Otwarty dostęp — nowe sposoby tworzenia i korzystania z wiedzy Dominika Czerniawska
Część IV NAUKA I SZKOLNICTWO WYŻSZE — ELEMENTY MYŚLENIA STRATEGICZNEGO
O
twarty dostęp do treści naukowych ma prowadzić do realizacji różnorodnych celów. Z punktu widzenia polityki naukowej, uczonych i miejsca nauki w społeczeństwie opartym na wiedzy otwarty dostęp ma przede wszystkim służyć poprawie cyrkulacji i wykorzystaniu wiedzy na różnych poziomach (zarówno przez innych naukowców, jak i przedsiębiorców, pracowników służby cywilnej, profesjonalistów, lekarzy). Otwarty dostęp powstał w określonym kontekście: pojawienia się nowych technologii komunikacyjnych (głównie internetu) oraz zwiększającej się i przybierającej nowe formy produkcji wiedzy. Internet jest obecnie najpowszechniejszym, najszybszym i najtańszym sposobem dzielenia się wiedzą. Równolegle z rozwojem technologii udostępniania i dzielenia się wiedza pojawiają się bariery ekonomiczne związane z dostępem oraz związane z tym procesy prywatyzacji wiedzy. Dostęp do jak największego korpusu wiedzy jest istotny z punktu widzenia zarządzania i rozwoju. Drugim ważnym kontekstem rozwoju otwartego dostępu do wiedzy jest zmiana w prowadzeniu polityki naukowej. Przykłady wykorzystania otwartego dostępu jako sposobu zarządzania wiedzą są widoczne w National Institute of Health i National Science Fundation, Uniwersyte-
128
cie Harvarda. Instytucje te udostępniają różne zasoby bez pośrednictwa osób trzecich. Podstawą takiego działania jest budowanie wiedzy na strategii opartej na stymulacji i cyrkulacji, a nie na stawianiu barier. Wiedza naukowa przyjmuje charakter dobra publicznego, niewyłącznego i niekonkurencyjnego. Pochodną tej charakterystyki jest inny sposób jej użytkowania: wartość wiedzy nie zmniejsza się wraz z rozpowszechnianiem. Pojawiające się coraz wyraźniejsze tendencje do prywatyzacji wiedzy (patrz: Bayh-Dole Act zezwalający na patentowanie wyników badań finansowanych ze środków publicznych) prowadzą do jej „zamykania”.Odziaływanie Bayh-Dole Act jest jednym z najbardziej spektakularnych przykładów konsekwencji traktowania wiedzy jako towaru. Po wprowadzeniu regulacji umożliwiającej opatentowanie wiedzy, liczba patentów wzrosła. Później nastąpił regres, a środowisko naukowe otwarcie zaczęło krytykować powszechne patentowanie, zwracając uwagę na hamowanie przepływu wiedzy i spowalnianie jej rozwoju (istotnym wskaźnikiem jest tu liczba nigdy niewykorzystanych patentów). U podłoża takiego pojmowania wiedzy stoi zaprzeczenie jej najważniejszym własnościom (niewyłączności i niekonkurencyjności) oraz ukryte założenie o możliwości przewi-