52° 59’ 47.4” N 6° 56’ 8.3” E ERFGOEDNATIONAAL
Een ritje met de stoomtrein
EROPUITACTIEF Recreëren in Borgerswold VEENLANDUITGESTREKT Een gebied vol historie
DE VEENKOLONIËN
OPRAPENHETVOORGESCHIEDENIS
De Groninger Veenkoloniën; een jong gebied met een rijke geschiedenis. Rond 1600 kwamen pioniers uit alle windstreken hiernaartoe voor het veen. Dorpen ontstonden als linten langs de kanalen die voor de turfvaart werden gebruikt. Langzaam maar zeker drukten deze harde werkers hun stempel op het unieke landschap. En toen het veen op was, bleek de pioniersgeest nog steeds volop aanwezig. De Groningers stapten over op wereldwijde zeevaart, handel, landbouw en industrie. En met groot succes.
Wie tegenwoordig de Groninger Veenkoloniën bezoekt, ontdekt overal de sporen van dit bruisende verleden. Stap op de pedalen en maak een mooie fietstocht. Onderweg zie je statige boerderijen, oude fabrieken en kanalen die dwars door het landschap snijden. Breng een bezoek aan een van de vele musea of maak een rit in een oude stoomtrein. Alsof je even terug in de tijd bent gegaan. Voeg aan deze bezienswaardigheden de prachtige natuur en de uitgestrekte horizon toe en je begrijpt direct waarom dit gebied het bezoeken zeker waard is.
4
BorgerswoldWalhalla
in
16
Turfjes hand de hengelen
8 keer op stap met de kids Veenkoloniën bieden volop vertier en avontuur De dewereldwonderlijkevanindustrie
fiets p.12 > Lekker
INHOUD
Cultuur geschiedenisen
geschiedenis van Veenkoloniënde
p.21 > Pelgrimage p.22 > 6 keer Parkstad Veendam p.26 > Uitblinkers geschiedenisveenkoloniale p.32 > Varen door geschiedenisrijkep.40 > Ontdek het Ommeland p.44
34
Regiokaart
Voor liefhebbers buitenactiviteitenvan 24 Veendam Hart van de Veenkoloniën 28
De
Volop pioniersgeest
vol weetjes en feitjes >TipsVanaf
42
Een
36
Dompel je onder de
DRE NT HE LangeboschZeilplas MuntendamVeendamWildervanksterdallenBorgercompagnieGieten MIDD ENGRO NI NGEN WildervankBareveld KAPITEINSHUIS NIEUW E P EKELA 4 WILDERVANK DE V EE NKOLONIËN 3 BORGERCOMPAGNIE DE VEEN KOLON IË N 1 STADHUIS VEE NDAM2VEENKOLONIAAL MUSEUM V EE NDAM 6 WATERTOREN OU D E PEK EL A 5 MUSEUMSPOORLIJN STAR STADSKANAAL 7 BORGERSWOLDRECREATIE V EE 8 1 2 3 4 7 3 2 32 3 1 2 6 8 6 4 2 3 1 4 1 W NZDEVEENKOLONIËN
Met deze kaart kan jouw ontdekkingstocht door de Veenkoloniën beginnen. Een groot aantal punten komt uitgebreid aan bod in dit magazine, maarter inspiratie hebbenwe ook nog een aantal (onontdekte) parels toegevoegd. Combineer ze in een dagtrip en laat jeverrassen door de veelzijdigheidvan de Veenkoloniën.
N W
Heeres-meer Nieuwe Pekela Alteveer Oude Pekela Boven Pekela Wildervanksterdallen Onstwedde Stadskanaal Blijham Winschoten WESTER WO LDE OLDAMBT LEGENDA Mooi dorp PlekNatuurgebiedTheaterMolenHighlightMuseumKerkomtevissenBORGERSWOLD RECREATIE EE NDAM 5 6 5 4 7 1 5 2 14 1 3 1 5 6 9 7 8 3 2 ONZ Z O
De Zwaluw Nieuwe Pekela 2. Molen De Onrust Oude Pekela 3. De Molenwiek Veendam Theater 1. VanBeresteyn Veendam Natuurgebieden 1. Borgerswold Recreatie Veendam 2. De Wiede Muntendam 3. Heemtuin & Natuurpark Tussen
9. Recreatiegebied Tusschenwegen Winschoten Plekken om te vissen 1. Visstek Boven Oosterdiep Veendam 2. Visplas ‘Ons Genoegen’ Alteveer 3. Nachtvissen Heeresmeer Nieuwe Pekela 4. Ruitershorn Muntendam
Mooie
6. Hugo
INDEX KAART
7. Hoetmansmeer
dorpen 1. Veendam 2. Wildervank 3. Wildervanksterdallen 4. Bareveld 5. Nieuwe Pekela 6. Oude Pekela 7. Borgercompagnie Kerken 1. Hervormde Kerk Oude Pekela 2. Margaretha Hardenbergkerk Wildervank 3. Grote Kerk Veendam Musea 1. Museumspoorlijn STAR Stadskanaal 2. Veenkoloniaal Museum Veendam 3. Station Veendam 4. Museum Kapiteinshuis Nieuwe Pekela 5. Siep & Co Oude Pekela 6. PoppenhuismuseumAlida’sKleineWereldje Veendam Highlights 1. Borgercompagnie 2. Stadhuis Veendam 3. Wildervank 4. Kapiteinshuis Nieuwe Pekela 5. Watertoren Oude Pekela 6. Veenkoloniaal Museum Veendam 7. Museumspoorlijn STAR Stadskanaal 8. Borgerswold Recreatie Veendam
8. Heeresmeer
Muntendam 4. Julianapark Veendam 5. Pekelderbos
1. Industrie-
Molens en papiermolen de Venen Oude Pekela de Grootpark Oude Pekela Boven Pekela Nieuwe Pekela
Een eindeloze horizon, lange lintdorpen en een spinnenweb aan kanalen dat de hele streek verbindt met de zee. Een bijzonder landschap met een even bijzondere geschiedenis in het zuidoosten van Groningen. Wie hier wandelt, fietst of vaart kan er niet omheen: dit zijn de Groninger Veenkoloniën.
DEVEENKOLONIËNDEGRONINGEROPWERELDKAARTWEIDSEAARDAPPELVELDENDÉKANAALSTREEK
Deze succesvolle binnenvaart veranderde langzaam in grootschalige zeevaart over de hele wereld. En dat heeft zijn sporen nagelaten. Overal in het gebied vind je historische schippershuizen, herenboerderijen, oude fabrieken, antieke bruggen en sluizen die vaak nog volop in bedrijf zijn.
Eeuwenlang waren de Veenkoloniën een economische hotspot van turfwinning, scheepsbouw, landbouw, zeevaart en moderne industrie. Groningers houden niet van ‘snakken’ (opscheppen), maar het moet gezegd worden:
de Veenkoloniën hebben een uitzonderlijk rijk en bruisend verleden. Veendam, Wildervank en de Pekela’s hadden de grootste en modernste zeevloot van heel Nederland. Het is bijna niet voor te stellen, maar meer dan vijftienduizend schepen gingen er per jaar door de sluis bij Martenshoek.
HERENBOERDERIJ 8
ANTIEKE BRUGGEN
DE VEENKOLONIËN9
Zoals de goudzoekers destijds in Amerika voor booming business zorgden, gebeurde dat hier ook. Maar dan met de turfwinning uit het veen; het bruine goud. Pioniers uit alle windstreken vestigden zich vanaf de zestiende eeuw in de Veenkoloniën. Ze zetten allemaal hun stempel op het niemandsland. Wat tot de middeleeuwen nog een moeras was, werd in rap tempo een bedrijvig en welvarend
Wie goed oplet ziet hier overal de overblijfselen van de Groninger ‘gouden’ negentiende eeuw.
gebied. Zelfs toen de turf halverwege de negentiende eeuw op was. De pioniersgeest bleek nog volop aanwezig. Groningers stapten over op de wereldwijde zeevaart, handel, landbouw en industrie. En met succes.
Toen de vervening in de negentiende eeuw op z’n einde liep, bleef er een enorm netwerk aan veenkanalen achter. Maar die bleven niet onbenut. Inmiddels voeren de schippers allang niet alleen maar met turf. Vanuit de Veenkoloniën werden in hoog tempo vrachtschepen in de Groninger
VAN PEKELA TOT NEW YORK
BOOMING BUSINESS
MOLEN ‘DE ZWALUW’ IN NIEUWE PEKELA
coöperaties volgen. Zo blijft de pioniersgeest in dit gebied de geschiedenis bepalen.
DE VEENKOLONIËN 10
Het zakelijke succes gold niet alleen voor mannen. De vrouwelijke zeekapiteins, kapiteinskes genoemd, waren gelijkwaardig aan hun man. Veenkoloniale vrouwen waren vroeger al veel geëmancipeerder dan hun zusters in de rest van Nederland en zelfs daarbuiten. Een uniek verschijnsel in die tijd. Deze wereldburgers namen niet alleen kostbare souvenirs uit verre landen mee, maar ook zelfverzekerdheid en feminisme. Het is dan ook geen wonder dat Aletta Jacobs, feminist en allereerste vrouwelijke Nederlandse arts, uit de Groninger Veenkoloniën kwam. En niet geheel verrassend dat de allereerste Nederlandse vrouwenstaking zich in een fabriek in Nieuwe Pekela afspeelde.
INDUSTRIËLE SPOREN
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
VROUWEN AAN HET ROER
Ein endloser Horizont, leere Weite, kilometerlange Reihendörfer und ein feinmaschig zusammenhängendes Netz von Kanälen. Wer hier wandert, radelt oder segelt, kommt nicht an ihnen vorbei: Die Rede ist von den Groninger Fehnkolonien, einem einzigartigen Gebiet in der Provinz. Im Laufe der Jahrhunderte durch Torfgewinnung aus dem Torf von Hand gebaut. Danach durch weltweite Schifffahrt, Handel, Landwirtschaft und Industrie gewachsen. Pioniere aus aller Welt kamen ab dem 16. Jahrhundert wegen des Torfs hierher und trugen zur Entwicklung dieser Region bei. Die vielen historischen Häuser, Bauernhöfe und das Industrieerbe sind unberührt und werden oft noch voll genutzt. Sie sind ein lebender Beweis für das Goldene Zeitalter, aber auch für die erfolgreichen Moorsiedler in den darauffolgenden Jahrhunderten.
diepen gelaten. Om vervolgens koers te zetten naar Rio de Janeiro, Riga, New York, Singapore en alle andere wereldhavens. Bovendien namen ze retourladingen mee terug naar het Noorden. In de negentiende eeuw hadden honderden kapiteins hun thuisbasis in de Veenkoloniën. Dit zorgde decennialang voor welvaart, bloei en ontwikkeling op en rond de veenkanalen.
Als eind negentiende eeuw de concurrentie met grote motorschepen te groot wordt, vinden de Groningers in de Veenkoloniën zichzelf wederom opnieuw uit. Avontuurlijk volk, niet bang voor verandering en een geweldige handelsgeest. Zo zou je de bewoners van de Veenkoloniën het beste kunnen omschrijven. Schippers slaan de handen ineen met de boeren uit het gebied en richten zich op de gloednieuwe landbouwindustrie: strokarton en aardappelzetmeel. Terwijl ‘s werelds allereerste landbouwindustrieel, Willem Albert Scholten, fabriek na fabriek opent in de rest van Groningen, doen ze dat in de Veenkoloniën liever zelf. Ze willen niet afhankelijk zijn en richten verschillende coöperaties op zoals ‘De Eersteling’. In de loop der tijd zullen nog vele
PIONIERSGEEST
Wie goed kijkt ziet tegenwoordig nog veel sporen uit dit rijke verleden. Soms kun je er niet omheen, maar vaak moet je even om het hoekje kijken. Daar vind je verborgen parels in authentieke staat: molens, houtzagerijen, steenhouwerijen, strokartonfabrieken, een suikerfabriek en een locomotieven-remise. Het industriële erfgoed wordt hier gekoesterd, terwijl er ook hard gewerkt wordt aan de toekomst. Oude panden krijgen nieuwe, creatieve bestemmingen en ondernemers vinden zichzelf wederom opnieuw uit. De rijke geschiedenis en bruisende toekomst gaan hier altijd hand in hand. Ga op pad en ontdek zelf het unieke karakter van de Groninger Veenkoloniën.
GRONINGER FEHNKOLONIEN AUF DER WELTKARTE
11
KOLONIËNONTDEKDEVEENVANAFDEFIETS
Op de pedalen de regio verkennen. Heerlijk in je eigen tempo, genietend van de prachtige natuur en de bijzondere bezienswaardigheden. Er zijn verschillende routes waarmee je de Veenkoloniën per fiets kunt ontdekken. Geef je benen tussendoor even wat rust en plof met een kopje koffie op het terras. De regio is precies groot én klein genoeg voor fantastische tochten. Lekker je eigen gang gaan? Met het fietsknooppuntennetwerk heb je alle vrijheid om je eigen weg te kiezen. Kijk voor meer informatie op routesingroningen.nl/fietsen.
F. Clockstraat) en de scheepsjager (F. Clockstraat). Stap weer op je pedalen en fiets over allerlei kenmerkende bruggetjes. Deze karakteristieke stukjes erfgoed zijn beeldbepalend voor de lintdorpen in de regio. Op je weg van dorp naar dorp ontdek je de groene omgeving. Laat je verrassen door het Pekelderbos en natuurgebied de Tusschenwegen; een mooi gebied met open water en moeras. De ideale fietstocht om de diversiteit van de Veenkoloniën zelf te ontdekken.
km Prachtig
DE DIVERSITEIT VAN DE VEENKOLONIËN
PEKELAPRACHTIG Oude PekelaWinschoten Nieuwe Pekela Boven Pekela WinschoterbosTusschenwegenWaterparkEmergobos Pekelderbos 99 9850 63 97 82 83 84 21 5 4 86 88 96 89 90 87 22 —
PEKELA MET E E N ROMWEGDOOGROEGNINN NZW O ±100KM 14
Fietsroute 1 - 47,5 Pekela via route.nl
Zeg je Veenkoloniën, dan zeg je eeuwen van handel en noeste arbeid. Of dat nu in de veenputten of op het land was, over de kanalen, wereldzeeën of ventend langs de dorpen. In Oude Pekela zijn ze daar trots op en eren ze hun hardwerkende voorouders met standbeelden. Kunstenaar Hans Mes maakte een serie beelden van uitgestorven ambachten die eeuwenlang typerend waren voor dit gebied. Stap in Oude Pekela even af bij de kiepkerel (Raadhuisplein), de venter met hondenkar (hoek Raadhuislaan/
PRACHTIG
De Veendammer Turfcentrale zorgde in 1901 voor veel welvaart in Wildervank en Veendam. Mede door haar aanwezigheid kregen de dorpen als eerste elektrische straatlantaarns die de straten verlichtten. De Turfcentrale aan de Molenstreek was een innovatief hoogstandje en al van verre te zien door de veertig meter hoge schoorsteen. Na de komst van steenkolen werd de elektriciteitscentrale overbodig. Vandaag de dag is de Turfcentrale nog altijd een plek van innovatie. Het is een inspiratiebron voor de creatieve industrie en de kunstenaars die er werken, exposeren en workshops geven. Vanaf de Turfcentrale fiets je zo naar het centrum van Veendam. In het Veenkoloniaal Museum aan het Museumplein leer je alles over de historie van de regio. Na een rondje door het museum is het tijd om de omgeving verder te verkennen. Fiets langs de kanalen door de lintdorpen. Onderweg kom je de monumentale stoomtrein van de STAR tegen. Even uitrusten? Breng in Onstwedde een bezoekje aan de eeuwenoude Juffertoren en lees de bijzondere legende over dit bouwwerk. Kortom: een actieve dag vol cultuur en historie.
47 46 4577 0910 81 838284 85 62 25 5597525372 90 73 51 50 98 99 76 58 VEENKOLONIËNFIETSROUTE Onstwedde NieuweAlteveerPekela Stadskanaal VeendamWildervank Oude Pekela DE VEENKOLONIËN15
FIETS DOOR EEN RIJK VERLEDEN
ENTDECKEN SIE FEHNKOLONIENDIEMIT DEM FAHRRAD
Radeln Sie durch die Fehnkolonien und genießen Sie die schöne Aussicht. Entdecken Sie die schönen Kanäle von Wildervank oder erfahren Sie mehr über die Geschichte des Wohlstands und des Handels entlang der Gewässer des Pekelderdiep.
Die Groninger Fehnkolonien sind Teil des gut ausgestatteten Netzwerkes mit Fahrradknotenpunkten. Daher sind die Groninger Fehnkolonien aus jeder Windrichtung über die schönsten Fahrradwege zu erreichen. Darüber hinaus gibt es unterschiedliche Wanderund Radwege, von Stadtspaziergängen bis zu langen Tagesausflügen.
Fietsroute 2 - 51,7 km
DE OUDE VEENKOLONIËN
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
Fahrradknotenpunkte
Fiets via hub: de oude Veenkoloniën
WALHALLABORGERSWOLD
Borgerswold is een walhalla voor liefhebbers van buitenactiviteiten. Het uitgestrekte recreatiegebied ligt midden in de natuur, maar wel op loopafstand van het centrum van Veendam. Je zult je hier niet snel vervelen, er is voor elk wat wils. Van kamperen tot paardrijden, zwemmen, fietsen, golfen of vissen. Maar het is er ook heerlijk wandelen, losgaan in de speeltuin of chillen op een kleedje.
Op de pedalen stappen en ‘broezen’ over de ruige paden van mountainbikeroute Borgerswold. Heerlijk buiten actief bezig zijn. Tel daar de spanning en de sensatie van het zinderende parcours bij op en je begrijpt waarom deze sport zo populair is. In het Borgerswold kun je jouw vaardigheden testen op een van de avontuurlijkste MTB-routes van Nederland. Het parcours is maar liefst 24,5 kilometer lang en bestaat uit bochten, heuvels en rechte stukken waarop je snelheid kunt maken. Ben je meer van de technische uitdagingen? Kies dan voor de kortere route van 19 kilometer. De supersmalle paden zijn ronduit spectaculair, vooral de steile afdaling aan de noordkant van de route. De meeste paden zijn gereserveerd voor mountainbikers, maar sommige grotere paden deel je met andere bezoekers van dit veelzijdige recreatiepark.
Mountainbiken (MTB)
WOLDINBROEZENBORGERS
MTB & GOLFEN
Het Borgerswold is een park gelegen in de Groninger Veenkoloniën. Het park heeft een oppervlakte van 450 hectare en is heel water- en bosrijk. Naast een uitdagende mountainbikeroute, heeft het Borgerswold nog veel meer te bieden voor liefhebbers van outdoor activiteiten. Je kunt hier onder andere wandelen, schaatsen, zwemmen, watersporten, vissen, golfen en zelfs paardrijden.
MET E E N ROMWEGDOOGROEGNINN NZW O 24,5KM 18
—Paardrijden
Golfen—
landschap. De andere route, Wold & Wotter, voert door het bos en langs waterplassen.
LangeboschStrand
LangeSportparkLeegte
Hoe heerlijk kan het zijn om even een stukje te wandelen. Stap voor stap ontspannen en je hoofd leegmaken. In het Borgerswold kan je een lekker rondje slenteren, maar er zijn ook twee bijzondere wandelroutes van elk 5 kilometer. Het Compagniepad loopt dwars door het zuidelijke gedeelte van Borgerswold en biedt mooie vergezichten over het Veenkoloniale
NatuureilandRietgors LANGEBOSSCHEDIJKWOORTMANSLAAN WaterskiënCamperplaatsToeristischLipizzaManegeInformatie Centrum & Theehuis Kainholt Start MTB-route LANGEBOSCH EN BORGERSWOLD DE VEENKOLONIËN19
Wie van een uitdaging houdt heeft wat te kiezen bij de Borgerswold Experience.
Borgerswold— Experience
Wandelen
LangeboschZeilplas
De baan van golfclub De Compagnie is zeker uitdagend te noemen. In een gebied van 90 hectare is deze baan in twee gedeelten aangelegd. Het gehele jaar door vormen deze 18 holes een interessante uitdaging. Kenmerkend voor De Compagnie zijn de vele strategisch gelegen waterpartijen en de aantrekkelijke hoogteverschillen in de baan.
BorgerswoldStrandBorgerswold
Dol op paarden of pony’s? Ga dan naar manege Lipizza en verken te paard de vele ruiterpaden van dit gebied. Maak een heerlijke tocht door het bos of langs het water. Ervaren ruiters zijn hier zeker op hun plek, maar ook beginners krijgen bij deze manege een goede start. Zo kan je op een laagdrempelige manier kennismaken met deze vriendelijke dieren. Hier staat niet alleen het plezier van de bezoekers, maar ook zeker van de dieren voorop.
LANGEBOSCH & BORGERSWOLD
Klimmen, klauteren en zweven in het klimbos bijvoorbeeld. Of ga op avontuur in het survivalbos, de escaperoom of tijdens een GPS-tocht. Hier zijn genoeg activiteiten voor enthousiaste kinderen en fanatieke volwassenen. Geen zin om er een wedstrijdje van te maken?
Je kunt hier ook leren hoe je een vlot of een mega katapult moet bouwen. Of neem de tijd en peddel een rondje in een kano.
Er is hier zo veel te doen, je hebt aan één dag eigenlijk niet genoeg. Camperbezitters hebben geluk, want midden in het gebied ligt de eerste grote campercamping van Nederland. Jouw huis op wielen zet je hier op een droomplekje met uitzicht op het water. Slecht weer? Dan kan je altijd in je camper even een serie op Netflix kijken. Er is namelijk goede wifi op het hele terrein. Of gewoon een bordspelletje spelen natuurlijk. Verder zijn er volop faciliteiten aanwezig zoals een eigen wateraansluiting en elektriciteit. Kortom: hier voel je je even helemaal thuis.
DURCH BORGERSWOLD „BRAUSEN“
Camperplaatsen
ZUSAMMENGEFASST CAMPERPLAATSEN DE VEENKOLONIËN 20
In der Region gibt es genug zu erleben. Der Naherholungspark Borgerswold und der CompagnieGolfplatz sind aktive Ausflugsziele. Außerdem sind die Groninger Fehnkolonien Teil des gut ausgestatteten Netzwerkes mit Fahrradknotenpunkten. Es gibt viele schöne Fahrradwege, wie die „Zoveelkerkenroute“ (Sovielekirchenroute), die an 20 verschiedenen Kirchen vorbeiführt. Neben Radfahren gibt es für Liebhaber von Outdoor-Aktivitäten noch mehr zu erleben. Eine Auswahl: Wandern, Skaten, Schwimmen, Wassersport, Angeln und Reiten. Mountainbiker kommen in den Fehnkolonien voll auf ihre Kosten: Im Naherholungspark Borgerswold finden Sie eine 23 Kilometer lange MountainbikeStrecke. Diese Strecke ist eine der abenteuerlichsten Mountainbike-Strecken unseres Landes. Der Parcours besteht aus Kurven, Hügeln und flachen Strecken, wo man an Tempo zulegen kann. Für technische Herausforderungen ist die 19 Kilometer lange Strecke angesagt. Geradezu spektakulär sind die sehr schmalen Pfade mit komplexen Streckenführungen.
…KURZ
In het Oosterdiep vang je veel voorn en kolblei. Over het algemeen geen grote vissen, maar je kunt er wel veel van vangen. Zeker in de zomer. Vooral in de maanden september tot november vang je wat forsere vissen, omdat ze dan verder landinwaarts trekken.
‘Ons Genoegen’ beschikt als een van de weinige verenigingen in het Noorden over een eigen visvijver. De vijver ligt aan de Langeleegte in Veendam en is ongeveer drie hectare groot. Een ideale plek voor karpervissers en voornvissers.
Je mag nachtvissen van twee uur na zonsondergang tot een uur voor zonsopkomst.
In de Veenkoloniën is veel water. Ooit gebruikt om al het veen af te voeren, maar nu vooral een plek voor recreatie. Ideaal bijvoorbeeld om heerlijk in te vissen.
Nachtvissen in Pekela Hengelaars met een nachtvispas mogen in drie viswateren ook ’s nachts vissen. Dit zijn de visplas Alteveer, het Heeresmeer (met uitzondering van de strook achter de woningen aan de Merellaan) en het water aan de weg Oud Alteveer van de Poortmanswijk tot de weg Ommelanderdijk.
Visvijver ‘Ons Genoegen’
Kanaal— Veendam Musselkanaal Aan het Kanaal Veendam Musselkanaal, in de buurt van Stadskanaal, liggen 90 vissteigers en een steiger voor mindervaliden. Het water is eenvoudig te bereiken en je kunt je auto achter de steiger parkeren. In het kanaal leven vele vissoorten, met name witvis. Dit maakt het een zeer populaire plek voor wedstrijdvissers.
Vissen aan het Oude Winschoterdiep
Het Oude Winschoterdiep is een zijtak van het Winschoterdiep. Hier kan je van juni tot en met september veel verschillende soorten vis vangen.
Visstek Oosterdiep
HENGELENLEKKER
21
W O
6,5KM
Groningen is een echte wandelprovincie. Loop langs jaagpaden, over oude handelsroutes en door historische dorpjes. Via routesingroningen.nl stippel je heel eenvoudig je eigen route uit, van knooppunt naar knooppunt. Of kies voor een van de themaroutes vol verhalen en bezienswaardigheden. Zoals de pelgrimsroutes in de Veenkoloniën.
PELGRIMSTOCHT WILDERVANK
22
MET E N ROMWEGDOOGROEGNINN NZ
7,9 kilometer
PELGRIMAGE
E
Wildervank is een typisch veendorp met lintbebouwing. Het werd in de zeventiende eeuw gesticht door de bekende ‘vervener’ Adriaan Wildervanck. Op deze route kom je twee bijzondere kerken tegen. De Margaretha Hardenbergkerk, ook wel Oude Kerk genoemd, is vernoemd naar zijn vrouw. Volgens de legende viel Margaretha op een zomerse dag tijdens een wandeling op de heide in slaap. Toen ze wakker werd kronkelde een adder zich om haar arm. Bang om gebeten te worden, beloofde Margaretha dat ze op die plaats een kerk zou laten bouwen als ze gespaard werd. Na de belofte gleed de slang van haar arm en verdween. En zoals beloofd werd de kerk gebouwd. Het verhaal werd verbeeld op de plaquette van Wildervank en Veendam; de plaatsen hoorden in die tijd nog bij elkaar. Toen de dorpen werden gesplitst behield Veendam het oude wapen, met daarop de arm en de slang. Daarom worden Veendammers nog altijd ‘woap’ndaivm’ genoemd, oftewel ‘wapendieven’. De andere kerk op je route is de Grote Kerk, het huidige kerkgebouw van de Protestantse Gemeente. De kerk heeft elementen in neoRomaanse, neo-Byzantijnse en art-nouveau stijl. Heel modern voor die tijd. Een echt pronkjewail is het Walckerorgel uit 1913, waar nog steeds concerten mee worden gegeven.
7,9KM
6,5 kilometer
DE VEENKOLONIËN23
PekelaNieuwePROVINCIALEWEG
WOORTMANSLAAN
BEUKENLAANPRUNUSLAAN
PELGRIMSTOCHT NIEUWE PEKELA
WILDERVANKPELGRIMAGE
Groningen ist eine echte Wanderprovinz. Auf routeningroningen.nl sind die verschiedenen Wanderrouten (mit Länge in km) angegeben. Die Wanderrouten können selbstverständlich in zwei Richtungen von Knotenpunkt zu Knotenpunkt bewältigt werden. Aber auch eine der vielen Themenrouten voller Geschichten und Sehenswürdigkeiten ist für eine Wanderung sehr empfehlenswert. Wie beispielsweise die Pilgerrouten in den Fehnkolonien. Die Provinz Groningen hat ganze einhundertdreißig mittelalterliche Kirchen: perfekte Orte zum Entspannen.
PILGER IN DEN FEHNKOLONIEN
Het gebied rondom de Pekela’s kende niet enkel het christendom, maar ook een volksgeloof. De wortels hiervan liggen misschien wel helemaal in de oertijd. Zo’n vijfduizend jaar geleden kwam een rondtrekkende groep nomaden namelijk met regelmaat in het gebied. Ze lieten stenen pijlpunten en haardkuilen achter, die we nu bij opgravingen hebben gevonden. Het grillige landschap uit die tijd, met donkere moerassen en mistige veenmeertjes, leent zich goed voor griezelige verhalen. Zo ook de sage over de ‘stommelsteert’; een spookhond die in het stroomdal van de Pekel Aa leefde en rechtstreeks uit de hel zou komen. Zijn naam dankte hij aan een lange, ruige staart. Eeuwenlang maakte hij vele slachto ers in het veen. Alleen al bij het zien van de stommelsteert vielen mensen dood neer. Pas toen in de negentiende eeuw de veenmeren waren drooggelegd, vertrok hij uit het gebied. Toch kan je tot op de dag van vandaag, als het hard heeft geregend en het water kleine meertjes op het land vormt, de stommelsteert nog horen huilen. Natuurlijk wel bij volle maan.
ZUIDEMASTRAATPOSTKADE
NIEUWEPELGRIMAGEPEKELA
LangeboschZeilplas PekelderHoofddiep
LANGEBOSSCHEDIJK
VeendamWildervank
SORGHVLIETLAAN
Borgers-LangeboschZeilplaswold
PELGRIMAGE NIEUWE PEKELAPELGRIMAGE WILDERVANK
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
VEEN DAM
In het levendige centrum van de stad vind je een uitgebreid aanbod van winkels en gezellige eetgelegenheden. Dankzij het grote aantal modezaken is Veendam de modehoofdstad van de regio. Omdat het centrum niet heel groot is kan je er heerlijk shoppen zonder ver te lopen. Ideaal met kinderen dus. En zodra het zonnetje zich laat zien kan je heerlijk genieten op een van de vele terrassen. Laat je vooral ook verleiden tot het proeven van streekproducten. Sluit je dag af met een avond muziek of theater bij vanBeresteyn.
Wanneer je door de stad loopt herken je nog altijd vele sporen uit het verleden. In totaal zijn er wel 41 rijksmonumenten te vinden, zoals het gemeentehuis in neo-Hollandserenaissance stijl en de Wilkensfontein uit 1934. Ook komen de museumtreinen van STAR vanuit Stadskanaal aan bij het station. Nog meer te weten komen over de Veenkoloniën? Breng dan een bezoekje aan het Veenkoloniaal museum.
Industriestad vol historie
VEENDAM
De stad Veendam ontstond ooit door de scheiding van de kerken van Zuidbroek en Muntendam. Het nieuwe kerkdorp werd Veendam genoemd. Dit nieuwe dorp kwam pas echt tot bloei toen de winning van turf toenam in de regio. Veendam lag op een strategische positie en groeide al snel uit tot een industriestad. Kustvaart en landbouw werden belangrijke pijlers voor de lokale economie. Nog altijd kom je in het gebied de sporen uit deze tijd tegen.
Centrum— Veendam, hart van de Veenkoloniën
Veendam ist eine sehr grüne Stadt und daher bekannter unter dem Namen Parkstadt Veendam. Vom Stadtrand aus blickt man auf die Landschaft der Fehnkolonien mit ihren weitläufigen Feldern und fernen Horizonten und vor allem Natur. Borgerswold ist ein grünes Naherholungsgebiet mit einer Fläche von ganzen 450 Hektar, das an Veendam grenzt. Hier muss sich wirklich niemand langweilen: Aktive Menschen, ob jung oder alt, aber auch Ruhesuchende finden hier Abwechslung. Es ist ein Paradies für Outdoor-Sportler, Wanderer und Angler. Kinder können sich hier im Kletterwald und auf den verschiedenen Spielplätzen austoben. Es gibt Badestrände, Sportplätze, einen Streichelzoo, Reitwege und einen Golfplatz.
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
DE VEENKOLONIËN25
Wie Veendam vanaf grote hoogte bekijkt ziet woonwijken, waterwegen en een historisch centrum met pleinen en perkjes. Alles omringd door een grote hoeveelheid groen. Veendam staat dan ook wel bekend als Parkstad Veendam. Ga op pad en zoek de stadsgrenzen op. Vanaf hier heb je een weids uitzicht over vlaktes en een verre horizon. Of maak een ommetje door een van de parken.
VEENDAMPARKSTADKEER6
Dit groene recreatiegebied van 450 hectare grenst aan Veendam en is een paradijs voor outdoorfans, wandelaars, ruiters en sportvissers. Kinderen kunnen zich uitleven in het klimbos.
Het is simpelweg niet mogelijk om je te vervelen in Borgerswold. Of je nou jong of oud bent, actieveling of juist liefhebber van rust: hier ben je op je plek.
Ook zijn er zonnigekleedofOfGolfclubeenrustigerenspeelweides,zwemstrandjes,eenkinderboerderijspeeltuintjes.WiehetietsaanwildoenkanvoorpotjegolfterechtbijDeCompagnie.neemplaatsopeenbankjejemeegebrachtepicknick-engenietvaneendag.
2. recreatiegebiedeenBorgerswold:grootgroen
1 2 3 4 26
1.— Ander perspectief
Wil je Veendam letterlijk vanaf grote hoogte bekijken? Maak dan een tocht met een luchtballon. Stijg op in Veendam en bekijk de stad en de omgeving vanuit een heel ander perspectief. Kijk voor meer informatie op de website van Parkstad Ballooning Veendam.
5. VeendamJulianapark
In de Veenkoloniën kom je veel verschillende soorten landschappen tegen. Zoals ‘De Wiede’, een natuurgebied tussen Veendam en Muntendam. Dit gebied was vroeger onderdeel van een polder van het waterschap. Hier loopt nog altijd het meanderende riviertje de Oude Ae. Een ideale plek om rustig van de natuur te genieten.
GENIETENRUIMTE,GROENEACTIEF65
Dit nog jonge bos, in 1996 geplant, is een heus verborgen pareltje. In dit geliefde gebied tussen Veendam en Muntendam vind je niet alleen veel locals, maar ook veel reeën. Wandelaars staan hier regelmatig even oog in oog met een ree. Liever op de fiets? Geen probleem. Je neemt het bos heel makkelijk in je fietstocht op. Tussen Muntendam en Veendam loopt namelijk een fietspad. Om echt te genieten stap je van je fiets en rust je even uit bij de Westerbrink. Neem plaats op het bankje waar ‘Boerenbos de Lange’ in gekerfd staat en geniet van de groene omgeving.
DE VEENKOLONIËN27
3. De Wiede
Een stadswandeling door het centrum van Veendam is niet compleet zonder een bezoekje aan het statige Julianapark. Dit park werd in 1913 aangelegd, maar kreeg pas in 1945 bij het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard zijn o ciële naam. Tot die tijd was het gewoon het gemeenteplantsoen. In het park zijn veel plekjes om even te gaan zitten tijdens je wandeling.
In de buurt van De Wiede ligt het Oude Ae-park. Vernoemd naar de veenriviermiddeleeuwsedeOudeAe. De rivier heeft zijn oorsprong in het voormalige Zwanemeer ten westen van Wildervank. In de vijvers die van zuid naar noord dwars door Veendam lopen kun je de Oude Ae nog zien, net als bij het hertenkamp in de buurt van het Veenkoloniaal Museum. In het centrum van Veendam duikt de Oude Ae onder de grond.
4. Oude Ae-park
6. Boerenbos de Lange
Museum Kapiteinshuis, Museumschip Familietrouw, Siep & Co en natuurlijk het Veenkoloniaal Museum; ze vertellen het buitengewone verhaal van de bewoners van de Groninger Veenkoloniën. Op geheel eigen wijze nemen ze je mee terug in de tijd.
CULTUURENGESCHIEDENIS
KAPITEINSHUIS
SIEP & CO
VEENKOLONIAAL
DE FAMILIETROUW
Benieuwd welke technologische hoogstandjes hier in de negentiende eeuw voor een industriële revolutie zorgden? Breng dan een bezoekje aan de beroemde strokartonfabriek Free & Co in Oude Pekela. Van een afstandje is het iconische gebouw al indrukwekkend, maar ook binnen kijk je je ogen uit. Hier staat een keur aan antieke machines te pronken, een paar werken
In het Museum Kapiteinshuis in Nieuwe Pekela wandel je zo het familieleven van de negentiende eeuw binnen. Hier, in deze authentieke woning, woonde een typisch Gronings zeevaardersgezin. Met het mooie weer waren ze op het water, maar in de wintermaanden bleven ze aan wal. Dan genoten ze van hun exotische huisraad en overzeese schilderijen. Vooral de schippersvrouwen hadden oog voor mooie snuisterijen en namen graag chique spulletjes mee van over de hele wereld. Zoals servies uit Litouwen of de laatste mode uit Parijs. Het museum is zo ingericht dat het lijkt alsof de kapitein en zijn vrouw even een ommetje zijn gaan maken. Zijn pet en jas hangen nog aan de deur, alsof hij ieder moment thuis kan komen. Dat geeft jou mooi de tijd om even rustig rond te kijken.
DE VEENKOLONIËN 30
MUSEUMALIDA’S
MUSEUMSCHIP DE FAMILIETROUW
MUSEUM KAPITEINSHUIS
Op het nog altijd varende museumschip De Familietrouw uit 1894 ontdek je juist hoe een
schippersgezin in die tijd op het water werkte en leefde. In Veendam, Wildervank en de Pekela’s woonden in de negentiende eeuw enkele honderden kapiteins. Op hun schepen voeren ze naar verre bestemmingen zoals Rio de Janeiro, Riga, New York en Singapore. Wereldhavens waar het bruiste van de bedrijvigheid. Van dit type schip zijn er in Nederland minder dan vijf overgebleven. Best bijzonder dus. Het schip ligt voor het Museum Kapiteinshuis, waardoor je een goed beeld krijgt van het leven van de kapiteins op zee én aan wal.
KLEINE WERELDJE
SIEP & COKAPITEINSHUIS
ook nog steeds. In de fabriekshallen heerst nog steeds de bedrijvigheid. Het nieuwste deel is namelijk het hoofdkantoor van Hempflax, een jonge en succesvolle onderneming uit Oude Pekela. In het oudste deel van de fabriek zit stichting Siep & Co. Zij houden de industriële geschiedenis van de Veenkoloniën levend. Zo is er in het machinehuis onder meer een unieke Stork-stoommachine uit 1929 te vinden, compleet met gigantisch vliegwiel. Niet moeilijk om je voor te stellen hoeveel lawaai en wolken stoom de machine veroorzaakt moet hebben.
Al sinds 1939 vertelt de stichting Veenkoloniaal Museum te Veendam het verhaal van de Groninger Veenkoloniën. Een verhaal over de Veenkoloniën als de bakermat van de Groninger kustvaart en landbouwindustrie. Na eerder in het gemeentehuis en het politiebureau gevestigd te zijn geweest, zit het Veenkoloniaal Museum sinds 1989 in het pand van de voormalige RHBS van Veendam. Het karakteristieke gebouw werd in 1910 gebouwd om onderdak te bieden aan de lokale onderwijsinstelling en is tegenwoordig een rijksmonument. Naast de vaste collectie zijn er ook verschillende wisselexposities door het jaar heen. Deze exposities vertellen het verhaal van de Veenkoloniën weer vanuit een
VEENKOLONIAAL MUSEUM
KULTUR UND GESCHICHTE…
VEENKOLONIAAL MUSEUM
ALIDA’S POPPENHUISMUSEUM
31
Honderdveertig poppenhuizen, poppenkamers, badkamers, keukentjes, winkeltjes en oud speelgoed. In het poppenhuismuseum, ook wel Alida’s Kleine Wereldje genoemd, waan je jezelf even terug in ‘die goede oude tijd’. Het oudste poppenhuis in het museum stamt zelfs uit 1880. Ieder poppenhuis heeft een eigen verhaal. Haal herinneringen op en beleef de wereld in het klein.
Ein Besuch im Veenkoloniaal Museum in Veendam versetzt Sie zurück ins 19. Jahrhundert, als die Fehnkolonien den Ursprung der Groninger Küstenschifffahrt und Landwirtschaft bildeten. Neben dieser Dauerausstellung organisiert das Museum jedes Jahr verschiedene Wechselausstellungen. Auch das Museum Kapiteinshuis in Nieuwe Pekela und das Museumsschiff Familietrouw erzählen die Geschichte der Groninger Fehnkolonien.
ander perspectief. Bijvoorbeeld met mode uit die tijd, of aan de hand van bijzondere posters.
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
Winkler Prins zorgde voor belangrijke ontwikkelingen in de Groninger Veenkoloniën. Hij gaf aanzet tot de oprichting van onder andere de vrijmetselaarsloge, de rederijkerskamer, de Eerste Groninger Tramway-Maatschappij en de HBS; een kweekschool voor onderwijzers én onderwijzeressen. Daarnaast was hij ook nog schrijver en redacteur voor verschillende almanakken en regionale kranten. Zijn laatste jaren spendeerde hij in het westen van het land en hij overleed in 1908 in Voorburg. Ongeveer een kleine eeuw later werd zijn laatste wens ingewilligd en werd hij herbegraven in Veendam.
GESCHIEDENISVEENKOLONIALEUITBLINKERSUITDE
GEILLUSTREERDE ENCYCLOPEDIE 32
Tegenwoordig hebben we Wikipedia, maar de generaties die zonder internet opgroeiden waren tot de dikke boeken van Anthony Winkler Prins (1817-1908) veroordeeld. Zijn zestiendelige ‘Geïllustreerde Encyclopedie’ bezorgde hem landelijke bekendheid. In Veendam wordt hij nog altijd als grootheid gezien en zijn standbeeld pronkt dan ook voor het Veenkoloniaal Museum. Winkler Prins groeide op in het Gelderse Voorst, maar verhuisde naar Veendam. Hij ging er als doopsgezind predikant aan de slag. In de dertig jaar die hij in Veendam doorbracht deed hij veel meer dan preken alleen.
WINKLER PRINS
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
Ein guter Bekannter von Winkler Prins war Willem Albert Scholten (1819-1892). 1841 baute Scholten seine erste Kartoffelstärkefabrik in Foxhol. Später kamen die Strohkartonfabriken hinzu. Dies sorgte für Arbeit und wirtschaftlichen Wohlstand in ganz Groningen.
SCHOLTEN: EERSTE INDUSTRIETYCOON
Aletta Jacobs studierte als erste Frau an der Universität Groningen. Sie wurde anschließend die erste Ärztin in den Niederlanden. Sie kämpfte auch zusammen mit internationalen „Suffragetten“Aktivistinnen - für das Frauenwahlrecht.
DE VEENKOLONIËN33
en was daarmee de eerste vrouwelijke universitaire student. Daarna werd ze de eerste vrouwelijke arts van Nederland. Ze hielp in verschillende landen bij het opzetten van gezondheidszorg voor vrouwen en minder bedeelden. Ook streed ze samen met internationale ‘suffragettes’, vrouwelijke activisten, voor het vrouwenkiesrecht. Haar oudere zus Charlotte werd de eerste vrouwelijke apotheker van Nederland en haar jongere zus Frederika deed als eerste vrouw in Nederland het middelbaar examen wiskunde en boekhouden. Op veel plekken in Groningen zijn eerbetonen aan Aletta Jacobs te vinden. In het Veenkoloniaal Museum kom je meer te weten over haar verhaal.
“Zoo iets kon niet geschieden te Leiden, te Utrecht. Het was alleen mogelijk te Groningen in het radicale noorden.” Het zijn de woorden van de wereldberoemde feministe en arts Aletta Jacobs (1854-1929). Aletta werd geboren in Sappemeer en was dus echt een kind van de Veenkoloniën. In de negentiende eeuw was Groningen, zowel de stad als de provincie, vooruitstrevend en ruimdenkend. Hier was men al jaren bezig met vrouwenemancipatie, in alle lagen van de bevolking. Aletta Jacobs studeerde aan de Rijksuniversiteit Groningen
ALETTA, AANJAGER VAN EMANCIPATIE EN GEZONDHEIDSZORG
Een goede bekende van Winkler Prins was Willem Albert Scholten (1819-1892). Deze eerste landbouwfabrikant met een multinational liet zijn biografie namelijk door de schrijver optekenen. Het was een ongekend succesverhaal, dat begon in de Groninger Veenkoloniën. In 1841 bouwde Scholten zijn eerste aardappelmeelfabriek in Foxhol. Later kwamen daar strokartonfabrieken bij. Dit zorgde in heel Groningen voor economische bloei en werkgelegenheid, maar in de Veenkoloniën wilden ze niet afhankelijk zijn van één magnaat. Voormalige zeeschippers sloegen samen met de plaatselijke landbouwers de handen ineen en investeerden in nieuwe industrieën; het begin van de coöperaties. Hoewel Scholten veel invloed heeft gehad op de Groninger economie, was hij niet overal geliefd. Hij stond bekend als ijdel, gierig en weinig invoelend. Zo gebeurden er in zijn fabrieken regelmatig ongelukken. Arbeiders die bij zo’n ongeluk een hand kwijtraakten mochten bij de fabriek blijven werken, maar wel voor de helft van hun loon.
Heute haben wir Wikipedia, aber die Generationen, die ohne Internet aufgewachsen sind, verfügten nur über die dicken Büchern von Anthony Winkler Prins (1817-1908). Diese sechzehnbändige „Illustrierte Enzyklopädie“ brachte Prins nationalen Ruhm ein. In Veendam gilt er immer noch als große Persönlichkeit und seine Statue prunkt vor dem „Veenkolonial Museum“.
Het Veenkoloniaal Museum kocht onlangs een schilderij met een tafereel waarin het karakter van Scholten duidelijk naar voren komt. Op het schilderij staat een jonge doorweekte Scholten die net door het ijs is gezakt, omdat hij weigerde een paar munten te betalen voor het pontje. Bijzonder is dat Scholten destijds zelf de opdracht gaf voor het schilderij. Kennelijk zag hij zijn gierigheid als een deugd.
HÖHEPUNKTE AUS DER GESCHICHTE DER FEHNKOLONIEN
BEWEEG- SPORTPARK
2. BorgerswoldKinderboerderij
HEEMTUIN
Op de kinderboerderij in Borgerswold wordt heel wat afgeknord en gemekkerd. Door alle harige bewoners natuurlijk, want aan de kids heb je geen kind meer in deze gezellige beestenboel. Een bezoekje aan de kinderboerderij is dan ook al jaren een klassieker. En ook voor de volwassenen blijft het altijd een feestje om gezellig een middagje tussen de kippen te scharrelen.
Stroomversnellingen, interactieve glijbanen en een peuter- en kleuterparadijs. Subtropisch zwembad Tropiqua in Veendam barst van het zwemplezier voor jong en oud. Neem een duik in het watzwemmensluitbubbelbaden.bubbelbaden,zijndeopbuitenzwembadverwarmdeofklimbuitendespeeltoestellen.VoorbezoekersdieopzoeknaarontspanningzijnereensaunapleinenEntraditiegetrouwjezo’nheerlijkdagjenatuurlijkafmetlekkersinhetrestaurant.
MUNTENDAMKINDERBOERDERIJBORGERSWOLD 34
EN
LANGELEEGTE
3.— Zwembad Tropiqua
1. Beweeg- en sportpark Langeleegte
Wist je dat de grootste Skills Garden van Europa in Veendam ligt? Een avontuurlijk én gratis beweeg- en sportpark voor alle leeftijden. Je vindt er onder andere voetbalveldjes, een basketbalveld, badmintonbanen, een circuit voor fietscrossers en een baseballveld. Liever solo aan de slag? Leef je dan uit op een van de vele speelen sporttoestellen, spring op een trampoline of toon je kunsten op de skatebaan. Wie niet kan kiezen mag gerust nog een keer terugkomen. Je bent hier altijd welkom.
4.— Heemtuin Muntendam Een pretpark gemaakt van natuur, zo zou je de Heemtuin in Muntendam kunnen noemen. Jonge avonturiers halen hun hart op in de kleinebeestjestuin, de natuurspeeltuin en op het spannende ‘Mammoetpad’. Met een beetje geluk is er tijdens je bezoek een prehistorische activiteit, waar je bijvoorbeeld kunt leren hoe je een visfuik moet maken. Nog even niet naar huis? Blijf kamperen op de mini-camping en vervolg morgen je pad.
8
ZWEMBAD TROPIQUA
DESTAPKEEROPMETKIDS
6. Borgerswold Experience Paintballen, boomklimmen, freerunnen, boogschieten, survivallen en ga zo maar door. Het is moeilijk kiezen bij de Borgerswold Experience. Geen zin in een wedstrijd? Ook daar hebben ze aan gedacht. Stap bijvoorbeeld in een kano of ga het water op met een SUP-board. Wie liever zelf zijn vaartuig in elkaar zet kan ook zijn eigen vlot bouwen.
7.— STAR Nee, het is niet de Zweinstein Express. Maar de STAR-trein lijkt er wel een beetje op. Deze historische museumtrein rijdt tussen Veendam en Musselkanaal en wordt voortgetrokken door een stoomlocomotief.indrukwekkendeCombineer je treinreisje met een rondleiding door de rijtuigenloods en een smakelijke tussenstop bij de stationsrestauratie. Helaas geen perron 9 ¾ of Hermelien, maar magisch voelt het zeker als je door het Groninger landschap rijdt.
BORGERSWOLDNIEUWEDIERENWEIDEEXPERIENCEPEKELA DE VEENKOLONIËN35
5. Waterskiën Borgerswold Scheur over het water met de wind in je haren. Ga je voor een mono-ski, twee ski’s of een wakeboard? Op de waterskibaan Borgerswold kan je het allemaal proberen. Beginners krijgen volop begeleiding en de pro’s kunnen zich helemaal uitleven. Geen fan van een nat pak? Neem plaats op het terras en geniet van het uitzicht op de waterskibaan.
…KURZ
8 TOLLE AUSFLÜGE
FÜR KINDER
8. Dierenweide Nieuwe Pekela Bij de Dierenweide in Nieuwe Pekela maak je van dichtbij kennis met de kleurrijke kudde. Er zijn veel soorten vogels, konijnen, geiten, herten en schapen. En niet te vergeten: het Kunekune-varkenvriendelijkeJanet.
WATERSKIËN BORGERSWOLD
Zusammen Abenteuer erleben. Ob die Fehnkolonien Kindern Spaß machen? Aber klar doch! Die Region bietet viel Spaß und Abenteuer für Kinder, auch für die Allerkleinsten. Sie können sich beispielsweise im Bewegungsund Sportpark Langeleegte austoben. Oder mit den Tieren in einem der Streichelzoos kuscheln. Für Wasserratten empfiehlt sich ein Besuch im Tropiqua-Schwimmbad oder Wasserskifahren für alle, die es extremer mögen. Auch die Museumseisenbahn STAR, der botanische Garten „Heemtuin“ in Muntendam und die Borgerswold Experience bieten viele Möglichkeiten.
AVONTURENSAMENZUSAMMENGEFASSTBELEVEN
STAR
WERELDDEWONDERLIJKEVANDEINDUSTRIE
De Groninger Veenkoloniën zijn ontstaan rond 1600; een relatief jong gebied dus. Pioniers uit alle windstreken kwamen hiernaartoe voor het veen, ook wel het bruine goud genoemd. Ze droegen bij aan de ontwikkeling van het toenmalige niemandsland. Vanuit die pioniersgeest ontstonden onder andere Veendam, Wildervank en de Pekela’s. Het was de drijfveer achter zeevaart, handel, landbouw en industrie op internationaal niveau.
Van bindmiddel voor de voedselindustrie tot textielstijfsel en lijm. In de hoogtijdagen waren er maar liefst aardappelmeelfabrieken,eenendertigdemeeste van Scholten. Ze stonden vooral in VeendamWildervank. De Veenkoloniale landbouwers verenigden zich in een coöperatie: AVB, ofwel Avébé. Nu, ruim een eeuw later, is Royal Avebe nog altijd gevestigd in Veendam.
STEENHOUWERIJ WILDERVANK
VAN SCHIPPER EN BOER NAAR FABRIKANT
Een wingewest van turf, centrum van de zeevaart, bloeiende wereldhandel en een welvarende lokale economie. Ze hadden het in de Veenkoloniën goed voor elkaar. Maar eind negentiende eeuw werd de concurrentie van de grote motorschepen te groot. In plaats van bij de pakken neer te gaan zitten, vonden de Groningers in de Veenkoloniën zichzelf helemaal opnieuw uit. De schippers sloegen de handen ineen met de boeren en richtten zich op gloednieuwe landbouwindustrie: strokarton en aardappelzetmeel.
De voormalige steenhouwerij Prummel aan de J. Kammingastraat 103 in Wildervank ziet er nog hetzelfde uit als een eeuw geleden. Oorspronkelijk werd de steenhouwerij in 1897 gebouwd als een stoomzuivelfabriek. Toen deze in 1923 failliet ging werd het pand overgenomen door H. Prummel. Het opschrift op de voorgevel stamt nog uit die tijd: ‘Firma H. Prummel stucadoor-granitosteenwerken’. Van de oude zuivelfabriek bleef alleen de boterkelder met een gewelfd plafond bewaard. Tegenwoordig is het pand in gebruik als particuliere opslagruimte.
ROYAL AVEBE
STROKARTON: LANDBOUWAFVALWAARDEVOL
DE VEENKOLONIËN37
Willem Albert Scholten was de man die de Grunneger eerappels in goud veranderde. Hij ontdekte dat je met het zetmeelpoeder oneindig veel producten kon maken.
Stro was tot dat moment landbouwafval, maar het bleek een waardevolle grondstof. Groninger boeren ontdekten dat je er stevig strokarton van kon maken. Vooral Engeland en Duitsland waren grote afnemers van dit gloednieuwe product. Vanaf 1867 werden er daarom twintig strokartonfabrieken gebouwd, waarvan negen in Oude Pekela. De eerste fabrieken werden opgericht door rijke investeerders, maar de bewoners richtten al snel hun eigen coöperaties op. Ook nu nog neemt Groningen het voortouw met karton. Solidus in Oude Pekela voorziet wereldwijd vele bedrijven van karton. Niet meer gemaakt van stro, maar van gerecycled oud papier.
SOLIDUS
AARDAPPELS, HET NIEUWE GOUD
“HENNEP IS EEN EEUWENOUD GEWAS DAT OOK IN DE FOODINDUSTRIE EEN COMEBACK MAAKT. DAT HEEFT NIET IN DE LAATSTE PLAATS TE MAKEN MET DE GEZONDHEIDSVOORDELEN DIE DE PLANT MET ZICHT MEEBRENGT.”
DIE WUNDERSAME WELT DER INDUSTRIE
MODERNE PIONIERS
…KURZ ZUSAMMENGEFASST
DE VEENKOLONIËN 38
Die Groninger Fehnkolonien sind um 1600 entstanden und damit ein relativ junges Gebiet. Wegen des Torfs, auch braunes Gold genannt, kamen Pioniere aus aller Welt hierher. Sie trugen zur Entwicklung des damaligen Niemandslandes bei. Veendam, Wildervank, Oude Pekela und Nieuwe Pekela sind aus diesem Pioniergeist entstanden. Er war die treibende Kraft für Schifffahrt, Handel, Landwirtschaft und Industrie auf internationaler Ebene.
HEMPFLAX
De succesvolle bedrijven HempFlax en DunAgro in Oude Pekela zijn het hedendaagse voorbeeld van de Groninger pioniersgeest. Hier werd namelijk ontdekt dat de hennepplant een uitstekende duurzame grondstof is voor onder andere bouwmaterialen. Kijk dus niet raar op als je tijdens een fietstocht op een groot hennepveld stuit. De hennep die hier groeit is een speciale vezelvariant, niet te verwarren met de geestverruimende versie. Hempflax is, net als DunAgro, een echt Pekelder bedrijf en de grootste onafhankelijke teler en verwerker van industriële hennep ter wereld. Deze oer Groningse onderneming zit in een toepasselijk gebouw; een oude strokartonfabriek aan het Pekelderdiep.
Im Mittelalter wurde in den Fehnkolonien Torf gefunden. Torf wurde als Brennstoff im 20. Jahrhundert durch Kohle und Strom ersetzt, danach kam die Gasgewinnung. 1959 wird in den Fehnkolonien eine riesige Gasquelle entdeckt, die den Niederländern Wohlstand und Reichtum brachte. Mit großen Windparks und Solarparks findet nun eine dritte Energiewende statt. Als Alternative entstehen viele kleine private Windmühlen mit grünem Turm und Holzflügeln.
39
Langs het Pekelder Hoofddiep staan verschillende authentieke kapiteinswoningen. Zo ook het Museum Kapiteinshuis. Deze kapiteinswoning werd in 1799 gebouwd, te zien aan de neuten onder de voordeur. Ook de initialen van de kapiteins die deze woning hebben laten bouwen zijn op de neuten te vinden. Vanaf het moment dat je hier door de deur stapt heb je het gevoel dat je jaren terug in de tijd bent gegaan. Het lijkt alsof de
Rond 1870 stond meer dan zestig procent van de Nederlandse handelsvloot geregistreerd in de Veenkoloniën. Geen wonder dus dat water en handel hier hand in hand gingen. Wie vandaag de dag door het gebied vaart, ontdekt al snel de sporen van dit rijke verleden. Vaar door de kilometerslange lintdorpen of bezoek een authentieke kapiteinswoning. Stap aan boord en vaar door het verleden.
kapitein zijn huis even heeft verlaten, maar ieder moment weer terug kan komen. In de tussentijd kan jij mooi even een kijkje nemen in het huis.
PEKEL AA
METSLUISWACHTERSWONINGSCHUTSLUIS
40
MUSEUM KAPITEINSHUIS
VARENDOORRIJKEGESCHIEDENIS
De meeste wateren in de Veenkoloniën zijn kaarsrecht. Dat maakt de bochten in het Pekelder Hoofddiep des te opvallender. Deze bochten zijn een overblijfsel van het voormalige riviertje dat hier stroomde: de ‘Pekel Aa’.
Dankzij de schutsluis in het Pekelder Hoofddiep konden boten hier vroeger al varen, ondanks het natuurlijke verschil in de hoogte van het water. In 1898 werd bij de schutsluis een woning gebouwd voor de sluiswachter. Bijzonder aan deze woning zijn de sierlijke dakrand en de fleurige bogen van rode en gele stenen boven de ramen van de benedenverdieping. De woning heeft ook een terrasje, vanaf waar de sluiswachter de sluis goed in de gaten kon houden.
VAARROUTES
…KURZ
LAATSTE SLUISWINKEL VAN GRONINGEN
Veendam heeft vier sluizen, twee jachthavens en 32 bruggen. Een ideale plaats dus om even aan te meren. Leg aan in de passantenhaven aan de Molenstreek en wandel naar de begraafplaats van de Grote Kerk. Hier staan tientallen historische grafzuilen van lokale kapiteins. De grafzuilen zijn versierd met schepen en maritieme symbolen; een eerbetoon aan de kapitein. Ook de bekende encyclopedist Anthony Winkler Prins is op deze begraafplaats begraven.
JACHTHAVENZUSAMMENGEFASSTVEENDAM DE VEENKOLONIËN41
PER BOOT FAHREN SIE DURCH EINE REICHE GESCHICHTE
RUSTPLAATS VOOR ZEEVAARDERS
Vom Wasser aus kommt der Reichtum der Fehnkolonien noch besser zur Geltung. Legen Sie mit Ihrem Boot im Zentrum von Veendam an oder fahren Sie nach Wildervank, Oude Pekela oder Nieuwe Pekela, um dort zu verweilen. Dutzende Zugbrücken werden von den freundlichen Brückenwärtern bedient. Auf routesingroningen.nl und tasmanroutes. nl finden Sie verschiedene Wasserrouten durch die Fehnkolonien. Außerdem können Sie die Region ausgiebig erkunden: Es gibt gute Verbindungen zwischen den Wasserwegen, z. B. zum Zuidlaardermeer und wieder ganz nach Deutschland.
Um 1870 waren über sechzig Prozent der niederländischen Handelsflotte in den Fehnkolonien registriert. Kein Wunder also, dass Wasser und Handel hier Hand in Hand gingen. Wer heute per Boot dieses Gebiet erkundet, wird bald die Spuren dieser reichen Vergangenheit entdecken. Fahren Sie mit dem Boot durch die kilometerlangen Reihendörfer oder besuchen Sie ein echtes Kapitänshaus. Steigen Sie an Bord und fahren Sie durch die Vergangenheit.
Op routesingroningen.nl vind je verschillende vaarroutes door de Veenkoloniën. Of neem een kijkje op tasmanroutes.nl, vernoemd naar de Groninger zeevaarder, en bekijk de routes rond Veendam, Zuidbroek en de Pekela’s.
Per dag passeerden tientallen schepen de vele bruggen en sluizen in het gebied. Dit maakte deze plekken tot ware hotspots voor de lokale middenstand. Hier waren tientallen kruidenierswinkels, textielzaakjes en kroegen te vinden. Wie vanaf Stadskanaal of Drenthe in de richting van Veendam en Wildervank vaart, komt bij Bareveld de laatste sluiswinkel van Groningen tegen. Hier kan je terecht voor klompen, afwasborstels, ladders, spijkers, verf en touw. Heel veel touw. Geen verrassing dus dat de scheepsjagers hier vroeger al hun inkopen kwamen doen. Het bedrijf bestaat al meer dan honderd jaar en maakte vroeger ook nog ploegen en landbouwgereedschap.
WEETJESEENTURFJESHANDJEVOLENFEITJES
42
5.— In het derde seizoen van A.G.eente‘Verretv-programmaVerwanten’wasziendatHarmEdensvandenazatenvanWildervanckis.
Wist je dat er halverwege de negentiende eeuw meer zeelieden in de Pekela’s, Wildervank en Veendam woonden dan in Amsterdam en Rotterdam bij elkaar?
2.—
1.—
Het werkwoord ‘turven’ en hoe we dit doen is mogelijk afgeleid van het tellen bij het turfsteken. Hier werden namelijk vier turven naast elkaar geplaatst, met de vijfde erbovenop.
4. Veel huizen en boerderijen zijn smaller aan de voorzijde. Dit noem je krimpenbouw. In krimpen zijn extra ramen die zijwaarts kijken, richting het kanaal. Je ziet ze boven het Westerdiep in Veendam.
3. De wereldberoemde stokerij Hooghoudt is vernoemd naar een typisch Veenkoloniaal verschijnsel: het hoogholtje. Dit is een houten voetgangersbrug over een diep. Hoog genoeg om turfschepen te laten passeren. De betovergrootvader van oprichter Hero Jan Hooghoudt heette eigenlijk Siemons. Hij nam in 1812 de naam Hooghout aan. Zijn zoon voegde later de ‘d’ toe aan de naam.
9. De provincie Groningen heeft de meeste middeleeuwse kerken van Nederland. De meeste daarvan staan in de Veenkoloniën.
7. Wist je dat er nog altijd oude vondsten op het land worden gedaan? De vondsten zijn afkomstig uit steden zoals Amsterdam, maar ook uit Friesland en Duitsland. Met regelmaat komen pijpenkoppen en scherven van servies naar boven. Dit komt omdat er stedelijke stratendrek nodig was om de grond vruchtbaar te maken.
8. Door alle rotzooi in het Pekelder Diep was de geur in de Pekela’s vroeger verschrikkelijk. Een bezoek van koningin Juliana in 1969 was voor een definitieve oplossing waarschijnlijk doorslaggevend. Al snel nadat de vorstin zelf het ‘Pekelder parfum’ had opgesnoven werd er actie ondernomen in het parlement. Eind december dat jaar werd de ergste troep door sterke pompen uit het Pekelder Diep naar nieuwe waterzuiveringen gemaald.
6. Hennep is een eeuwenoud gewas. Ook in de voedselindustrie maakt het een comeback. Dutch Harvest is een van de afnemers van Pekelder hennep en maakt er onder andere een heerlijk kopje thee van.
11. Wist je dat je Groninger turfjes kunt eten? Dit is een dessert van warme Groninger koek met abrikozensaus en ijs.
DE VEENKOLONIËN43
10. Brinta (BReakfast INstant TArwe) is door de firma W.A. Scholten in 1944 op de markt gebracht. Hiermee werd graan direct geschikt gemaakt voor consumptie. Tot 2006 werd Brinta geproduceerd in de eerste fabriek van Foxhol. Tegenwoordig wordt het gemaakt in Nijmegen.
OMMELANDONTDEKHET
Groningen herbergt een van de oudste cultuurlandschappen van Europa en grenst aan UNESCO Werelderfgoed de Waddenzee. Groningen in één dag? Vergeet het maar. De provincie bestaat uit zeven regio’s. Elk met een eigen karakter, eigen natuur en natuurlijk eigen bezienswaardigheden. Ga op pad en ontdek zelf het Groninger Ommeland.
BOURTANGE
WOLDEINWELKOMWESTERDERUITEN
AA 46
GROENE WEELDE
WESTERWOLDSEINKABELBAANNATUURTERAPEL
Weinig gebieden in Nederland zijn zó rijk bedeeld met verrassende landschappen, oude bossen, prachtige beekdalen en schitterende natuurgebieden als Westerwolde. Een echte actieveling? Fiets of wandel een van de tientallen uitgezette routes of vaar met een kano over de Ruiten Aa. In dit veelzijdige natuurgebied kun je op allerlei manieren genieten. Van een rustige wandeling langs onontdekte plekken tot broez’n op de mountainbike met je haren in de wind.
WELKOMINOLDAMBT
DE GRAANREPUBLIEK
VOGELKIJKHUTGRAANVELDENDEKIEKKAASTE DE VEENKOLONIËN47
Van melkboer tot koningin: iedereen is groot geworden met Brinta van Gronings graan. Het wuivende goud leidde in Oldambt tot steenrijke boeren, lokaal communisme en enorme fabrieken van rood baksteen. De vlam doofde, maar het vuur van de Graanrepubliek bleef smeulen. Anno nu wordt er in deze regio weer volop gezaaid, geteeld, gemout, gebrouwen, gebakken en gestookt. Voeg daar het Oldambtmeer en de grote hoeveelheid evenementen aan toe en je hebt een gebied dat absoluut de moeite van een bezoek waard is.
WEIDSE
Wil je meer ontdekken over deze regio? Blijf dan (nog) een nachtje! De Veenkoloniën heeft een aantal unieke overnachtingsadressen die uitnodigen tot een prettig verblijf. Wat dacht je van een overnachting in een sfeervol hotel? Of zet je tentje op bij een van de campings midden in het groen.
LANDDROMEN-ENDRINKENETEN,OPNAAR
De Veenkoloniën leer je kennen door de sfeer en de smaak van streekproducten en huisgemaakte drankjes. Breng een bezoek aan een restaurant, theetuin of rustpunt in de regio. Geniet van de smaken uit de Veenkoloniën en haar gastvrijheid!
ZomersBuiten WillkommenWelkomWelcome vakantiebeoordelingen 9 snoepen uit de moestuin aan LAW Groot Frieslandpad Camping ZomersBuiten De Akkers 12 • Oude Pekela • 06 - 116 40 585 • www.campingzomersbuiten.nl Camping KIJKCACCOMMODATIESAMPINGS,CAMPERPLAATSENHOTELVOORMEERACCOMMODATIESOPVISITGRONINGEN.NL / VEENKOLONIEN CampingCAMPINGSZomersBuiten De Akkers 12 9665 MZ Oude campingzomersbuiten.nlPekela Camping Tante Tally Wildervanksterdallen 10 9648 TD Wildervank 0598 235 tantetally.nl563 Camping De Heemtuin Nieuweweg 127 9649 AD Muntendam 0598 724 heemtuinmuntendam.nl808 CamperCAMPERPLAATSCamping Borgerswold Flora 2 9642 LW Veendam 0598 625 borgerswoldhoeve.nl190 BrouwhotelHOTEL Parkzicht - Hotel Museumplein 3 9641 AD Veendam 0598 666 parkzicht.com888 Prachtig gelegen camperplaats in het park Borgerswold. Reserveren is niet nodig. Kortom, geniet en ervaar de rust en Floraruimte.2| 9642 LW Veendam | 0598 - 625 190 borgerswoldhoeve.nlWildervanksterdallen 10 | 9648 TD | Wildervank 06 - 18 20 39 45 | www.tantetally.nl Geniet vandaag, herhaal het morgen 49
ETEN EN DRINKEN RESTAURANTS KIJK VOOR MEER TIPS OP VISITGRONINGEN.NL / VEENKOLONIEN PLEKKEN OM TE VISSEN Visstek Boven Oosterdiep Boven Oosterdiep 123 C Veendam Visplas ‘Ons Genoegen’ Beumeesweg 186 Alteveer Nachtvissen Heeresmeer Heeresmeer 1 Nieuwe Pekela — Ruitershorn Helder Camaraweg 1 Muntendam JachthavenWATERSPORTSchipperskwartier Aquapark 11 9641 PJ Veendam 0598 696 737 Jachthaven Schipperskwartier Museumplein 5 9641 AD Veendam 0597 414 000 Jachthaven Oude Pekela wsvoudepekela.nl9665FlessingsterreinBZOudePekela KANO-, KAJAK- EN BorgerswoldSUPVERHUURExperience Bergweg 1 9642 LV Veendam 0598 750 borgerswold-experience.nl212 ‘t Hoeske Kinderboerderij Borgerswold Veendam Woldlaan 5 9642 LX Veendam 0598 619 830 ZWEMMEN EN WELLNESS Subtropisch Zwembad Tropiqua Jan Salwaweg 2 9641 LN Veendam 0598 652 tropiqua.nl300 VISSEN,WATERPRETWATERSPORT(-VERHUUR), ZWEMMEN EN WELLNESS BorgerswoldhoeveRESTAURANTS Flora 2 9642 LW Veendam 0598 625 borgerswoldhoeve.nl190 Brouwhotel ParkzichtGrand Café - Restaurant Museumplein 3 9641 AD Veendam 0598 666 parkzicht.com888 Restaurant Tante Tally Wildervanksterdallen 10 9648 TD Wildervank 0598 235 tantetally.nl563 Grand Café vanBeresteyn Museumplein 5 9641 AD Veendam 0598 634 vanberesteyn.nl566 Paviljoen MuntendamHeemtuin Nieuweweg 127 9649 AD Muntendam 0598 632 heemtuinmuntendam.nl770 ‘t Hoeske Kinderboerderij Borgerswold Veendam Woldlaan 5 9642 LX Veendam 0598 619 830 Golfrestaurant de Compagnie Golflaan 1 9646 DS Veendam 0598 632 restaurantdecompagnie.nl068 Brasserie PekelahofRestaurant Raadhuislaan 109 9665 JC Oude Pekela 0597 618 pekelahof.nl444 The Ranch Parkweg 1 9642 ZZ Veendam 0598 235 ranchveendam.nl593 50
PAVILJOENFLONK.NL Funenbrug 1, 9684 AV Finsterwolde 0597 - 726 731 info@paviljoenflonk.nl GENIETEN VAN EEN HEERLIJKE LUNCH, BORREL OF DINER AAN HET OLDAMBTMEER! Woldlaan 5, 9642 LX Veendam Telefoon: 0598 - 619 830 Fauna 4-6, 9642 LX Veendam Telefoon: 0598 - 615 397 Kinderboerderij · Restaurant Kano- en kajakverhuur ❱ Stalhouderij ❱ Paardrijlessen ❱ FaunaKinderfeestjes4-6,9642LXVeendam Telefoon: 0598 - 615 397 ❱ Stalhouderij ❱ Paardrijlessen ❱ Kinderfeestjes
KERKEN,EROPUITMOLENS, MUSEA, THEATER, UIT MET KIDS EN OUTDOORACTIVITEITEN KIJK VOOR MEER TIPS OP VISITGRONINGEN.NL / VEENKOLONIEN HervormdeKERKEN Kerk Oude Pekela Hendrik Westerstraat 114 9665 AR Oude Pekela 0597 614 kerkoudepekela.nl896 Margaretha Hardenbergkerk Torenstraat 108 9648 CW Wildervank Grote Kerk J.G. Pinksterstraat 5 9641 AX Veendam Industrie-MOLENS en papiermolen De Zwaluw Molenstraat 37 9663 ST Nieuwe Pekela — Molen De Onrust F. Clockstraat 111 9665 BG Oude Pekela De Molenwiek Houtduifstraat 28 9644 VL Veendam MUSEA Museumspoorlijn STAR 0599 651 stadskanaalrail.nl890 Station Stadskanaal Stationsstraat 3 9503 AD Stadskanaal Station Veendam Parallelweg 4 9641 KG Veendam Museum Kapiteinshuis Nieuwe Pekela Ds. S. Tjadenstraat C 96 9663 RD Nieuwe Pekela 0597 612 kapiteinshuis.nl372 Veenkoloniaal Museum Museumplein 5 9641 AD Veendam 0598 364 veenkoloniaalmuseum.nl224 — Siep & Co H. Westerstraat 22 9665 AL Oude Pekela 0597 612 siepco.info930
THEATER — Theater vanBeresteyn Museumplein 5 9641 AD Veendam 0598 634 vanberesteyn.nl566
VeendamAlida’sPoppenhuismuseumKleineWereldje
Beneden Oosterdiep 280 9645 LM Veendam 0598 619 alidaspoppenhuismuseum.nl569
UIT MET DierenweideKIDSNieuwe Pekela Beukenlaan 1 9663 EZ Nieuwe Pekela 0598 635 dierenweidenieuwepekela.nl095 ‘t Hoeske Kinderboerderij Borgerswold Veendam Woldlaan 5 9642 LX Veendam 0598 619 830 Subtropisch Zwembad Tropiqua Jan Salwaweg 2 9641 LN Veendam 0598 652 tropiqua.nl300 — Museumspoorlijn STAR 0599 651 stadskanaalrail.nl890 Station Stadskanaal Stationsstraat 3 9503 AD Stadskanaal Station Veendam Parallelweg 4 9641 KG Veendam — Spelerij Borgerswold Flora 2 9642 LW Veendam 0598 625 borgerswoldhoeve.nl190 — VeenjagerspadBeleven en bewegen in Park Borgerswold veenjagerspad.nl HeemtuinMammoetpadOUTDOORACTIVITEITENMuntendam Nieuweweg 127 9649 AD Muntendam 0598 632 info@heemtuinmuntendam.nl770 Lipizza Manege Veendam Fauna 4-6 9642 LX Veendam 0598 615 manegeveendam.nl397 Borgerswoldhoeve Flora 2 9642 LW Veendam 0598 625 borgerswoldhoeve.nl190 Borgerswold Experience Bergweg 1 9642 LV Veendam 0598 750 borgerswold-experience.nl212 Golfclub Landgoed De Compagnie Golflaan 1 9646 DS Veendam 0598 625 golfclubveendam.nl272 Fit Factory Borgerswold Bergweg 1 9642 LV Veendam 0598 796 fitfactoryborgerswold.nl572 DraaiorgelOVERIGE Zwarte Dorus Het mooiste draaiorgel van Noord-Nederland! zwartedorus.nl Innovatiehub Oost-Groningen inInnovatiekrachtOost-Groningen ihog.nl 52
WWW.BOURTANGE.NLEVENEMENTEN2022Voorjaarsmarkt9&10aprilSlagomBourtange11&12juniHerfstfair10&11septemberMagischSamhain29&30oktoberKerstmarkten3-4|10-11|17-18december Stichting Vliegveld Oostwold-Oldambt Het groenst lieg Groninge
COLOFON © September 2022 — SAMENSTELLING ZO! visitgroningen.nlMarketingzogroningen.nlGroningenGroningen TEMPLATE ONTWERP Studio Anne-Marijn MAKI ILLUSTRATIE MAKI — OPMAAK, ACQUISITIE EN DRUK MarneVeenstra Druk > Print > Sign FOTOGRAFIE Stella Dekker Fotografie Sebastiaan Rodenhuis Lars Meyer Bas ParkstadSiep&CoMeelkerBallooning Veendam Marcel MarketingNathanjaKerkhofMulderGroningen TEKST Esther Walstra Ciara MarketingHobbelinkGroningen VERANTWOORDING Alle gegevens zijn met grote zorgvuldigheid verzameld en verwerkt. ZO! Groningen en Marketing Groningen kunnen echter niet aansprakelijk gesteld worden voor eventuele onjuistheden.
Veenkoloniaal Museum Museumplein 5 9641 AD Veendam 0598 364 veenkoloniaalmuseum.nl224 VEENKOLONIËNINRUSTPUNTENDE Omange Terra Art Sluisweg 42 9644 TS Veendam Tante Tally Wildervanksterdallen 10 9648 TD Wildervank Rustpunt het Taphuisje Hereweg 267 9651 AH Meeden — Martha’s tuin Zuidwendingerweg 56 9663 AM Nieuwe Pekela Camping ZomersBuiten De Akkers 12 9665 MZ Oude Pekela VISITGRONINGEN.NL/VEENKOLONIEN
VEENDAMINFORMATIEPUNTTOERISTISCH
producten. Zoals gebakken Smaakwaddengebied.doormetgarnalenkroketjeswaddenmosselen,ófeenstamppotzeekraal.LaatjeinspirerendelekkersteproductenuithetKortom,ontdekdevandeWadden!
Wist je dat het waddengebied boordevol verrassende, overheerlijke smaken zit? Deze smaken vind je gewoon in je eigen achtertuin. Lekker lokaal én dichtbij dus. Thuis kun je heerlijke gerechten klaarmaken deze
HAAL DE IN HUIS!
WADDEN
met
Wil je de lekkerste recepten, boordevol ingrediënten van de Wadden, zelf uitproberen? Kijk dan op visitwadden.nl/smaak.
MAGAZINE UIT? DAN WEET JE HET NU VISITGRONINGEN.NLZEKER./VEENKOLONIEN KOLONIËNDEBEZOEKVEEN