितनाियकापे ण िचिऽता। भास पावती वासवदा चेित नाियकाितयं वैिशेन ूोलमिप वासवदा ् ितशेत।े ु ाथ रािहादीनां गणानां माहाेन पावतीम अ ु ु पावतीव वासवदािप अिभजाता सरी गणशािलनी चासीत।् तऽ वासवदा उियाः राः ूोत का तथा च वराजोदयन िूयतमा पी। अपरतः पावती मगधराज दशक भिगनी तथा च ु भिवुगणनानसारं सा उदयन ितीया पी भवेत।् परं वासवादायाः ु नीयम।् ािमूेमातल वासवदा िह नाटका ूधाना नाियका, नाकार मानसूितमा कणतायाः मूति वमहपा चेित। सा च सवािगनी। ूथमयौवने उदयनाथ िपतरं मातर वती सा। उदयन िहताय वासवदया य आागो िविहतः तेन ैव ता उदयनूीाः परा काा ूमािणता। परमदु यन दयरा ैकऽािधाऽी अभविदित सं िक ु यौगरायण पिरकनां सफलीकत ु ािमनः मलाकाय ै सा तमेव िकयालाय पिराातवासं 159
पालोपाा शा
ु पिर सा साधारणं जीवनं यापयी सा महां े शं सेह।े गतवती। राजसखं ् पेया िूयतरः। वासवदायाः िवतथमृवाता ु ु ा उदयनाः ूाणानाम अ ौ ् उदयन शोकातरु ामवां िवाय ता मनः ःखेन सिं जातम। वासवदा भावेन संयता। ािमनागृ ते काय कतेऽिप ािमनो भिवलाय सा संयमेन ध ैयण सवािण कािन सहते । ु ीयािप ाथ ाग मिहि, ध ैय ढताया त चिरऽं देवीपयायम नाकृ ता ता मानवीयपमऽ रोिचतु या िचिऽतम।् उदयन ेन सह पावाः ु ा सािराभवत–् ‘अहो अािहतम।् आयपऽोऽिप ु िववाहसंवादं ौ नाम ु ु ृ परकीयः संवः’ इित। मगधराजानरोधादेव उदयनः पावतीमहतीित ु ाभूत।् परं कथमिप साहननिचां कुवती नासीत।् ाा सा िकितिाम यतः “न खहं ूाणान ् पिरजािम। आयपऽंु पँयामीित एतेन मनोरथेन ु रारपिरमहं वा जीवािम मभागा” इित। पितिहताय हेन पदा ललनासंसिद िवरलम ् आागाम ् उपा सा ख पाितो ु ीणा। असाधारणध ैयण ःखािन बिहन ूकाँय पावाः चरमायां परीायाम ु ु ु मािलकां गित िववाहाथ कौतक वासवदा। परं सा सकृ देव िवधातरु नयोगं कृ ा ःखं ीकरोित, ‘अहो अकणा खीराः’ इित। यथा रािऽसावे एव िदन मिहमावगते, तत ् समान ेन तिु लतो भवित चेत ् कोऽिप त चिरतमाहां भवित अिधकभारतया ुटम।् वासवदिमित पके वासवदायाः गाीय, ध ैय ाथ ािगनी मूितः ु न िचिऽता। ाथ पित िनःाथ तया पावाः हे भासेनासाधारणन ैपये सम राजनीा यूपकाे वासवदा आानं बिलपेण उृवती। ु ु ािन भवि। वासवदा राजकका, राः मनचिरऽ िविवधािन मख पमिहषी च। सा वैयिकजीवने पःु ूाणिूया पी सती अिप सामािजकजीवने रा राी। रा सवासां ूजानां सा जननीपा। यिद उदयनः ु ः ात ् तिह दाणा अराजकता सवाः ूजाः े शयेत ् िवरहकातरः राे िवमख इित िविच उदयन राे मितूितवतनाय यौगरायणेन या योजना कृ ता ताः योजनायाः लम ् आसीत ् समिकाणम।् समिकाणाय ेः विलदानं महर जीवन पिरचायकम।् वासवदा ताशं महरं चिरऽं धे। ् दयनं उदयनः नायकः सिप सदयानां िनाभाक ् एव भवित। पावती िूयम उ
160
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ्
ूाािप कृ पापाऽमेव जायते समेषाम।् वासवदा िणकं ःखं सहमानािप जगित ु ोऽयं िचरभारा पूतां गता। लोककाणाय सीतारामाां कृ तेन ागेन त ु ।् ागोऽयमाािकः। वासवदायाागः िचराय ूेरयिततमां ूपे मनजान ु ागा लोककाणसाधन ेन आचसूय यशः एव समहलम ।्
िवबमोवशीयिमित पके औशीना आागः
नाूयोजनिसये कािलदासेन कनामाहाेन उवँयाथा च औशीनािरऽं समपु ािपतम।् तऽ औशीनरी िह िनवृःे काणमयी ् वश ूवृःे ूितमूितः भोगसवा च। औशीनरी काशीराजका मूितः। परम उ ु ु तथा च राः परवसः ूेमादं महादेवी। पगणौदाया िदिभः समेव ु ु सा राजमिहषी। उवश ूित परवसः अनरागं िविदा सा मानिसकथया जजिरतािप मौनम ् आिौतवती ूाथेन। राः ूणयवृा याथा ु िवचारियत ं ु सा िनपिणकया समं सा ूमोदोानं गा लतागृहं िनकषा उपतौ। तऽ राजानमिु ँय रिचतम ् उवँया ूेमपऽं तगतमभूत।् िवषक माणवकासतक तावशाद ् अपतं ूेमपऽिमदं यिद राजमिहषी ु ूायािदित िवभा यदा राजा शितोऽितत, ् तदा सहसा औशीनरी यमेव ु ु राजानमाह, ‘आयपऽु ूेमपऽम ् इदम ् आदाय परवसे ूदवती। सा पनः ् ु अलमावेगने । तूजप ऽम’ इित। रहभेदभयात ् परवा ताः ूसतां ् धा। परं राः सवम ्अननयम ्उपे सदप सबोधं च ु सादियत ं ु चेितवान ब सा उवती, ‘नाि भवतोऽपराधः। अऽाहमेवापराा या ूितकू लदशना भूा अमते ितािम।’ ता वहारोऽय ु नायौिकः। तदा राजा िवषकमिु ँय ूाह, “वय, न ेदमपु पम।् पँय– ु रसाते। िूयवचनशतोऽिप योिषतां दियतजनाननयो ूिवशित दयं न तिदां मिणिरव कृ िऽमरागयोिजतः॥ इित। िूयतम ूेः अःसारशूं ूकािशतमभूत ् औशीनाः सकाशे। ु परवसः ूेोऽिभनयिममं सोढंु नालं सा। तथािह कािप पितोता रमणी कथमिप ु , ‘का िह ताः पितूेम अपर ै ना उपहारेन ूदात ं ु न ेित। तथाते ु ीणामा सिहतु ा।’ औशीना जीिवतपा पवरा अां नाियकां ूित आकृ ेित ाा सानः िच ैय रित ं ु नाहित।
161
पालोपाा शा
पर ु ताः बोधो न दीघायी अभूत।् इयं पितगतूाणा महीयसी ु नानः सखम ु , ् तःखे नारी पःु सखे ु न च ाः ःखिमित िवभावयित। ु ु उवश ूित आस परवसो बाधादान ेन फलं िवपरीतं ात।् वतः ु ित, अिप औशीनरी सया जानाित यत ् ािमनः मनः कथमिप न ूामह ु ु च परवा यमेवाथया कमनभवित । एत कामौशीनाः। सा ु ु ेन ािमनः ातं ीकृ तवती। ाचरणेनानता सती िूयूसादनोतानान िूयतमं यथािविध पूजिया सा उवाच, “एषाहं देवतािमथनु ं रोिहणीमृगलानं ु ु ु ूाथ यते या साीकृ आयपऽमन ूसादयािम। अ ूभृित यां ियमायपऽः ु आयपऽ समागमूणियनी तया मया ूीितबेन विततिमित”॥ ु ु गौणीकृ आागायमेव ाो िूयतम सखाय िचरतरं सखं ु भः। धेय ं राजनिनी। सा ागमेव ूेः ूकृ िनदशनेन जगित सल ु । सा च ूवृःे दासं पिरव िनवृःे काणधममाौयित। औशीनरी मनते ु ेन आयपऽंु िनवृत शरीरं त एवोवती, “मूढ, अहं खानः सखावसान कतिु मािम। एतावता िचय तावत ि् ूयो वा न वेित”॥ े ो मूलाेषणं कथमिप ूेमॐोतिाः औशीनाः अतलिशू अाकं साधारणानां कृ तेऽसवम।् महाकिवना सूतया औशीनाः ाग ु ानाूवहमानं रोिचतु या समपु ा ूमाणियतमु ् इते यत ् माधय ् लभत। म मानवी अिप औशीनरी ागमाधयु ण गपदम अ संृतपके ष ु एताशिरऽं निह के वलं लभ ं पराितीयिमित। मे ु नाका समितिमित ूवृिपरायणया उवँया सह औशीनािरऽं तल पा औशीनरी िचरं भारेन िवराजते। िूयतम ूीतये कृ ा िनवृाः मूत आनिवधानाय च ाथ ागः कन आािकागः। साधारणनायाः कृ ते आाग पराकााूदशनमेतद ् असवपरम।् वतमानकाले औशीना इव ् ािहे औशीनया इव चिरऽं नोपलते। आागो न लते। अिन स
मालिवकाििमऽिमित पके धािरया आागः
कािलदास ूारिकनाकृ ितः सवतो मालिवकाििमऽमि। अिन ् पााके नाटके मालिवकाििमऽयोः ूणयकथा विणता। िक ु अििमऽ राजमिहषी धािरणी ीयमाहाेनोलतया भारेह नाटके । 162
ष संृतपके ष ु आाग िवमशनम ्
सा िह आाग परां काामितशेत।े तथािह मालिवकाििमऽे राजमिहाः धािरयाः पितभिः समेव ूशंसाहिन ् िवषये न संशयः। राी यदावगतवती याः ामी राजाििमऽो पवां मालिवकायां िित ु दयेन तदा सनिस ूितिहंसाया भावो नोिदतः। ािमनः सखाथ यमेव सा उोिगनी भूा मालिवकया समं ताििमऽ िववाहं कािरतवती। पृिथाः य कािप देश सािहे धािरणीव नारी न पिरलते। पिताथाय सा यिमिप असां सादियतमु हित। एतदिप ीकाय यत ् सा िह पितोता िववेकशािलनी चासीत।् धािरयािरऽिचऽणे किवना कािलदासेन िवकास रेखा िनयोिजता। पिरिितवशािनीता सती सा यमेव राे मालिवकां समप यित। ु िः वतत े इित धािरणी सक ् पिरातवती। नवनवनाियकास ु भतःु मधकरवृ ूसतः उे खाह यत इ् राविप कदाचन ताः सपीपदे ािपतासीत।् सािप ु नीयम।् ु ती जाता। िक ु धािरयािरऽमतल सक ् च
नागानिमऽ जीमूतवाहनाागः
राजसभाया उपयोिगाः लिलतूेमिवषिययाः नािटकाया रचनायां दः ु किवः ौीहष ः कचन पयानः जीमूतवाहनादानवृमपु जी पापूरणीयं पकमेकं िविनिमतवान।् एकादशशतके सोमदेवरिचते े बृहथामा जीमूतवाहनााग कथासिरागरे तथा च ेम ु ैय पिर वृमपु लमासीत।् जीमूतवाहनः िनितवान ् रासख ु गकतमु ।् तथािह तेनोम, ् तपोवने िपतृमाऽादीनां सेवायां जीवनम ु षू माण मे’ इित। गडेन ‘यौवनं भा याित यदीमेव िपतरौ शौ ु मूतके तोः पदयोः पिततः। एतेन मासकविलतसरसमांसचूडामिणयथा िपतज ु मे िपतरं ूित पऽ ूणिताते। त ागः, शचूड जीवनराय ै ूाणोग न िह अहारेण ूदीः परं िवनयेन। जीमूतवाहनः कणया परेषां ु ु ु ं सदा ूतः। ु , ‘यासूनिप सजेत ् कृ ते जीवनम तथािह िमऽावसनों ु तः।’ (२.१०) अिप च, िवपान ् पिरान ् आतान ् कणया साथ म यिद जीवनेन न रेिह नाि ूयोजनमनेन शरीरेण जीवन ेन वा, ‘आत ु कठगतूाणं पिरं बावैः ऽायेत ैनं यिद ततः कः शरीरेण मे गणः’ (४.११) इंु जीमूतवाहन ेन यमेव। 163
पालोपाा शा
तथािह जीमूतवाहनः जीवनं तृणीकृ शचूड जीवनं रित ं ु ूिताबोऽभूत।् आगतेनातो जीमूतवाहन ेनोम, ् ‘अिप नाम शोहं शरीर-दानाद ् एकािप फणभृतः ूाणरां कतमु ?’् शचूड ु मातभु ािवपऽिवयोगःखं िवलो जीमूतवाहनः कणया परमःिखतोऽभवत।् शचूडोऽिप िनषवंश मयादां रित,ं ु जीमूतवाहनवहतो जीवनमू ं िकयिदित पिरत ु तथा च ादानयाथा ूितािपत ं ु स ूाह, ‘ूाणांान ेष ु णिमव कृ पया यः पराथ जहाित’ (४.१५)। साधृ ागोऽयं शारीिरकाागः इित कथियत ं ु शते।
उपसंहारः
‘संृतपके ष ु आागिवमश’ इित िवषयके नालोचनेन कोऽिप ु िचो भवे ु िचे एव मिु ः े िन ् श ूचोिदतः सन ् ाथ ागं कृ ा श सवित। अिप च, एताशो जनः समाजे कथमिप कदािप कापकारं साधियत ं ु नाहित, परमपु कारं कृ ाेषां कृ ते ाथ हेलया जित। अतो न के वलं पारलौिककं फलं , लौिककं फलमिप ूा ं ु शते अनेनाागिवमशन इित शम।् -H-
164
िवसतायां ािमनो िववेकान योगदानम ् तयकुमारभाचायः*
यदा नरेनाथदो भगवतो रामकृ परमहंसदेव िशामिरं ूािवशत ् तदा सः पा नवजागृितभावनातरैराोिलताःकरणथा पाामनसो नविचनिविकरणेन िवयिवमु धो वीयण ् ् ु आसीत। िक यदा स ानमिरादात िनगित तदा स जागितकानां वूनां बिहःपुटीकरणमायाः बौिकचायाः जागितकािखलरहमिमोचनमाया आािकिजासायाः बोधिवभवे एव कृ तिनभरः, आािकतया जागको िववेकानः समभवत।् ािमनो ् िववेकान सामिमकं पिरवतनिमदं ि, आसीत काचन िवयिवमु धा अिधता या ख किलकातानगरोपावितिन दिणेरमिरे संघिटताभवद ् ् ाऽेष ु िनाणानां तानां ु पनरिप ु य वृ ं जगतः परतः ूादशयद ् यत ि् शकात छ पिरवेषण काचन ूिबया न िह िशानाा अिभधेया अिप त ु इयं काचन ूाणशिपूणा ूिबया य च महणेन मानव िं सवथा पिरवितत ं भवित िसा च िवकािशता भवित िविशे िे। ु िशअिेव समयसीमिन साधारणि तथा ूवृगणवै समित ि पाथ िनपणम ् आवँयकम।् िं िह कािचत ् सीणा धारणा या ख जन अहां िु े पिरसरे अवां करोित, ु िशसमितं त ु िं कािचत ् महती धारणा या ख किंित ् ूवृगणवै ु ीिलता सती जगता सह त सं ूितापयित। ािमना जन े सम ु ौीरामकृ देवाद ् गृहीता िवा एताशी िवा आसीद ्– िववेकानेन गरोः अः ूिवा या परािवा ूितिता सती िशं बािवषयिवलानां सवषां िवषयाणां ान समपु ाजनाय समथ करोित। परािवा िह नात ् िकित ् मानवीयसावनाः, अथवा शारेण सा िवा या मानव गभीरताम ् अेित। अतएव न ैतद ् यिु योगं िवना यद ् उपिनषदो िनयतं परािवायां * सहायकाचायः, ूािवािवभागे, संृतकलेजिविवालये, किलकातािते
तयकु मारभाचायः
वैशार आवँयकतां िवघोषयि। ु ु ामी िववेकानः त देश ं ूित ूीितं पाित तदनगु णतया आसीत ् त भारत अतीतेितहासिवषये संृितिवषये च गभीरं ानम ् एतत ् त ै जगित भारतीयसंृतेः ूचाराय शिं साहसं च सयित । सममेण जगता ु सह भारत पनःसापनिवषये च तं गभीरौासमितं सादयित । ु ौीरामकृ देव िे पकूदिश ु ामी िववेकानः त गरोः त तथा ु लं बोधयोयं च इितहासूा भारतमिहः अखडनीयाया यथाथ तायाः सम ्आशां च जनयित ु सदशन ं पिरलितवान।् भारत अतीतम ्आनपलकम िववेकान। एतद ् आसीत ् त भारत ूाथिमकम ् आिवरणम।् ितीयं च आिवरणं हताशां जनयित । यतो भारत समकालीना पादता, अनीहा बलता च पवािष ां गिरबमायां ूितपदं तम ् अथ यि । ापके त एकािकां सूणज िनिवडे तिन ् पयटन े स आहतं चूिणत ं च मानवम ् अपँयत।् एतदासीत ् त ितीयम ् आिवरणम ् एत समवेदनाूवणे त मनिस यथाथ म ् आघातपम ् आसीत।् त तृतीयम ् आिवरणम ् आसीद ् भारत ु वीकरणं य साधारणजनानां जागरण उपिर, तथा अावादे पनन ूितित मानवतादशनूसार उपिर कृ ितिनभरम ् आसीत।् एतदथ मेव स ु त छाऽेो वहािरकवेदा वाण ूाचारयद ् गं च समिधकतया समारोपम ् इाशिसमु ोधनसािधतेन आसंयमेन िगतचिरऽशे ः ु संविृ साधन ूयोजनिवषये उपायिवषये च। समानपातं स शिशािलां वैदिे शकनीतौ जातीयशे ः िविनयोजनं समथ यित या वैदिे शकनीितः ु बमवितायां जागकतायाम ् आधिनकं जगद ् योजियतमु ् आजाितक सहयोिगतां शािं च समान ेत ं ु पिरकिता। ु ामी िववेकान उपिनषदां िविशान ् शान ् अनधावित ते च तेन िनिदाः उित जामत इेवम ् िविाया अहाया आवरणाद ् बिहराग इित च। ामी िववेकानः समभवद ् यन म् निस सहजातपेण समविताया शे िवषये भारतीयं मनो नाविहतं, या शिः समु ोिधता सती सविवधं पिरवतन ं ु साधियत ं ु समथा भवित। अतो न ैतद ् यिु िवहीनं यद ् जाितम ् अनभवाय स ् ानवो न तथा िु ो यथा स िगोचरो भवित, सीिमत त ु उपिदशित यन म
166
िवसतायां ािमनो िववेकान योगदानम ्
मानव पाागे िवते असीमतां ािन भावतया समवितां िवजानाित ु ीभवनं सवं भवेत ् तेन, तदा आिवभवाः शताेः समराान सख सवजगिऽासकानां समानां च समाधानं सवेत।् इयं सा शोचनीया दशा समम जगतः ूादेश े वैािनक ान अभावः पााे च जगित आािकतायाः ॐोतसः अभावो यत ् त ं कयित ु ु मनम ् । अतः स आािकता-िवानयोः सखद सिौण सम आवँयकतया सियित । ूाचीनभारतीयं मनो िवान मूलतिवषये सवथा अम ् आसीद ् इेत। ते वैािनकिशाया आवँयकतािवषये अतीव अविहता आसन।् अतएव ते ननते, गिणते, पदाथ िवान े, औषधे, ् यन।् भायवशात स ् िचरं ु कृ िषशाे, समरशाे च ूभूतभावेन साहायकम अ ु संृतेरनशीलन अभावाद ् भारतीय मनसः वैािनकी अिः िवना जाता, के वलं धम तथा ॅा अावाद उपिर तत ् केीभूत ं जातं भारतीयं मनः। तव भारतीयं जनं निह ानालोकं ूित अमेसरमकरोदिपत ु बनं ूित सततं तं नयित । महानसौ ामी महाभागः अभवद ् यत प् ााजनानां सानासाधनाय तेः आािकताप औषध ूदानम ् आवँयकम ् येन सममपाादेशाः ते आािाः अचलावायाः ितमा न ु भवेयःु तदनसारं च यथा वैिचहीनतायाः ािदाियनी िितन तेषामपु िर ु ण ैव ूकारेण सः अभवद ् यत ् ूाजनानां मनिस आपतेत, अनपे वैािनकं ानं ूदेय,ं येन परािवायाम ् अपरािवायां च दताम ् अजयन ् ु लो मानवः सूणम नःसतया आिवभवते , ् वैािना अा स सम भवेत, ् समकालमेव स आािके ष ु मूबोधेष ु ढूयवान ् भवेत, ् अतो भारतीयभावेन आािकतािवानयोः परािवापरािवयोः िमिलतिवमह इित वयत।े महान ् ािममहोदयः एतद ् ा आहतोऽभवद ् यत ् ूाचीने काले यऽ ु मानवः अमृत पऽपे ण विणतोऽभवत ् तद ् भारतं मयगु े तथा महता पिरमाणेन अवनिमतम ् अभवद ् यत ् समाज वलतरान ् पददिलतां जनान ् ् दभावयत, ् समाजे पशिु चतायां हीनताम अ ् वना तान ् पीडियत ं ु परपीडनयम उ ु सवथा सहायहीन ेष ु ूािणष ु पिरणतान ् करोित । पनरिप स एतद ् अवलो
167
तयकु मारभाचायः
आतिवमूढोऽभवद ् यत–् ूाचीनभारते याः ियः गयमातःु ूतीकपेण ु ौापाऽम ् आसन ् तत ् तथा अवनिमतम ् अभवद ् यत–् ता एव ियः अधना ु िशशूादनयपेण के वलं वता भवि पषाणां ाथ िनादनाय ु े। चोपय ु तवान ् यत, ् समाज पनन ु वीकरणाय ूथमं महान ् ािममहोदयः अनभू ु तायां वेां ापनं याे पितता ु ु ूयोजनम ् पष िया पनरिप सम जाताः। उपिनषदां तेजसः ाीकरणेन ामी िववेकानः तािभः ूसािरतं ् आदशम ् उपलवान, ् अनभू ु ु तवां यद ् एत दशन मानवताया अतम ावहािरकः ूयोग आवँयकः। यतः एत ावहािरके ण ूयोगेन ैव के वलं ु ं ु शते, एका मानवता एका समाज ूेकं जन मे ूेः अनशीलियत जाितः इित दशन परमोष ूापियत ं ु शते। िववेकानमहाभागो ु मते यद ् भारतीयेन कुसमाीण न आािके न पथा धारावािहकँयमे े ीसंमाम न वा ाथ मानवताया यद ् दशन ं िगोचरीभवित न तत ्ौण पिथ पिरलोते। त यथाथ तया उे खयोयम।् यतः एतत ् ूापाायोः मनोभाव पाथ ं ूकाशीकरोित। धम ूसारादिप भारतीयसमाज ु ु वीकरणिवषये ामी िववेकानः अिधकतरं िचाित आसीत।् तदनसारं पनन सः अवदद ् यत ् पाशद ् वषािण यावद ् धमकमणां िवरितः शते सोढंु न त ु ् नशीलनानां ु भारतीयसमाज ौीवृिसाधकानाम अ पायणाथ कथमिप अपेणं सोढम।् अयमेव िह नवीनायमानिायाः ूकारो यः ख महानः ािमनो ु ण करोित। िं पयपू एका जाितः, एका मानवता इित धारणां िववेकानो यदा ूचारयित तदा ूेकं जाितः अािभः जाितिभः सह सक ण िवहीनाम ् एकामेव जाितं ् ु त ामी िववेकानः अनभवित ु सियित । तिन म यत, ् न कािप जाितः पृथावेन जीिवत ं ु शोित, के वलम ् एकां च जातौ समवितानाम ् ् पिर िूदान ेन ैव एका जातेः समानां समाधानं न सवेत।् अवानाम उ ु ने समवितानां एतेषां त ु समाधानाय जगित ितानां सवासां जातीनां सा सवासां समानां िवषये सामिमकी िः अवँयं ूदेया। इितहासो िवानं च एता भावनायाः सतां ूमाणयतः िवंशशताेः शेषभागे, यदा जगत त् ु ूकृ तेः समपतां समनभवित । एतत ् त ु िवयेन ीभावं ूापयित यन ् ु तवः मानवसताया उषाले उपिनषदां िारः समेतद ् गभीरभावेन अनभू 168
िवसतायां ािमनो िववेकान योगदानम ्
िवघोिषतव यद ् अिन ् जगित सवा सा परॄाना पिराा, य च फलेन जगित समवितास ु सवास ु सास ु गभीरः सो िवराजते पारिरकः। इयमेव िवजनीना िभी महतः ािमनः, या तऽभवम ् अेो िेो िविशं िवदधाित, अतएव न के वलं भारतीयानाम ् अिपत ु अिखलानां िववािसनां दये त वासानं िवरचयित। ु आधिनकं कायरतं िवसंघटनं सवजगािपन सामिमक िभीम ् आददाित, सममताया ा समाधानाय यतते, येन जाितिवशेष कृ ते िनिदायाः समायाः समाधानाय गृहीतात ् सादन ूयासाद ् अा न कािप जाितः ितमा भवेत।् मेतद ् यदेतद ् दशन ं पाररकूीतेः, ु पारिरकिवास, िवजनीन समय, सिचरायाः शाेः, ु िवब तथा सहायतापूण मनोभाव मौिलकाधारणाया उपिर ु तवान ् यद ् बलूयोगेन मानवजातेः कृ तिनभरं वतत।े ामी िववेकानः अनभू ् ु ु ािवतेन एं संसाधियत ं न शते। एतत के वलं ूाचीनभारतीयमनसा सम आािकतायाः िधोलेन बन ेन सादियत ं ु शते। मानवताया ु अतं दशन ं तथा आािकतायाः िधोला बन धारणा– यसशम ् एतयं ययोपिर िवसंघटन आदशः कृ तिनभरो भवेत।् एवं पेण िवसता ूभूतभावेन ािमनो िववेकान िनकटे अभी सादनिवषये अमगितिवषये च ऋणवती अि। -H-
169
बालसािहशकोषः भूिमका
राके शदाशः*
ु ् एव सािह उपयोगः भाषापाठनाय संाराधानाय च सूाचीनकालाद ् ु न रवगाहिवषयाणाम ् लोके ूिसः। सािहरचन ूयोजनम एव सखे अवगमः। अत एव काासिततया उपदेशः सािहम ् इित ूिसिः। एवं च सािह ूयोजनम उ् िखिः आचायरिप सािहं िशवेतरतये इित ूपािद भृशम।् एवं च रसवया कताकतिनणयाक उपदेश ूितपादनम ए् व ु ं ूयोजनम इ् ित वचन े न हािनं पँयामः। तऽािप बालसािह सािह म िवषये त ु इदं िनयेन एव वम।् बालानां कृ ते सािहरचन तद ् एकम ए् व ूयोजनं भिवतमु हित इित आाकीना मितः। सामातः पवषयेः षोडशवषयान ् यावत ् बालपदेन गृरे न।् एताशीः कोमलमितः सािहसजनम ् अिप े शकरम ् एव। नाेन आयासेन बालसािहसजन ं शम ्इित िनूचम।् ताद ् बालसािहसजन े बधा सावधानता अवलनीया भवित।
बालसािहे शचयनम ्
ु तः सावधानता भवेत ्शानां चयने। बालानां कृ ते सािहरचनकाले म ु ं कायम।् बालसािहपदे बालशेन गृहीताः अिप सव शानां चयनं म न समानाः। ूायः पमवषयबालके ः आर षोडशवष देँयान ् यावत ् सव बालाः इित भाते। तऽ मनािकिदशा सामातः ऽयः गणाः भवेयःु ।
िशशगु णः– नवमवषयान य् ावद ् बालाः िकशोरगणः– ादशवषयान य् ावद ् बालाः तणगणः– षोडशवषयान य् ावद ् बालाः
ु एतेष ु अिप पनः शचयना अवारगणाः सवि। कन दशवष देँयः बालः बालसािहं पिठत ं ु ूारभते। त िधा अवा भिवतमु हित– ् । ् धीतवान।् पूवत नवयोवग सािहं पिठतवान च स संृतम अ ् कानशैिकशोधसंान * सहायकाचायः, संृतायनिवभागे, रामकृ िमशन-िववे
बालसािहशकोषः
् धीते। ऐदाथेन संृतं िशिा सािहम अ उभयोः कृ ते शानां चयने वैिवं भिवित। तया यदा िशशगु णसािहं पिठा कन िकशोरगणसािहं पठित तदा त भाषाानम ् अाशम।् साात ् िकशोरगणसािहम ् एव आरवतः भाषाानम ् अाशम।् ितीयूकारक बाल कृ ते यिद भाषाानढीकरणाय िशशगु णयोयं सािहं ूदीयते तदा स सािहे िचं न दशियित। िशशगु णाय ् ािह ताशं िवषयव ु िकशोरगणीयेः न रोचेत। याशं िवषयव ु भवेत स ् धृ िशशगु णाय ूयोगाय योय ैः शैः अतः िकशोरगणाय िचकरं िवषयम आ ु ं ात।् सािहमथनं ितीय गण कृ ते उपय ु तणगण िवषये अिप भेदः कनीयः। िवषयवशा तणगणयोयं ् सािहं भाषाा िशशगु णयोयं िकशोरगणयोयं च सजनीयम। एवं बालसािहे एताशा उपिवभागाः भवेयःु –
ु एवं सािह सािहरचनसभ गणानसािरयाः भाषायाः ूयोगः भवित चेत ् संृतभाषािशणे अ सािह िविश उपयोगः भिवित।
बालसािहे रसः
येन कारणेन सािह काासितता ूोा तत ् कारणं रसू ितः इित िनःसिधं वं ु शते। रसू ित िवना सािह सािहता एव न 171
राके शदाशः
ाद ् इित “वां रसाकं कां”, “िनराा का” इािदिभः वचन ैः सु ु ूपािद। बालसािहम ् अिप यिद रसकं न ात ् तिह नूनम ् एव ् सिः न भवित। अतः बालसािहे अिप रसू तः िवषयः तिन ब् ालानाम आ ् िप रसूधानम ए् व भवेत इ् ित तायम।् िवचारणीयः। बालसािहम अ िक,ु के षां रसानां ू ितः कथं भवेत ् इित कन गहन एव िवषयः अऽ ् िप चचनीयः। बालसािहे अिप ारादीनाम ए् व अिं भवेद ् उत अेषाम अ अिं ीिबयेत इित िवषयः इतोऽिप गहनः ूितभाित। िकं भयानक-हाा् िप अिरसेन महणं शम?् तद ् िवचायम।् भाषारीयसािहािन त ु ानाम अ अलारशां च आलो िनणयः अऽ कतः भवेत।् तऽािप िकं वयानां कृ ते सािहरचने कीशानां रसानां कुऽ कथं िनयोजनम ्इिप िवचारणीयः अंशः। ु नकाले अिप ईशाः अंशाः अवधाताः भवि। भाषारीयकथानाम ् अनसज अाकं ा बालसािह ूयोजनं न के वलं बालमनोरनम।् बालसािह ु ं ूयोजनं संृते िचजननम।् ैतीियकं ूयोजनं भाषािशणं, संाराधानं म ु ते । च। मनोरकरीा भाषाासाय संाराधानाय च बालसािहम ् उपय ् ् अतः काासिततया उपदेशः सािहम इित यत कते तऽ बालसािह ु िवषये िपतामहीसितं मातामहीसितं वा वम ् उत न इित सिधयः िवभावय।ु
शकोष ूयोजनम ्
ूकृ तूबबन े पूवाः िवषयाः िवचारणीयाः भवेयःु इित िधया एव ते िवषयाः उपाािपषत। ूब शीषकं भवित बालसािहशकोषः इित। शकोषरचनपररा िनाद ् अिप ूाचीनकालात ् ूवतत।े यिप संृतभाषायाः ाकरणेन संृतात ् पदािन यं ूकृ ितूयाां पदाथ ूकटन े मािण इित ढः वादः वतत े तथािप िनामरकोषािदिभः अयं ु ीकृ तः इित िनूचम।् कोष ूयोजनं िधा िनते– वादः त ु े। िढः च ाकरणगा न भाषायां ढाः शाः एव आिधेन ूय भवित। ् शकोषसाहाेन सपु -ितङ् -ूयापानेन एव शाथ िनणयः ाकरणायनाद ् ऋते सािहायन े अिधकारः न शः। अथा सूण जायेत।
172
बालसािहशकोषः
तात ् शकोष अि महान ् उपयोगः। शकोष च उपयोारः ु िधा भवेयःु – अेतारः, सजकाः। पनः
संृतशकोषः
शकोषः नाम शानां पिरचायकः मः। तऽ शानाम ् अथाः, ूयोगकौशलं , िनवचनम, ् उारणिचम ्इािद उिते। िनमः ूायः ् िप संृतशकोषेष ु ूाचीनतमः। स च वैिदकभाषायाः कृ ते। लौिककभाषायाम अ ु अमरकोषः, मेिदनीकोषः, हलायधकोषः इेव ं िविवधाः कोषाः ूिसाः। ूाचीनपररायाम ् अमरकोषः कन िविशः ूयोगः। तऽ शानाम ् अथाः िलं च िनिदम ् आसीत।् स च िनदशः ोकपः। ोकपात ् अयं कोषः कठीकरणयोयः भवित। ोकपाणां सूऽपाणां च मानां ु ु भवित इित त ु अनभविसमे कठीकरणं सकरं व समेषाम।् अे ईशशपिरचायककोषाितिरः अे अिप कोषूकाराः ँये। अे कोष कठीकरण कालः समाः। कोषः सित मेन ितित। ् पय ु उपयोारः कायािण साधयि। ताद ् अे सित ूयोजने मम उ ु आधिनकरीा संृतकोषिनमाणम ् अिप अतीव आवँयकम ् इऽ का वा संशीितः! इदम ् एव ूयोजनं मनिसकृ गतशताोः के चन िविशाः कोषाः ूणीताः। तेष ु अतमाः– तारानाथतक वाचितसिलतं वाचम ् राधाकादेवबहारसिलतः शकिुमः वामनिशवरामाे सिलतः संृतालकोषः, आलसंृतकोषः, संृतिहीकोषः, िहीसंृतकोषः ् ् मोिनयर-िविलयस -सिलतः संृतालकोषः, आलसंृतकोषः ततः परं ूाीयभाषाकोषाः अिप संृत कृ ते बहवः िनिमताः। संृतभारतीसंया अिप ावहािरकशकोषाः के चन ूकािशताः। िक,ु ् पयोगः। तदमे स ु अिप एतेष ु कोषेष ु संृतबालसािहकोष अि महान उ िवचारयामः। आदौ अािभः शकोष ूकारिवषये िकिद ् िवचारणीयम।्
शकोष ूकाराः १.
शकोषः बिवधः भवित। ूायः शकोष इं ूकाराः सवेयःु । सामाशकोषः– सामाशकोषः सवसामाजन उपयोगाय 173
राके शदाशः
भवित। तऽ शानाम ् अथाः तिषयकसामािववरणं च ूाेरन।् अयं ु भाषाभेदने िधा भवेत।् संृतशानां संृते एव िववरणं च कोषः पनः चेत ् संृतसंृतकोषः इित। यिद भाषारशैः अथ िववरणं तिह संृततिदतरभाषाकोषः इित भवित। २. पािरभािषकशकोषः (Specialised Dictionary)– पािरभािषकशकोषः नाम िविशिवषयसशानां कोषः। ूितशां, ूितिवषयं के चन पािरभािषकशाः भवि। तेषां िववरणम ् अिन ् कोषे भवेयःु । अयं च ु िऽधा– कोषः पनः २.१. बिवषयसकोषः (multi-field dictionary)– अऽ बनां िविशिवषयाणां शाः िवचाय।े यथा भारतीयदशनशकोषः इित यिद कन कोषः ात त् िह तऽ बनां दशनानां पािरभािषकशानां िवचारः भिवित। २.२. एकिवषयसकोषः (single-field dictionary)– अऽ एक एव िवषय शाः िवचाय।े यथा ायकोषः इित वं ु शते। तऽ के वलं ायदशन पािरभािषकपदानाम ए् व िवचारः भिवित। २.३. अवारिवषयसकोषः (sub-field dictionary)– ईशशकोषे एक िवषय अिप अवारिवषयसाः पािरभािषकशाः िवचायरन।् यथा– पािणनीयशकोषः। संृताकरणशकोषः इित ीिबयते चेत ् तऽ ु ानां पािरभािषकपदानां िवचारः अपेितः। पािणनीय-तिदतराकरणेष ु उपय ु ानां पदानाम ् एव िवचारः िक,ु पािणनीयशकोषे के वलं पािणनीयते उपय ात।् ३. वहारिनदेशकशकोषः (prescriptive dictionary)– अऽ शकोषे शानां ूयोगः कथं करणीयः इित िवषये िनदशः भवित। ४. िववरणाकशकोषः (descriptive dictionary)– अऽ शकोषे ् थािदकं िविोयते। शानाम अ अे बहवः ूकाराः भवि शकोष। अािभः एतावता ूकारेण एव ु बालसािहशकोष िनमाण ं सशकिमित िधया ते न िवचाय।े
बालसािहशकोषः
ु कोषूकारेष ु एकिवषयसः कोषः बालसािहशकोषः उपय भिवत ं ु अहित। िक,ु अयं शकोषः न सामाशकोषः इव
174
बालसािहशकोषः
भवेत।् यिप तऽ सामाशाः एव िवषयीभूताः भिवि। िक,ु साधारणशकोषः इव बालसािहशकोषः न भवेत।् बालसािहशकोषः ु वतः बिवषयसशकोषः इव िविशशकोषः। िक ु न अयं पािरभािषकशकोषः। िक,ु साम ् अपेायां पदानां पािरभािषकाथाः अिप तऽ भवेयःु । अयं शकोषः वहारिनदेशकः अिप भवेत, ् िववरणाकः अिप। सािहसजकानां कृ ते अयं शकोषः वहारिनदेशकः, पाठकानां च िववरणाकः। आरे शकोषः संृतभाषायाम ् एव भवेत।् ततः ूाीयभाषास ु ु न ं शम।् तेन सममदेश े बालसािहशकोष समानता त एव अनवत पिररते। पाठकानां सौकयाय शकोषे इमे िवषयाः अवधाताः– शानां सायां िमितः अपेते। कोष अकायम ् अवँयं पिररणीयम।् िकं िकं िववरणं देयम ् इित िनेतम।् सामातः श अथ ः, िलं , क श इव त पािण चलि इािदिववरणािन भवेयःु । ् थाः िववरणसिहताः भवेयःु । अपेायां सां िचऽािण शकोषे शानाम अ योजनीयािन। यथा– ु मानः पाऽिवशेषः। ूेसर-क ् ु कर ् वााली (ी– नदी1 ) पाकाय उपय 2 इित नाा ूिसं पाऽम।् शकोषे धातूनाम ् अिप िववरणम ् अपेितम।् पिरगिणतानां धातूनां सूच िनमाय तेषाम ् एव धातूनां िववरणं देयम।् तऽ धातूनां िवषये अिप कीशािन िववरणािन अपेे इित िवचारणीयम।् ूायः धातोः अथ ः, गणः, लट ्-लृट ्-लङ-् िविधिलङ्-लकारेष ु एकै कं पं, त-अनीय--वत-ु शतृ् ल ् ् ् मु नु -ूये ् च-ा-प ु -तृ शानच-व -त ष ु पािण च तऽ िववृतािन भवेयःु । कदािचत ् भाषाा िकशोरगण कृ ते पृथक ् शकोषः िबयेत चेत ् तऽ िलट ्-ट ्-ङ-् आशीिलङ-् लृङ-् लकाराणां पािण अिप ूदीयेरन।् कृ दशानामिप पृथिववरणं भवेत।् तऽ कृ यााः शाः देयाः। अऽ नदी इित पदेन नदी-श इव अ श पािण चिलि इित ातम।् अमे अिप एवम ए् व बोम ् 2 अऽ अ पाऽ िचऽं देयम ् 1
175
राके शदाशः
यथा–
कतमु (् अयम)् √कृ तमु नु ।् (कृ -धात ं ु पँय)ु कुवत (् िवशेषणम–् धावत)् √कृ शतृ। प–ं ु कुवन, ् ी– कुवती, ी– कुवत।् कुवन (् िवशेषणम (् प)ं ु – धावत)् √कृ शतृ। (कुवत प् ँय)ु कुवती (िवशेषणम (् ी)– नदी) √कृ शतृ। (कुवत प् ँय)ु
इं शकोष िववरणाकता सादनीया। सजकानां कृ ते अिप अऽ के चन वहारसििनदशाः दाताः। सािहसजक याः समाः भवेयःु तासां िनधारणेन इमे िनदशाः वाः। सामातः उपिर िववेचनावसरे अािभः ु ा िवचािरतं सजक कीँयः समाः भवेयःु । शचयनम ् एव तऽ म समा। श िववरणेन साकं शचयनसििनदशाः अिप यिद दीये तिह अयं कोषः वहारिनदेशकः अिप भिवित। यथा– ु ।् [(िशशःु 3 । पऽु (प–ं ु राम) जनक जनाः च सी पमान आज, तनय, नन4 …)] ु [(िकशोरः)] आज (प–ं ु गोिव5 ) पऽः। मघवा (प–ं ु मघवन)् इः। [(तणः। इ, देवराज, शब, शचीपित…)] तथा च तऽ अयं शः किन र् से उपयोगी किं रसे िनिषः इित अिप िववरणं तऽ योजियत ं ु शते। एताशशकोषेण बालसािहसजकाः अिप उपकृ ताः भिवि, पाठकाः अिप। सजकानां कृ ते ये िनदशाः तेषाम ् अथावगमनं यिप पाठकानां न भवेत ् तथािप तेन न महती हािनः। यतः पाठकानां कृ ते िववरणं पयाम।् अयं गणिनदशः। भाषाा क गण कृ ते अयं शः ूयोगाह इित िविोयते अनेन। इमे पयायशाः 5 अऽ पूवि न ्िववरणे राम, अऽ गोिव इित कथन तायम ्अि। राम-शे णं भवित, गोिवशे न भवित णम।् तेन अकारापिं ु लेष ु येषां शानां णं ात ् तेषां ूाितपिदकूकारः राम, अेषां गोिव इित वम ् 3
4
176
बालसािहशकोषः
िक,ु एताशकोष कलेवरबां त ूधानः े शः। िक ु ूथमरे स े शः सोढः। अ कोश िनमाणात ् परं सारेन अ िवभाजनं ु कत ु शते। ितीयरे अाद ् एव कोषाद ् उपयोनसािरणः कोषाः पृथत ु शे। यथा– ु ोषः– अऽ िशशगु णोपय ु ाः शाः तथा िववरणम ्अिधकम।् अिन ् िशशक ् िधं ात।् श पिरचयाकः भागः ं ु शः। िचऽाणाम आ ु ाः शाः िशशगु णोपय ु ाः शाः च िकशोरकोषः– अऽ िकशोरगणोपय भवेयःु । िचऽाणां ूनता कियत ं ु शे।
तणकोषः– अयं पूवापे या िवृतः कोषः भिवित। शानां पिरचयाकं ् िप देयम।् िववरणािदकम अ सजककोषः– अऽ शानां िववरणम ् अपेितं नाि। अ कोष रचनूिबया शावली (Glossary) इव भिवित। के वलं शः, गणिनदशः, समाथ कशाः च अऽ भवेयःु । इं बालसािह कृ ते शकोष िनमाणाय याः भिवतमु ् अहि। ् ु तऽ ावहािरकशानाम ् आिधं ात।् सित कोषेष ु अनपलमानानाम ु ु मानाः शाः तेषां िचऽािदकं अिप शाक-पश-ु िवहग-व-यानादीनां कृ ते ूय ् ं साधियत ं ु शते च योजनीयं भवेत।् एतेन बालसािह अिप ूभूतम औ तथ ैव संृतभाषायाः ूयोगे अिप सवषां महान उ् पकारः ात इ् ित नः िवासः। -H-
177
मनपू िदायाः िशावायाः साितकूासिकिवमशः पन-मािझः*
ु िहता-नामकं भारतीयसमाजसंृतेः खिनपूणम िणजालं िह मनसं धमशाम।् सदाचाराणां संाराणां च ापकं शामेव धमशापदवाम।् ु िहतायामेव समपु विणतम।् सनातनिहधमाणां कतसमूह पं मनसं ु पराणकाल िवषयाऽ ूाधाात ् ृितशानाािप पिदँयते। धमशा अिभधारं िह ृितशाम ् – “धमशां त ु वै ृितः”इित1 । टीकाकृ ता कुूकभमहाभागेन आलोोक ाायां गािद – ु िहता िह धमशां ृितशां “मािदशां ृित:”2 इित। अत एव मनसं ु चोभयमेव।सूाचीनवै िदकसािहसमयत आर ॄाण-उपिनषद ्ु िहतामे वेदाािदयगु ानां िशावां दश दश मनमु िु नना कीये मनसं ु नाकं िशापितः िनिपता। तां पितमाधारीकृ अतनीयिशया सह तल समीणं ूूयते।
ु ः िशा-श िगतोऽथ
ु िशाश िः िधा कत ु शते – ् िश-धातोः भावे अ-ूये ियां टािप िशा-शो िनाते। याथ 3् िह – िवामहणम , अासः4 , उपदेश5 । ् ् ् अ-ूये ियां टािप शक-् धातोः सन-ूये िनात ् िश-शाद ् त ु समथ ः। िशा-शो िनमयते। याथ िह – शे ः ूभाव वेा, यत क “Apte Dictionary” मे िशा-श अथ भवित – ानम, ् * सहायकाचायः, संृतिवभागे, सरेु नाथ-महािवालयः।
ु िहता-१/१०। मनसं ु िहता-१/१०। मनसं 3 वीयशकोषः। 4 वाचम।् 5 वाचम।् 1
2
मनूपिदायाः िशावायाः साितकूासिकिवमशः
िशादानम (् Teaching), िवनय (Modesty)।
िशायाः संा
ु नाम ् अानपां तिमॐाम ् अपाकृ ानूदीपं ूिलतं या मनजनू करोित, स ैव िशापदवाा। यया के वलं जीिवकाजन ं न भवित, अिप त ु ूकृ तो मानवः सन ् समाजे वसितं करोित, स ैव िशा। अतो भारतनन ेन यितूवरेण ािमिववेकानेन साध ु ख भिणतम –् “Education is the manifestation of perfection already in man”, “Man-making and Character-building” इित। कवीेण रवीनाथेन लोकिहतूबे लेिख – “वयं िशां वहनपां कुमः, न त ु वाहनपाम”् इित। ् ु शोित, तदेव िशा। िशा न के वलं पापके ु ो संारं िह – यत कत ु जायते, सवः िशाजन ं भिवतमु हित। यथाथ िशाजन ेन मानवः ख सखी ् ् ात। तम – “िवा ददाित िवनयं िवनयााित पाऽताम।् ् इित। ु ॥” पाऽाद ् धनमाोित धनामतः सखम ु िशाजन ं सवः भिवतमु हित इित सग ि् नगिदतम।् धमशाकृ ता मनना ु तेन िवशेषतया वेदिशाया िविधः िविहतः। ूूयमानूबे आधिनकिशयाऽ िवालय-महािवालय-िविवालयानां िशा ािपता। तया सह मनमु नु ेः िशावा समीते।
िशापितः
ु िशापितः कीशी ािदित त ु सूाचीनकाले उपिनष ु एव समदु ीिरतम–् ् रवावहै। ु ु , सह वीयम क “सह नाववत,ु सह नौ भन 6 तेजि नावधीतम,ु मा िविषावहै।” इित। अनेन वैिदकशािमेण कते – १) यो वीतरागेषः सन ् िशाय यथाथ िशां ूददाित, स एव ूकृ तः िशकः। ु समीपात ् िशां गृाित, स एव ूकृ तः छाऽः। २) यः सौाभिः गरोः ् भते ानम”् इित। तथा चोते ौीमगवीतायाम –् “ौावान ल ु अत एव समानमनयोः गिशयोः पररानकूु े िशादानं 6
कृ यजवु दः, त ैिरीयोपिनषद ्। 179
पन-मािझः
िशामहणं च सक ् ात, ् यथा नृपसिचवयोः आनकूु े रा समृिः ् ोकांशः अनसे ु यः – जायते। ूसेऽिन “सदानकूु लेष ु िह कुवत े रितं । े माेष ु च सवसदः।”7 इित। नृप
ु िहतायाः समाजः मनसं
धमशाकार मनमु नु ेः िशावाया आलोचनायाः पूव तालीनसमाजवाया ानं िकिद ् आवँयकम, ् यदवल िशावा ु ूकित समाज ूधानिभिः िह वणाौमवा। िनिमता। मनना गीतायामिप गीतं भगवता ौीकृ ेन – ु “चातवु य मया सृ ं गणकम िवभागतः”8 इित। ु चतवु ण ष ु ॄाण एव ूाधां कीिततम।् चतवु ण ानां कत ं कम मननये िह – ् ॄाणः > अयनम, ् अापनम, ् यजनम,याजनम , ् दानम, ् ूितमहः। िऽयः > अयनम, ् यजनम, ् दानम, ् पशपु ालनम, ् जीिवकाजनम।् वैँयः > अयनम, ् यजनम, ् दानम, ् पशपु ालनम, ् कृ िषः, वािणकम। शूिः > िजातेः सेवा, पशपु ालनम, ् कृ िषः, वािणकम, िशकम। ु ाः। तऽ एतेन ायते के वलं ॄाण-िऽय-वैँया वेदिशामहणे उपय शूिाणां ानं नाेव। आौमपदेन ॄचय-गाह-वानू-सासानां महणम।्
ु िहतायाः िशावा मनसं
ु िहतामे सकलूकारिवानां यथा वेद-वेदा-पराणु मनमु िु नना मनसं तक शा-नीितशा-नृगीतािद-दडनीित-ॄिवा-वाता-पशपु ालनादीनाम ् उे ख िविहतः। वेदिवािवषये तेन िवशेषिविधः िवधीयते।वेदिवामृत े सववणानां मानवाः सवा िवां िशित ं ु पारयि। हीनजतीय मानव समीपादिप ॄाणादयः ौेयर िवां महीत ं ु शुवि। ॄाणाः, िऽयाः, ु – आदौ तऽ काचन पिरषद ् वैँया के वलं वेदिवायाम ् अिधकािरणः। मनमते िवासभा वा िनिमता ात, ् यतः िशा ॄाणाः तऽाग शाालोचनां 7 8
िकराताजनु ीयम –् १/५। गीता – ४/१३ । 180
मनूपिदायाः िशावायाः साितकूासिकिवमशः
ु ूोाः – िवदधित। के िशा ॄाणाः, तेऽिप मनना “धमणािधगतो य ै ु वेदः सपिरवृहं णः। ते िशा ॄाणा ेयाः ौिु तूहेतवः॥”9 इित। ु हे िजातेः ूकृ तिशा आरते। उपनयनसंारात ् परमेव गगृ साधारणतो ॄाण अमवष, िऽय एकादशवष, वैँय च ादशवष े उपनयनसंारोऽयं यथाबमेण पमे, उपनयनिवधौ सिप ेऽिवशेषण षे, अमे च वष िवधीयते10 । उपनयनसंारो यिद िनिद े काले न जायते तिह ते िवालाभाद ् विताः ःु , समाजे च “ोा” इिभधया ु व आदौ िशािथ ो यथाबमं वािकअिभधीयते। उपनयनसंारात ्परं गदे आरशिु कमत आर िशाचारम, ् अिकम, सावना िशयित – ु िशं िशयेौचमािदतः। “उपनीय गः आचारमिकाय सोपासनमेव च॥11 ।इित। ु वं पिरधाय संयतिचेन च िवालाभ ूारे िवाथ अिप श ु समीपाद ् िवालाभं कतमु ् आरभते। उपनयनत आर समावतनात ् पवू गरोः ु हे वसितं कृ ा एव िशा लते। िवािथ ना गगृ
ु दः गरोभ
ु ििवध आसीत ् – आचायः, उपााय। यो तदानीन े समाजे गः ् ापयित, स ख आचायपदम अ ् लरोित – ाासिहतं सकलं वेदशाम अ ु “उपनीय त यः िशं वेदमापयेद ् िजः। सकं सरह तमाचाय ूचते॥12 इित। अपरतो वेद एकदेश ं मं ॄाणं च, वेदरिहतािन ाकरणादीिन अािन ् ापयित, स उपाायनाा पिदँयते – यो वृथ म अ ु “एकदेश ु वेद वेदाािप वा पनः। योऽापयित वृथ मुपाायः स उते॥13 इित। ु िहता – १२/१०९ । मनसं ु िहता – २/३६, ३७ । मनसं 11 ु िहता – २/६९। मनसं 12 ु िहता – २/१४०। मनसं 13 ु िहता – २/१४१। मनसं 9
10
181
पन-मािझः
ु 14 ु आचायाद ्, उपाायात, ् िपतःु अपेया माता एव ूकृ तो गः। मननये
िशाणां भेदः
ु मनसमये िशो िवाथ वा ििवधः– ौोिऽयः शाी च। ु ु ले िनवासी िशोऽिप ििवधः – गक ु हे िशां समा गृहं ूाग िववाहसादनपूवक ं १) ातकः – गगृ संसारधम पालयित। ु हे वसन ् गंु शौ ु षू ते यः, स २) न ैिकः – आजीवनं ॄचारी सन ् गगृ ु । न ैिक इते ु ातकः पनििवधः– १) वेदातकः २) िवाातकः ३) ोतातकः। १) ये वेदायन समां चबुः। २) ये वेदिशाया अथ ानं ला िवासमां कृ तवः। ३) ये षट ्-िऽंशमा वेदऽय सूणम ् अयनं कृ ा वेदां ु िवचारयामासः। ु अापनाया योयाः िशा दश जनाः – १) ु मनमते धमतो गरोः ु षू ापरायणिः ३) ानदः ४) धािमकः ५) शिु चः ६) ु २) शौ आचायपऽः ु ाीयः ७) यः सलभतया िवामादे ८) अथ दानकारी ९) िहतकामी १०) ु – पऽु उपनीतः िशो वा। तथा चों मनना ु नदो धािमकः शिु चः। ु षू ा ु शौ “आचायपऽः आः शोऽथ दः साधःु ोऽाा दश धमतः॥”15 ” इित।
नारीिशा
इह ख संसारे यऽ ना न पूे तऽ देवा अिप ूसा न जाये। तथा चोते धमशाकृ ता – “यऽ ना ु पूे रमे तऽ देवताः। यऽैता ु न पूे सवाऽाफलाः िबयाः॥”16 इित। अत एव धमशाकृ ता नाः ूित सक ् सानं ूदँयत।े तेन एतदिप िनगिदतम –् ु िहता – २/१४५। मनसं ु िहता – २/१०९। मनसं 16 ु िहता – ३/५६। मनसं
14 15
182
मनूपिदायाः िशावायाः साितकूासिकिवमशः
“काेव ं पालनीया िशणीयेित यतः” इित। एतेन ायते कािभः िशािप गृते। पर ु वेदिवािवषये मनमु िु नः चरम उदासीन आसीत –् “नाि ीणां िबया म ैिरित धम विितः। िनिरिया मा ियोऽनृतिमित िितः॥”17 इित। अपरृितशाािदमेष ु नारीणां वेदायन अापनाया िवधानं वतत।े अतो बो रमयः अािपकाः, िशाः. तपिः, ॄवािदः चेादीनां नाम ूाते। यथा – लोपमिु ा, िववारा, आृणी वाक,् पौलोमी, ु ् रमणीनामिप उपनयनसंारः रोमशा चेािदो वैिदकयगु े िजपषवद ु अभवत, ् ता वेदमिप अधीयते अापयि च। पर ु मननये ीलोकानां 18 िववाहसंार एव वैिदकोपनयनपेण उिते । अत एव ना वेदायन े ु ाः। नारीिशां ूित उदासीनतायाः कारणमासीत ् – पषा ु नोपय इव नारीणां शारीिरकशिु चताभावः।
िशायामवकाशः
िनररम ्अयनकमिण कदािचद ् िवराम आवँयकः। तेन अयनं ूित ु आमह एव विधत ः ात।् मननािप अयन कितपया िदवसा अनायपेण उििखताः – ु नसमितवषािदवसः १)िवज २) भूिमकसमयः ३) जनसमागमसमयः ४) अधािमकसमीपे ु े ५) उिमख ी, अमी, पौणमासी च। ६) अमावा, चतदु श ु ान े ७) गय ु ान19े ८) बनिनय तथािप अनायिदवसे षेदाानामयन े नासीत ् कािप िवूितपिः। िक, िनकमसावनािदसमये वेदमा अिप उा।े ु िहता – ९/१८। मनसं ु िहता – २/६७। मनसं 19 ु िहता – ४/१०३>१०९,११४। मनसं
17
18
183
पन-मािझः
वतमानूासिकता
ु िहतायाः िशादशिवषये यािन तािन संगहृ ीतािन, वतमान े तेषां मनसं ु ूासिकता वतत े एव। अतो मनिशावया सह अतनीयिशायाः ु नाकं समीणं िवधीयते – तल ूथमतः, मनमु नु ेः िशावायां काचन पिरषभा िनिमता, यऽ िवािथ नो िवाचचा िवदधित। अे सा सभा िवालये, महािवालये, िविवालये च “Workshop Or Seminar” पिरणितं ूाा। ितीयतः,िशक-छाऽयोः मे यथाबमं पाठदान तथा पाठाास रीतौ यद ् िवभाजनं म, ् तद ् वतमानकालीनिशावायां ूचिलतपाबमिभिका िवभाजनरीितः। ु िहतायाम ् अयन कितपया िदवसा अनायपेण तृतीय तः, मनसं उििखताः। वतमान े अिप िवालये, महािवालये, िविवालये च बहवः अवकाशा वत।े पर ु अनते काले अवकाशिवषये िविधः िभं ूितपते। चतथु तः, धमशाकारसमये िशािवषये जाितगतो भेद आसीत।् सित ताेव, अिप त ु आिथ कं वैषं दरीँयते। पमतः, मानवशाे नारीगणः वेदिशातो वित आसीत।् ु आधिनककाले सावजनीनिशानीितः (Mass-education) आिौता। ु जाितधमिनिवशषे ण े सवः सवािभ िशा गृते। के ियसवकारैरिप अधना ताशी वा अवलते। गािद च ािमिववेकानेन – “A nation is advanced in proportion as education and intelligence spreads among the masses.” इित। षतः, मनोः यगु े आचाय उपााय िशक इव अेऽिप समाजे िशक िवभाजनयम ् अवलोते। के चन िशकाः िनःाथ तया छाऽान ् पाठयि। अपरत के चन कािण (Money) नीा छाऽान प् ाठयि। यत ् सित “Tuition” इित नाा पिरचीयते। ु हे वसितं कृ ा पठनपाठनरीितः ूचिलता आसीत।् ु समतः, पराकाले गगृ वतमान े ताशी वा नाि। पर ु “Hostel” इित ान े वासं वासं छाऽा िवालये, महािवालये, िविवालये च पठि। ु पिरशेष े एतदेव कथियत ं ु शते – तालीनसमाजवानसारं मनमु नु ेः िशादश िशािथ नो यथा िशां लभे तथ ैव धमशाकार 184
मनूपिदायाः िशावायाः साितकूासिकिवमशः
ु ु कितपयेऽािण िवहाय आधिनकिशावािप ताशी आधिनकी जायते। मनोः िशावां पयालो िथओसिफाल-सोसाइिटनामकान अपादेन ड.िव.एस.आराडेलमहाभागेन साध ु ख गािद – “I am very clear after forty years experience of educational work in India that we shall never have National Education in this country until we have an education system which brings out the fundamental principles of living as set forth by Manu.” 20 इित।
-H-
20
मनोः वणाौमवणः, पृ.१४२ । 185
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः सिदानेही*
सित सवष ु संृतिविवालयेष ु महािवालयेष ु िशासंृितसंान ेष ु च संृतवाये ूवमान ेष ु िविभेष ु शोधूकारेष1ु सादनाकशोधूिवधेः िवशेषतः पाडुमानां संरणाय सादनाय च पिरचचापिरँये। ु ु सिविदतमे व यत ् भडारकर-ूा-शोध-संान पनानगरे िता ऋवेद मातृका यून ेो इ िव ैितसूां (for inscription in UNESCO’S Memory of the world register 2007) ूवेिशता। इदान िजाते यत ् संृतवाये ूवमानाः साितकशोधूवृयः के ? तास ु शोधूिवधिष ु काः ु मपु ादेय भवेिदादयो बहवः ूाः ूिवधेः चयनं मम ् शोधकायाय यिु य समागि। अतः िजासा ाभािवकी यत ि् काम सादनम?् सादनं कितिवधम?् पाडुमानां नाना ूकाराः कित सि?, पाडुिलपीनां कालिनणयः कथं भवेत?,् पाडुमसादन े सूचनाूौोिगकीनामपु योगं कथं कत ु शुमः? पाडुिलिपसहके ािण कुऽ सि यतः वयं पाडुमानां छायाूितं ूा ं ु शुमः? पाडुमानां छायानाय ूिबया का? पाडुिलिपसादन पाडुमूकाशन ानं कथं ूाते? ूिबयां कथं ात ं ु शुमः? ु महं िकम?् आधारमातृकायाः चयनं कथम?् पाडुिलिपसादन े पिकायाः के च संृतिविवालयाः यऽ पाडुमानां सादनं िशते? पाडुमानां सादनायोपयोिगनः संृतसिभतशोधपिऽकाणां माहां िकम?् उमाः ् * सहायकाचायः, ाकरणिवभागे, जे.एन.िब.आदश ं ृ तमहािवालये लगमािते स
ु डॉ० सनारायण आचायः, संृतशोूिविधः, पृ० सं० ११, राियसंृतसंान, परी। संृतवाये ूवमानाः के चन िविशाः; अितूचिलताः शोधूिवः सि– ु नाकशोधूिविधः ४. १. सादनाकशोधूिविधः २. िवेषणाकशोधूिविधः ३. तल समीाकशोधूिविधः ५. िायनाकशोधूिविधः ६. सवणाकशोधूिविधः ७. ु भाषारीयानवादाकशोधूिविधः। 1
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
ु ससािदताः शोधमाः के सि? सादनाय ूबानामवलोकनं कथं भवेत?् एषा मातृका ूकािशता अूकािशता वा इित कथं ात ं ु शुमः? अत एतेषां ूानां समाधानाथ िवशेषतः सादनाकशोधूिवधेः ाानाय च शोधपऽिमदं िविलते। ु नाक-िवमशाक-सवणाकभेदने सादनाक-िवेषणाक-तल ूचिलताः शोधूिवधयः सि। एतास ु शोधूिविधष ु ूापाडुमानां ु सादनाकशोधूिवधेः ानमं महपूण िवते यतो िह अनमीयते यत ् भारते िवदेश े च िविभेष ु मालयेष,ु संमहालयेष ु च एककोधिकसंकाः ु पाडुमाः; डवतम जद वदम वतम डंदन ेबतपचजे सरिताः, ूकाशनूतीाधीना; असािदता सि। अतः ूाय संृतवाय ु पनाराय सादनाकशोधकाय िवारः अावँयकः वतत।े ु भारते नाना िशणसंास,ु मिरेष,ु पकालये ष,ु संमहालयेष,ु शाागारेष ु च सहॐािदकवष ूाचीना अलभाः पाडुमाः सि। राियसंृतसंानाजाले2 संृत िवकासाय दशवषया योजना (Vision and Road Map for the developmentof Sanskrit ु Ten Year perspective plan) इित कित ् अिभलेखः ूतः। तऽ योजनायाः ूापे पाडुिलपीनां सादनाय ूकाशनाय च महं ूदशयाह– “भारतदेश े पचािरंशत ् लाधिकपाडुमाः (More than fifty Lacs Manuscripts) सि। तेष ु 60% पाडुिलपयः संृतभाषायां, देवनागरी भारतीयािलिपष ु िलिखताः वत।े तास ु बङ्-न ेवारी-म-उिडयािदष ु चतदु श ु लाधिकपाडुिलपयः सरिताः ूकाशनायोपला िवे। पर तेषां ु मानां सादनाय कुशलाः सादकाः, अनवादकाः, िवषयिवशेषाः, ु िलिपातार अनपलाः सि। अतः एतेषां ूाथ पाडुमसादनाय च संृतसंास ु अधिकाधिकपाडुिलिपसादनूिशणकायशालानां पाबमाणां सालनमपेते। भारतसवकार संृितमालयाधीन ेसािलते ‘राियपाडुिलिपु िविभाष ु िमशन’् इित संायाः अेषणानसारं सित भारते चतदु श 2
On the website of Rashtriya Sanskrit Sansthan www.sanskrit.nic.in 187
सिदानेही
् िलिपष ु िलिखताः पचािरंशत-लािधकपाड ुिलपयः; (More than ु हॐािधके ष ु (In more than 4000 in45 lacs manuscripts), चतस ु stitutions) पकालये ष,ु मिरेष,ु मालयेष ु वा उपले। तथा ु चानमीयते यत ् लािधिकपाडुमाः अतीव महपूणा अूकािशताः सि। न के वलं वतमानसभ एते पाडुमाः सािहा शोधिवषये, वहारे; लौिककजीवनेऽ े महपूणाः सि अिपत ु पारलौिककजीवनायािप ं ूकाशनं चोपयोिगः भिवीित। अतः एतेषां पाडुमानां सादनपूवक करणीयमािभः। पाडुमानां सादनमं हं कायम।् ूायः पाडुमानां वाेष ु िशरोरेखाहीनं बिमकं लेखनं, िवरामिचािदनामभावः च ूाते। तऽ वाानाय ूथमं तावत ् पदेदः ातः। नानापदेदःै अथ ान े संशयः जायते। िलिपाने अिप महान ् पिरौमः अपेते। िलािदनां; िलिपान-भाषाान-सिसमासािदसंृत-ाकरणतानां ानं िवना स न ैव सवित। पाडुिलपीनां सादनाय ाकरणशा सि-समासकारक-िल-वचन-िवभि-ूय-उपसग-ाीूयािदिविवधानां िनयमानां ानममपेितं भवित। भवः जानि एव यत ्पाडुमानां सादनाय सादनाकशोधूिवधेः ूयोगो भवित। पाडुमसादन े सादनाय नानाशााणां िवशेषतः ाकरणशाानमपेितमि। नानािवधशा ैः सह तत ् सित– िवषय च ानममपेितम।् पाडुिलिपसादन े िवशेषतः अथ ानाय ाकरण, काल ानाय ौितषशाा च महती उपयोिगता िसित। यतो िह ाकरण ानाऽभावे पाडुमानां सादनं न ैव कत ु शते। पाडुमापरनामािन सि– १. मातृका २. पडुिलिपः ३. ् ४. पोथी इादयः। ॅािमूलकिमदं यत ् लेखक एव मूणेता ु पकम भवित। ूायः लेखके ः रचनाकारः िभः भवित। रचनाकारः, मूणेता, कृ ितकारः आंलभाषायां (Author) इित पदेनोते। लेखकः, िलिपकारः, ु ाः कायः इादयः आंलभाषायां (Scribe) इित पदेनोते।ानिवानय हिलिखताः शााीयमाः येषामैितहािसकं सािहिकं सांृितकं च महं भवित ‘पाडुिलिपः, पाडुमः मातृका वा, आंलभाषाम (् Manuscript) इित 188
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
ु पदेनोते। िलिपिवाने उं यत ् लेखनाय वऽयमपे ितम–् १. आधरः; योपिर िविलते यथा कगदादयः २. लेखनसाममी; येन िविलते यथा लेखादयः ३. भाषायाः िलपेः ानं च; यां भाषायां िलां च िविलते ताः ानम।् ूाचीने काले िशलास,ु णरजतताॆािदः िनिमतषे ु धतपु ऽेष-ु ु ु ष ु तथा च उरकाले कगदािदष ु लेखनं भवित । भूजप ऽेष-ताडपऽे ष-पटे ु ाः माः पाडुिलिपपेणदे ान सााः सि। ूाचीनकाले िलिखताः उपय ु पाडुमेष ु नानािवधिवषयाः समंहीताः सि। तेष ु वेदाः, पराणािन, वेदाािन, भाषा, सािहं, सूकाािन, महाकाािन, खडकाािन, कथा, नाशााम, ् ाकरणं, ौितषं, िशा, दशनािन, धमः, आधयां, समाजशााम, ् राजनीितिवानं, गिणतम, ् शारीिरकिशाशााम, ् अथ शााम, ् इितहासः, खगोलिवानम, ् आयवु द िवानम, ् संगीतशााम, ् योगशााम, ् ु ाः िवषयाः सि। पाडुिलिपिवषयकिविवधिन बालकथासािहिमादयः ूमख शोधकृ ािन सि– पाडुमाेषणम, ् संरणम, ् पाठसादनम, ् ु सािदतपाठानवादकाय म, ् पाडुिलपेः ईछायांकनम ् (Microfilming, Digitization), िलपेः उेदनं, िलिपूिशणम, ् कालगणनादय। ूायः पाडुमाः िविभेष ु आसन ेष;ु आधरेष ु यथा– ताडपऽेष ु भूजप ऽेष,ु कपासपिऽकास,ु ताॆ-ण-रजतपफलके ष,ु िशलापेष,ु मृितकशापफलके ष,ु चमपफलके ष ु कापफलके ष,;ु पेिपरसपफलके ष ु कगदािदष ु च िविलिखताः ूाे। पाडुमाः ििवधेष ु लेष ु १. िगतलेष;ु पररागतपिरवारेष,ु ु मिरेष,ु मठािदष ु २. सावजिनकलेष;ु पकालये ष,ु संमहालयेष,ु महािवालयेष,ु िविवालयेषे ,ु ूाागारािदष ु च ले। पाडुमानां ् रं णम (् Preु संरणं ििवधम–् १. संमहालयािदष ु भौितकपकानां यथावत स ventative & Curative Prevention of manuscripts) २. पाडुमानां ईूणााः ूितिलिपजिनतं संरणम ् (Microfilming, Digitization) इािदमाधयमेन च िबये। सादनोेँयमि मकतःु रचनाकार वा मूलपाठ संापनं, मूलं ूित गमनं वा।सादनाकशोधकायणान ेन लोके ूाय म ु ात ् पद ्-धतोः टु ्’ ूयेन ूकृ ाथ सक ् पनिः जायते। ‘सम ् पूवक
189
सिदानेही
ूितपाते गते अनेन ेित ‘सादनिमित’ (Editing generally means a Systematic arrangements of author’s work for presentation with necessary modification, revision and deletion as per the requirements of the editor.)3 पदं िनते। िविवधयिु िभः ु िनिमतोऽयं समालोचनाकः लघशोधूबः ूामािणकेन ीिबयते। ु िक ूाचीनकाले एक ैव म नानापकानां िलिपकारैः िलिखा ् ु ु ेके ेष संरितम। ते देश अन ष ान कीयम ूचारूसाराय संरणाय े ः च ूेषयि । तास ु िविवधास ु मातृकास ु देश काल लेखक भेद ् भाषारणकाले पाठभेदोऽिप जायते । कदािचत कालबमेण जिनतोऽयं पाठभेदः िविवधाथारान ् जनयित। तदान अयनाापनकाले पाठ ु पाठ िनणयाय ाान े पाठभेदजिनतो संशयः जायते। तिवारणाय श ु च एकािधकानां मातृकाणां पाठभेदने शपाठः अपेते। अतः सादनाकः शोध अावँयकः। शोधकायऽिन ् शोधकता; सादकः पाडुिलिपगतं मूलतं संरयन ्मकार लेखक वा मौिलकं पदसंयोजनं च अपिरव ु ु पाठं िनणयित। ूाचीनसंृतमानां ूकाशनं सादक कुशामबा श ु िवषयगतपािडेन च सादनाकशोधूिवधेः अनसारं िवधीयते। सित िऽिवधं सादनं; सादानाकशोधूिवधीनां ूयोगः ँये। त– ु १. शोधपऽाणां सादनं पकिनमा ण– अिन ् सादनकमिण सादकः सादकमडलं वा एक िवषयोपिर आलेखनां संमहं कृ ा ूकाशयित। ् ादनकमिण सादकः २. पाडुमानां सादनं ूकाशनं वा– अिन स सादकमडलं वा एक अूकािशत पाडुमयथासंभवे; ूनाितूनाः ु पाठ िऽॐः मातृकाः ीकृ पाठान ् अी मूलमातृकामाधरीकृ श समालोचनां कृ ा ूकाशयित। ३. समालोचनाकं संरणम4् – अां ूिवधौ ूकािशतमानां 3
K.C. Dash, Elements of Research methodology in Sanskrit, Page No. 57, chokambha Sanskrit Sansthan, Varanashi 4 K.C. Dash, Elements of Research methodology in Sanskrit, Page No. 57, chokambha Sanskrit Sansthan, Varanashi (Critical Edition is a representation of an author’s work Without involving any change from the editors view 190
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
ु नाकमधययनं िवधय श ु पाठपररं ु पाडुमेः मूलपाठे तल समालोचनाकं संरणं ूकाशयित। ु अ सादनाकशोध माहां मौिलकपकरचनावदे व भवित। अूकािशत ूाय जराजीण कीटिं पाडुम जीणाराय सादनाकं शोधकायमपेते। “पाडुमानां सादनं यिप नवीनतां न सृजित तथािप मौिलकतां न हि।”5 पूवि लिखत पाठ संशोधन ेन ु पाठूदशनपरःसरं ु श मूलपाठिनणयाकः शोधः अऽ जायते। तथा च ीरेण संसारेऽिनीरेतरः मौिलकरचनाकारः न कोऽिप िवते। यत ्सव पूवम रिचतं त वचोिवासमाऽां किविभः रचनाकारैः वा िबयमाणं िवते। यथाूितपािदतं ायमरीित मे– ु िे त ं ु माः। कुतो वा नूतनं व ु वयम वचो िवासवैिचमऽ िवचायताम॥् 6 पाडुिलिपशााणां न के वलं कलाऽिपत ु िवानमि। सव िवांसः मे यत ् पाडुिलिपशां न के वलं कला; अिपत ु िवानमि अतः पाडुिलिपिवानं (Manuscriptology) इित नाा अिप अिभधीये। िक पाडुिलिपशां िवानं भिवतमु हित यतो िह पाडुिलिपशा अयनाापनं िसता चात ् िवानवत ् साधािरतं ताधािरतं ु तािक कं सवितं बमबूामािणकूणााः ूवृमानमि। तथा च पाडुिलिपशा सवूािवाशा ैः सह असहायकिवान ेः, ु आधिनकिवषये ः; शोधूिबयािवानं, िलिपिवानं, भाषािवानं, ु ु परातिवानं , पकालयिवानिमािदिवानसिवषय ैः सह अः ु ु अनशासनाकं सोऽिप िवते। वतः “िलिपिवानं (Palaeograु phy), िशलालेखिवानं (Epigraphy), परातिवानं (Archeology), इितहासः संृित (History & Culture), ौितषशाम ् (Astrology), point. It is characterized by a careful analysis in an objective manner without dismantling the nativity of the work. The critical edition is scholarly known as textual criticism.) 5 ु डॉ० सनारायण आचायः, संृतशोधूिविधः, पृ० ११, राियसंृतसंान, परी 6 जयभः, ायमरी, कािरका- ८ 191
सिदानेही
् (Library ु सािहशम ् (Rhetoric or Poetics), पकालयिवानम ् Science), शासकीयलेखिवानम (Diplomatics) इादयः िवषयाः पाडुिलिपिवान सहायकशाािण सि”7 । ु ु पाडुिलिपसादन े पिकायाः ानमतीव महपूण िवते। पिका ु ु ििवधः– १. पूवप िका पाडुमारे लते २. उरपिका ु ु पाडुिलपेः अे उपसंहारे वा ूाते। पिकायां मलूतीकािन; पूणक ं ि-ओकार-िक-कलश-ाभीघदे वीदेवतानां रणिमादीिन ु नमारादीिन; नमो नारायणाय, ौीगवे नमः, नमो सविसानाम ् ु आशीवचनं मलकामाना, ूशिवाचनं, दातृितः, खल-िना, रचनाकार, लेखक, उीणकतःु च नामािन, रचनाकालः, लेखनकालः, ु ूितिलिपकालः, राजाा8 , पाडुिलिपलेखन िनिमं; पऽाजोवादीिन शभु ाशभु िववेचन-समप णिमािदिवषयाणां ानं भवित।‘अानां वामतो गितः’ इित िसामधकृ रचनाकाल, लेखनकाल, ूितिलिपकाल च उोधनाय अलेखनाय कू टसंकेत िविशष ूणाली पाडुमेष ु ँये। ु ु पाडुिलिपनामाधिनकूिविधमामे न िनिमत ं सिवृ त ं वितं 9् सूचीिनबनं ‘िववरणाकं सूचीपऽम’ उते। पाडुिलपीनां वणनाकं ु ता वैािनकीूिबया पिरपाते। तां सूचीपऽािनमाणाय असम ूिबयायां पाडुम शीष कं ; नाम त ूािलं , आकारगतिववरणम, ् िलासन ूकारः (Material) पृानां संा; पाडुिलपेः कालः, िलपीनां डॉ० अिभराजराजेिमौः, शोधूिविधः एवं पाडुिलिपिवान, अयवटूकाशनम, ् इलाहाबाद, सं २००८ 8 ु तृतीय ितथौ। ौी ौी जय जगोित-देव-भूपानामाया संवत ् ७४७ वैशाख श ु े िलिखतिमदं पकं दैव-नारायण-िसंहन सूणि मित िशवम, ् िवापितिवरिचतकीितलतायां, वासदेु वशरण अमवाल, पृ0 सं0 4, ितीयक ोत-पाडुिलिपिवान डॉ0 से पृ. सं0 52, राज0 िह0 म अकादमी, जयपरु 9 K.C. Dash, Elements of Research methdology in Sanskrit, Page No. 57, chokambha Sanskrit Sansthan, Varanashi (A Descriptive catalogue of Manuscripts is a systematic Sketch of scribe presenting the Counters of manuscripts. In other words, It is a critical record of methodical tabulation of salient points of manuscripts) 7
192
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
िववरणम, ् भाषायाः िववरणम, ् ााकिटयः, आरिकः पाठः, उपसंहारे पाठः इादीिन िववरणािन िविले। ज ैनमेष10ु पाडुमानां आकृ ाधािरते वगकरणे पिवधभेदाः ूितपािदताः। ते सि– १. गडी; आयताकारताडपऽािघतपाडुिलपय, २. कपी; मधयभागे िवृता ूाभागे संकीणा कपाकृ ितवान, ् ु ाकारीपाडुिलपयः 3. मु ी; मु ीमााः पाडुिलपयः लोकभाषयां वतल ु ु ‘गटका’ इितपदेनोते, ४. सटपफलकीया; पऽाकारैः काफलकै ः ु ु आसरिताः ूायः पराणां पाडुिलपयः, ५. छेदपाठी; अा ूला च। लेखनशैलीमाधरीकृ पाडुमानां १. िऽपाटपाडुिलपयः; िऽपाठवान ् वा, पृषे ु ूेकं िऽष ु भागेष ु िवभते। मे मूलपाठः, उमधोभागे च टीका िविलते, २. पपाठपाडुिलपयः; पपाठवान ् वा पृषे ु ूेकंपभागेष ु िवभते। मे ोकः, उमधोभागे च टीका तथा च वामे त िवपरीतभागे िटयः िविले ३. शु डाकाराः पाडुिलपयः; शु डादड आकृ तौ ु पीनां ीयमाणबमे लेखनम, ् ४. सिचऽपकम ;् िचऽासिहतं लेखनम ् ५. ु णारीपाडुिलपयः; ६. रजतारीपाडुिलपयः ७. सारीपाड ुिलपयः ८. ूलारी पाडुिलपयःइौ भेदाः सि। पाडुिलिपष ु पाठभेद कारणािन सि। १. पदिवमहजिनता ु ॅािः २. अता ३. शाानकू लपािरभािषकशकोशाानम ् ४. ूेपाः ५. सरलीकरणम ् ६. ेऽजपाठः, देशजपाठ ७. ूमादादयः। पाठसमालोचन े एतेषां िबनां ूित सतक ता िवधेयाः। पाठसमालोचनाय या ु मातृका ूाचीनतमा, शा, सा च सा आधारमातृकापेण ीका। ् तदनरम आधारमातृकायाः अासां पाडुिलपीना साे ितकं नामकरणमिप करणीयम।् यथा आधारमातृकायाः ‘क’ इित नामकरणारमाधारमातृकायाः पाठः उपिर भागे िविलते। एतदनरमासां मातृकाणां पाठः; ‘ख’, ‘ग’, ‘घ’ इािदष ु मातृकास ु ये पाठभेदा वत े ते पाठाः अधोभागे पादिटयां ् ासां समूहकरणं िविले। किचत प् ाठ बः पाडुिलपयः सि चेत त
ु गंडी किव मु ी संपडफलए िछवाडीय। एयं ूयपणयं वाण िमणं भवेत॥ दशवैकािलकोपिर हिरभिी टीका। 10
193
सिदानेही
कृ ा वंशवृ िनमाणमिप िवधेयम।् अाषां पाडुिलपीनां पाठभेदलेखन पाठसमालोचन वा िवृता ूिबया त ु ‘भडाकर-ूा-िवा-संानम, ् पूना’ इित संान ेन ूकािशत ‘महाभारतिमित’ म, ‘महाराजा-िशवाजीराव-िविवालय-बडौदातः’ ूकािशत वािकीरामायण च समालोचनाकसंरणे िवशेषतः भूिमकायां (Prolegomena) िा। सादनात ् पूव मागदशनाय ु ससािदतानां मानां यथा रेवाूसादिवेिदमहाभागेन सािदत ‘कालीदासमावली’ इ म, कमलेशदिऽपाठीवयण सािदत ‘नाशा’ ूथमखड चावलोकनं करणीयं भवेत।् अेषामिप िवषां ु बहवः ससािदताः माः सि येषामवलोकन ेन सादनाकशोधूिवधेः े िहीभाषायां सादनाकशोधूिवधेः ानं भिवित। यथा संपे ण ु पाठसमालोचनिसाानां पिरानाय च अिभराजराजेिमौ िजासः ‘शोधूिविध एवं पाडुिलिपिवान’ इित मेऽिप िु ं शुमः। संृतभाषायां ु सादनाकशोधूिवधेः िजासःराियसं ृतिवापीठ-ितपिततः 11 ु ूकािशतं ‘भारतीय-मसादनशाूवेिशनी’ इित पके सादन ु यथाूितपािदतं तथा पाठसमालोचनूिवनसारं वंशवृ िनमाण ं कृ ा ् िवधेयम। सादनूिवधिानाय रािय-संृत-संान ेन, नई िदीतः ूकािशतं ु ‘अनसान ूिविधूिबया’ इित मरमवलोकनीयम।् सािहशा ु नाकरीा (by collaका वा पाडुिलपीनां सादनं िववरण तल tion Sheet) इित ूिवधयाः करणीयम।् सादनोपरां पाठसमीाकरणाय पाठभेदलेष ु पाठभेदसमीाकः यथोिचतः िनषः अिप ूदेयः। अिन ् ु िवषये “कािलदास सािह म पाठभेदः समीा और िनष ”12 इित पकं मागदशनाय िु ं शते। ूायः पाडुमेष ु शोधेकानां शोधािथ नाम ् अनेकाः िजासा ु ाः सि– पाडुिलिपसादनूिवधिानाय उमाः जाये। तास ु ूमख 11
(Sanskrit translation of an Introduction of Indian Textual criticism of Prof. S.M. katre) 12 सदािशवकुमार िवेदी, “कािलदाससािह म पाठभेदः समीा और िनष ” िकशोरिवािनके तनवाराणसीतः ूकािशतं, २०११ 194
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
माः के सि? पाडुिलिपसादन ूिशणं कुतः ूा ं ु शुमः? पाडुिलिपसादनाय सोपािनकः बमः कः? पाडुमानां संरणं कथं कत ु शुमः? पाडुमाेणं कथं भवेत?् पाडुिलिपसादनाय ् ् ु ानां साममीणां साममीसंकलनम कथं भवेत? सादनकमिण उपय नामािन कािन? पाडुिलिपसादनं मौिलकं शोधकायन वा? पाठशोधन सामािसााः के सि? पाडुिलिपनां वंशवृिनमाण ं कथं भवेत?् अूकािशतपाडुमानां ानं कथं कुतः वा भवेत?;् पाडुिलिपिरयं ूकािशता ु पाडुम अूकािशता वा? अूकािशतपाडुमेष ु शोधकायाय उपय ु ानं लं, पर त छायाूित कथं ूामः? तथा च पाडुिलिपसादन ु ूिशणमावँयकिलिपना ानं कथं ूायाम? ूकािशताूाकिशतपाडुमानां ानं तत ् संान पाडुमानां ् िववरणाकं सूचीपऽाावलोकनेन भवेत।नवदे हलीित ‘इिरागॉाधी-रािय-कला-के ’ Digital Copies of these manuscripts can be seen at the IGNCA’S, New Delhi and details ofcatalogue of Manuscripts can be accessed by searching the manuscript ‘Catalogue of Catalogues’ (CATCAT) अेषां े ने 13 इ संानािववरणाकं सूचीपऽाणां ानमजालाऽेषण ईसंकेतोपिर पाडुमानामेषणं कत ु शुमः। सादनाय िचऽ पाडुम छायाूित-ूाथ िगतसक िविवालय, शोधसंान, मागिनदशक च महपूण योगदानं भवित। िगतपाडुमानां छायाूित सकाधीनाः, पाडुिलिपसंान ेः छायाूित-ूाथ मागिनदशक िविवालय शोधसंान ेन अमसािरतमावेदनपऽां ूाथ नापऽां वा ु ूदान ेन पाडुम यथोिचतमामेन तऽा ूेषणीयम।् िनधिरतश ु ण ूदीयते। छायाूित तंान िनयमानसारे पाडुिलिपसादन ूिशणवगाः पाडुिलिपकायशालाः वा िविभेष ु ि ईसंकेत वेबसाइट ्- & aahttp://ignca.nic.in/mss_org1.html, by visiting the website of concerned institution or by Search Engines like Gogle etc. िु ं शे। ‘राियकृ ितसदा’ इित िववरणाकसूचीपऽोण रािय-पाडुिलिप-िमशन14् 13
195
सिदानेही
िविवालयेष,ु शोधसंान ेष ु रािय-पाडुिलिप-िमशन, ् नयीिदीतः ु तावधन ेन वष पय ं समायोे। एदथ सूचना तत ् तंान च संय ं ान नयीिदीित रािय-पाडुिलिप-िमशन’ इाजाले15 तत ् स संाे। भागगृहीतां ूितभागीनां अधययनाधयापन-भोजनावासयाऽाय च वा तेः ूदीये। िविशाचाय-िवावािरधिशोधिथ नां कृ ते षासीयपाबमे शोधूिविधना सह पाडुिलिपसादनमिप िशते। सारांशपेण सादनाकशोधकायसादनाय सोपािनकः बम अऽ ूदँये– ु ।् १. पाडुिलिप-िलिपशाा कायाशालायां ूिशणं ूायात २. पाडुिलिपनां िववरणाकं िवृत ं सूचीपऽामवलोताम।् अूकािशतं, ु , ससाधयं ु सं काय सादनाय चेयम।् ३. ूनाितून ं ितॐः मातृकाः सादनाय चेयम।् ४. तंान ेः यथोिचतूिबययाः पाडुिलपेः छायाूितिलपयः ूाताम।् ५. योयमागिनदशक िनदशने काय साताम।् ु पाडुिलिपसादनं नाम रचनाकारेण कृ त मूल साधपाठ ु चाेषणम।् साधशानाय सादकै ः १. बसंकपाठ िनयमः २. ु ससतपाठ िनयम इनयोः योः िनयमयोः पिरपालनं िबयते। १. बसंकपाठ िनयमे िविवधास ु मातृकास ु यः पाठः ूाते सः पाठः ु साधपाठः मते। अत प् ाठारं पादटीयां िविलते। ु २. ससतपाठ िनयमे पाठ; श, वण वा सक ् अथ सितं ु ु िविच साधपाठ िनणयः िबयते। सगतः पाठः मूले िविलते। पाठारं पाठटीयां िविलते। ु सितिवचारे िवचायत े यत ् पाठोऽयं रचनाकार िेन ससतमि न वा? पाठाऽाथ सितरि न वा? पाठोऽयं िवषयानकूु लं सभ ु ाकरणसतमि न वा? इािदूानां समाधानं िवचाय साधपाठ िनणयः ु िबयते। सितिवषये िवृत ं वणन ं ाय-मीमांसा-वेदादशन ेष च ूाते। भासारे सतेः लणमेवमि– “अिभधानूयोजक-सः सितः। तऽ 15
िं ईसंकेत वेबसाइट & www.namami.org 196
वतमानसभ सादनाकशोधूिविधिवमशः
अिभधान तायमनरािभधानिमित अि। सतेः षट ् भदे ाः कृ ताः– १. शासितः २. षसितः ३. अायसितः ४. पादसितः ५. पेिटकासितः ६. अधिकरण सित। ज ैिमनीयायमालािवरे सतेः ऽयः भेदाः कृ ताः सि– १. शासितः २. अायसितः ३. पादसित। तऽौव अवारसिरिप चतथु सिता अि। अवारसामेव भासारोपेिटका सतेः अधिकरणसते अभावः भवित। शाासामेव षसेरभावः भवित।16 ायशाोऽिप17 सेः १. ूससितः २. उपोातसितः ३. अवसरसितः ४. हेततु ासितः ५. िनवाहकसितः ६. एककायतासितः इित षिधभेदाः उाः। अतः पाडुिलिपसादन े ता सितरिप िा। ूायः ूाचीनास ु पाडुिलिपष ु ु तमः भवित यतो िह उरवत लः िपाठः नवीनसरलपाठापेया श मातृकास ु सरलपाठ िवारः मानव सरलीकरणूवृाः जायते। ‘असतं मा ूयिु तः’ इित िनयमं पिरपालयन ् पाडुमसादन े शाथ पदपदाथ वा शाासतेः सामं िम।् यथों भासारे शाासतेः लणम–् “शााूितपातायिवषयाथ िनणयजनकपः शाासः शाासितः।”18 तऽािप अायसितः िा। अाये पादसितः िा। पादे वासितः िा। वाे पदसितः ाता। पदे ु एतेषां सवषामिप सितमूलकसादनकमाणां मूलं वणसितः धयाता। वतः ु ाकरणमेव। पािणनीयाकरण ानं िवना कििप शाे साधपाठ ानं न ैव सवित। पाडुमानां सादनाय ाकरणशा महदवदानमि। अतः िसं भवित यत ् पाडुमानां सादनाय सादनाकशोधूिविधः ाकरणशा पठनीयिमलं िवरेण। -H
‘मीमांसादशनिवमशः’ ड० मा जनादन रटाटे , भारतीयिवाूकाशनम, ् वाराणसीतः, सं० २००८, पृ० ४५ 17 मथरु ानाथतक वागीशः, ‘ािपकं ’ गदाटीकायाम।् 18 तऽैव ‘भासारः’, पृ० १२ 16
197
ु िऽपरारा राजशासनकाले िशलालेखषे ु संृतभाषायाः वहारः िशूा-रायः*
् ऽ राजानः शासनं ु भारत उरपूवाल रामि। कदािचत अ िऽपरा कुवि । तदानीनकाले राजानः संृतभाषा सािह पोिषका आसन।् ु े खो ँये। राजानः िशलालेखषे ,ु ताॆलेखषे ,ु पऽािदष ु संृतभाषायाः सम मिु ायां संृतभाषायाः उे खो ँयते। तद ् यथा– िकलिववीरतां सारमेकम।् ु तदानीनकाले िविवधानां सामािजकाचारनानम पु ल संृतभाषायां ु पऽािण िलिखतािन। असमरा राजा ििसंहगदवे ने सह िऽपरारा ितीयरमािण राजकाले बनां पऽाणां िवनमयः अभवत।् त भाषाऽिप ु संृतमामीत।् िऽपरारा राजशासनकाले बहवः संृतपिडताः आसन।् ु एतत ् िवहाय िऽपरारा िशलालेखषे ु संृतभाषायाः ूयोगः ँयते। उदाहरणपेण उे खः िबयते। देवतानां िसंहासन े ोकयं ँयते। महाराजा गोिवमािणः चतदु श िसंहासनिमदं िहमिगिरतनयायाः कृ ते दवान।् तथा– ौीकाणमहीमहेतनयो वैमु दावानलः ौील ौीयवु राजराजिवजयी गोिवदेवः कृ ती। दीाीघ शटाके शिरलसिंहासनं शोभनं भा णमयीितसंिगिरजासादपेऽप यत॥् ु ूतापूिथत पयशो ु अाम ालोकऽयाः ु ौीौीकाणदेविऽपरनरपते वाडतेजाः। ु े नवां शाके ऽमाववाणाविनमित समदादैश ौी ौीगोिवदेवो िहमिगिरतनयाय ै िह िसंहासनाम॥् 1 ु राधामाधवमिरे िशलालेखः ँयते। यथापनः ् पू ैकभूपः ियतिरपक ु ु लः काणदेवः ितौ, ि आसीत भ ु रोगोिवदे ु कीितवीूिथत सरप ु तत प् ऽः वो नृपः। * सहाचाया, संृतिवभागे, िऽपरािविवालय ु 1
िशलािलिप संमह, पृ. २८
िऽप ुरारा राजशासनकाले िशलालेखषे ु संृतभाषायाः वहारः
ु शीलः ूवलनृपवरो रामदेवः ूतापी तृनधम ु ु नृपः॥ तः ौीकृ सेवा नवरत कृ तधीदेवोमक ु ूगोाहािरकुलिवजय ैिविवॅकीितः तृनिव ु ौीयः कृ देवः िितपितरित ती महेषी शभु ा। नाा ौीजावी सा पितचरणरता िववे कृ ूीा, ूादािेकािभिवरिचतममलं मिरं परम॥् कािलकागके याे दीिघकायमतः मिु नमहषडजे च माघे माकरी संके । धाधिवचारे च राजारे वितः ौीकृ चशा ौीकृ मािणभूपतेः॥2 भूपतीनां ौेिरपकूु ल यकारी काणदेवः नाम नृपितरासीत।् त ु ु गोिवदेवः कीा सरलोके ु रामदेवः पऽः िवातः आसीत।् त पऽः ु ु देवः कृ सेवायां ु महाराजा मक पराबमशाली नृपितरासीत।् त पऽः ु ॄाणानां राकता, अिरकू लिवजयी महाराजः िनरतः आसीत।् त पऽः ौीकृ देवः। त पी पितभिपरायणा जावी कािलकागनामके ान े दीिघकायमे माघमास माकरीितथौ िवूु ीत दवती। ौीकृ चः शा कृ मािण ारपिडतः आसीत।् अनरम ् अयं ोकः अि। यथा– आसीूिमशवः किवकुलः कमलाननािदमूिः धीरः कृ ांियपासवरसरिसकः कृ मािणनाा। राी ताितसाी िवमलमितमती िनम े जावीदं शाके शैलातके नृभिृ तमरु िरपोमिरं परम॥् 3 ु पनः ारवाडीनामके ान े महाराजगोिवमािण मिहषी ु गणवतीदे वी मिर िनमाण ं कृ ा नवपदशशततमशका वैशाखमास यगु ािदन े िव ं ु ूित दवती। ु गोमतीनाः उरतीरितराजवाडीमे महाराजः राजमािणः पनः नवनवितपदशशततमशकाे मिरं िनमाय त िपतःु गािभलाषे िव ं ु ूित दवान।् तद ् यथा 2 3
िशलािलिप संमह, पृ. २९-३० िशलािलिप संमह, पृ. ३२ 199
िशूा-रायः
ूोौडखात ैः कुलदशनोाटनं यकार, चानूरं दैवतेजःपिरभवचतरु ं वेँम िननो यम। वाोघ ैभीतं ूबलतलवलैािसताशेषलोकं ूुाद पादमरवलतं य कं सं जघान। ् ामाीक ु यगु लगलत व पादाज ु शािरेफो िनजतनजिनवािलताशे षलोकः। ानां चडदडं ततमां नीितिव ैकिवान, ् मानािययु मः। ाोमौिलिितपितिनवहै व ृ आसीद ् गोिवदेवः िितवलयपितः सधकधा, माटी िरपूणां िनिशतसरश ैः सरे तभः। ु ु सम ु ु मातदाता, रणानरािशूच रतर ु सौवीिजत कुसमधन दु वराजूभावः। ताातः समििपितिवजयी शौगाीिसः,ु ु ताः, ु ु लमातातभः सचे ौीौीरामः ितीिपरक यीतनां ूतान ैिवमलतरपटैः ूवते सलोके । नोऽाज शःु िपिहतवसनतां ूावान द् वै योगात॥ ु ौीमान र् ािददान ैः शिमतवसमती दी सोदैः, ु ॅ ु कीिूताप। रुरदमरधनीश ू पूरपू तात गािभलाषी िवमलतरमितिववे सितीः ूादात ू् ासादराजं शशधरिकरणं भितोषामम॥् ु ांशस ु िते शकवरे। महावानशॅ पौणमाामसौ दो मकरे िदवाकरे॥4 आगरतलाितलीनारायणमिरिभौ यिप संृतभाषायाः िशलालेखः ँयते। त िलिपः देवनागरी अि। तद ् यथा– िकलािव वीरतां सारमेकं ौीौीराधावृावनचपदारिवं जयित ु म ितयश मािणशोलः। आमीदाशिशम योवणाौमधमरण िनधौपातचपापेऽकः। 4
िशलािलिप संमह, पृ. २१ 200
िऽप ुरारा राजशासनकाले िशलालेखषे ु संृतभाषायाः वहारः
ु ाणव ोपािधना। धूाणातयाः िवभूिषतवपध ु राधािकशोरो नृपः॥१॥ राधाकृ पदारिवमधपो ौीवीरेिकशोरवनपृ ितमािणनामाभृत।् ॄानैक रिसिवषयः ा मानोदिदः ् ु िस नारायणम॥२॥ ु धनवपभा ॄान ित ु ु रीमिर िऽपरास गाऽे संृतभाषायां िशलालेखः ँयते। राजमाला मं पिठा वयम ् अवगामः िऽपरेु रीदेाः मिरगाऽे पिशलालेखाः ां िदिश ौ, दिणां िदिश ौ च एकः उरां संगहृ ीता आसन।् ते पूव िदिश वत।े ूथमखडे उीणोकः। यथा– ु तु ो धमािणदेवो ू नरे सकलगणय आसीत प् ् णत ु दान ैः। यागे यारेशः ििततलमगमत क ु धरणीयतु े लोकमाऽे हिकाय ै शाके वयिवेधोमख ूादात ू् ासादराजं गगनपिरगतं सेिवताय ै स देवःै ॥ ु ताूिमपालिपरनरपितधरकाणदे वः ु ैः के वलं ीयशा। िखां पृख शशास ूवलिरपगण ु भूपिसंहः समरपितवरो धीरगोिवदेवो तऽो ् नकमयकृ तः साराजे िवरेज॥ े 5 दान ैभूद वे योिषत क एतत ् िवहाय बहवः मिरगाऽे िशलालेखा आसन।् महाराजवीरचमािण पी ौीौीमती मनोमोिहनीदेवी त िपतःु ृितराथ मठं िनमाय संृतभाषया िशलालेख ं िनमािपतवती। अत एव ु िऽपरारा राजशासनकाले िशलालेखषे ु संृतभाषायाः वहारः आसीत।् -H-
5
िशलािलिप संमह, पृ. ३ 201
ु े कठोपिनषत ् मानवजीवन गणवाापन दीिपकादासः*
कृ यजवु द कठसंिहताया अंशभूता कठोपिनषदत।् अऽ ावायौ तदगता षड ् वय िवराजे। यमराजेन निचके तसं ूित ॄतोपदेशो े ाे ये दसवदिण वाजॐवसनाो अाः ूितपाो िवषयः। सवमध महषः निचके तोनाा पऽेु ण, िनजिनबादेव िपऽा मृवे ूदेन, ु ु मृलोकमिधग ितॐो राऽीपोिषतवान ् आसीत।् मृूसादादे व िनजिपतःु िचाशािनाशं, निचके ता इित नामधेयोपेतािं, ॄिवां च वरऽयं ु ािदकं ूााय अनेन समिधगतिमित ूितपते। ु पऽपौऽिचराय ् िचके ताः ूलोिभतः न बभूव। यमेन बधा परीितोऽिप भोगासभावात न ऐिहकामिु क-फलभोग-िवरागसः शाो दाो निचके ता आह– भवान ् यद ् यद ् मे दातमु ् इित, तत ् सवमवे णभरु म।् पािथ वैः अपािथ वै भोग ैः मम ूयोजनं नाि। दीघजीवनमिप नाशाय कते। ‘सिमव म ः पते ु ः ु सिमवाजायते पनः’। अतो भवतः सविवधं दानमहं वृथा मे। तव सय 1 अरसः तव पा स।ु अगजािदकं सफलं दानं च तव पा ित।ु ु कदािप णभरु षे ु िवािदभोगेष ु तृः न भवित। अत हे भगवन।् मनः आतिवषयकं वरं िवना न ैतदत ् िकिदिप काते। ‘यं च जीव शरदो ु अहं भावये ‘अितदीघ जीवन े को रमते’? याविदिस’- इित भवतः दान ेानसारं भवदीयं सफलं दानिं न ैव ौेयसे मे। ततः सवमवे िमा अानेित भावये। वर ु मे आिवा एव वरणीया। तामेव उपिदशत ु भवान2 ।् एताक ् न ैृ ं ूे ूसः सन य् मः त ै आतमपु िददेश। कठोपिनषिद ानपं बिभः म ैः ूितपािदतम।् यमः िवािवाूािसाधनभूतौ ौेयःूेयोनामानौ माग उपिदवान।् िवाशेन * शोधाऽा, अैतवेदािवभागे, राियसंृतिवापीठे ितपितिते
् वियाणां जरयि तेजः। ोभावा म यदकै तत स अिप सव जीिवतममेव तवैव वाहाव नृगीते॥[१/१/२६. क. उ] 2 ु लामहे िवमिा चेत ा। न िवेन तप णीयो मनो, जीिवामो यावदीिशिस ं वर ु मे वरणीयः स एव।। [१/१/२७. क. उ] 1
ु े कठोपिनषत ् मानवजीवन गणवाापन
ानं अिवाशेन कम च िनिदम।् अऽ ौेयसः फलं मोः ूेयसः फलं ु पनः ु सांसािरकभोगः3 । अिन ् संसारे येऽिवां वाि ते तावत ् पनः जमरणपे ःखे ूपतः वारं वारं मृोः वशीभूता भवि। परॄणः ु ूितिबभूतोऽयं जीवाा कमफलं भानः अानवशतः परमािन लीनो भिवत ं ु न शोित। अतः उम–् ‘न ेह नानाि िकन मृोः स मृ ं ु गित य इह नान ेव पँयित।’[क. उ। २/१/११] जीवापरमानौ िनं पतः सौ, इमौ पररं छायातपौ इव सौ ः। जीवाा छायावत ्ूकाशः तथाऽः परमाा त ु आतप ु इव पूणू काशः तथा सवः। परमाा ानाराऽनभाः। िनराकारेन परमानोऽविितः सवऽ समाना। आबोधेऽिप एतिन ् िवषये उे खः ् ते ना अमख ु ी, ौेयोऽिभलािषणाम च ु ी ँयते।4 ूेयोऽिभलािषणां चेतना बिहमख ु के वलं ु ािन रिचतािन सि। त ैः मनः च भवतः। ईरदािन इियािन बिहमख वाािन वूिन िु ं शोित, न त ु अराानम।् अतः िववेकी नरः ूेयसः ौेयो वाित। यतः ौेयो िह धीरोऽिभ ूेयसो वृणीते। यमोपदेश शरीररथपकिनपणं सवऽ ूातमि यथाआानं रिथनं िवि शरीरं रथमेव त।ु ु सारिथं िवि मनः ूमहमेव च॥ बिं ु ु सारिथवद ् वतत,े मनष इदं शरीरं भवित रथसशम।् तऽ त बिः ु ।् यिद मनः ु ु मनो भवित रवत बिारा मनसो िनयणं कतमु हित, तिह ु ः त जीवााऽवँयं परमाानं ूाोित। यथा समम लोक चःु सय सममं लोकं ूकाशयित, यं न ेऽ सित ैः बा ैः िलो न भवित, तथ ैव सवभतू ाराा सांसािरकै ः ख ैः िलो न भवित। स आा एव सवषां दयेष ु ु ु पेष ु ूतीतो भवित5 । स एव सममं िवं ूकाशयित6 । ितः सन ् बष अयमाा श-श-प-रस-ग ैः रिहतः कू टः िनः ूकाशः ूेयो मो योगेमाद ् वृणीते।। [१/२/२. क. उ] ु ो िनियो िनो िनिवको िनरनः। िनगण ु ोऽि िनमलः॥ िनिवकारो िनराकारो िन म 5 ् [२/२/१२ एको वशी सवभतू ाराा एकं पं वधा यःकरोित......शातं न ेतरेषाम।। क. उ] 6 ु ु तं दश गूढमनूिवं गहािहतं ...धीरो हष शोकौ जहाित।। [१/२/१२. क. उ] 3
4
203
दीिपकादासः
् म ु ु ु ो भवित, अनािदरनाि। अानं िवाय मनः मृबनात परमतावाोित। ु ु राा (जीवाा) इियेः मनः ौें वलवदि, मनसः बिः, बे तादिप बलवती अूकृ ितः, अूकृ तेः परः परमाा ौेतमो ु ं िवते। एषा अपा ूकृ ितः िह िऽगणमयी माया भवित। पौषूदशनपूवक मायाजालं िवि ौवणमननिनिदासन ैः परमाानम ् उपलभ, उ अथ धीरा अमृतं िविदा ीवु मीवु िे ह न ूाथ ये। एष आा देहात द् हे ारं यदा गित तदा तिन ् मत ृ शरीरे कः ितित? अऽ एवमेव अवधारयेत ् यत ् जीिवते मृत े ावरे जमे ूकृ तौ च सवऽवै आा समपेण अवितते। स एव ु ण अिरे, अिपेण यवेाम, आा आिदपेण आकाशे, वपे ु ष,ु च ैतपेण देवतास,ु सोमपेण कलशे, ऋिमूपण े ूाणािदपेण मने ये, मह-नऽािदपेण आकाशे अवितो वतत।े शराचायः िवरिचते गँयिववेके च अिन ि् वषये सूचना ूाते7 । ु ु शा-ग-स-िशाु ामो यमो ोते मृोः परं जीवानः गितं वणियतक ु ु संृतीनां ारेण गणसेन ूािणनः सदसोिनष जं लभे8 । गीतायाम ् अिप िवषयोऽयं ूाते 9 । संसारकारणभूत सनातनं परॄ अवृवत ् कते। अ मूलािन ऊ गतािन, शाखाः ूशाखा अधोगताः सि। ॄणः सव लोकाः अवृ शाखाूशाखा इव ूभवि। अाः मूलूकृ तेः िवॄाड सृिभवित। ूकृ ाः बन ेन जीवाािप आबोऽि। गीतायां ् देहाात प् वू दये परमाानं उ, ‘िनबि महावाहो देहे देिहनमयम’। ु ु सिनितम यिद न ात ् तदा साधक पनज ।् सविनयःु परमेर ान ेन ैव साधक मिु ः ूािः। यथा ेदप णे पदाथ ूितिवः ूितफिलतः ँयते, तथ ैव िववेकवतां ािननां िनमलाः करणे अयमाा ं ु ूितिवते। यमः पनाह यदा योिगनः मनः पिभः इिय ैः समं ानारा ु सक ् िरीभवित, बिरिप िनेा सती आिन लीयते। तथाभूता िह अवा योिगनः कृ ते परमा गितिरित कते। खवाि-जलोवीष ु देवाितयङनरािदष ु अभेदाःसिदान िभते पनामािन ् [२/२/७. क. उ] योिनमे ूपे शरीराय.....यथाकम यथाौतु म।। 9 ु ु कारणं गणसोऽ सदसोिनजस। १३/२१
7
8
204
ु े कठोपिनषत ् मानवजीवन गणवाापन
् े शात ् मिु ूाये ु ु अतः मानष पौनःपिनकजमरणपात ु त।े इदं मानवजीवनमं लभ ं भवित। आान ूयोजनं अनसय ् िरतं ूयासः कतः। ौेानां ािनपषाणां ु सावधानः सन सािं लम ् ् रहं अतीव िनगढंु भवित। यः िनामो िनमम भवित, य इित। एतत आ ु ा भवित, स दयं मलरिहतं रागेषरिहतं चाि तथा य िचवृिः िवश एव ौवण-मनन-िनिदासनािदिभः एतद ् ॄानं ल ं ु शुयात।् परमाानं ु य ‘अहं ॄाि’ इित त मख ु ािःसरित। असौ म ु ः भवित। साादनभू ् पलःु योिगनः सदा ायि, साधकाः एकिनाः सः यदा आच ैतम उ ् चरि तथा वेदाः य गानं कुवि, तदेवातं यपलये च तपयाम आ एके न ैवारेन ‘ॐ’ इित अिभधीयते। अयम ्आा अमरः, पािथ वैः इिय ैः न ात ं ु शते। अयं अजः िनः शात भवित। अयं परमाा अतीवः सूतमः। एषः अणोरिप अणीयान, ् महतािप महीयान ् । अयं सवऽ ाोऽि, रे िनकटे जले ले आकाशे सकलजूनां ेशऽे िप ितित। गीतायां भगवता ौीकृ ेनािप एतिन ् िवषये ् ि।१७ अत एव अयं उपिदम।् कठोपिनषिद अिप अिन ि् वषये ूितपािदतम अ ु वृणतु ,े यः यम ् अनभः एकिनः सन ् ौया ूा ं ु परमाा तमेव पषं ु ािदवेषीकां ु सततं यतते। उं च उपिनषिद ‘अु माऽः पषोऽराा ...म ध ैयण’।[२/३/१७.क.उ] अतो गा िनयासपेण एतत ्वं ु शते यद ् उपिनषदो वैिदकभाषाया िवकासपाः। उपिनषानाम ् आिवभावने मानवसंृतेिरितहासे सवथ ैव नवीनयगु सूऽपातः अभवत।् भारतीयाािचन पराकाा उपिनष ु समािहता। सवषां दशनमानां मूलभूता उपिनषद ् एव। ु ु ण ू ां संसार उपिनषदाम ् अयनेन ानौािवक-िवषय-िवतृ ानां ममु ु न ःखािन च ीणािन भवि। बीजभूतािवा नँयित, ॄतानभवे जमरणसासभावनानां सूऽपात उपिनषदमे एव सातः। ॄणः ूितपादनात, ् ताेपायूितपादनात, ् जीव-जगद ्-आािदिवषयाणां ु ै व। उपिनष ु सिवारं वणनात ् कठोपिनषदः ‘उपिनषद ्’ इेषा संा य अैतिविशाैत-ैतौतु ीना सावः। िवषया वेदानां ऽयो िवभागः - कम, उपासना ानं च। कमाणां
205
दीिपकादासः
ूितपादनं संिहतास ु ॄाणभागेष ु चाभवत।् उपासना संिहतास ु आरयकमेष ु च ूितपािदता, ान ूितपािदका इमा उपिनषदः, यािभमो साधनभूतो माग िनिदः। भारतीयाासािहत, तान, धािमकिसााना मूलोतः ् ानवजीवन पा उपिनषदः। भारतीयिवचारशा ौेोपजीमात म ु गणवाापनात उ् पिनषदः ूानऽां ूथम ूानेन गृे। उपिनष ु ु नीया। ते या दाशिनककना सा न के वलं भारते अिप च सममिवे अतल ु अतमं कठोपिनषिदित। एवमेव पनोम -् ं याः। िभे दयमििँछे सवसश ् ीये सवकमािण तिन े परावरे॥- गँयिववेकः। -H-
206
Reappraisal of Medical Ethics in Indian Society: Spotlight on Caraka-saṁhitā Debanjan Maity*
Abstract: [Though medical science, today, is enriched with more developed technology than previous years, yet complaint arises often that medical profession is losing its ethical identity. But does medical profession rich with a heritage of hoary past really lose its identity or change its nature with the wave of time? In quest of those ethical issues, this write-up throws light on CarakaSamhitā and compares that concept with the modern idea of medical ethics.]
Keywords: [Medical ethics, Caraka-Saṁhitā, Ideal physician, Quack, Medicine, Doctor-patient relationship, Medical student, Medical technology, Hippocratic oath, Conscience.] 1.0. The relation between man and disease is as old as creation of world. In early ages of civilization, man used to believe on magical or supernatural forces behind the occurrence of diseases. But with rise of rationality in mind, man used to understand the reasons behind the diseases and discovered medicines from herbs as support system to combat diseases. Though the medical study was, at first, covered with a magico-religious philosophy but with the advancement of time it becomes an inevitable part of society with its rational and scientific approach.1 * Assistant Professor, Department of Sanskrit, Siddhinath Mahavidyalaya 1
Sukla Das, “Major Highlights of The Caraka Samhitā” Medical heritage
Debanjan Maity
1.1. In modern days, medical ethics is one of the important concepts in arena of medicinal study. Wikipedia defines medical ethics as a system of moral principles that apply values and judgments to the practice of medicine. The concept stands on four principles proposed by Tom Benchamp and James Childress which are as follows- respect for autonomy, beneficence, non malfience and justice.2 Proper healing of ailment through humble care is the only target area of medical ethics. The ethical value related to medicine is not only confined to doctor-patient relationship but also the society with its socio-politico-cultural dimension is involved in it in a wider way.3 So medical ethics are not a bunch of simple rules rather a group of complex theories. 1.2. But today medical profession is losing its ethical identity, purity and nobility with rapid growth of commercial and materialistic mindset. Most of the medical practitioners of new age are busy to build their career and maintain their quality lifestyle than to serve the society. In most of the cases, they are associated with the luxurious private hospitals for lucrative packages neglecting their duties in govt. hospitals. Where government health care system (except city based health service) is devoid of minimum facilities, at the same time, the relatives of the patients become prey to the money making policies of private hospitals. Rural India is in lack of good hospitals till date. 2.0. In this hard time of erosion of medical values, scholars now days keep their reliance on ancient Indian medical texts for of early India: An Anthology.p.117. 2 en.wikipedia.org/wiki/medical_ethics.Webpage 3 Praganesh Parmar et al, Lessons in medical ethics from ancient Indian teachers. International Archives of Integrated Medicine, Vol.2. Issue 2. p. 161-62. 208
Reappraisal of Medical Ethics in Indian Society
reappraisal of ancient values in modern context. Indian medical classics hold a collage of examples regarding medical ethics. In search of that I, here, throw spotlight on Caraka-saṃhitā (CS henceforth) of Caraka, a milestone in the journey of Indian medicinal study.
2.1. Subject of CS: CS, a huge compendium of medical norms, is divided into 8 sthānas and 120 chapters and deals with the subjects like definition of Ayurveda, features of seasons, dietetics, therapeutics, clinical medicines, physician’s requirements, duty and many other guidelines related to health issues etc.4 It is too difficult to ascertain the date of the text. According to Chinese source, Caraka was a court physician of Kuṣāṇa ruler Kaṇiṣka. Other scholars suggest that the text of CS survives date back to Gupta period or roughly 3rd-5th .A.D and also opine that Caraka was probably an intermediate editor. The surviving text considered to be an edition by Dṛaḍavala based on the earlier work in 9th A.D Here we will have an idea of ethical values related to medical science after scanning the text in following parameters. • Definition of an ideal physician and his qualities • Physician- patient relationship • Code of conducts for medical students and persons related to medical profession • Medicine • Attendant • Patient
3.0. Definition of an ideal physician and his qualities: Sir William Osler said, “The physician must be friend, 4
Caraka Saṁhitā (CS hereafter). (ed. R.K. Sharma and Bhagwan Dash) 2 vols. preface. p. (xxi)-(xxii). 209
Debanjan Maity
philosopher, well wisher and guide of the patient and the family under his care.”5 CS suggests a group of good qualities for physicians. Caraka describes medical system as a system with its four limbs which are as follows- Physician (Bhiṣaka), medicine (Dravyāṇi), attendant (Upasthātā) and patient (Rogī).6 Equal activity of these four factors can only give success to therapeutic procedure. As the physician holds the pivotal position in this system requisites of an ideal physician are prescribed throughout the text. Those basic qualities are: scholarship in medical science (śrute paryavatattam), an extensive practical experience (bahuśo dṛṣṭakarmatā), efficiency or dexterity (dākṣm) and purity or sense of hygiene (śaucam).7 Except that, an ideal physician has also the following qualities like noble origin, own intelligence, ability to prescribe a good prescription, endowed with healthy sense organ, well equipped with instruments, scholarship in concept of fundamental principles of medicine, types of drugs and diets, ten roots of life, three pursuit of life etc., able to feel the etiology, premonitory signs, sympathy and cordial feelings towards patients like mother, father or brother and kind towards all creatures.8 According to the text, a physician should possess the knowledge of four aspects- cause (hetu), symptoms (linga), cure (praśamana) and prevention (rogānāmapunar bhavate).9 For contribution to society a physician is compared to cooker or
5
P.S. Shankar, “Values in the heath care.” The Journal of PG Medical Education, Training and Research. p.1-2. 6 CS Sutrasthāna (Su. hereafter). 9.3. p. 183. 7 Ibid, Su. 9.5. p. 186. 8 Ibid, Su 29.7. p. 586-589. 9 Ibid. Su. 9.19. p. 189. 210
Reappraisal of Medical Ethics in Indian Society
sailor here10 . Though all the four elements of medical system are equally important yet CS admits that the physician by virtue of his knowledge (vijñātā), administrative power (śāsitā) and prescribing authority (yoktā) becomes the subject of priority.11
3.1. Quacks (Bhiṣnjnāni), group of doctors opposite to ideal physicians: Decay of ethical identity Caraka classified physicians into two broad heads 1. Savior of life (prāṇabhisāra) and 2.Quack or pseudo physician (bhiṣajñānī)12 on the basis of their duties to society. A physician who instead of taking away the diseases, takes life itself and in spite of paucity of knowledge and experiences catches the patient is called quack or pseudo-physician. He by chance may cure a patient but most of the cases he kills the patients. Comparisons applied for such a physician are- messenger of death, a blind person without stick, a ship without sailor, a bird catcher, throne to humanity etc. CS advocates avoiding the quacks for the following characteristics: tendency to please patients with praise, flattering, back-biting, inability to diagnosis the disease properly etc. They are devoid of theoretical as well as practical knowledge and trendy to wander here and there without permission of king for catching patient as prey. They pretend to take low remuneration and transfer own failure to the patient etc.13
4.0. Physician-patient relationship: The doctor patient relationship is central to the practice of health care and is an essential one for delivery of high quality support in diagnosis and treatment. The doctor patient relationship forms one of the fundamentals of medical ethics. A good re10
Ibid, Su.9.9.p.187. Ibid, Su.9.24. p.190. 12 CS Su.29.5.P.585. 13 Ibid.29.8-13.p.586. 11
211
Debanjan Maity
lationship between patient and the physician is one of the primary conditions of healing. Caraka prescribes that doctors should be sympathetic and kind to the patients, should be concerned with those who are likely to be cured and should feel detached with those who are towards death.14 CS applies some prohibitions over physicians. They are not allowed to enter a house without prior permission, unable to attend a woman in absence of his husband or say words which may harm the patient or his relatives.15 All professional information about a patient must be kept secret.16 A good physician should maintain his own hospital system and prepare medicines from raw materials with the help of nurses and attendants.17 CS suggests the individual check-up of each and every patient. So, a physician has to be a rational scientist on the other hand a humble, compassionate human being.
5.0. Rules and regulations for medical students: Introduction of a bunch of codes for medical students is also remarkable feature of Carakan prescriptions. CS stresses on the selection of the student after a sharp scrutiny of their social background, physique, intelligence, memory, insight, manners and morals.18 A medical student is free to select his favorite branch of leaning and teacher. A student of medical science is expected to lead a disciplined life. He should to have a good health, single minded devotion and of course a clear idea about his duties.19 He is not able to eat meat or drink. He has to lead a life of celibacy. Debiprasad Chattopadhyaya suggests that the idea of celibacy, 14
CS. Su. 9.26. p.190-91. Ibid, VimÄ nasthÄ na (Vi. hereafter). 8.13. p.222-224. 16 Loc.cit. 17 Ibid. Su.15.1-5. p.286-287. 18 CS Vi. 8.13. p.223. 19 Ibid. Vi. 8.13,7, 13. p.215-16,217-18,221-222. 15
212
Reappraisal of Medical Ethics in Indian Society
prohibition on drinking or eating meat were the later interpretations by Daḍavala to inject spiritual mood to saṁhitā.20 Gentle speech, good manner, philosophical attitudes are considered to be the great virtues of a medical student.21 It is mandatory for students to attend the academic sessions and debates (saṃbhāṣā) which promotes new insight and remove doubts.22 These ethical codes have resemblance with the Hippocratic Oath which a Greek physician had to take before commencing the medical career. (460 B.C.– 370 B.C.)23 In the age of degradation of life style, erosion of ethical values among the medical students, the Carakan codes can bring a new light of hope in this profession.
6.0. Medicine: Preparation of medicines is also come under the purview of fundamentals related to medical ethics. Today the price of medicines has been rising alarmingly. A group of fraud businessmen are preparing medicines without essential permission from Medical council of India. In this hard time guidelines of CS are noteworthy for preparation of medicine are: abundance (Bahutā), suitability (Yogyatā), multiple forms of medicine (Anekavidhakalpanā) and potency (Saṃpañcā).24 Not only medicine, a proper diet is also a supplement for curing diseases. In the portion of dietetics of CS it is prescribed if a patient refuses to take diet food it should be served in deception. 20
Debiprasad Chattopadhyaya, Science and Society in Ancient India, p.16-
17. 21
CS Vi.8.13.p.221. Ibid, Vi 8.14-15.p.224-225. 23 Sukla Das.op.cit. p 126. 24 CS Su. 9.7. p.186. 22
213
Debanjan Maity
7.0. Qualities of an attendant: Not only doctors, the attendants have also to go through a number of strict ethical codes. An attendant should possess the following criterions which are: knowledge of nursing (Upacārajnata), dexterity (Dakṣam), affection (Anurāga) and purity (Śaucam)25
8.0. Features of a patient: Though the doctor stands at the centre still the patient has also to be reciprocative with the system. A patient bestowed with good memory (Smṛti), obedience (Nirdeśakārittvam), fearlessness (Abhiruttvam) and uninhibited expression (Jnāpakattvam)26 can always be easy for treatment. Today if patients die, the relatives of patient attack doctors or do harmful acts in hospital compounds. Ancient Indian medical ethics can stand as wonderful suggestion in this regard.
9.0. Relevance of medical ethics to 21st century society: Medical council of India imposes a bunch of ethics for doctors. Today heath care system has progressed a lot with the innovation of new technical supports and new concepts of critical surgeries. From hair transplantation to knee transplantation, every single need is fulfilling today with boon of medical science. Private super specialty hospitals announce their hospitality with pride in the hoardings of a city street. In spite of that, it seems that the profession of healing art is losing its humanistic and sympathetic attitude. Rude behaviors of doctors, high rise in doctor’s fee and prices of life saving drugs, are a few examples of inhuman attitude in this system. Incident of fire in hospital in recent past 25 26
CS Su 9.8. p.187. Ibid, Su 9.9. p.187. 214
Reappraisal of Medical Ethics in Indian Society
gives birth to the question of security. The physicians sometimes became the slaves of private hospitals or medicine manufacturing company for achieving a good life style. On the contrary, it is also truth that a student of medical science can establish himself after much hard work, attention and devotion. The duration of course, syllabi, examination pattern etc. are completely different from common degree courses. Where most of the engineering students join the job through campus interviews after completing 4 yrs study, an MBBS student, at the same time, has to wait for 5 years without opportunity of campus interviews. Employees from various other sectors work for 6 to 7 hours where as the work of doctors cannot be framed within a certain time bracket. Sometimes they are compelled to stay in hospitals for 24 hours or more in emergency period. Though a doctor’s primary focus always should be on the patient but he has also the right to lead a standard life by taking job in a standard hospital or carrying on his medical practice for financial prosperity. Today medical profession has gone far from Hippocratic context. The nature of ethical identity for a doctor becomes more complex. A doctor has to overcome much hurdles in his medical career today. The cases of euthanasia, iatrogenic disease, artificial insemination, embryo transfer technology and use of cadaver of dying people for their organs are very debatable issues today in context of a physician’s conscience27 . However, this write up can be concluded saying that from education to sports, in every sector the erosion of ethical values is seen which not at all happens overnight rather is result of a long period. In spite of that, a group of people with strong values make their professions glorious. Medical profession is also not exceptional. With ever 27
Praganesh Parmar, op.cit. p.162. 215
Debanjan Maity
changing characteristics of society the definition of ethics is also changing. So an optimistic view should be shown towards the people related to medicine. Medical ethics should be taught as a practical course than as a normative discipline. Humanistic approach in the system of healing art is the prevalent condition of any therapy and it denotes the idea that not only technical or surgical expertise is sufficient for curing a patient; rather presence of healthy healthcare system with strong ethical values can only be the key to success. In search of that medical ethics, reappraisal of this ancient text is needed. -H-
216
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha And Its Influence In The Modern Indian Constitution Anupama Ryali* Introduction The study of Arthaśāstra has been in depth, in India, since the ancient times. The term Arthaśāstra is a compound word and is dissolved as अथ शाम. ् Though dictionaries give various meanings to the word Artha, in a broader sense, it is popularly known as ‘the subsistence or livelihood.’ The study of this concept is termed as Arthaśāstra, which includes political science and economics. A vast number of works, written by various scholars, on this science, is a glaring example that there has been a full study on this subject. Moreover, for a country like India, with a vast history, which is ruled by several rulers, invaded by many, will have a lot of political and economic surveillance. As a result, an in-depth study on this subject might have cropped up, which admired even the poets to pen down and show their multi-talent in various subjects. Of these, Māgha, an eminent poet in Sanskrit literature, plays a vital role in expounding his knowledge in various fields. Śiśupālavadham, his only work in Sanskrit literature, stands as a profound work in poetry that governs various sciences, especially the polity and economics. The efficient and robust reign of a ruler confers a peaceful * Post Doctoral Research Fellow-UGC, Department of Sanskrit Studies,
University of Hyderabad
Anupama Ryali
and happy society. To establish secure rule in the administration, a king should hold manifold duties which, include various elements of the polity. These different elements are wonderfully depicted in our ancient literature. Though the present Indian Constitution is basically Federal in form and is marked by the traditional characteristics of this system, namely, the supremacy of the constitution, division of power between the Union and State governments, etc., (The Constitution of India, notes on Preamble) in various aspects it reflects the processes of several ancient texts of India. The present paper brings out the co-relation of royal policy as reflected in Śiśupālavadham of Māgha with cited references in Śāstras and its relevance in modern India, as mentioned in The Constitution of India. Elements Of Statecraft (राजनीितषायिवचारः) – ु The main elements of Statecraft are laid thus– षणाः– सिः (treaty), िवमहः (war), यानं (marching), आसनं ु (neutrality), संौयः (alliance), ैधीभावः (dual policy). ु शयः– ूभशिः, मशिः, उाहशिः। ु िसयः– ूभिसिः (The President), मिसिः (The Prime Minister) and उाहिसिः (The Council of Ministers). उदयाः– यः (deterioration), ानं (stagnation), वृिः (progress). Śāstras define these thus– “सिना िवमहो यानमासनं ैधमाौयः। षणाः शयिॐः ु ् इित ूभावोाहमजाः। यः ानं च वृि िऽवग नीितवेिदनाम॥” The same opinion is mentioned in Kauṭilīya Arthaśāstra as– “षाय ूकृ ितमडलं योिनः सििवमहासनयानसंौय-ैधीभावः ु
218
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha
् इित (VII-2) and “िविजगीषःु शपेः षायम ु ीत। एवं षायम ु ।” ु पु य ु ु ैरेत ैः ितः ूकृ ितमडले। पयषते यानं ानात ् विृ ं च कमस।” षिगण इित (VII-1) Māgha also quotes the importance of elements of Statecraft– षणाः ु शयिॐः िसयोदयायः। मानधी ाकतिु मित मधसोऽलम॥् इित (II-26) He opines that even a common man can explain theoretically, by studying the treatises on the polity. Whereas, proper understanding and implementing them is quite difficult. Land, people living in a place with sovereignty and other elements of Statecraft are mentioned in the Preamble of Indian Constitution which governs, People (Population), Territory, Government, and Sovereignty.
The Five Constituent Elements Of Political Science (पाािन)–
Māgha opines that there is no other resolution for a ruler other than these five members as sections. He claims that this five formula deliberation is an excellent resolution for any enterprise. The five include–
(i) कमणामारोपायः– planning and undertakings ु (ii) पषिसत –् assessment of man and money power (iii) देशकालिवभागः– space and time components (iv) िवपिूतीकारः– remedies against calamities (v) कायिसिः– the success or accomplishment Thus, every king should always be aware of this Pañcāṅgas or five constituent parts or elements of political science– ु ापकम।् सवकायशरीरेष ु म सौगतानािमवााो नाि मो महीभृताम॥् इित (II-28) 219
Anupama Ryali
This supports a technical term of politics ‘अपकम’् as defined by Ācārya Kāmandaka in Kāmandakanītiśāstram– सहायाः साधनोपाया िवभागो देशकालयोः। िवपे ूतीकारः िसिः पािमते॥ इित (XI– 56) The same thought of the five constituent elements of ancient literature of India is reflected in our Indian Constitution that includes, The Legislative, The Executive, and The Judiciary. The five year plans, measures taken to implement them, accomplishing them, different States, Union Territories, the rule in the emergency, etc., are explicitly mentioned in the Directive Principles, i.e. Part IV (Article 36-51) of the Indian Constitution, aiming to social justice, economic welfare, foreign policy and legal and administrative matters.
Royal Strategies (चतिु वधोपायाः)–
‘सामदानभेददड’ are the four primary royal strategies. Māgha recommends Daṇḍa for Sāma for any angry person. He opines that the appeasing words do not pacify an angry person and hence Daṇḍa is ideal to implement on an angry person– सामवादाः सकोप त ूतु दीपकाः। इित (II-55) The same opinion is supported by Manu– साा भेदने दान ेन सम ैत वा पृथक।् ु ने कदाचन॥ इित (म. ृ-VII-198) िवजेत ं ु ूयतेताऽरीन य् This ancient method of royal strategies is still being followed in the present India. In the internal part of the country, in the vested interest of the public, these royal strategies are implemented through Judiciary System that includes, the Department of Police, High Court in the States and Supreme Court at Central. In the external part, the relationship of India with U.S.A 220
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha
is considered as Sāma, the help given to Bangladesh by India is Dāna, the interference of India between Europe and U.S.A is Bheda, and the rapport that India maintains with Pakistan is Daṇḍa. (History of the Republic India, From Wikipedia, the free encyclopedia).
Council-Chamber (मिपिरषद ्)–
The utmost secrecy should be maintained by a king, regarding his administration. Māgha asserts that the deliberations should be carried secretively in a secluded place, which is called as Sadaḥ (II-2). Manusmṛti proclaims the same– िगिरपृं समा ूासादं वा रहो गतः। अरये िनःशलाके वा मयेावभािवनौ॥ इित The Republic India has followed the concept of Prāsāda and carried out its deliberations in Parliaments, Assemblies, etc. (Chapter II, Parliament, The Constitution of India).
Spies (गूढचराः)–
The importance of spies is well known since ancient times. They are esteemed as the “eyes” of the king– चारैः पँयि राजानः, without whom the king is considered as a blind– ताारूेषणमावँयकं तििहत। राोऽूायािदित भावः॥ इित Māgha explicits the importance of spies for a stable administration. He claims that the skilled spies play a vital role in knowing the acquaintance of the foe’s ministers and in ascertaining the enemies’ strength. (II-111) He also insists that though the reign of a ruler is very much perfect in implementing the rules as per Śāstras, like systematic wages, good live-li-hood, handsome rewards, donations, etc., the kingdom doesn't flourish without the aid of spies–
221
Anupama Ryali
ु ऽपदासा सिृ ः सिबन।् अनू शिवेव नो भाित राजनीितरपशा॥ इित (II-112) He mentions the duties of Ubhayavetana, i.e., two salaried spies. The spies who are experts would be appointed to go to the enemy’s kingdom in disguise to know the details of that country and also to bring some chief officials into confidence, by making them shelterless, by creating the documentary evidence against them. Though these kind of spies are paid salary by both the native king and by the enemy-king, where they work in disguise, they get involved in a troublesome job. Though they are guilty in the case of enemy-king, they have to maintain secrecy of their employment with native king, which Māgha proclaims it as Ajñātadoṣa– अातदोष ैोभयवे तन ैः। ू भेाः शऽोरिभशासन ैः सामवाियकाः॥ इित (II-113) In the modern days RAW (Research and Analysis Wing), which is India’s Foreign Intelligence Agency, comes under the category of these spies that govern same features.
Skilled Emissaries (शऽवु गयाणां तीथािन)–
The word Tīrtha is a technical term used in polity, which means, a person sent as a diplomatic representative on an exclusive royal mission. The third strategy of Pañcatantra mentions eighteen Tīrthas, i.e., the eighteen persons, who hold key position in royal machinery– यतीथािन िनजे पे परपे िवशेषतः। ु ॥् गु ैारैनपृ ैवि न स गितमायात याऽपु ेऽादशतीथािन पे पदश। त ैः ान ैः पाः परप वँयो भवित॥ इित Similarly, Kauṭilya-Arthaśāstra also specifies– 222
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha
एवं शऽौ च िमऽे च ममे चावपेरान।् उदासीन े च तेषां च तीथादशिप॥ इित (I-12) Māgha suggests the method to know the strength and weaknesses of the enemies, by slowly gaining the faith of the enemies’ council– कृ ा कृ िवदीथः ूिणधयः पदम।् ु महतलं िविषदसः॥ इित (II-111) िवदाव Here, Māgha gives a sketch of royal machinery and particularly the department of intelligence. As a person expert in diving knows the depth of the water by entering into it, so is a secret agent goes to inner apartments and gets the private information. The term ‘Kṛtya’ has got a lot of importance in the polity. It has a very broader meaning, which includes, ‘to know the minds of the subjects of one’s own country, to know the plans of enemies, to appease the upset one, to bring into control the enemies, either by offering them gifts or by threatening them etc. This focuses light on the entire branch of Intelligence Agency in ancient India. The present government also appoints Emissaries in almost all the foreign countries, to know the intimate secrets of their opponents.
Ambassador (तः)–
A Dūta plays a prominent role in Council. A Dūta is an ु ाः ambassador or a messenger, who represents the king– “तमख वै राजानः।” In a way, a Dūta is also a spy, but working openly. Encyclopedia Britannica specifies, “An ambassador is often nothing more than an honorable spy acting under the protection of the law of nations.” The Dūta, as an ambassador, holds a key-role responsibility and hence, should possess a high profile virtues. Manusmṛti affirms that a king should appoint a Dūta 223
Anupama Ryali
who possess these attributes–
तं च ैव ूकुवत सवशािवशारदम।् इिताकारचें शिु चं दं कुलोतम॥् (VII-63) Through the character of Śrīkṛṣnā’s messenger Sātyaki, Māgha establishes the virtues of a Dūta. The usages ‘रथापािणना चिलत ैकभू’ and ‘इिताकारचेः’ (XVI-16) refer to the characteristic features of a Dūta. The Indian government in modern times, indeed employ ambassadors, to keep themselves informed of the activities, views, and resources of their opponents.
् Salient Features Of A King (राः पम)–
The kingship is something unique. The functions of a king differ entirely from an ordinary person. A king is said to be the pillar of a kingdom. The standard of living of the people, their comforts, apparently conveys the efficiency of a king. Hence, it is aptly said– “यथा राजा तथा ूजाः।” Māgha wonderfully profounds the physical features of a sovereign king– ु बिशः ूकृ ो घनसंविृ तक ुकः। ु ः पषः ु चारेणो तमख कोऽिप पािथ वः॥ (II-84) This verse conveys a profound meaning of the features of a sovereign king. It is an outstanding example of Māgha’s in-depth knowledge of politics–
ु (i) बिशम –् The king should possess the intelligence as his
weapon. Presence of mind should always be there for a king. Hence, Buddhi is said to be his weapon. Kautilya also mentions– ु ु षू ाौवणमहणधारणिवानोगहापोहवािभिनवेशाः ूा गणाः।” “शौ (IV-2) (ii) ूकृ ः– The king should possess the elements as his limbs. Kauṭilya categorizes these elements into seven– 224
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha
“ामाजनपदगकोशदडिमऽािण ूकृ तयः।” (VI-1)
ु (iii) घनसंविृ तककः– A king should possess secrecy as his
armour. Kauṭilīya-Arthaśāstra also designates the same as–
ृ ः “मपूवाः सवाराः तेशः संवत कथानामिनःॐावी ् ् ु ु पििभरनालोः ात। त संवरणम आयपषरणमाकायकालात।् ु परे िवार च। गूह े म इवाािन यािवृतमानः।” इित ना गं (I-15)
(iv) चारेणः– The king should have the spies as his eyes.
ु ाः वै राजानः।” इित Kāmandakīyanītiśāstra quotes on this as “तमख (I-1-6). There are seven constituents of an administration. Namely– ामी, अमा, जनपद, ग, कोश, दड and िमऽ� Of these, the king is the first and foremost one, whose well being depends on the other members. He cannot perceive everything on his own. Hence, he requires the above-said elements as his organs. Thus, in this verse, the main frame of sovereignty is represented. In the democratic country like India, the first citizen, i.e., the President of India is considered as the King of ancient times. The features of the President, Prime Minister, and Council of Ministers, election, the term of office, eligibility are mentioned in Part V, Chapter-I (Article 52-151) of the Indian Constitution, that, to a certain extent, co-relates with the features of King in ancient India.
Means of Earnings (अथ सादनबमः)–
A king should earn his survival and also make his subjects survive. Kautilya cites– “पृिथाः लाभे पालन े च यावथ शाािण पूवाचायः ूािपतािन” इित। Sāyaṇācārya defines the means of earnings of a king thus–
225
Anupama Ryali
् मािवरोधेन ूाधीराजयिे दमान।् अथान ध ् ु यादथा थ षणम॥् दानभोगोिचतान क अायेनािजत ं िमथ षणमुते। अपाऽदानं पाऽाथ हरणं त लणम॥् ु अिषताथ ः सवऽ नृपितः ूायाियम ॥् [प ुषाथ स ुधािनिधः– VIII-1-3] Through the character of Yudhiṣṭhira, Māgha establishes, the way, a king should earn and spend the wealth– मृयमाणमिप यरासदं भूिरसारमपु नीयतयम।् ु आसतावसरकािणो बिह रमपु दीकृ तं नृपाः॥ एक एव वस ु यददौ नृपमापकमतत बतोः। ागशािलिन तपतु े ययःु सवपािथ वधनािप यम॥् इित। While performing the Rājasūyayāga, Yudhiṣṭhira received abundant wealth from other kings. Though, the wealth given by one king alone was sufficient to complete the sacrifice, Yudhiṣṭhira didn’t restore the rest of the wealth. Instead, he donated the entire wealth to the guests and needy, without restoring anything for himself. This sacrificial act of Yudhiṣṭhira infers that a hallmark virtue of a good ruler is to give away wealth to the needy and poor but not to amass riches for self. In the modern days, levying tax and using it for the welfare of citizen is considered as the means of earnings.
Conclusion The contribution of Indian literature marks a remarkable place in political science. Various glimpses can be seen in the cited quotations, which intends in laying out a well-built administration. To a certain extent, these strategies are implemented in modern India. As the ancient Indian Literature is the ocean of knowledge and if yet more gems are collected from this sea of 226
Vision Of Royal Policy As Reflected In Śiśupālavadham Of Māgha
knowledge, by applying those strategies of the rulers and reign, undoubtedly, the dream of ‘वसधु ैवकुटुकम’् can be accomplished. Thus, the relevance of all the aspects discussed above, play a conspicuous role to lay a sturdy and steady ruler and reign. If these are strictly followed, the purpose of Vedic saying ु “सव भव ु सिखनः। सव स ु िनरामयाः। सव भिािण पँय।ु मा कित ् ् can be successfully emerged. ःखभावेत॥” -H-
227