Plaastoe Uitgawe 22/ Edition 22

Grab the beloved country?

A bird’s eye view on land grabs

Grab the beloved country?

A bird’s eye view on land grabs

Landbouversekering

Landbouversekering en brandstroke

Irrigation

Mpumalanga

Get more crop per drop

en brandstroke

Wiser Die piesang seWater dood It’s time weis adapt our behaviour Getdie more crop per drop makadamia se brood Irrigation

Water Wiser It’s time we adapt our behaviour

Garden Plant nutrition

Veearts

Listeriose: wat is dit en wie tas dit aan?

UITGAWE 22 | R45.00 (BTW ingesluit) | Namibië N$R45.00

Op reis

Hazyview, Swadini and die pragtige Blyderivier

4x4

Verhoed dat sand die oorhand kry

LekkerBekkig Vingeretes

Grab the beloved country?

A bird’s eye view on land grabs

Landbouversekering en brandstroke

Irrigation

Get more crop per drop

Water Wiser It’s time we adapt our behaviour

Garden Plant nutrition

Veearts

Listeriose: wat is dit en wie tas dit aan?

ALLES PLAAS

Op reis

Hazyview, Swadini and die pragtige Blyderivier

Grab the Garden beloved country?

Plant nutrition A bird’s eye view on land grabs

Veearts

LandbouListeriose: wat is dit en wie tas dit aan? versekering en brandstroke Op reis

Irrigation Hazyview, Swadini and Get more crop per drop die pragtige Blyderivier Water 4x4Wiser

It’s sand time die we oorhand adapt kry Verhoed dat our behaviour

LekkerBekkig Garden Vingeretes Plant nutrition

Veearts

Listeriose: wat is dit en wie tas dit aan?

Op reis

Hazyview, Swadini and die pragtige Blyderivier

4x4

Verhoed dat sand die oorhand kry

LekkerBekkig Vingeretes

2 REDAKSIE 3 BROKKIES Nuus wat die oog gevang het oor die afgelope maand 7 KALENDER Wie, wat, waar en hoekom nie?

INHOUD

9 OOGAPPEL Ons deel die maand se gewildste foto’s met jou, soos deur ons lesers op sosiale media gekies.

10

GRAB THE BELOVED COUNTRY? The world is up in arms about the appropriation without compensation debacle. We look at the stats, what they mean and what it would entail to change the constitution. We also share five different points of view on the issue for you to make up your own mind.

20

AREAFOKUS: MPUMALANGA: DIE PIESANG SE DOOD IS DIE MAKADAMIA SE BROOD Hein besoek hierdie maand die pragtige Mpumalanga-streek waar hy meer uitvind oor makadamianeute, mango’s en al hoe minder piesangs.

30

IRRIGATION : MORE CROP PER DROP You need to make every drop of water count in these times of drought.

We look at irrigation design, method and equipment .

38

LANDBOUVERSEKERING EN BRANDSTROKE Wat gedoen as daar ’n brand op jou plaas uitbreek, hetsy deur natuurlike of opstandige bronne. Ons kyk na die rol van brandstroke, hoe om hulle in te sit, asook brandbestrydingsverenigings.

42

LIFE IN BALANCE: WATER WISER In our new column Melissa Baird, from Life in Balance, writes about water, how it relates to us and how we can take care of it, and ourselves.

44

GARDEN : PLANT NUTRITION Fertilisation and nature

48

VEEARTS: LISTERIOSE Wat is dit en wie tas dit aan?

52

OP REIS Vat die pad na Hazyview, Swadini en die pragtige Blyderiviervallei saam met Forever Resorts.

60 4X4 Kry jou en jou voertuig terug op die spoor nadat sand die oorhand wou kry.

64 LEKKERBEKKIG Vingeretes 72 KOOPGIDS Vir alles en nog wat

Plaastoe! Edition 22 1

D

ie begin van 2018 het my weliswaar op galop. Eintlik het dit al in Desember begin met al die politieke verwikkelinge, en die droogte wat in groot dele van die land heers, of geheers het. In al die jare wat Plaastoe! gepubliseer word, het ons nog nooit enige artikels met ’n politieke strekking geplaas nie, of ons met die politiek bemoei nie.

Dit los ons vir die dagkoerante en weeklikse REDAKSIE landboutydskrifte wat gereeld die artikels plaas.

Dit het egter onmoontlik geword om enigsins iets te doen te hê met die landbou, sonder dat mens kyk na wat rondom grondeienaarskap gesê, gedreig of gepubliseer word. Dit voel asof almal in die land op hete kole gesit is. My mond hang oop wanneer ek dreigemente op sosiale media sien van mense wat alles wat hulle opgebou het wil afbrand, voordat hulle die land verlaat. En ander wat rassisme gebruik om hierdie debat aan te wakker, of publisiteit te kry. Meestal vir hul eie gewin, of om hul eie agenda te probeer dien.

Dis asof ’n vlaag van selfsug oor die land gekom het. Vergete is die ‘reënboognasie’ en ubuntu waarna mense kwansuis streef.

Ons plaas die artikel “Grab the beloved country?” in Engels sodat dit so wyd moontlik versprei kan word. In die artikel probeer ons, sonder emosie, kyk na die feite van die saak, wat die proses om die grondwet te verander behels, en hoe ons te werk kan gaan om hierdie netelige saak op te los, tot voordeel van ons almal. Ons probeer om die onderwerp met empatie, tog emosieloos te hanteer sodat lesers hul eie gevolgtrekkings kan maak, en ook hopelik die feite van die bohaai kan onderskei. Laat weet ons gerus wat jy dink. Ons verskaf ook al die bronne wat ons in die artikel gebruik het en gee lewendige skakels. Lesers wat die grondwet en ander dokumente wil deurgaan, kan hiervan gebruik maak.

Wederom

e M arllen Bram ey

u unte:

s, einer moet r ons ’n ting jy am van namon hoeveel rkoop.

nie e, met

Redakteur Marlene Bramley: 083 600 5110 marlene@plaastoe.co.za Skrywers Clivé Burger Dale Barber Laural Cadle Barber Dr Jan H Du Preez Hein Eksteen Linda Henderson LekkerBekkig Ontwerp Tania Bester Taalversorger Ilze de Beer Advertensieverkope Marlene Bramley: 083 600 5110 Letche-Ann Dewing: 079 519 7925 Kantoor Mei-Li Coetzee: 072 396 5846 Teken in op Plaastoe! tekenin@plaastoe.co.za

Plaastoe! Digitaal www.plaastoe.co.za/skryf-in Klets saam www.facebook.com/Plaastoe www.facebook.com/LekkerBekkig Webtuiste www.plaastoe.co.za Foto-kompetisie fotos@plaastoe.co.za distribusie@plaastoe.co.za Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met die bogenoemde inligting.

Uitgewers Uitgewers Plaastoe (Edms) Bpk www.plaastoe.co.za, Tel: 083 600 5110 Kopiereg Plaastoe (Edms) Bpk 2017 Alle artikels, foto’s en inligting hierin bevat, behoort aan Plaastoe (Edms) Bpk en mag nie sonder toestemming herdruk of gebruik word nie. Die opinies wat uitgespreek word in hierdie publikasie is die van die skrywer en is in geen verband die amptelike opinie van Plaastoe (Edms) Bpk nie.

skryf aan ons ... teken in ... gaan

Kry jou Plaastoe! nou by die volgende afsetpunte:

digitaal

wil inteken Woolworths, petrolstasies, E-pos — redaksie@plaastoe.co.za Met die waterkrisisIndien in diejyKaap en oorom groot dele vanSpar, die land, is dit tyd dat ons, ons koöperasies landswyd, apteke en kleiner seker te maak Plaastoe!

Pos — Plaastoe! waterspoor verminder. Vanaf Maartmaand is Plaastoe! gratis aanlyn beskikbaar vir handelaars. Indien jy wil hê ons moet word elke maand by jou jou leesgenot. Dit huis stel ons in staat om ons populêre artikels wyer te versprei en by Plaastoe! in jou area versprei skryf vir ons ’n afgelewer, of indien e-pos waarin jy die volgende inligting almal uit te kom, aljyisvorige julle inuitgawes die hartjie vanvan die Karoo. verskaf: jou naam, area waarin jy die tydskrif wilnuwe bekom, Ons is baie opgewonde oor die platform,verspreiding dit stel ons wil in staat om ook klank hê, bv. Wes-Kaap, naam van skryf ’n e-pos aan en beeldmateriaal te plaas. Hou die Plaastoe! Facebook blad dop vir allerhande dorp, naam van winkel bv.

Spar, Cinnamon Tekenin@plaastoe.co.za opwindende nuwe produkte waaraan ons tans werk.

Square, Gordonsbaai, Wes-Kaap, en hoeveel https://www.facebook.com/plaastoe/ met die besonderhede. eksemplare jy dink in die area sal verkoop.

Indien jy daarvan houKostes om papier in jou hande te voel, kanStuur jy steeds Plaastoe! by ons van vorige die e-pos aan bestel en ons sal dieuitgawes gedrukte is tydskrif R35 plusvir jou pos. distribusie@plaastoe.co.za Stuur ’n epos aanposgeld, tekenin@plaastoe.co.za per eksemplaar.

Skryf ook vir ons indien Plaastoe! nie beskikbaar is wanneer jy dit soek nie, met Dankie vir almal se aanhoudende ondersteuning. Ons hoop dat ons saam die die bogenoemde inligting.

opwindende toekoms van plaaslewe sal deel.

2 Plaastoe! Uitgawe 22

skryf aan ons ...

E-pos — redaksie@plaastoe.co.za Pos — Plaastoe!

https://www.facebook.com/plaastoe/

Nikita2706

BROKKIES

Tobacco farming under threat from illicit trade Tobacco farming in South Africa is being threatened by the proliferation of illicit trade in tobacco products. The industry has lost 2 million tonnes in production since 2012, while input costs have been rising.

S

peaking at an annual Farmers’ Day in Limpopo today, Limpopo Tobacco Processors (LTP) Rudolf Otterman, Chairman of LTP said total tobacco production in 2012 stood at 13.5 million tonnes, while just 11.3 million tonnes was produced in 2016.

“We’ve emerged from the devastating drought of 2015 and yields are improving, but we face an even greater threat in the form of the illicit trade, which robs the legal industry of income and puts all the jobs and livelihoods in the tobacco value chain at risk,” said Van Staden.

British American Tobacco South Africa estimates that 47% of the tobacco market is controlled by illicit players, making it one of the largest in the world and costing the fiscus up to R9 billion a year in uncollected taxes as production volumes are concealed from the authorities and escape taxation.

This makes these illegal products far cheaper than legal cigarettes, which pay a minimum tax of R16.30 per packet of 20 that the illicit products don’t pay – meaning legal producers not only lose out to unlicensed competitors, but have to compete for market share with these unfairly priced products.

The consequences are potentially devastating.

47% of the tobacco market is controlled by illicit players The more volumes of legal tobacco decline, the more it costs per kilogram to produce – threatening the sustainability of the sector.

Unit costs of tobacco have already gone from R4.12/kg to R4.92/kg (19.4%) between 2012 and 2016.

This has severe implications for the economy and employment in a struggling agricultural sector that is vital to vulnerable communities in neglected rural areas such as Limpopo – the biggest tobacco-growing area in the country.

“Farmers face enormous commercial challenges due to illicit trade and as a result we are forced to purchase less leaf from them, resulting in job losses in the whole tobacco value chain,” said BAT’s Head of External Affairs, Joe Heshu.

“It is not just the annual turnover in processed tobacco of more than R600 million a year that is under threat, it is the job security of everyone in the value chain, from farm workers and commercial farmers, small-scale farmers in our highly successful Emerging Farmers Initiative, people employed by tobacco processors and at our production facility in Heidelberg and distribution and retail staff, not to mention the indirect jobs that this industry supports,” said Heshu.

An economic impact assessment conducted by respected research house Quantec showed the economy-wide impact of BAT alone contributed more than R18 billion to South Africa’s GDP in 2015, while its operations generated more than R14 billion in tax revenue and supported more than 72 000 jobs.

“If government continues to do nothing we will soon find ourselves in great difficulty to continue farming and manufacturing in South Africa,” Heshu said.

Plaastoe! Edition 22 3

Exporter Development Programme launched in the Eastern Cape The Nelson Mandela Bay Business Chamber in partnership with the Eastern Cape Development Corporation (ECDC) today announced that it has launched a new one-year Exporter Development Programme as part of an enterprise development strategy to empower business owners and companies.

Today, the Business Chamber launched and welcomed several companies that are on the cusp of exporting but in need of further assistance to enter and explore new markets.

According to the recently released EC Export Strategy, many SMEs face key constraints and several barriers such as intensified international competition, inability to participate in potential buyer outreaches, costs relating to marketing, logistics and transport and export documentation. These prohibit companies to expand and grow their products and services in foreign markets.

“The Exporter Development Programme is designed to assist companies to reduce and eliminate all these challenges and barriers,” said Nomkhita Mona, Nelson Mandela Bay Business Chamber.

“We are pleased to announce that we have now concluded a thorough screening and selection process to identify firms that will enter the export market programme,” she said.

The Nelson Mandela Bay Metropolitan is a major exporter of manufacturing products from the province.

In 2016, the Nelson Mandela Bay Metropolitan accounted for 77.5% (or about R41.6 billion) of provincial manufacturing exports followed by Sarah Baartman District at 3.1% (or about R1.6 billion) and the Buffalo City Metropolitan at 2.7% (or about R1.4 billion).

The Nelson Mandela Bay Metropolitan is the most competitive metropolitan in the Eastern Cape for manufacturing exports. Transport equipment (motor vehicle, parts and accessories) contribute 99.3% to the province followed by metal, metal products, machinery and equipment (97.4%); furniture and other manufacturing (95.3%), other non-metal mineral products (93.1%); petroleum products, chemicals, rubber and plastic (86.3%); textile, clothing and leather goods (78.3%); radio, TV, instruments, watches and clocks (74.9%); wood, paper, publishing and printing (53.5%).

“It is against these statistics that the ECDC has decided to partner with the Nelson Mandela Bay Business Chamber on delivering the pilot phase of the Exporter Development Programme,” said Phakamisa George ECDC, Senior for Export Promotion.

4 Plaastoe! Uitgawe 22

SEEKING NEW HORIZONS: Nelson Mandela Bay Business Chamber’s Operations Manager Prince Matonsi (left) and ECDC’s Senior Manager for Export Promotion pictured with two companies enrolled on the Exporter Development Programme: Buzwebethu Textile Prints CEO Nobuzwe Mabona and SOGA Organic Admin and Logistics Manager Diana Hannah.

The companies that will form part of the programme will come from different regions in the province. Due to the strength of the Nelson Mandela Bay Metropolitan on exports, the Nelson Mandela Bay Business Chamber will assist with programme implementation.

The programme entails a combination of interventions aimed at improving the export readiness of the firms and this includes modular training by an accredited service provider as well as mentorship with firms in the Bay that are currently exporting. “The Business Chamber is excited to partner with the Eastern Cape Exporters for providing valuable practical exposure to the emerging exporters” said Nomkhita Mona.

The companies will participate in the programme for a period of a year and thereafter an evaluation will be made on the impact of the programme.

Some of the companies that have been enrolled include: Buzwebethu Textile Prints manufactures creatively designed and company textiles.

Flat Foot Engineering is a company involved in industrial air-conditioning, steam and boilers, generators and fire protection RV Footwear is a manufacturer creating a full range of ladies’, men’s and children’s slippers, sandals and school shoes.

IKIM Solutions – a water treatment chemical manufacturing and trading business SOGA Organic (Pty) Limited was formed in 2005, and the SOGA juice factory was started 2012 and is a certified organic citrus juice processing plant.

Budget Office Furniture is a leading manufacturer of office and school furniture.

Fred Footwear is a 100% black-owned company with a UK trained fashion designer involved in the fashion and footwear industry for 40 years.

Nceduluntu Wesley Community Project is a community programme focussed on agricultural produce and mohair products.

La Mohair produces Mohair products.

SA Canvas manufactures custom-made PVC and canvas.

Celebrating

World Wildlife Day

with a South African twist In 2013 the United Nations General Assembly (UNGA) proclaimed 03 March as World Wildlife Day to globally celebrate and create awareness of the world’s wild animals and plants. Wildlife Ranching South Africa (WRSA), who nationally and internationally represent the wildlife industry, wants to expand this event and give it a South Africa twist. We want to focus on the successes and celebrate the victories achieved as a nation over the years.

The history of South Africa’s wildlife and where we are today In the 1600s an abundance of wildlife were around, animals could freely roam around with little to no threat to their natural habitat. Large herds of many wildlife species in South Africa (and Africa) including the lion, leopard and buffalo roamed in areas where we today have towns and cities. Agricultural development and growth, urbanisation, war and rinderpest contributed to and eventually led to more wildlife and its habitat being destroyed. Our once abundant wildlife became

under extreme threat, which resulted in the extinction of species including the bluebuck, which is believed to have become extinct by the beginning of the 18th century, and the quagga in the 1870s.

In the 1800s the Kruger National Park and various other parks were established to protect and somehow award a guaranteed natural environment for animals to roam.

In the beginning of the 1900s wildlife only flourished in specially protected areas and parks.

Today, we have more wildlife in South Africa than at any time in the previous 100 years, as found in a study done by EWT (Endangered Wildlife Trust).

With about 9000 private game ranches across the country, private land has roughly three times more wildlife than national and provincial parks. It is estimated that 20.5 hectares of marginal land were Plaastoe! Edition 22 5

converted to productive land, equating to 16.8% of South Africa’s land mass.

The success that we celebrate today can mainly be awarded to South Africa’s unique conservation model, which is based on private ownership of land and game and sustainable use principles.

Wildlife gained value through regulated hunting and trade in live animals and its products, which led to significant growth in wildlife populations in South Africa.

Saving wildlife from extinction South Africa’s wildlife conservation model on private land is acknowledged for saving some species from extinction, including rhinos, bontebok, black wildebeest and cape mountain zebra.

In the 1930s only about 400 of the Cape mountain zebras were left in South Africa, with one of its subspecies already extinct. Farmers and conservation

6 Plaastoe! Uitgawe 22

agencies came together to build a sustainable and protected future for these animals. Sustainable breeding practices were put in place and in 1937 when the Mountain Zebra National Park in the Eastern Cape opened, private game ranchers were able to supply the park and other protected areas with healthy, strong cape mountain zebras.

In the 1970s the Cape mountain zebra numbers increased drastically and processes were put in place to move these animals back to their natural habitats to ensure long-term sustainability.

A recent study done by Dr Hrabar shows that there are currently about 5000 of these species in South Africa.

In remembrance of how far we have come as a nation and World Wildlife Day, let us celebrate the large variation of wildlife species in South Africa and the beauty of the abundance of wildlife in our country.

Together, WRSA and its members are committed private wildlife ranchers that work to build an inclusive and sustainable wildlife industry leaving a lasting legacy for future generations to enjoy this unique renewable natural resource.

CALENDAR

Wie, wat, waar … en hoekom nie?

CHEESE AND WINE FEST 2018 27 to 29 April Sandringham, Stellenbosch Visitors to the 17th South African Cheese Festival can once again expect a truly unique experience of cheese and much more. Come taste a dazzling variety of cheeses, pair your favourites with wine and the finest local produce, and relax with family and friends. The awardwinning SA Cheese Festival, the biggest outdoor culinary event, takes place over three days from Friday, 27 April (Freedom Day) to Sunday, 29 April 2018 at Sandringham, home of the #SACheeseFest. Entertainment includes outstanding music, presentations by celebrity chefs and artisan cheese makers, as well as fun activities for kids and teens such as a cheese carving competition.

Tickets are available at Computicket (online and in Shoprite and Checkers stores) at R180 per person per day. Senior citizens pay R120 and children from 2 to 13 years pay R20. No tickets will be sold at the gates. The festival times are from 10:00 to 18:00 daily. Sandringham is located next to the N1, Stellenbosch turn-off (exit 39), between Cape Town and Paarl.

Join the conversation on Facebook, Twitter and Instagram or subscribe to our newsletter to keep abreast of the latest news. For more information contact Agri-Expo tel 021 975 4440 or admin@ agriexpo.co.za.

RAND SHOW 30 March to 8 April 2018 Nasrec From humble beginnings in 1894 the Rand Show continues to be one of the most popular consumer events on the annual calendar. The Rand Show caters for the entire family and categories include fashion, wellness, outdoor living, science and technology, government departments, trends, design and home living.

Tickets: As an incentive to ensure you find your perfect pair of running shoes Totalsports are offering a R50.00 discount on a R500.00 purchase to the first 5 000 Rand Show visitors who purchase their entry tickets from Computicket during March.

Adults: R150 per person ( R130.00 per person if prepurchases through Computicket prior to arriving at the venue. Teens (13-16 years) and pensioners over 65: R50 per person; Children (6-12 years): R20 per person; Children (under 6 years): no charge MIDWEEK SPECIAL, valid for Tuesday 3, Wednesday 4 and Thurday 5 April 2018 only Adults: R80 per person; Teens (13-16 years) and pensioners over 65: R30 per person; Children (6-12 years): R10 per person; Children (under 6 years): no charge

AFRIKABURN 23-29 April Tankwa Karoo AfrikaBurn is the spectacular result of the creative expression of participants who gather once a year in the Tankwa Karoo to create a temporary city of art, theme camps, costume, music and performance!

Tickets at https://www.afrikaburn.com/the-event/tickets#5 Plaastoe! Edition 22 7

KLEIN KAROO NASIONALE KUSTEFEES 29 Maart tot 4 April As die Klein Karoo Nasionale Kunstefee (KKNK) na die dorp toe kom, verander die rustige Oudsthoorn in die Klein Karoo, in een groot straatfees. Die strate is skielik vol kosstalletjies, kunsgallerye swaai hulle deure wyd oop, klaskamers verander in kunssentrums en al die sale word omskep in amfiteaters. Kunsliefhebbers en diegene op soek na pret kom in hul duisende saam na die moeder van alle Suid-Afrikaanse kunstefeeste. Besoekers kan reken op ’n uitsonderlike program musiek, teater en vermaak, heerlike kos en wyn, ’n vriendelike en gemoedelike atmosfeer en sommer nog baie meer.

044 203 8600 info@kunste.co.za www.kknk.co.za

STELLENBOSCH OYSTER AND BUBBLY FESTIVAL 14 and 15 April Antique Tractor Farm R304 Koelenhof Stellenbosch Ticket sales are now live for the Stellenbosch Oyster and Bubbly festival 2018! Get yours soon and make sure you don’t miss our lovely event this year as many did last year.

These tickets are R495 per person and not available online, so to book your table for six, contact the organisers on 084 522 5223. preventssa@gmail.com

GAINT PUMPKIN FESTIVAL 23 and 24 March Heidelberg Showgrounds, just 275 km from Cape Town The Giant Pumpkin Festival in Heidelberg, Western Cape, has been happening for the past six years and keeps increasing in popularity. In 2016 a Mountain Bike Race was added and because of its success – we are repeating this in 2018 – Bigger and Better! http://www.pumpkinfestival.co.za/

THE AUTUMN GARDEN SHOW 20 to 22 April The Herb Farm, 264 Summit Rd (R562), Bridle Park, Midrand, Johannesburg The Autumn Garden Show at The Herb Farm sees guests wandering around the exclusive herb garden, a place filled with plants arranged in spirals, formal beds with statues and fountains, roses in rounds and flowering gems lining the pathways.

Time: 9:00 to 13:00; Cost: R65 | U12s & pensioners R45; Tel: 033 345 6274; Email: info@thegardenshow.co.za; Website: gardenshow.co.za; Facebook: TheGardenShow; Twitter: GardenShowPMB

BATHURST AGRICULTURAL SHOW 6 to 8 April Described by the Land Bank as “the best and only agricultural show in the Eastern Cape”, about 200 standholders and 20 000 visitors celebrate all things farming in a festival of competitions, exhibitions and demonstrations.

Described by the Land Bank as “the best and only agricultural show in the Eastern Cape”, about 200 standholders and 20 000 visitors celebrate all things farming in a festival of competitions, exhibitions and demonstrations http://www.bathurstshow.co.za/

8 Plaastoe! Uitgawe 22

Lin-Mari en Pikkie Sandenbergh Prieska

OOGAPPEL

Amanda van Blerk Clarens

Amanda Muller

Phillip-Adrianna Theunissen

Amanda van Blerk Clarens Plaastoe! Edition 22 9

AGRICULTURE

Gr ab Bel the o v Co ed un try ?

ER

AU

L RE

L BY

CA

D

RB BA LE

In December 2017, the 54th national conference of the African National Congress (NC) resolved to amend the Constitution to allow for the expropriation of land without compensation.

However, this amendment was accepted with the condition that it does not negatively affect the agricultural sector, food security, economic growth and job creation.

10 Plaastoe! Uitgawe 22

Plaastoe! Edition 22 11

According to Enoch Godongwana, chair of the ANC’s economic transformation committee, “The final conclusion that we agreed is that the national executive committee will initiate some amendments in the constitution’s section 25 to achieve expropriation without compensation.”

“For that to happen it must be sustainable,” said Godongwana.

According to Enoch Godongwana, chair of the ANC’s economic transformation committee, “The final conclusion that we agreed is that the national executive committee will initiate some amendments in the constitution’s section 25 to achieve expropriation without compensation.”

“For that to happen it must be sustainable,” said Godongwana.

12 Plaastoe! Uitgawe 22

T

he ANC’s conference declaration reads: “[The] conference resolved that the ANC should, as a matter of policy, pursue expropriation of land without compensation. This should be pursued without destabilising the agricultural sector, without endangering food security in our country and without undermining economic growth and job creation.”

16 February 2018: State of the Nation Speech On 16 March 2018, Mr Cyril Ramaphosa, President of South Africa, delivered his State of the Nation address and announced that “expropriation without compensation should be implemented in a way that increases agricultural production, improves food security.”

“In celebrating the centenary of Nelson Mandela, we are not merely honouring the past, we are building the future. We are continuing the long walk he began, to build a society in which all may be free, in which all may be equal before the law and in which all may share in the wealth of our land and have a better life. We are building a country where a person’s prospects are determined by their own initiative and hard work, and not by the colour Plaastoe! Edition 22 13

of their skin, place of birth, gender, language or income of their parents… As we clear our minds of all negativity, we should reaffirm our belief that South Africa belongs to all who live in it. For though we are a diverse people, we are one nation. There are 57 million of us, each with different histories, languages, cultures, experiences, views and interests. Yet we are bound together by a common destiny…

Agriculture presents one of the greatest opportunities to significantly grow our economy and create jobs. Agriculture made the largest contribution, by a significant margin, to the improved growth of our economy in the second and third quarters of 2017.

This year, we will take decisive action to realise the enormous economic potential of agriculture.

We will accelerate our land redistribution programme not only to redress a grave historical injustice, but also to bring more producers into the agricultural sector and to make more land available for cultivation. We will pursue a comprehensive approach that makes effective use of all the mechanisms at our disposal. Guided by the resolutions of the 54th National Conference of the governing party, this approach will include the expropriation of land without compensation. We are determined that expropriation without compensation should be implemented in a way that increases agricultural production, improves food security and ensure that the land is returned to those from whom it was taken under colonialism and apartheid. Government will undertake a process of consultation to determine the modalities of the implementation of this resolution.”

20 February 2018: Reply by President Cyril Ramaphosa to the debate on the State of the Nation Address On the 20th of March President Ramaphosa, in his reply to the debate on the State of the Nation address, confirmed government’s commitment to implement land expropriation “in a way that promotes agricultural production, improves food security, advances rural development, reduces poverty and strengthens our economy.”

“We need to interrogate the statement that the expropriation of land without compensation is incompatible with a growing, flourishing economy.

We need to respond to the view that what we propose represents a violation of the spirit and intent of our democratic Constitution.

There are few in our country who would contest the fact that dispossession of black South Africans of their land contributed fundamentally to the impoverishment and disempowerment of the majority of our people….

The expropriation of land without compensation is envisaged as one of the measures that we will 14 Plaastoe! Uitgawe 22

use to accelerate the redistribution of land to black South Africans.”

We will need to determine, collectively, how we can implement this measure in a way that promotes agricultural production, improves food security, advances rural development, reduces poverty and strengthens our economy.

“For it to serve this purpose, we will need to locate this measure within a broad and comprehensive land redistribution and agricultural development programme…

In dealing with this complex matter, we will not make the mistakes that others have made.

We will not allow smash and grab interventions.

We will handle this matter in the same way we have handled all difficult issues our country has had to handle. We will always seek to do what is in the interests of our people…. No-one is saying that land must be taken away from our people. Rather it is how can we make sure that our people have equitable access to land and security of tenure.

We must see this process of accelerated land redistribution as an opportunity and not as a threat. We must see it as an opportunity to free all of us from the bitterness and pain of the past.”

27 February 2018: EFF’s motion in parliament On 27 March 2018, EFF leader Julius Malema tabled a motion in the National Assembly to amend the Constitution to clear the way for the expropriation of land without compensation.

The ANC proposed an amendment to the motion, which was adopted: “notes that in his State of the Nation Address, President Cyril Ramaphosa, made a commitment that the government “would continue the land reform programme which entails expropriation of land without compensation, making use of all mechanisms at the disposal of the state, implemented in a manner that increases agricultural production, improves food security and ensures that the land is returned to those from whom it was taken under colonialism and apartheid and undertake a process of consultation to determine the modalities of the governing party resolution.”

The amended motion was supported by the ANC and some of the smaller parties, and adopted with a vote of 241 in support, with 83 against. Parties who did not support the motion were the Democratic Alliance (DA), Congress of the People (COPE), the Freedom Front Plus, and the African Christian Democratic Party (ACDP).

The matter has been referred to the Constitutional Review Committee which must report back to Parliament by August 30.

Who does the land belong to?

o-ownership; 883589

CBOs; 3549489 Trusts; 29291857

Land ownership in hectares

Individual land ownership by race Indian 5%

Other 3%

Co-own 1%

Coloured 15%

State; 20267148

African 4% White 72%

Individuals; 37078289

Companies; 23199904

Co-ownership; 883589

CBOs; 3549489 Trusts; 29291857

Individual land ownership by race Indian 5%

Other 3%

Co-own 1%

Coloured 15% African 4%

Plaastoe! Edition 22 15

Individual land ownership by gender Other 14%

Male

Male 52%

Female Other

Female 34%

How to change the Constitution: expropriation without compensation Section 25(2) of the Constitution states that property may be expropriated only in terms of law of general application for a public purpose or in the public interest; and subject to compensation, the amount of which and the time and manner of payment of which have either been agreed to by those affected or decided or approved by a court.

Section 25(3) states that the amount of compensation and time and manner of payment must be ‘just and equitable’, reflecting an ‘equitable balance between the public interest and the interests of those affected’: ‘having regard to all relevant circumstances, including the current use of the property; the history of the acquisition and

16 Plaastoe! Uitgawe 22

use of the property; the market value of the property; the extent of direct state investment and subsidy in the acquisition and beneficial capital improvement of the property; and the purpose of the expropriation.’

According to Constitutional law expert Prof Pierre De Vos: “To allow for no compensation to be paid, or to oust the jurisdiction of the court to have a final say on the expropriation would require an amendment of various parts of section 25 of the Constitution. Section 74 of the Constitution prescribes the procedures that must be followed to amend the Constitution – including the property clause contained in section 25.

To pass an amendment to section 25 of the Bill of Rights (which does not indirectly amend section 1 if the Constitution by abolishing the Rule of Law) would require a supporting vote of at least two thirds of the total number of members of the National Assembly (NA) (267 votes). Additionally, it would require the

support of 6 of the 9 provincial delegations of the National Council of Provinces (NCOP) to pass such an amendment.”

The Constitution also imposes other procedural requirements that must be followed by the legislature when amending the Constitution, including extensive consultation.

Section 74(5) states that at least 30 days before a bill amending the Constitution is introduced in Parliament, particulars of the proposed amendment must be published in the national Government Gazette for public comment. These particulars of the amendments must also be shared with all the provincial legislatures for their input.

When a bill amending the Constitution is introduced, the person or committee introducing the Bill must submit any written comments received from the public and the provincial legislatures to the Speaker for tabling in the National Assembly and National Council of Provinces (NCOP).

Prof. Pierre de Vos writes: “But this would not be the end of the consultation process. We know from the Constitutional Court judgment in Doctors for Life International v Speaker of the National Assembly and Others that the NA and the NCOP in any event has a duty in terms of sections 59 and 72 of the Constitution to take reasonable steps to facilitate public involvement in the law-making process.

In cases of important or controversial legislation (which an amendment to the property clause would obviously be) this has been interpreted to mean, at the very least, that the public should be given the opportunity to make written submissions and should be invited to make oral submissions to the NA and/or the NCOP. These written and oral submissions would be able to comment, critique or offer improvements on the wording of the Bill.

The Constitutional Court stated in Doctors for Life that such participation was important because ours is not only a representative democracy but also a participatory democracy.” As former Chief Justice Ngcobo explains: ‘The participation by the public on a continuous basis provides vitality to the functioning of representative democracy. It encourages citizens of the country to be actively involved in public affairs, identify themselves with the institutions of government and become familiar with the laws as they are made. It enhances the civic dignity of those who participate by enabling their voices to be heard and taken account of. It promotes a spirit of democratic and pluralistic accommodation

calculated to produce laws that are likely to be widely accepted and effective in practice. It strengthens the legitimacy of legislation in the eyes of the people.

Finally, because of its open and public character it acts as a counterweight to secret lobbying and influence peddling. Participatory democracy is of special importance to those who are relatively disempowered in a country like ours where great disparities of wealth and influence exist.’

“After the consultation process, first the NA and then the NCOP would have to pass the amendments with the requisite majorities as I noted above. But in terms of section 74(7) a Bill amending the Constitution may not be put to the vote in the NA within 30 days of its introduction or tabling in the NA.”

Opinion: Five perspectives THERE IS A WAY TO EXPROPRIATE WHILE PROTECTING PROPERTY RIGHTS

Carol Paton (Business Day)

Land expropriation without compensation is not a Gordian knot. It can be solved. In the past few days, as the ANC and the EFF joined forces to agree to amend the Constitution, panic has surged through the country, with the end of food production, capitalism and the world as we know it being predicted.

But it is possible for expropriation without compensation to co-exist with property and ownership rights. This is how.

Read the full article here COULD BANKS BE THE BIGGEST LOSERS IN EXPROPRIATION WITHOUT COMPENSATION?

Yolandi Groenewald (Fin24)

Banks could be some of the biggest losers if expropriation of farms without compensation takes place, with clients potentially defaulting on property loans can no longer afford to service because they no longer have land.

Read the full article here MOVE TOWARDS LAND EXPROPRIATION COULD HAVE UNINTENDED RESULTS, WARN FARM BODIES

Carin Smith (FIN24)

The erosion of property rights in South Africa will create uncertainty and inevitably divert potential investment away from the country’s agricultural sector, the Agricultural Business Chamber said on Wednesday.

Read the full article here

Plaastoe! Edition 22 17

LAND SEIZURES ARE COMPLEX, COSTLY AND UNWISE — JUST ASK ZIMBABWE

Johann Kirsten and Wandile Sihlobo (Business Day)

Someone, somewhere, pays the price for expropriation without compensation — often it is the entire country.

If the government seizes private property for free, someone somewhere within the economy will have to pay, whether directly through the loss of current and future on-farm job opportunities, or export revenues, or through protracted economic decline that will erode the purchasing power of money, or losses in pensions and savings, or deindustrialisation that will destroy future economic growth and off-farm job opportunities for the current generation.

Read the full article here EXPROPRIATION WITHOUT COMPENSATION IS UNNECESSARY, AND WILL LEAD TO TEARS

Ivo Vegter (Daily Maverick)

There are numerous reasons why expropriation without compensation is neither justified, nor likely to lead to good outcomes for ordinary South Africans, black and white. Amending the Constitution will set a perilous precedent and grant government a monstrous new power.

Of course, politicians will tell you that they only intend to use their new free expropriation power for

18 Plaastoe! Uitgawe 22

good. They will use it with restraint, in cases where just land restitution claims cannot otherwise be settled.

But power corrupts. This is not a power that should be entrusted to any government, under any circumstances, because it can and will be abused. … Amending the Bill of Rights is a Pandora’s jar we really do not want to open.

Read the full article here LAND EXPROPRIATION WITHOUT COMPENSATION: WHAT DOES IT MEAN? Ruth Hall (News24)

What played out in Parliament was historic: the ANC and the Economic Freedom Fighters (EFF) joined forces and called for the expropriation of land without compensation. The motion called into question the constitutional settlement and provoked both triumphal delight and defensive anxiety as South Africans revert to polarised positions on land and property.

Now there is an opportunity to open up a wider debate about land rights and economic justice. The Constitutional Review Committee will have to seize on its mandate and broaden the debate across society.

Hall is a professor at the Institute for Poverty, Land and Agrarian Studies at the University of the Western Cape Read the full article here

In summary It is clear that the land debacle is one that will not, and can not, be resolved without extensive public, private and political participation. It seems that all the parties concerned are clamouring to put a stake in the ground for their own benefit, to the detriment of other groups. If ever there was a time that South Africans have to stand together, and forget about their own personal interests, that time is now. We need to distribute the wealth (including land and other resources) of our country more widely to enable a bigger part of the population to contribute to the economy. So that we as a nation can become more productive. For the benefit of us all. So the question that we all should ask is not what will I lose, but what can we all gain? And how can we do this in a way that is fair to us all.

Plaastoe! Edition 22 19

DORPSFOKUS

1 Koebaai piesangs. Sien julle weer in Mosambiek.

2 Wye rye vir lekker werk.

20 Plaastoe! Uitgawe 22

1

2

Die piesang se dood is die makadamia se brood Deur HEIN EKSTEEN

“Jy het al my simpatie,” sê Ernst Schmidt, makadamiaboer in Mpumalanga, oor die telefoon ʼn week of wat voordat ons by hom in sy kantoor op die plaas stelling inneem vir ʼn gesels oor terminaal-aan-die-daal piesangs en die Krismisgeboorte van makadamias.

Plaastoe! Edition 22 21

3

ʼn Week voor hierdie empatiebetuiging, sit ek en Giselle saam met Wallie en Henriette Lange, mede-eienaars van die legendariese Tankwa Padstal, om Dingaan, ons minimalistiese plankiebraai, sakramente in die hand en kyk hoe ʼn homp Karan-biefstuk poliets bykans ʼn alchemiese gedaantewisseling ondergaan vanaf dooie vleis na sielsverkwikking.

“Wie gaan kyk en wie gaan eet?” sê-vra ʼn Bokveldboer smalend in die verbyloop.

“Kom kyk en leer,” beveel Wally aan. Maar die norsgat mik eerder vir die veiligheid van die kroeg om ʼn klompie dubbels deur die kraag te jaag.

“Ek het ʼn neef wat in Mpumalanga boer,” laat weet Wallie nadat ek vertel het van my en Giselle se volgende sending. Boerdery in daardie provinsie waar ons huidige adjunk-president klaarblyklik tot onlangs die tiranniese septer oor sterflinge geswaai het. “ ʼn Helse bright ou ...” (Nié die adjunk-president nie, maar ook nié omdat ek ons politieke leierskap se intellektuele vermoëns vir ʼn breukdeel van ʼn nanosekonde sou onderskat nie. Ons weet mos almal: ʼn boer maak ʼn plan, maar die speknekke het lankal reeds planne.)

“Ernst het begin as prokureur, toe begin boer en het al hoeveel boeke oor bome geskryf. En nou swot hy chemie en omskep sy piesangplaas in een vir makadamias. En hy kom elke jaar AfrikaBurn toe. ʼn Lekker ou.”

22 Plaastoe! Uitgawe 22

Wally pluk sy selfoon plotseling uit en wys ʼn foto van Ernst. Daar staan hy kaal bolyf (nogal benydenswaardig gefatsoeneer vir sy jare) met wit mansjette en ʼn bypassende kraagband kompleet met ʼn swart strikdas.

Ek is regverdigbaar skepties. Die boere waarmee ek oor die jare gesels het, lyk nie só nie. Ja, hulle dra nie meer almal two-tone hemde en kakiekortbroeke en enkelstewels nie. Deesdae, merendeels ontwerperskakie. Maar dié prentjie?

“Gaan ontmoet hom en leer.” Wally se vermaning jeens my bevooroordeeldheid.

En nou sit ons teenoor Ernst in sy ontwerperskakies en wonder wat hy bedoel het met hy is jammer vir ons omdat ons sy neef Wally ken.

“Ek spot sommer. Ek is mal oor Wally, maar hy is ʼn handvol.” Inderdaad. Jy kom nie maklik by die Padstal weg alvorens jy nie ʼn indrukwekkende verskeidenheid gebooie onbenepe verrinneweer het nie.

Nietemin.

“Ons plaas se naam is Avokado,” verduidelik Ernst.

“My oupa het kort ná die Tweede Wêreldoorlog hier deurgekom en daar het ʼn groot avokadoboom op die grond gestaan. Toe vernoem hy die plek na die vrug.”

Maar ons het sover nog nie ʼn enkele avokadopeerboom op die plaas gesien nie?

Ernst lag maklik. Diep uit sy six-pack.

“Ons het vir baie jare glad nie avokado’s gehad, en het vandag ook nie. So dis ʼn bietjie misleidend, maar dis die plaas se naam.”

Avokado is een van die eerste plase in hierdie gebied waaraan kaart en transport uitgereik is.

“Die oorspronklike plaas was seker tussen 4000 en 5000 hektaar. Maar die area waarop ons nou is, is omtrent 200. Ná die oorlog was hier egter baie plasies van vyf hektaar. Ek dink die grootste was so 50.”

Nadat die two-tones plek gemaak het vir ontwerperskakies en boere produsente geword het en grootwoorde en korporatiewe kantore by bloudraad en bobbejaanspênners oorgeneem het, het die denkende produsent horisontaal en vertikaal uitgebrei. Natuurlik so ook Ernst (moenie hom op sy AfrikaBurn-uitrustings takseer nie).

Hy lag. “Wanneer is genoeg ooit genoeg? Mense wil mos altyd meer hê. Daar was ʼn tyd toe hierdie area oortrek was met boere wat 15 tot 20 hektaar gehad het, maar daardie tyd is verby. Soos orals in die land. Die mense koop by en dit beteken jou bure word al minder.”

Tydens Ernst se skooldae was daar ʼn menigte kinders saam met hom op skool en elke kind se ouers het ʼn besigheid gehad.

“Nou kry jy nie meer nie. Ja, daar is mense wat vir ander werk, maar die groot hoeveelheid entrepreneurs kry jy nie meer nie. Met boerdery gaan dit dieselfde.

Gaan slaan na en kyk hoeveel boere daar 30 jaar gelede was. En hoeveel is daar vandag oor?”

Ekonomie van skaal bly ʼn roos vol dorings. Boere moet horisontaal uitbrei om kommersieel op die wittebroodsroosblare te kotiljons. Die gemeenskapsin

bloei egter uit waar dit in die dorings verstrengel spartel. Van Colesberg tot Arlington tot hier hoor jy dieselfde storie. Dertig jaar gelede was hier 50 families. Nou is daar vier oor. Nieteenstaande die feit dat die mindere van twee euwels steeds euwel is, is nasionale voedselproduksie seker belangriker as om oormôre saam met jou kleuterskoolmaats op Huis Herfsblaar se stoep te sit en kyk hoe die son vir oulaas ondergaan.

“Almal moet uitbrei, aangesien jou insetkoste effens styg, maar jou opbrengs skiet die hoogtes in.”

Ernst lag weer ʼn six-pack. “As jy met my bankbestuurder praat, sal jy hoor ek brei alle kante toe uit, dis horisontaal en vertikaal. Maar jy moet uitbrei.

Maak nie saak watter kant toe nie. Ons probeer egter eerder vertikaal uitbrei. Ons groot probleem bly maar die politieke onsekerheid. Daarom huur ons grond hier net om daardie risiko te verskans. Dan is ons ook in gesprek met grondeisers wat grond gekry het wat nou tot niet gaan. En jy kan die minister aanhaal en hy sê 90 persent van alle opgeëiste grond is ʼn flater. Jong, as jy vandag grond koop, bly jy immer bekommerd wanneer die rooibaadjies voor jou hek kom toi-toi.”

Daarom het Ernst, soos baie Suid-Afrikaanse boere sy een oog op die buiteland. Om wydsbeen te boer.

Jy ontwikkel jou bedryf hier in die vaderland tot sy optimum en dan neem jy jou oorblywende eiertjies en verskans hulle in een van die buurlande.

“Ons begin nou ook met dinge in Mosambiek. Maar

3 Ernst en sy ontdoppingsfasiliteit. 4 Makadania, die nuwe landbougoud.

4 Plaastoe! Edition 22 23

5

5 Pestelensies op swart en wit. jy het ʼn daadwerklike aptyt vir uitbreiding nodig om hierdie paadjie te loop.”

Mosambiek beskik oor verskeie stelsels om grond te bekom. En elkeen het baie potensiaal om jou die kroon te laat span, maar eweneens om in ʼn turksvy te ontaard.

Volgens een van die stelsels nader jy ʼn plaaslike gemeenskap met die voorstel om in samewerking met die mense ʼn stuk grond te ontwikkel. ʼn Vennootskap waar hulle die grond beskikbaar stel en jy die infrastruktuur. En alles maak sin. Beide grond en arbeid is baie goedkoper.

“Maar daar is een baie groot risiko. Twee jaar later, nadat jy die grond ontwikkel het, implemente aangekoop en besproeiing aangelê het, kom lede van die gemeenskap, dis nou daai lede wat nie bevoordeel word nie, en wil nie aangaan nie. Nou sit jy met die sak vrot patats ... of, sal ek eerder sê piesangs.”

Die ander manier is om die regering te nader.

Aangesien grondeienaarskap nie in Mosambiek bestaan nie, ontvang voornemende buitelandse boere bloot die reg tot grond.

“Hulle noem dit ʼn Duat. En jy dien ʼn voorlegging in oor wat jy op die grond gaan doen. Buitelanders moet binne drie jaar bewys wat hulle gedoen het. Mosambiekers binne vyf jaar. Na jou proeftydperk, en jy kon bewys jy bring jou kant, kry jy ʼn Defnitivo (dis die permanente sertifikaat dat jy daar mag boer). Doen jou ding en jou besigheid loop klopdisselboom.”

Veral met die boer van piesangs.

24 Plaastoe! Uitgawe 22

“Met grond- en arbeidspryse hier teenoor dié van Mosambiek, sien ek nie ’n toekoms vir piesangs in Suid-Afrika nie.”

Behalwe natuurlik indien jy ʼn nismark, soos organiese piesangs het, verander dinge aansienlik.

“Maar, as jy kyk dat groot piesangboere hier 50 hektaar plant en in Mosambiek 200 hektaar, is al die syfers aan sy kant. Dit gesê, korrupsie moet in gedagte gehou word. Dis orals en daar is blykbaar boere wat in Mosambiek geld verloor het. Maar onthou altyd: daar is drie kante aan elke storie. My kant, jou kant en die waarheid.

Dus weet mens nooit wat eintlik gebeur het nie. Maar jy vat ʼn kans. Dis nie soos om in Amerika of Australië te gaan boer nie. Die beste bly maar om nie al jou eiers in dieselfde mandjie te hou nie. Soos ek gesê het: daar is natuurlik ook ʼn groot risiko in Suid-Afrika. Onthou eiendomsreg op grond is nie soos eiendomsreg op ʼn roerende bate nie. Dis bloot ʼn gebruiksreg. En daardie reg kan weggeneem word.”

Ernst voer aan dat makadamias nou in piesangs se kielwater vaar.

“Meestal omdat piesangs so arbeidsintensief is en arbeid duur word. En ons kan nie werklik met Mosambiek se piesangs kompeteer nie. SuidAfrikaanse boere maak nog geld, maar dit gaan ophou.”

Mosambiekse boere betaal minder as die helfte vir arbeid wat in Suid-Afrika betaal word. Boonop is grond in die buurland goedkoper en geskikter vir die verbouing van piesangs.

“Kyk, ʼn piesang werk op hitte-eenhede. Hoe meer hitte hy kry, hoe vinniger groei hy. Hy het nie ʼn seisoen nie, dus hoe warmer dit is, hoe vinniger kom die volgende tros. In Mosambiek hardloop hulle trostot-tros binne 10 tot 11 maande. Hier loop hy 13 tot 14 maande.”

As gevolg van al hierdie werklikhede omtrent piesangs haal Ernst sy piesangs uit en plant gemmer as voorloper tot sy eintlike produk. Makadamias.

“Gemmer bly maar ʼn groente. Een jaar is jy spyt jy het dit nié geplant nie, want niemand anders het óók nie.

Die volgende jaar is jy spyt jy het dit geplant, want almal het en dan is hulle niks werd nie. Jy ken mos daardie gesegde: As jy f*kk*ol het, moet jy dit teen ’n goeie prys verkoop!”

Gewilde wysheid laat weet gekruide woorde is niks meer as speserye wat sinne vanaf vaalpot tot ʼn fantasmagoriese dis opkikker. En gooi makadamias by daardie hutspot en jy sit weldra om Ouma van weleer se Sondagmiddagtafel.

Die eksponensieel-stygende aanvraag na makadamias is besig om die landboulandskap in die oostelike gedeeltes van Suid-Afrika te omvorm. Suikerriet in KwaZulu-Natal en piesangs in Mpumalanga word wortel en tak uitgeruk en met makadamiabome vervang.

Hierdie immergroen neutbome het gedurende die 1960’s sy eerste wortels ter plaatse geskiet en ontwikkel tans teen bykans 2000 hektaar per jaar.

En alhoewel ons met Australië kompeteer as top produsent ter wêreld, en in 2015 28 persent van die wêreldopbrengs gelewer het, vorm makadamias slegs een persent van internasionale neutproduksie.

Amandels, kasjoe- en okkerneute is die Groot Drie.

Volgens ʼn artikel in fin24: “South Africa’s [macadamia] output is likely to more than double by 2020, according to Alex Whyte, head of Europe, Middle East and Africa sales at the Green Farms Nut Company, which processes about 25% of the domestic crop. The country may harvest as much as 45 000 metric tons of nuts this year, according to the Southern African Macadamia Growers’ Association. About 95% of production is exported, with China, the US and Canada among the biggest buyers.

Besides an expansion in planting - farmers added 7.5 million new trees last year - yields are also improving as growing techniques improve.”

“Wat makadamias aantreklik maak, is die feit dat die bedryf, in vergelyking met piesangs, redelik arbeids­ ónintensief en robuus is. Byvoorbeeld met piesangs, as hy ryp is, moet jy hom oes. En as jy hom klaar afgehaal

het, is daar ʼn koue siklus wat jy moet volg. Kom jy dit nie na nie, gooi jy die goed weg. Met makadamias het jy ʼn baie groter oesvenster, soos wanneer daar stakings of een of ander oponthoud is. Hy is nie so afhanklik van infrastruktuur nie. Die produksiekoste is relatief laag en die waarde baie hoog. Hy kry nie maklik seer nie. En jy kan hom buiteland toe vlieg. Hy is waardevol genoeg.”

Ek en Giselle het dae gelede vier piepklein pakkies geroosterde makadamianeute ten duurste by ʼn straatsmous op Graskop gekoop. Met ons aankoms by die oornagplek by die Blyderivierspoelkloof was hulle opgeëet. Toegegee, ons het oorvreet, maar nie so erg nie.

“Alhoewel die verbouing en die skoonmaakproses van neute oor die algemeen relatief goedkoop is, bly neute duur. Ek weet nie hoekom nie, maar mense is net bereid om meer vir neute as vir byvoorbeeld piesangs te betaal. In die wêreldboomneutmark staan makadamias op omtrent twee persent. En dit sal lank neem voordat die mark versadig is. Boonop brei die Sjinese mark kwaai uit. Europa ook. Eintlik orals. Persoonlik glo ek ons is nog in ʼn vinnige groeistadium, maar die pryse gaan uiteindelik stabiliseer en afkom.”

Ek het 20 jaar gelede deur Australië geslentertoer en het by geleentheid omtrent ʼn lemoensak makadamia­ neute vir $2 gekoop. ʼn Luuksheid vir die pennielose rondloper, so het ek gedink. Dit was totdat ek my laaste vinger met ʼn driepondhamer platgeslaan het om by die neut uit te kom. Toe word die planeet se smaaklikste neut net te duur.

“Ten spyte van die feit dat ek daarmee boer, is dit vir my die lekkerste neut. Baie word in gebak gebruik. Van die gebreekte neute word botters en olies gemaak. Maar makadamias het ook sy beperkings. Hy soek redelike goeie en swaar grond. Gewoonlik groei hy onder ʼn canopy van bome. Indien jy hom op oop grond plant, moet jy hom afkoel. As dit oor 28°C gaan, moet jy hom besproei en daarom kan jy slegs ʼn baie kleiner area beplant.” Of natuurlik, hoe jou waterreg daaruit sien.”

Ons ry agter Ernst aan in sy Nissan Patrol en ek is verheug om te sien daar is een voertuig in die omte met ʼn gunstiger brandstofverbruik as onse liewe Dulcie (Hilux 6-silinder, 4-liter). Terloops, ek verdwaal onlangs van die radar af en Marlene, hierdie tydskrif se alomgeliefde en verdraagsame redakteur, is naarstiglik op soek na my. Gooi ek later die middag brandstof in met die maatskappykaart. En Marlene is dadelik op die foon na my toe. “Goed om te sien jy is terug in die bekende wêreld. Die een goeie ding omtrent Dulcie is jy het nie ’n tracker in die voertuig nodig nie. Want elke dag wanneer jy die bakkie volmaak en Plaastoe! tot broekskeurens toe verniel, weet ek ten minste waar jy is!”

In petroleum veritas.

Plaastoe! Edition 22 25

Nietemin, ons stap saam met Ernst tussen rye makadamiabome.

“Ons het die bome aanvanklik ses-by-vier geplant, dan haal ons die rye tussenin uit en dan trek ons by sesby-agt. En het ons noord-suid boorde wat son aan beide kante kry. Kyk, die bome raak mos groter en groter en as hy die dag groot is, soek jy meer ruimte om te kan werk.

Soos in die geval van alles wat met bome te make het, is jou snoeiwerk van kardinale belang.

“As jy hierdie boord net so los, sal al die takke naderhand aan mekaar raak. Dan groei dit bo toe en die takke onder vrek. En dit skep ʼn hele paar probleme. Die eerste is: waar spuit jy? Met ʼn gesnoeide boord kan jy onder om die boom beweeg en spuit. Om hoë produksie te kry, moet jy soveel moontlik takke aan die son blootstel. Net ná ons geoes het, snoei ons. As ʼn begin, snoei ons hom in ʼn piramide, omdat die bome geneig is om ʼn canopy te vorm. Die beginsels is: jy wil die boord toeganklik vir trekkers maak om te sprei en tweedens om genoeg lig by die hele boom te kry. Uiteindelik is hierdie soort boerdery niks anders as die bestuur van fotosintese nie.”

Die verdwene piesangs het tog denkstof nagelaat.

“Ons gebruik die planthormoon om piesangs mee ryp te maak en in makadamias se geval om hulle van die bome te laat afval. En dan tel jy hulle maklik op.”

Alvorens daar by die maklikoptelbare neut op die grond uitgekom word, moet die neut eers in die lewe geroep word.

“Hier in September kry die boom sy hoofblom en trek dan baie water. Dan is hierdie hele boord pienk.

Dit is ook wanneer jou eerste groot risiko inskop as jy nie genoeg water het nie. Dan in November kry hy sy tweede blom. Jy sal sien van die bome wat nie goed geblom het nie, blom nou vir die tweede keer. Dis nie ideaal om die tweede blom te kry nie, maar ʼn boer vat maar wat hy kan kry. En onthou net 0.3 persent van makadamiablomme word vrugte.

Die ander noemenswaardige risiko (is enige risiko vir die boer onnoemenswaardig?) is motte.

“Hier is motte wat ʼn eier in die neut broei en die wurm vreet die neut op. Dan kry jy kokosneutstinkbesies met ʼn monddeel wat dwarsdeur daardie harde dop vreet en op die makadamianeut voed. Dis ons grootste probleem.”

Ernst reken die insetkoste om nuwe boorde te vestig, beloop ongeveer tussen R55K en R120K. “Maar kyk, daar is maniere en maniere om ʼn boord te vestig. En ek nou 55 jaar oud en beplan nie om weer bome te plant nie. Hulle gaan langer as dit hier staan.

Daar kom egter, soos in die geval van lemoene, gereeld nuwe variëteite en dan is dit die moeite werd om te plant. So, mens weet nooit nie. Die afgelope drie jaar het ons droogte gehad, maar glo ons sal hierdie jaar 200 ton

DEKALB®-innovasie ontsluit jou potensiaal

ES

OU SUKS

PLANT J

DEKALB® saad bied die genetika en innovasie vir jou oes terwyl jy kan staatmaak op al die ondersteuning en kundige advies wat jy benodig. Maak staat op DEKALB® ^ die innovasieleier.

MAIZE II

MAIZE

uppe marketing A17559

Kontak ons op: 011 790-8200 of customercare.sa@monsanto.com Monsanto, DEKALB® Acceleron®, Roundup Ready® Maize 2 en YieldGard® Maize II is geregistreerde handelsmerke van Monsanto Technology LLC. Monsanto Suid-Afrika (Edms) Bpk, Posbus 69933, Bryanston, 2021.

www.dekalb.co.za @DEKALB_SA DEKALB SA

6

6 Ernst se makadamiakwekery waar mensehande in plaas van masjiene gebruik word. afhaal. Ons brei uit en soos die plaas hier staan, behoort hy uiteindelik 450 ton per jaar te lewer.”

En hier skop die ewige arbeidskoste in.

“Hier is boere wat meganies oes, maar ons doen dit nie. Hier is net te veel mense wat sonder werk sit. As ek môre 60 mense nodig het, dan staan hier 80. En meganies teenoor nie-meganies is die koste maar baie dieselfde. Siende dat dit so is, betaal ek eerder die mense en help hul families op die manier.”

Ernst is tot ʼn mate betrokke by die neute se verwerking, maar hou die leisels styf vas. Hy neem ons op ʼn toer van sy drogings- en ontdoppingsaanleg. Dit is net masjinerie en rollers en pype en vervoerbande waar jy kyk. En hierdie is die multi-talentvolle Ernst se eie ontwerp.

“Ons droog makadamias met ambiënte lug.

Bedoelende ons maak nie die lug warm nie. Sonder warm lug kry jy hom so ses of sewe persent droog (met betrekking tot die vogpersentasie van die neut).

Verwerkers droog hulle verder tot twee present. Dit is wat uitvoer vereis.”

Dit is egter die mate waartoe hy by verwerking betrokke gaan raak. Straks vir eers.

“Ons mik om ons neute tot twee persent te droog, maar nie verder as dit nie. Dis soos vervoer. Jy laat ʼn ander man wakkerlê en wonder oor waar sy trokke gaan staan en wat die drywers met hulle aanvang.”

Ons gaan eet by ʼn gewilde kuierplek op Hazyview.

Leonie, Ernst se wederhelf, sluit by ons aan. Ek bestel

die peri-peri hoendervlerkies. Giselle ʼn pikante slaai, aangesien ons reeds vir weke lank op ʼn vleisorgie is. My kos word neergesit. ʼn Berg vlerkies teen die prys van ʼn skamele miershoop. My oë rek en Ernst lag.

“Laat my na Mosambiek verlang.”

Die heimwee in sy blik. In Leonie s’n ook.

“Ons hou elke jaar vakansie in die Reserva de Maputo,” kleur Leonie die bekaflek prentjie in. “Aan die een kant het jy olifante wat daar hervestig word en aan die ander kant die see met sy vis.”

My en Giselle se koppe staan hoeka Mosambiek toe. ”Kom kuier by ons daar,” stel Ernst voor, terwyl die peri-peri sous teen my voorpote afloop.

Sommer net so? Sommer net so.

Met die skerp smaak van peri-peri op die lippe en bierskuim in die mondhoeke (ja, Giselle het nie net by slaai gehou nie. Haar verskoning: dit wou voorkom asof die berg hoender my baasraak en daarom het sy my gulhartig gehelp) sit ons af na Blyderivierboerdery buite Hazyview om met Pierre Malherbe oor avokado’s en sitrus te gaan gesels. Dit is ʼn puik voorbeeld van die korporatiewe plaas met sy netjiese lanings, gemerkte parkeerarea (onder afdakke) en kantoorgeboue. Ons kondig ons teenwoordigheid aan by ontvangs en ʼn atletiese man, in ontwerperskakies geklee, nooi ons na sy ewe manjifieke kantoor.

“Ek is die Operasionele Bestuurder,” stel hy hom voor.

En wat beteken dit, met betrekking tot boerdery, in suiwer Afrikaans?

Plaastoe! Edition 22 27

7

7 So lyk hy alvorens die vrug in Indië gaan nek uitsteek.

“Ek boer die plaas.”

Ek wonder lank reeds oor die vernuwing in landbouterminologie. Hoekom staan boere deesdae as produsente bekend? Omdat die koedoevelnewwies plek moes maak vir dock siders? Bloudraad en bekslaners en die voorsitplekke van die ou Isuzu vir kantore met reuse-lessenaars en rekenaars? Ouderwetse boerekennis vir Apps? Eertydse boere het nie pyp-in-die-mond op die stoep gesit en bloot in die niet getuur nie. Hulle het hul grond bekyk. Vandag sit hy agter die lessenaar en ontleed statistiek deur die drone versamel om die grond te ‘kyk’. Te verstane. Vooruitgang is die toekoms. Maar hoekom produsent? ʼn Vryersklong kon vanmelewe met trots getuig: My pa boer in die Hantam. En net daarmee kon hy die meisie in De Akker op Stellenbosch se knieë lam maak. Miskien wil meisies nie meer met boere trou nie? Oor die afgesonderdheid en onsekere toekoms.

Miskien soek ons ʼn werklikheidsreeks met die naam Produsent Soek ʼn Vrou?

“Dr Pieter Scholtz is Blyderivierboerdery se eienaar en het die grond in 1992 aangeskaf. Ons het aanvanklik klein begin met ʼn bietjie groente en oor die jare uitgebrei en hoofsaaklik sitrus begin plant en die laaste jare mango’s. Tans het ons so 240 hektaar mango’s en amper 500 hektaar sitrus. 240 hektaar mango’s is groot, aangesien mango’s oor die jare baie afgeskaal het met die grondeise en markte. En baie 28 Plaastoe! Uitgawe 22

van die klein mangoboere wat ʼn bydrae gelewer het, het weggeval.”

Pierre verduidelik mango’s verkies ʼn subtropiese klimaat met lugvog en baie dagligeenhede.

“Mango’s is baie gevoelig vir daglig en hier is genoeg.

Ons het lekker lang sonskyndae wat voordelig is vir die mango’s. En dit word ook nie so koud in die winter nie.

Alhoewel die mango in die winter koue nodig het vir die blom om te inisieer. As hy nie koue kry nie, maak hy eerder ʼn blaar in plaas van ʼn blom. En met die aarde wat warmer word, het ons nie meer die tradisionele koue van 15 jaar gelede nie. Daarom stres ons die boom met water.

Neem die water weg en dit werk dan amper soos die koue.

Maar dit word toenemend moeiliker om met mango’s te boer. Aan die ander kant sien ons hoe die bome aanpas, soos die natuur gewoonlik doen. Boonop skuif die seisoene. Waar ons gewoonlik eers middel-Desember begin het om die Tommy Atkins te oes, het dit na die einde van November verskuif.”

“Mango is nie so intensief soos byvoorbeeld sitrus nie. En wanneer die vrug redelik groot is in Oktober, sit ons ʼn sonskerm op om die vrug teen sonbrand te beskerm en maak ons seker die bome kry genoeg water.

Ons voer die vrugte uit en dan moet hulle eersteklas lyk.

Daarom boer ons asof ons alles gaan uitvoer.”

Wisselkoers speel natuurlik ʼn rol en so ook die algehele Suid-Afrikaanse mango-oes.

“Hoe groter die oes, hoe moeiliker word dit om jou vrugte te bemark. Ons het dus ons eie droogfasiliteit en droog maklik 30 persent van ons vrugte.”

Uitdagings en nogmaals uitdagings. En klimaats­ verandering speel ʼn toenemend groter rol.

“Ons is nie in ʼn tradisionele haelgebied nie, alhoewel ons gedurende die afgelope drie jaar hael gehad het.

Definitief klimaatsverandering. Ander skommelings is byvoorbeeld die El Nino-effek. Ons kry water uit die Blydepoortdam en dit is ʼn dam wat in normale jare vier tot vyf keer oorloop, maar met sy laagste punt tydens die droogte was die dam op 24 persent. Ons het egter nog water gehad, want hierdie is ʼn goeie reënvalgebied.”

Volgens Pierre is mango’s heelwat goedkoper as sitrus om te vestig en beloop so tussen R30K en R60K. “Vanaf jaar twee af kan jy al die eerste atjarmango’s oes. Die boompie moet natuurlik eers sterk genoeg wees om daai swaar vrugte te dra. Dus vanaf jaar drie kyk jy na volle produksie. Ons het hier bome wat teen jaar drie al 15 ton per hektaar gee.

En in Zanzibar is daar mangobome wat 200 jaar oud is.

As jy hom oppas, groei hy vir ewig. Alhoewel hier by ons is sy leeftyd so tussen 50 tot 60 jaar.”

Blyderivierboerdery voer hoofsaaklik uit na die Midde-Ooste, maar ook na Europa.

8 God’s Window en die newels van Hazyview.

“Ons het selfs onlangs ses palette mango’s na Indië gestuur om die mark te toets. En dit na ʼn land wat gemiddeld jaarliks 14 000 000 ton mango’s produseer.”

En dit is hier waar een van Blyderivierboerdery se nuwe kultivars kop uitsteek.

“Ons het ’n nuwe kultivar genaamd Shelley waaroor ons baie opgewonde is. Dit het ʼn baie mooi kleur en ʼn langer raklewe teenoor die Tommy wat nie juis een het nie. Jy moet hom vandag eet, want môre is hy pap. Met raklewe kan jy jou produk uitvoer.”

As verdere waardetoevoeging het die plaas droogfasiliteite met twee pakhuise. En doen hulle hul eie bemarking.

Maar is hier ruimte vir opkomende boere en ander vorms van bemagtiging?

“Ons is betrokke in ʼn joint venture met ʼn bemagtigingsgroep in die area. Ons huur grond by hulle en ander gedeeltes boer ons namens hulle. En dit gaan goed.”

Daar was tradisioneel baie kleiner en hoofsaaklik swart mangoboere wat baie bygedra het tot die binnelandse produksie.

“Van hulle is steeds aan die gang. Ander kon net nie oorleef nie en is uitgekoop. Daar is beslis plek vir opkomende mangoboere. Om met mango’s te boer is nie so intensief nie en met die regte vaardighede kan hulle dit maak.”

Ons maak ons laaste Mpumalanga-staning by Forever Resorts se Blyde Canyon. En ʼn staning in die ware sin van die woord. Sien, ons het onlangs vir Donsie aangeskaf. ʼn Boswa met amper alles wat oop en toe maak. Alhoewel sy lank in die tand is, kwalifiseer Donsie tog in die kamp-stratum, glamping. En met Mosambiek wat wag en die vis en garnale en krewe en ...

Ja, hierdie lewe is ʼn lied. En word nie deur Marilyn Manson gesing nie.

8 Plaastoe! Edition 22 29

AGRICULTURE

get more drop per crop DALE BARBER

‘Water availability is the single most important factor that limits agricultural production in South Africa. Furthermore, the situation is likely to become dire due to rapidly increasing demand from other sectors of the economy and climate change.’ World Wildlife Fund 30 Plaastoe! Uitgawe 22

The Water Situation As we all know, South Africa is a water-poor country with a critical scarcity of available water due to the following factors: ◆◆ Low levels of rainfall in relation to the world average ◆◆ High variability and levels of evaporation due to our hot climate ◆◆ Water pollution ◆◆ Floods and droughts ◆◆ Variable rainfall distribution characteristics of the highest rainfall falling on the coastal regions making water catchment a problem. ◆◆ The current infrastructure, however good, has reached a point of critical mass. We have been reliant on these old systems for so long that every drop of available water has already been allocated before it has even entered the system. ◆◆ Water demand on already overtaxed systems is increasing. This means that the water availability will continue to decrease as the water demand increases, putting us at the point where we are faced with water shortages on a daily basis. ◆◆ Water quality is another daunting factor in our truly sad water picture. This poor situation is exasperated by mining, industry, urban development,

and agriculture. Why agriculture? Poor farming practices have resulted in the silting of dams and the contamination of water by agro-chemicals. Also, decreased soil fertility and water quality due to salinisation caused by irrigation return feeds. ◆◆ Of our river ecosystems, 60 per cent are threatened, and 25 per cent of these are critically endangered.

Sixty-five per cent of our wetland ecosystems are threatened, and 45 per cent of these critically so. ◆◆ Inefficient use of our water resources: 37 per cent of municipal water is wasted as a result of poorly maintained and managed infrastructure, and in many irrigation schemes, water wastage can be as high as 60 per cent!

Only a third of South Africa receives adequate rainfall for crop production, and only a third of this has fertile soil. Thus, only 12 per cent of the country’s climatic soil conditions are suitable for the production of rainfed crops.

Plaastoe! Edition 22 31

Irrigation Design Criteria Bearing this in mind, these are some of the principles to bear in mind when looking at the design of an irrigation system:

Irrigation Design Criteria: Water Requirements AGRONOMIC CHARACTERISTICS

Three aspects have an influence on a plant’s water requirements. These are: climatic characteristics, soil characteristics and crop characteristics. These characteristics are the basic data required for the design of any irrigation system.

CLIMATIC CHARACTERISTICS

Most rainfall data are accurate and this can give the designer an indication of how much additional water a crop would require.

Temperature data must be looked at in conjunction with the crop and soil type to get an indication of irrigation frequencies required.

Wind can, and does, have an impact on sprinkler 32 Plaastoe! Uitgawe 22

systems and must be factored in when calculating the area of irrigation coverage.

Evapotranspiration will be influenced by all these factors. Evapotranspiration is the amount of water lost from the soil to the atmosphere by evaporation as well as the amount of water lost from the soil through transpiration. Transpiration is the actual water used by the plant.

Potential evapotranspiration is the maximum average rate of water used for plants in a given climate.

SOIL CHARACTERISTICS

Two soil characteristics that are of primary importance when designing an irrigation system are the infiltration rate and field capacity.

Infiltration rate is the amount of water that the soil can absorb in an hour, and is measured in millimetres per hour (mm/h). The infiltration characteristics of the soil depend on the density of the soil and the slope of the site. Sandy soils have a much higher infiltration rate than that of clay soils – the steeper the slope, the greater the potential for run-off. This thus also reduces the infiltration rate.

Field capacity refers to the volume of water a soil will hold after gravity has drained out all excess moisture,

and is measured in millimetres per metre squared (mm/m2 ). Field capacity varies widely from soil to soil depending on its’ composition and the organic content. For irrigation design the field capacity in the top three hundred millimetres of the soil is of primary importance as this is the root zone for most crops. Even though a soil has an average capacity of 6 – 75 mm, not all of this water is available to plants. In an average soil only about five to ten per cent of the water volume is available. Once a plant removes this water, it will wilt.

If this stress continues, permanent wilting point will be reached and the plant will die.

PLANT / CROP CHARACTERISTICS

The plant species to be irrigated must be evaluated to determine the amount of water required to sustain a healthy plant during the peak growing season. This water demand is measured by the evapotranspiration rate of the species, which varies from region to region.

The evapotranspiration rates for commercial crops can be obtained from the Department of Agriculture.

With the information we now have, we can begin to answer crucial design questions like: How fast can we apply water? This is determined by the infiltration rate of the soil.

How much water needs to be applied? This can be determined by the evapotranspiration rate of the plant species.

How often must water be applied? This depends on the field capacity of the soil and the percentage of available moisture.

Irrigation Design Criteria: Irrigation Method Selection of the irrigation method is the next step in the irrigation design process. Irrigation methods are guided by the following criteria: ◆◆ Crop selection ◆◆ The nature of the water supply which could be one of the following: a river, dam, water reservoir, tank, borehole, well-point, spring, or even a municipal water point. ◆◆ The amount of water available in kilolitres. ◆◆ The topography of the land to be irrigated. ◆◆ Budget ◆◆ Whether we prefer a fixed or moveable irrigation system ◆◆ The types of emitters to be used. ◆◆ Labour intensity Plaastoe! Edition 22 33

◆◆ Wetting pattern ◆◆ Farmer’s preference and nature of crop maintenance The above criteria can be looked at in two ways, namely selective and non-selective. By tabulating these accordingly, we can then choose the best system.

Irrigation Design Parameters BASIC HYDRAULICS

The flow of water in a closed system depends on the following: Pressure: Water pressure is the result of either the gravitational force exerted on a column of water or mechanical energy introduced into the system.

Mechanical pressure can be achieved by a pump constantly running to maintain the desired water pressure.

Hydropneumatic pressure is achieved by forcing water into an air-filled reservoir. This compresses the air and pressurises the system. This pressure will remain constant until the water is released. Once flow begins, the pressure will continue to drop.

Gravitational pressure is the force exerted by gravity on a column of water. This force will always be a consideration in any system.

Water pressure is measured in bar - a bar (b) is a metric measurement unit of pressure. One bar is equivalent to ten newtons (N) per cm².

VELOCITY

Velocity is a factor in both pressure and gravity systems.

PRESSURE LOSS

When water moves in a closed system the energy cau­ sing the water to move will be affected by the friction between the pipe and the water. The actual amount of pressure loss depends on the water volume, the pipe size, and the roughness of the pipe wall. This relationship is expressed as the frictional coefficient. Pressure loss to friction is a key consideration in the design of any system. The efficiency of the system is dependent on keeping the frictional coefficient in an acceptable range.

Irrigation Equipment Irrigation equipment can be broken down into six major parts: heads, valves, control devices, pipes, fittings, and pumps.

34 Plaastoe! Uitgawe 22

Irrigation heads are the components that distribute the water to the ground. They are classified by their purpose, performance and distribution pattern.

Purpose refers to the crop irrigated, and performance refers to the operational characteristics. Distribution describes the pattern of irrigation. There are various types of heads (or emitters) which include pop-up spray heads, rotary heads, impact drives, frictional drives, gear drives, water cannons, micro jets, and drippers.

An irrigation valve is a device that is used to control the flow of water in that system. There are three types of valves: namely manual flow control, remote control, and directional flow control valves. Manual valves are used in all systems to isolate portions of these systems for maintenance purposes. Remote control valves are used in automated systems to turn various stations on and off. These valves are controlled either hydraulically or electrically. Directional control valves prevent water from moving in the wrong direction within the system.

They also prevent portions of the system draining when pressure is removed from that system.

‘We need a Blue Revolution in agriculture that focuses on increasing productivity per unit of water- more crop per drop.’

Kofi Annan, UN Secretary General Control devices are simply clock devices used for operating remote control valves. Today the complexity of these systems has evolved and in instances become computerised, allowing for optimum time management and water scheduling.

There are two types of pipe used in most agricultural systems: high-pressure pipe as well as low-pressure pipe. All pipes have pressure ratings and we must ensure that the correct pipe is used dependent on the pressure required. When using a high-pressure pipe the outer diameter of the pipe is important, whilst in low-pressure pipe systems the inner diameter is of importance.

Agriculturally there are a wide variety of fittings available. These can be made of various materials such as plastic, PVC, brass, and mild galvanised steel. These are normally used to join pipes or change the direction of the piping in the system.

There are a few different types of pumps available in the market: centrifugal, turbine, and submer­ sible pumps.

We have now touched on all the relevant mechanisms required to develop and design an irrigation system.

Legislative Framework Unlike the old Water Act where the bulk of South Africa’s water resources were tied up in the hands of affluent property owners and thus not available to the greater majority of people, the new Water Act goes a far way to address these inequalities of water distribution and rights. The fundamental premise in the National Water Act is that water is a common asset, belonging to all the people in South Africa.

Government is the trustee of our water resources, and must ensure equitable distribution amongst all, whilst ensuring enough water is allocated to provide for basic human needs. The right to water is enshrined in the constitution, and is limited to providing for our basic needs. Further commercial uses and water allocation must be applied and paid for.

36 Plaastoe! Uitgawe 22

A New Approach to Irrigation Design About 1.3 million hectares of South Africa’s agricultural lands are irrigated. Irrigated agriculture is the largest single user of water in South Africa (60%) yet only contributes three per cent to South Africa’s Gross Domestic Product (GDP).

It is thus fundamentally important to start reevaluating the manner in which we design irrigation systems. In the past we selected a crop, and then manipulated every factor to ensure that that crop got the water it required for survival. This meant ensuring water demand by over-scheduling, and thus taxing our critically limited water resources. It is time we put the amount of water available first, and use this to guide our decisions in crop selection and subsequent irrigation design. Only then do I believe that we will truly have an efficient agricultural irrigation sector.

Sheltering your crops for a profitable future

PROTECTS YOUR CROP AGAINST DAMAGE CAUSED BY SEVERE WEATHER CONDITIONS

WE’VE GOT THEM COVERED! one must appreciate that to obtain best quality in fruit size and The future of shade net in the agriculturalwind, sector is hail growing sunburn, damage, birds & larger insects colour or vegetable size or flower size and stem length, the at an exciting pace. Many farmers have already made the quantity of blue and red light as well as the ratio of blue to red choice to erect large-scale shade net structures and are light must be manipulated by the grower. This process is done reaping the benefits from it. Growth and yield performance is by using SPECTRANET in different densities and colours or directly related to a plant’s environment and food source. In a combination thereof to absorb, reflect, transmit and diffuse the short-term, shade net structures boost farmers’ profits, by selected light wavelengths as required for specific plants. cutting costs and increasing their quality of yields. Over the Knittex commenced trading in 1964, and has since grown longer term, it may even contribute to the solution of feeding the to be an industry-leading manufacturer of high quality knitted world’s growing population. fabric that is durable and 100% recyclable. Our SpectraNet A well-constructed shade house can provide the grower with ALSO ASSISTS IN WATER CONSUMPTION EFFICIENCY BY REDUCING range gives producers the highest results and best return a protected microclimate, ideal for seedlings, vegetables, cut THE AMOUNT OF EVAPORATION FROM FREE WATER SURFACES on their investment. This is backed by years of research and flowers, pot plants, etc. In hot climates vegetables and cut Contact us on: +27 (0)11 692 1658 | www.knittex.co.za | clientliaison@knittex.co.za development to ensure that nets have a guaranteed lifespan flowers are grown under shade cloth to reduce heat and light of 10 years or more. Some other advantages of our nets are intensity. With the help of science, innovative light manipulation that our fabric does not unravel when cut. If the material is and UV management, photo-selective colour netting creates damaged, repair work can easily be done. Due to the flexibility, an environment that can be manipulated into optimal growing durability and lightweight of our fabric, it is easy to erect and conditions for crops to flourish in. Shade netting can also help benefit water efficiency as it reduces the amount of evaporation it is a very economical cover and it breathes, due to the open mesh configuration. from free water surfaces.

It is very important to note that there is no universal shade net The key is to provide the plant with the best quality of light, but what is meant by light quality? Photosynthesis is most efficiently to manipulate light. Each plant has its own unique requirement, and each region and crop has its own challenges. driven by blue and red light. Blue light with a wavelength range Speak to one of our Knittex specialists for the best advice for of 425 to 500 nm is particularly important for the initial stage of your shade netting needs. plant growth as well as during the blooming and fruit colouring process due to its higher energy level. Red light on the other hand with a wavelength range of 650 to 700 nm provides for Tel: 011 692 1658 or e-mail: clientliaison@knittex.co.za excellent plant growth and development due to its moderate or visit www.knittex.co.za energy level. In the production of fruit, vegetables or flowers

PROTECTS YOUR CROP AGAINST DAMAGE CAUSED BY SEVERE WEATHER CONDITIONS

WE’VE GOT THEM COVERED!

wind, sunburn, hail damage, birds & larger insects

ALSO ASSISTS IN WATER CONSUMPTION EFFICIENCY BY REDUCING THE AMOUNT OF EVAPORATION FROM FREE WATER SURFACES Contact us on: +27 (0)11 692 1658 | www.knittex.co.za | clientliaison@knittex.co.za

AGRICULTURE

Die afgelope paar jaar het veldbrande hoogty gevier in SuidAfrika. Duisende hektaar het in die slag gebly en boere het groot verliese gely. Dit blyk egter dat van hierdie brande nie net weens die droogte voorgekom het nie, maar dat opsetlike brandstigting moontlik die oorsaak kon wees.

Hoe effektief is ek verseker ten tyde van brande op my plaas?

CLIVÉ BURGER

Brits van den Berg, ’n kundige op die gebied van versekering, sê ongeag wat die oorsaak van ’n brand sou wees, die allerbelangrikste is dat boere op welke wyse ook al, teen brande verseker moet wees. Opsetlike brandstigting val in die kategorie van brande opsigself terwyl ander skade op lande onder oesversekering ressorteer. Sou eiendom of implemente deur opsetlike brandstigting vernietig wees, sal dit onder die gewone brandversekering val (mits die eienaar natuurlik verseker is).

V

an den Berg waarsku egter dat dit in sulke gevalle baie moeilik is om te bewys dat dit wel opsetlik beskadig of aan die brand gesteek is. Alvorens ’n saak nie deur die polisie ondersoek is en daar uitgewys kan word dat dit wel die geval is nie, sal só ’n eis nie sommer slaag nie.

Hy sê elke landbouversekeringspolis het gewoonlik gemeenregtelike aanspreeklikheid wat gepaardgaan 38 Plaastoe! Uitgawe 22

met die verspreiding van ’n brand. Baie boere neem dit egter nie uit nie. Indien enige skade voorkom, gestel in die geval waar ’n boer byvoorbeeld voorbrande gemaak het en op die een of ander wyse waai dit oor na ’n naburige plaas, sal die boer, op wie se plaas die brand begin het, se regtelike aanspreeklikheid bewys moet word, alvorens ’n eis sal realiseer.

Dit is egter van groot belang dat boere die inhoud van die Nasionale Veld- en Brandwet van 1998 verstaan en regulasies nakom. Landbouers word eerstens aangeraai om aan brandbestrydingsverenigings (BBV) te behoort.

Die meeste landbouverenigings het sulke BBV’s waar ’n brandplan in samewerking met die departement van bosbou opgestel en goedgekeur is.

Versekeraars is dit almal eens dat boere te alle tye moet verseker dat brandstroke en -bane in plek is. Dit is belangrik om die areas om pakhuise, buitegeboue en huise skoon te hou van brandmateriaal ten einde ’n brandgevaar te minimaliseer.

Versekeraars lê dikwels besoek af op plase om te verseker dat die boer aan die nodige vereistes voldoen en volgens die wet optree. Selfs wanneer ’n brand natuurlik ontstaan, is die verpligting steeds op die eienaar of huurder om te bewys dat daar geen onverantwoordelike optrede was nie en dat alle voorsorgmaatreëls in plek was.

In die geval, soos in Knysna verlede jaar waar talle besighede, plase, huise en ander eiendom afgebrand het, word sulke brandverliese onder gewone korttermynversekering gedek. Dit beteken dus dat indien iemand se huis of eiendom nie verseker was nie, daar ongelukkig geen eis sal wees nie.

Sou ’n boer byvoorbeeld vyf pakhuise op sy plaas hê en almal brand af, maar net drie daarvan is verseker, sal die versekeraars net vir drie uitbetaal, maak nie saak wat presies die oorsaak was nie. Dit benadruk dus weer die belangrikheid dat mense moet toesien dat hul eiendom behoorlik verseker is en kennis neem van enige uitsluitsels.

Weidingversekering word nie meer gedoen nie.

Moontlik omdat die risiko’s te hoog is. Wat lande betref, kan die oes verseker word, maar geen versekering vir wingerde, bome soos pekanneute of enige permanente

gewasse wat afbrand, is beskikbaar nie. Dit is dus van kardinale belang dat boere juis op hierdie punt daarop ag moet slaan, aangesien daar wel versekering is vir bogenoemde indien dit byvoorbeeld ryp- of haelskade sou kry, maar nie as dit afbrand nie.

Indien boere reg verseker is, kan eise ingedien word, maar dit is ook belangrik dat boere eiendom teen die korrekte vervangingswaarde verseker anders kan daar steeds groot verliese voorkom.

Die brandwet plaas ’n verantwoordelikheid op landelike bewoners om nie alleen hulself teen brandskade te beskerm nie, maar om ook om te sien na die belange van hul bure.

Indien hierdie wet oortree word, kan swaar boetes of selfs gevangenisstraf opgelê word.

Die bestryding van brande in landelike gebiede word dikwels bemoeilik deur damme wat leeg is weens droogte. Swak ekonomiese tye, veral in die landbou, het ook al talle boere genoop om finansieel te oorleef.

Dikwels staan versekering eerste in die ry as dit by besnoeiing kom. Verpligtinge om die ontstaan en Plaastoe! Edition 22 39

verspreiding van veldbrande te voorkom, asook om eiendomme omvattend teen brand te verseker, word dikwels versaak.

Die wet is baie duidelik oor brandstroke of -bane en die onus berus by die boer om te verseker dat dit wel in plek is in areas waar brande moontlik kan ontstaan en/ of na versprei.

Selfs indien grond deur iemand gehuur word, is daardie persoon wat die gebied bewoon, aanspreeklik.

Voorskrifte oor hoe brandstroke moet lyk, hoe groot dit moet wees, waar dit geleë moet wees en hoe dit in stand gehou moet word, word duidelik in die wet uiteengesit, aldus Juta Law, ’n regsfirma met kundigheid op die gebied van brande.

Die wet verduidelik ook wat in situasies gedoen moet word as ’n brand op ’n stuk grond ontstaan en die eienaar of bewoner daarvan afwesig is, of ’n mens in die bestryding van ’n brand private grond mag betree, wanneer ’n eis vir brandskade ingestel kan word en teen wie en in watter omstandighede ’n vuur aangesteek mag word en watter beheer daaroor uitgeoefen moet word.

Grondeienaars word gewaarsku dat die gebruik van brandweerdienste baie duur is, en dat ’n munisipaliteit, indien die diens wel gelewer sou kon word, die koste daarvan van die grondeienaar kan verhaal. Aangesien munisipaliteite, wat wel branddienste in plek het, se vermoëns om brande effektief te bestry, beperk is, berus die verantwoordelikheid grootliks op die landbewoners of -eienaars om self te voorkom dat veldbrande op hul eiendom ontstaan of daarvandaan versprei. Al sou eienaars verseker wees teen brande op hul eiendom of indien brande van hul eiendom versprei het, kan versekering in sekere omstandighede nie uitbetaal word as die bepalings van die wet nie ook nagekom is nie.

Die wet is egter nie baie duidelik oor watter tipe toerusting boere moet hê in die geval van brande nie. Die wet sê net dat dit toerusting moet wees wat redelikerwys in die omstandighede nodig is. Wat is dus redelik? Mens sou kon dink aan brandslaansakke, ’n sleepwaentjie met ’n watertenk wat agter ’n bakkie of trekker gehaak kan word asook ’n kragpunt vir ’n pomp wat water kan spuit. Dit is egter moontlik dat regulasies in die toekoms afgekondig kan word wat sal spesifiseer watter toerusting ’n grondeienaar moet hê.

Dikwels gebeur dit dat twee bure koppe stamp oor brande wat op die een se plaas ontstaan het (dikwels weens die brand van lande) en dan na ’n naburige plaas versprei. Die vraag kan nou gevra word wat die posisie van die boere sal wees as die een aan ’n brandbeskermingsvereniging behoort en die ander een nie. Hier word gepraat van gemeenregtelike aanspreeklikheid.

40 Plaastoe! Uitgawe 22

Luidens ’n voorlegging oor veldbrande wat gedoen is op ’n vergadering van ’n boerevereniging in die Noord-Kaap, bepaal artikel 34 van die Wet dat indien ’n persoon in ’n siviele eis aanspreeklik gehou word vir skade weens nalatigheid as gevolg van ’n veldbrand wat deur die verweerder (persoon wat gedagvaar word) veroorsaak is, of begin het of versprei het van grond wat deur die verweerder besit word, daar ’n vermoede van nalatigheid teen hom sal geld, indien hy nie lid is van ’n brandbeskermingsvereniging in die gebied waar die brand voorgekom het nie.

Dit beteken dat daar ’n omgekeerde bewyslas in die hof sal wees, in die sin dat die persoon wat aanspreeklik gehou word (gedagvaar word) die bewyslas sal dra om sy onskuld te bewys, hetsy ten aansien van die stigting van die brand, of ten opsigte van die verspreiding daarvan vanaf sy plaas na die eiser se plaas.

Hierdie omgekeerde bewyslas (vermoede van nalatigheid) geld net indien die verweerder nie ’n lid van ’n plaaslike brandbeskermingsvereniging is nie.

Indien hy wel ’n lid van ’n geregistreerde BBV is, sal die eiser die bewyslas dra om nalatigheid aan die verweerder se kant te bewys, hetsy ten aansien van die stigting van die brand, of ten opsigte van die verspreiding daarvan na ander plase. Dit benadruk weer eens die belangrikheid daarvan dat boere by hul plaaslike BBV’s aansluit.

Wanneer eise ingestel word, geld die volgende prosedure: A ’n Bekwame assessor word aangestel om die oorsprong en die verspreiding van die brand te ondersoek asook om te bepaal of die versekerde en die eiser aan die vereistes van die brandwet voldoen het.

B Indien bevind sou word dat die streng nakoming van die wet nie ’n invloed sou hê op die ontstaan en die verspreiding van die brand nie, asook ten opsigte van die aanspreeklikheidsaspekte van die wet nie, sal ’n eis nie afgewys word as gevolg van nie-nakoming van die wet nie.

C Die onus om dit te bewys, berus by die versekerde en ’n omsigtige benadering sal gevolg word.

D Elke eis sal op sy eie meriete hanteer word.

In die geval van politieke onluste en dat ’n persoon se eiendom daartydens beskadig of vernietig word, kom Sasria ter sprake. Dit is staatsbeheerde versekering.

wat spesifiek bedoel is vir tye van politieke opstande/ besetting/onluste waar iemand se eiendom deur optoggangers of betogers beskadig of vernietig word.

Hoe word Suid-Afrikaanse boere deur die reg sowel as versekeringsmaatskappye beskerm indien brande op hul plase weens opsetlike brandstigting sou voorkom?

Volgens Van den Berg word Sasria-dekking apart uitgeneem, hetsy op eiendom of voertuie. ’n Paar jaar gelede het versekeraars egter Sasria-dekking by alle korttermynversekering begin insluit. Indien iemand se eiendom of voertuig beskadig sou word in ’n optog of gedurende onluste, sal dit nie ’n normale eis wees nie, maar wel ’n Sasria-eis. Dit is heeltemal apart van korttermynversekering en versekeraars betaal die premie maandeliks aan Sasria oor. Eise word dus by Sasria self ingedien en word deur hulle afgehandel.

Algemene riglyne vir die vestiging van brandstroke Alhoewel die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande 101 van 1998 stipuleer dat brandstroke gevestig moet word langs al die grense van jou eiendom, veral in areas waar daar ’n hoë brandgevaar heers, is dit nie altyd moontlik vanuit ’n finansiële oogpunt nie.

Dit is ook soms onprakties vanuit ’n tipografiese, toegangs- en omgewingsoogpunt.

Hier volg ’n paar riglyne wat Santam aan ons verskaf het oor die opstel van brandstroke: ◆◆ Trek voordeel uit natuurlike tipografie – maak seker jy gebruik die natuurlike afwaartse gradiënt wat brande volg. ◆◆ Brandstroke moet verkieslik gemaak word waar daar paaie is wat toegang vir brandweerwaens en brandbestrydingspersoneel verskaf. ◆◆ Maak gebruik van die natuurlike eienskappe van die landskap, byvoorbeeld plante wat nie maklik vlambaar is nie. ◆◆ Brandstroke moet so reguit moontlik wees. Enige draaie of swaaie of skerp hoeke gee ’n vuur kans om maklik daaroor te spring. ◆◆ Brandstroke wat deur masjinerie gemaak is, moet toeganklik wees vir vierwielaangedrewe voertuie en vragmotors ◆◆ Maak voorsiening vir plekke om te draai. Ten minste een ongeveer elke 200 meter. ◆◆ Anker jou brandstroke teen natuurlike elemente soos klipperige heuwels, riviere, buffersones wat brande se beweging sal stop aan die einde van die brandstrook.

Plaastoe! Edition 22 41

LIFE IN BALANCE

I met the Japanese author and researcher, a natural scientist, Dr Maseru Emoto in 2008, the same year I launched Life in Balance, South Africa’s first conscious-consumer, lifestyle publication. His research into the power of thought and its impact on water was astounding and prompted me to conduct an experiment that has since then been repeated many times by curious people. Back then, I worked as the managing editor of a golf publication. Life in Balance was also produced from that office and I had a tough time with the paradox that Life in Balance’s first issue was themed ‘Water’ whilst golf courses were famed for

their wanton use of it and the golf journalists for their disdain for environmentalists. I was keen to prove something to them. Would this experiment ‘prove’ that water had consciousness and what would that mean for us (as humans) who are, at varying points of our lives, over 70% water?

T

he method was (and is) simple. Take two glass jars, fill each with the same quantity of purified water, add a small quantity of uncooked rice (equal to both jars), label one jar ‘love’ and the other one ‘hate’. Put the ‘hate’ jar away from human contact and the ‘love’ jar preferably, where you can constantly project affirmative words towards it.

Compare them two weeks later. Despite persistent efforts from the golf journalists and publisher (who would randomly walk in to my office and swear profusely at the jar labelled ‘love’) – the experiment proved that the water that was loved did not fester – whilst the water in the jar labelled ‘hate’ became fetid and dark.

In the same year Dr Anthony Turton – a scientist and water expert at the CSIR was fired for his report Three Strategic Water Quality Challenges that Decision-Makers Need to Know About and How the CSIR Should Respond CSIR Report No. CSIR/NRE/WR/ EXP/2008/0160 His report is fascinating and in it, he outlines three drivers that would impact the country’s ability to develop sustainably (and avoid social collapse). These are: climate change, dilution capacity and spatial development.

Add to these the complex historical landscape of South Africa and how access to water was founded on a political agenda, not one based on equal social development, and one can see why he was silenced.

r se

r e w t a i W

BY

ME LI

SS

A

BA I

RD

42 Plaastoe! Uitgawe 22

South Africa has lost its dilution capacity, so all pollutants and effluent streams will increasingly need to be treated to ever higher standards before being discharged into communal waters or deposited in landfills. Dr Anthony Turton – CSIR report

Since then I have had the privilege of learning from and working with Dr Turton. As a result, I understand the fact that water (as much as it responds to conscious thought) is a renewable resource and our future water security will depend largely on the technology that can recycle wastewater. Implementing the technology and renovating the wastewater treatment plants will require huge political will, investment and a massive shift in thinking to accept that recycled water is the water of the future. Whilst the politicians obfuscate and deliberate, we can at least begin developing our water wisdom and make different choices that are for the love of water, not for its waste.

Have you considered the water footprint of the products you buy and their impact on wastewater once used? I wonder how the consumer landscape would change if water intensive products were costed as such.

What would a hamburger, beer, soft drink or diamond cost if that were to be a factor? During this terrible drought (a result of low rainfall, mismanagement and utter lack of knowledge of the hydrological cycle) we are all being encouraged to save water, use less and make use of grey water to keep our gardens alive. But what is grey water made of? The stuff you clean your home, body and clothes with. Generally, products laden with phthalates, petrochemical derivatives and nonbiodegradable entities that once in the water system – stay there.

Consumers need to assimilate into their buying decisions the impact of a product on the water cycle, its water footprint and whether it leaves the water system healthier or not. Remember the origins of life on this planet, which all emerged from the watery depths. The sea holds great treasure and is also being destroyed by untreated sewerage effluent, single use plastic pollution and unsustainable fishing practices. We live in a closed biosphere and all the water on the planet now is as it was at the time of the dinosaurs. Water constantly regenerates itself if allowed to follow its natural course through wetlands before re-entering the sea or rivers; essential filtration processes that ensure its regeneration and constant ability to be re-used. But

World Water Day is held annually on 22 March as a means of focusing attention on the importance of freshwater supply and advocating for the sustainable management of freshwater resources. The international day of awareness began in 1993 and is meant to unite the world in its action on how to conserve and recycle water as the world’s population increases and demands for fresh water escalate. what is happening now is that the pollution of the water sources is reaching a point where it will not be able to be regenerated without highly advanced technology that can return it to a usable state.

This is what Dr Turton meant by ‘dilution capacity’ and it is something we all need to be aware of because what goes in to the sewage systems and what goes into the grey water is a direct result of what we put into it. Have you read the labels and are you clear about what the ingredients do to water and therefore to you? I stopped using commercially produced cleaning products over seven years ago as I became aware of the poisons that were used in many of them. I remember picking up a bottle of famous dishwashing liquid and reading the label through a haze of green fluid: Contains “amongst other things anionic detergents, solubilisers, colourants and perfume”. There was no clarity on what those ‘other things’ may be but I thought of 20 million households using this in varying quantities and what that collective impact is on the water treatment plants that are unable to recycle water as it can be in to a regenerative and re-usable resource.

Check the products that you use are not harmful to this our most precious resource and to you.

Plaastoe! Edition 22 43

GARDEN

Plant Nutrition

As long as farmers have been farming they have tried various methods to improve the plant nutrition in their crops. In early times farmers noted that if they planted the same crops on the same lots the latter crops were not as healthy. They found the easiest way to grow better crops was to start a soil block rotation, cultivating a different crop in a different block each year. They also found that if they left the crop residues on the land after harvest, and ploughed it back into the soil, this would decompose and improve the soil fertility. And so a basic from of fertilisation was invented.

W

ith the advent of science in agriculture in the beginning of the 19th century, farmers started realising that plants utilise certain elements and nutrients from the soil. Along with chemists, they then began experimenting with soluble chemicals such as gypsum and ammonia, and hence the modern science of inorganic fertilisation was born. Today plant and soil nutrition has evolved into a complex science. It is not easy for me to unpack the whole of this modern science into a brief article so let us rather look at the basic fundamentals.

Plant nutrition refers to the need a plant has for the basic chemicals in order to grow.

Fertilisation is the application of these basic chemicals to the soil so as to supplement the chemicals naturally occurring in the soil. Plants require the structural elements of carbon, hydrogen and oxygen; as well as micro-nutrients and macro-nutrients in order to survive.

Macro-nutrients are the primary nutrients a plant takes from the soil. Macro-nutrients can further be broken down into the primary macro-nutrients, these being nitrogen, potassium and phosphorus, which are quickly leeched by the plant as they require a lot of these to perform basic metabolic processes. Secondary macro-nutrients are magnesium, calcium, and sulphur. Secondary macro-nutrients are not always depleted from the soil and are not required by plants to the same extent as the primary nutrients. These are also often easily replaced by simply ploughing the crop residue back into the soil.

Micro-nutrients are trace elements that a plant needs very little of: these being zinc, iron, boron, chlorine, cobalt, copper, manganese, and molybdenum. All of these are necessary for healthy plant development.

Plants do not, however, grow in thin air. They are reliant on the soils they find themselves growing in. Soils can vary extremely from one location to another. A good soil is usually made up of a weathered rock fraction as well as decomposed organic material. An easy way to explain this is to look at the difference between a pure sand soil and a clay: In sand soil you have larger particles of even size and almost no organic components.

These sand soils tend to dry out very quickly as water flows freely through them, therefore they will not be high in the necessary nutrients and elements as these would have been easily leeched by the water passing through.

44 Plaastoe! Uitgawe 22

Plaastoe! Edition 22 45

On the other hand, a clay soil is made up of extremely fine particles, so that when they get wet the water around each of these tiny particles has a cohesive affinity to the particle next to it, thus pulling all the particles together to form a tacky clay. This cohesion does not allow water to move through freely and thus one might find an over -abundance of plant nutrients.

It does make sense that a plant would not do well in either of these two extremes. Plants need a happy marriage of sand, clay, and decomposed organic material. This constitutes a healthy structure which has the ability to hold water as well as oxygen, creating an optimal environment for plant growth.

There has been much debate about organic versus inorganic soil fertilisation and one struggles to form a conclusion as to which one is essentially better.

A little known fact is that with organic fertiliser only 0,4% of the total weight of the fertiliser used has a plant nutrient value, therefore the large quantities required bulk up the soil.

As one can see organic nutrients needs to start breaking down ion the soil before it becomes available to the plant, whereas inorganic (or water soluble) nutrient is far more directly available to the plant. Organic fertilisers or composts could therefore be used to improve the general soil structure and inorganic fertilisers used for plant nutrition. In my mind, a balanced use of both inorganic and organic fertilisers should yield optimum results.

On the other hand inorganic fertilisers do not bulk up the soil as much, and 64% of their weight is directly available as plant nutrient.

In agriculture or large scale mono-cropping it is not feasible to use vast quantities of organic fertilisers to the soil as the large quantities required would just not be practical.

Thus the only organic fraction added would be that from the previous crop, which is ploughed back into the soil. It stands to reason that time would be required before this organic material has broken down sufficiently to be available to the plants as nutrients.

It therefore makes economic sense to make use of inorganic or water soluble fertilisers.

However, one should always have the soil tested in order to determine exactly what plant nutrients are deficient so as to not over fertilise the soil, as this would also result in an unfavourable condition for plant growth.

Some companies have developed fertilisers that can be applied in various ways including water soluble and granular, or a combination of both. Product ranges have been developed in order to correctly balance the depleted nutrients from the soil. It would be advisable that once one has the analytical report from a soil laboratory to consult with a fertiliser consultant in order to determine which would be the best method to balance your soil nutrients.

There is a lot of help available to farmers as there is a direct link between healthy crop production and economic benefit, so where does it leave the general home gardener? Most gardens are not a mono-cultural environment, but rather a collection of various plant species. It could thus be difficult to determine which plant nutrients are being extracted at what rates from the soil. We do know that the most important macro-nutrients are nitrogen, phosphorus and potassium. For us it might be easier to look at the plants we have and determine deficiencies by studying these plants.

For example, a nitrogen deficiency will manifest itself by a uniform yellowing of the green leaves. Shorter shoots which turn a reddish brown are also symptoms of a nitrogen deficiency. Another indicator is that there are fewer leaflets and in some instances, early leaf drop.

46 Plaastoe! Uitgawe 22

Phosphorous deficiency is difficult to diagnose as other growth factors give similar symptoms. However, sparse green to dark green leaves could be a general symptom of a phosphorous deficiency.

A potassium deficiency shows itself by interveinal chlorosis, in which the veins of the leaf remain green and the areas between the veins become yellow. Another symptom is scorching that moves steadily inwards from the leaf margin to the centre. The older leaves are usually the first affected.

As we have said before, these three nutrients are the most important to the health of your plants and the easiest to replace in the soil. Depending on what you have identified from looking at your plants and the condition of their leaves, one can determine which of these three vital plant nutrients is deficient. Alternatively, a simple soil test could be conducted.

Most general fertilisers have a ratio of nitrogen (N), phosphorus (P), and potassium (K), indicated as either 2.3.2 or 3.1.5 on your fertiliser bag. We would thus apply the appropriate ratio depending on our plant deficiencies.

Secondary macro- and micro-nutrients are best replaced by using compost.

In this way we use a combination of organic and inorganic fertilisers for the optimum plant nutrition.

Your local dealer will be able to advise you on the correct applications rate of these fertilisers. Just ask for help.

Plaastoe! Edition 22 47

DIERE GEDRAG

LISTERIOSE OF Mononukleose DEUR DR JAN H DU PREEZ

48 Plaastoe! Uitgawe 22

Listeriose word veroorsaak deur die bakterie Listeria monocytogenes. Dit is ’n soönotiese (’n siekte wat normaal in diere voorkom en die mens kan besmet) voedsel-, wateren melkverbondesiekte.

Die meeste mense het ’n weerstand teen listeriose.

Plaastoe! Edition 22 49

Belangrike bronne van Listeria-besmetting is beeste, bokke, skape en pluimvee. Die bakterieë kom ook voor in honde, katte, hase, wild, voëls en water, melk, mis van diere, modder, slyk, riole, groente wat blaarryk is, varke, kuilvoer en vrugte. Listeriose kom wêreldwyd voor, maar meestal in gebiede met matige en koue temperatuur, soos Europa, Noord-Amerika en Nieu-Seeland. Alhoewel die kiem (bakterieë) koeler temperature verkies, kom dit ook in warmer lande ssoos dié in Suider-Afrika en baie ander lande voor.

B

esmetting by mense vind gewoonlik plaas deur die inname van besmette rou groente wat gekontamineer is deur die mis (fekalieë) van besmette diere, besmette vleis, sagte kaas, ongepasteuriseerde melkprodukte en rou melk.

Besmette gerookte vleis en visprodukte kan ook ’n belangrike rol in die besmetting by mense wat die produkte eet veroorsaak. Die kieme lewe ook in voedselverwerkingsaanlegte en kan vleis- asook visprodukte wat verwerk word besmet.

Baie plaasdiere soos skape, bokke en beeste is onopsigtelike (subkliniese) draers van die Listeriakiem en skei die kieme in hulle mis en melk uit as hulle onder stres verkeer. Hierdie diere is nie siek nie.

Bogenoemde diere kan ook siek word weens listeriose.

50 Plaastoe! Uitgawe 22

Die diere kan aborteer, mastitis, bloedvergiftiging asook breinvlies- en breinontsteking kry.

Sekere mense het ’n groter risiko om listeriose op te doen. Veral babas jonger as 30 dae en alle kinders onder vyf jaar, swanger vroue, persone wat teensuurmiddels gebruik, mense wie se immuniteit onderdruk is en mense ouer as 65 jaar loop ’n groter risiko om siek te word. Persone met diabetes (suikersiekte), lewersiekte, niersiektes en alkoholiste loop ook ’n risiko om listeriose te kry. Die fetus van swanger vroue kan ook aangetas word en tot aborsies lei. Pasgebore babas wat voor geboorte besmet is, kan breinvlies- en breinontsteking opdoen en sterf. Swanger vroue is 20 keer meer vatbaar vir listeriose as die gemiddelde gesonde volwasse vrou.

Persone met MIV/vigs is 300 keer meer vatbaar vir listeriose as mense met ’n normale immuunstelsel.

Partykeer dink mense hulle het griep-simptome, maar dit kan in werklikheid listeriose wees.

Simptome (kliniese tekens) by mense wat listeriose het, kan die volgende wees: koors, spierpyne, naarheid, diarree, hoofpyn, stywe nek, deurmekaarheid, verlies van balans en spiertrekkings.

Die Listeria-kiem kan in ’n yskas (2 °C tot 6 °C) oorleef asook vermeerder (groei). Die kiem kan ook bevriesing

(-9 °C tot -18 °C) oorleef. In die voedselketting kan besmetting van die plaas tot die bord met kos plaasvind.

Herkontaminasie (besmetting) van voedsel hou groot gevaar vir die higiëniese hantering van voedsel in.

Daar is nie tans ’n Listeriaentstof vir voorkoming beskikbaar nie.

◆◆ Gerookte en verwerkte vleis- en visprodukte moet die versekering van higiëniese en onbesmette voedsel kan waarborg. ◆◆ Listeriose kan voorkom, beheer en doeltreffend behandel word deur die nodige inligting, kennis en opleiding. ◆◆ In sekere lande waar die temperatuur redelik gematig of koud is, word beraam dat listeriosegevalle by mense 12 per miljoen van die bevolking per jaar voorkom.

Voorkoming en beheer van listeriose ◆◆ Was hande in skoon lopende water, verkieslik met ’n ontsmettingsmiddel voor hantering van voedsel.

Nie alle ontsmettingsmiddels maak kieme in die kort wasproses dood nie. ◆◆ Moenie halfgaar of rou vleis of vleisprodukte eet nie.

Verseker dat groente en vrugte wat rou geëet word deeglik skoon gewas is. ◆◆ Bewaar voedsel van die begin af onder 4 °C. Die gevaarsones vir voedselvergiftiging by voedsel is tussen 4 °C en 60 °C. ◆◆ Bedien warm voedsel onmiddellik of hou dit bo 60 °C verhit. ◆◆ Voorkom besmetting van alle voedsel. ◆◆ Gaar en rou voedsel moenie met mekaar in aanraking kom nie. ◆◆ Verseker dat net hittebehandelde melk of melkprodukte (gepasteuriseer, UHT of gekookte) gebruik word.

Verkope: info@zoonoses.co.za Navrae: www.zoonoses.co.za © Kopiereg op teks en foto’s

Plaastoe! Edition 22 51

OP REIS

52 Plaastoe! Uitgawe 22

,

Van stertligte tot n sy-duvet-sloop en flieks DEUR HEIN EKSTEEN

“Donsie se stertligte werk ook nie!” roep Giselle benoud waar sy agter ons nuwe boswa rondsluip, asof sy van ʼn regopkop makoppa probeer ontsnap, en ons neffens die kruispad by Emgwenya op pad na die Blyderivier afgetrek het.

Stertligte?

1 Plaastoe! Edition 22 53

2

3

Nou, Giselle is ʼn Ingelse meisie van Skotse herkoms wat in Somerset-Wes gebore en getoë is. Haar ruimhartige moeder is egter ʼn nooi Akkerman en dus is my ewigbeminde geneties makgemaak en vir hierdie boertjie verteerbaar.

Dus hoef ek haar nie, soos oorle Pieter Pieterse en Jan Rabe, die Ingelsman te noem nie. En, alhoewel tot voor ons liefdespaaie gekruis het, sy nooit ʼn woord in die soetste taal gerep het nie, dring sy daarop aan om dit in sy soetste vorm te praat. Selfs Jan-Hendrik Hofmeyer sou haar vandag teen sy boesem vasgehou het.

M

aar stertligte?

“Die bliksemse tail lights werk ook nie!”

Met die aandrang op suiwer Afrikaans, loop dinge vir Giselle soms skeef. Ons praat onlangs met ʼn makadamiaboer in sy plantasie en Giselle vra, “Hoe werk dinge tydens die sneeutyd?”

Die watse tyd?

“Die sneeutyd.”

Ons staar haar verstom aan. Sneeu in Hazyview?

“Ja man, wanneer julle die bome sneeu.”

O? Jy meen snoei?

Terug by Dulcie en Donsie en hul kwale. Só werk die parkeerligte en die dash board-ligte ook nie. En dit word donker en die reën val soos dit in die Kaap behoort te giet en ek kan nie sien hoe vinnig ons ry nie en ons kan niemand van agter af in die oog kry nie.

O ja, en Donsie is ons voorheengeliefde boswa wat ek op pad in Centurion gehaak het.

Terloops, my buurman in Zinkwazi, KwaZulu-Natal, waar ek vir ʼn week gekamp en gewerk en vir Giselle gewag het om van die Kaap af te vlieg en by my aan te sluit, vra my een aand ná ʼn klompie dubbels, “Hoekom het jou bakkie en treiler sulke simpel name? Ek meen: van alle name, Dulcie en Donsie?”

6 54 Plaastoe! Uitgawe 22

4

5

Een van die eerste boeke wat ek as jong tiener gelees het, was Don Quichot. En een van die flieks wat my die naaste aan die hart en long en lewer is, bly The Man of La Mancha. Volgens die Evangelie van Ridderdiens moes elke ridder sy lans in die naam van ʼn dame van die adelstand opneem. Quichot het egter in twee parallelle werklikhede gelewe en het só byvoorbeeld ʼn windmeul as die Great Enchanter (sy aartsvyand) gesien en ʼn gehawende herberg as ʼn edel kasteel, maar bowenal die herberg se kitchen slut, soos sy haarself in die storie noem, as sy high-born lady. Die kombuistert se naam was Aldonsa, ons held het haar verhewe na Dulcinea.

Ons Hilux het eerste aangekom en is Dulcie (Dulcinea) gedoop. Die boswa later, en heet dus Donsie (Aldonsa).

Alles behalwe simpel name, Meneer.

Nietemin, daar staan ons met die Blyde Canyon, Forever Resorts, waarheen ons op pad is, nog minstens drie uur se ry weg met die alombedreigende taxibussies oor en om ons.

Ek bel Heidi Halgryn, Forever Resorts se bemarkingsbestuurder, en smeek om verlossing.

“Gaan na die Forever Hotel by Witrivier. Ek reël vir julle plek daar.”

Ons draai slap regs en kruip Witrivier binne met flitsende hazzard-ligte.

“Die spulletjie lyk soos Adderleystraat se krismisliggies toe ons kinders was.” Giselle se raak beskrywing van die spektakel.

Na bykans ses weke op die pad en gepaardgaande kampering, is Witrivier se Forever Hotel ongekende luuksheid. Ruim kamers met regte beddens. Dit is nie te sê Donsie se kooi skiet tekort teenoor enige bruidsbed nie, ewenwel ... Ons eet in die reën onder ʼn beskutte afdak langs die kroeg. Kos vaardig deur ander hande gemaak. Wyn in bottels. Puik diens.

Die volgende oggend sit ons af na die plaaslike auto electrician.

Hy vervang ʼn fuse, maar laat weet, “Hierdie is ʼn diep fout. Al wat ek gedoen het, was om die puisie uit te

7

8

9

10

1 ’n Rivier loop deur Swadini. 2 Welverdiende lafenis by Swadini. 3 Nadat jy by Swadini se koedoes verby is, kom jy hier uit. 4 Doending op die dam. 5 By Swadini hoef jy nie eens kampgoed saam te bring nie. 6 Amper so mooi soos jou nooi.

7 Soms mooier. 8 Blyde Canyon se onderdakgeriewe. 9 Saam met ’n bottel rooiwyn in Blyde Canyon se restourant?

10 Vir wanneer jou kosmaaklus op is. 11 Lekker totdat die son opkom (of sak). druk. Die wortel van die kwaad gaan lank neem om te kry. Maar ry maar. Moet net nie ʼn dikker fuse insit nie.

Dan brand die bakkie uit.”

Bemoedigende raad.

Ons vat die pad Blyderivierspoelkloof toe. Oor berge en deur dale. Lowergroen valleie. Bergpasse soos blink slange krul tot oor die einders. Bome. En nog bome.

Ons hou in Graskop stil. En koop peperduur ... peper is nie meer duur nie ... En koop data-duur makadamianeute. In klein sakkies. Maar elke kou ʼn koning.

“Kyk daar!” sê Giselle in haar verleidelikste stem.

Daardie een wat sy gebruik om my teen eie beswil goed te laat doen wat ek nie onder normale omstandighede sou aanvang nie. Soos om op te hou rook.

Ons stap oor die pad na die Silk Farm. Ná ʼn kort en insiggewende toer van hoe die asembenemende materiaal vanaf ʼn mopaniewurm se uitskot tot sexy beddegoed omvorm word, fluister ek in my verleidelikste stem ons moet oorweeg om Donsie met sybeddegoed te bewapen.

“Is jy van jou kop af? Kyk na die pryse.”

Inderdaad.

Ons kom by die Blyderivier aan en hier is ʼn storie.

In 1844 besluit Hendrik Potgieter om met ʼn klein ontdekkingsgeselskap die pad na Delgoabaai (vandag Maputo) oop te breek en laat die res van die trekkers agter langs ʼn rivier. Toe die terugkeerdatum vir Hendrik en sy ekspedisie kom en gaan en verder die verlede inskuif, besluit die oorblywendes om die rivier die naam Treur te gee. Duidelik het teenspoed hul leier en makkers getref. Skaars weer op die wapad en naby ʼn volgende rivier daag Hendrik op.

Springlewendig en gesond. En daar noem hy die tweede rivier die Blyde.

Ons loer in by God’s Window, klim die steiltes uit onder die reënwoud deur en loer oor die afgrond van 300 meter deur die newels van waar Hazyview sy naam kry.

Ná nog hoogtes haal ons Forever Resorts se Blyde Canyon. En neem ons intrek in ʼn luukse chalet. ʼn Groot beskutte stoep waar die storieboer bedags kan sit en skryf en stook. En snags oor ʼn bottel rooiwyn sy beminde se hand kan vashou en soete nietighede in haar oor fluister.

Ons stap die volgende oggend na die restaurant en loop daar ʼn man raak wat baie bekend lyk.

Francois Scholtz. Maar ek ken jou.

“Ek ken jou ook,” laat weet hy. “Ek is Jan Scholtz se seun.”

Ek is terug in die tagtigerjare op stel met die skiet van The Emmissary, een van Jan Scholtz se vele rolprente. Dirk de Villiers (van Arende-faam) was ook daar. So ook Jan se alomteenwoordige Ventertjie vol koelbokse gevul met lafenisse wat eens druiwe en mout en gars was. Legendes in die filmwese almal saam om een fles, glas in die hand. Jan en Dirk, natuurlik.

Waaghals Jannie Wienand. Klankman Leon Nel. Kameramanne Paula, Skippies en Jakes. En Francois, die jongeling en props-assistent.

Nou is hy Blyde Canyon se algemene bestuurder. En duidelik ʼn wyse man. Omdat hy nie soos die uwe (en sy oorle vader) aan die geloof in die filmwêreld bly klou het nie, maar om den brode eerder ʼn behoorlike jop gekry. As hotelbestuurder het Francois selfs tot onlangs ʼn draai in Sierra Leone

11 Plaastoe! Edition 22 55

12

13

14

12 By Blyde Canyon waar die storieboer staaltjies stook en in sy geliefde se oor fluister. 13 Jy stres, omdat jy nie genoeg by Blyde Canyon kamp nie. 14 Jou Blyde Canyon-buffet. 15 Oppas vir die kranse. gegooi om in dié geteisterde land ʼn voorste blyplek te bedryf.

En soos Giselle, verwoord hy hom maklik en gewillig.

“Ons het op die kop ʼn honderd chalets. Twee-, vier- en sesslapers met drie- en vierstergraderings.”

Boonop die pas opgeknapte vyfster gastehuis waarin 12 hulself kan bederf. Dus luukse onderdak vir 400 siele.

30 Kampeerplekke, almal met kragpunte en braaiplekke toegerus. Gemeenskaplike ablusie en ʼn wassery. Tot speelplek vir die kinders.

“Die restourant sit tweehonderd-en-tagtig mense en ons bedien middagete aan tussen so vier- en vyfhonderd mense elke dag. Sluit ontbyt en aandete is, en by sewehonderd koppe per dag.” Nie te versmaai nie.

Blyde Canyon word meestal deur Europeërs besoek.

Veral Duitsers en Franse. Vele jongmense, of overlanders soos hulle graag bekendstaan, kom aan met toegeruste bakkies en busse, verken die omgewing vir ʼn dag of drie alvorens hulle weer koers kies. En hier is baie om te sien.

“Gaan Google. En as jy alles glo wat jy daar lees, sal jy sien die Blyderivierspoelkloof is die derde grootste van sy aard ter wêreld.”

15 56 Plaastoe! Uitgawe 22

Dit is naas die Grand Canyon en Visrivierspoelkloof.

En ek hoef nie te gaan Google nie. Francois vertel sommer self.

“Vyf-en-twintig kilometer lank en is gemiddeld sewehonderd-en-vyftig meter diep. Die hoogste punt is Mariepskop en hy lê net onder die tweeduisend meter bo seespieël.”

Dan is Blyde ook die planeet se groenste spoelkloof as gevolg van die loofryke subtropiese plantegroei. En met die hoogste afgronde.

“Die beste plek om die spoelkloof te sien, is by Drie Rondawels. Gaan kyk. Julle sal nie spyt wees nie. Maar ons het ook staproetes wat vanaf hier afgaan tot omtrent onder by die dam. Dis baie lekker om af te stap, maar onthou: elke treetjie wat jy af stap, moet jy weer op stap.”

Giselle se oortjies is geprikkel en lyk onverwags amper soos dié van ʼn donkievul. Haar een oog op my.

“Doen mense dit gereeld?” vra sy?

Francois: “Natuurlik. As jy van stap hou, is hierdie dié plek.”

‘En moet mens aanmeld?”

Waarheen neig hierdie gesprek?

Francois: “Asseblief. Alhoewel ons gidse beskikbaar het, wil sekere mense op hul eie gaan. Net laasweek moes ons so ʼn ronde tannie daar loop uithaal. Sy het af en af en af gestap en met die omdraaislag het sy nie meer krag oor nie. Gelukkig is hier selfoonontvangs en kon sy ons laat weet. Ek het ʼn span van agt instandhoudingsmanne bymekaar gemaak, want die ouens moet roteer, en ons het haar op ʼn draagbaar teruggebring. En met die terugkeer toe wys die meter in my Hilux eenen-veertig grade Celsius.”

Giselle gee my daardie bokkie-maak-my-joune kyk.

Daai een wat sê: óf jy word op ʼn draagbaar van die onderkant van die spoelkloof af op gedra, óf sommer van waar jy nou sit tot binne-in ʼn ambulans. Verstaan: Giselle het vir haar eerste 25 jaar gehore in ʼn tutu vermaak. Lank daarna as danser van moderne danse. Sy is dus baie fiks en asem nie die gevolge van verbrande plantmateriaal ruiterlik in nie. In my geestesoor hoor ek die refrein van die geliefde moppie: ‘Ek wens ek het vlerke soos ’n engeltjie. Dan vlieg ek deur die tronk se

tralies heen. Dan vlieg ek na die arms van my moeder.

En daar sal ek bly tot die dood ...’

Ek verander die onderwerp en vra: Wat gaan hier nog aan?

“Ons het sewe perde en julle kan op ritte gaan, maar dit is begeleide togte. Ons wil mos seker maak jy ry nie met ons perde oor die kranse af nie. En die perdrykomponent kan nog baie uitbrei. Ek meen: in Johannesburg betaal jy ten duurste om jou kind te laat perdry. Kom eerder hierheen vir ’n naweek en die kroos kan die hele tyd ry.”

Dan is daar die putt-putt-baan. Springmatte en -rame. Ander meer mensvriendelike staproetes langs stroompies met dammetjies waarin jy kan laaf.

Twee swembaddens met braaigeriewe en sommer ʼn eie waterval.

Francois voer aan deel van sy werkslading is juis bemarking.

“Elke oord het sy eie identiteit en unieke bemarkingsbehoeftes. Daar is nie ʼn one size fits all nie. En daarom kyk ons nou na maniere om meer Suid-Afrikaners te lok, sodat hulle die Ventertjies hier intrek in plaas van elders.”

Giselle staan onverwags op en loop. Doelbewus. Soos iemand op ʼn lewensbelangrike sending. Is sy op pad om my vir ʼn draagbaarrit aan te meld?

Ek en Francois praat oor die toekoms. Myne voel skielik baie kort en pynlik.

R

LIMPOPO

PARK Phalaborwa

POLOKWANE

15

17-19

Hoedspruit

t

Ohrigstad

14 Klaserie 13 Pilgrimsrus 12 Graskop

Middelburg

1-2

RUSTENBURG

PRETORIA

20

JOHANNESBURG

Witrivier

11

3-10

Krugerwildtuin

Hazyview

Sabie

16 PHALABORWA

BELA-BELA NELSPRUIT

MPUMALANGA

NOORDWES

NELSPRUIT

Carolina

VRYSTAAT BLOEMFONTEIN

NOORD-KAAP

Newcastle

KWAZULUNATAL DURBAN

21 MIDDELBURG

OOS-KAAP WES-KAAP KAAPSTAD

PLETTENBERGBAAI

22

PORT ELIZABETH

BES

v a nPdR E E K AAN a LY Ng !

16

17

16 ’n Swadini se swembad is daar plek vir elke kleur sonbril. 17 Swadini se eerste linie ontvangdames. 18 Twee wiele is ook genoeg in die spoelkloof.

Francois: “Hier tree ek af. Die dag wanneer ek daai e-pos kry wat laat weet ek word verplaas, delete ek hom daar en dan.”

Dit is hoe lief hy vir die spoelkloof en omgewing geword het.

Giselle kom terug en glimlag slinks soos ʼn jakkals met hoendervere in sy snorbaarde.

“Hoeveel is jy bereid om te betaal om nié af te stap na die dam toe nie,” vra sy.

Omtrent enigiets.

“Mooi. Want ek het pas vir Donsie ʼn sy-duvet-sloop bestel. Ons tel dit môre met jou bankkaart op.”

Hoe sag ry ons bootjie ... met kommer en sorge gelaat op die land ... die weg wat na Kammaland voer ... terwyl ek in die arms van my moeder rus. Iets in my agterkop vermaan egter dat hierdie liedjie, wat ons destyds Maandagoggende op laerskool uit die FAK-bundel gesing het, ʼn duistere pensvel verskuil. Iets te make met stiltes tussen storms. Maar ek vee my daaraan af.

Ek is immers gered van ’n gewisse nood.

Alhoewel Blyde Canyon en Swadini, die Forever Resorts waar ons volgende by aandoen, beswaarlik 12 kilometer van mekaar is dit is nou soos die kraai vlieg m ̶ oet ons óm die spoelkloof ry. Bykans 90 kilometer.

Maar ons word beloon met nog berge en dale en waters waar rus is. Dit gesê, voel ek hoe my innerlike waters onstuimig word.

Ons ry Swadini binne. ʼn Laning bome. Koedoes wei op die pad.

Nols van der Berg is Swadini se algemene bestuurder en hoewel ek hom nie vantevore ontmoet het nie, beskik hy, soos Francois, oor ʼn arsenaal feite wat hy gevraagd en ongevraagd op jou afvuur.

“Ons het 78 chalets en die karavaanpark bied 180 staanplekke. En 10 luukse tente met lugverkoeling.

Basies alles wat jy nodig het om te kamp, sonder om enige toerusting saam te bring. Dan is hier jeugtuistes wat skoolgroepe van regoor Suid-Afrika baie gebruik.”

Die kinders word gelok deur die groot hoeveelheid doendinge binne ʼn radius van 25 kilometer. Soos die Moholoholo Rehabilitasiesentrum. Waar jy met 58 Plaastoe! Uitgawe 22

vergiftigde diere, soos renosters en vlakvarke, van nader kan kennis maak. Jy kan selfs daar in die eg tree en ʼn spoorsnykursus doen indien jy tussen die kansel en die wittebroodsbed verdwaal.

“Ons werk ook baie nou saam met die organisasie wat bootritte op die dam aanbied. En dan is daar die Orpenhek net 45 kilometer van ons af.

Daar is die reptielpark en die cheetah-projek.

Olifantritte. Lugballonne.

“Ons konferensiefasiliteite kan 250 mense vat en is bekend vir jaareindfunksies. Die meeste gaste kom van Pretoria en Johannesburg, maar ons kry ook baie Kapenaars wat hier kom kamp.”

Seker maar omdat Kapenaars nie oor die rykdom van Jozi-nare beskik nie. Dit ten spyte van Cyril se nuwe huis op die 30-miljoenrand se erf ... Maar Cyril is mos nie eintlik ʼn Kapenaar nie.

“Dan kamp hier baie pensioenarisse so vir drie tot vier maande op ʼn slag. Want ons weer is so lekker in die winter. Dit mos nie regtig koud nie. En hulle lê lekker in die warmwaterswembaddens en ontspan.”

Wat? “Ja, ons gee hulle spesiale tariewe van ongeveer R3000 per maand.”

Nóg ʼn wat! Selfs die vinnig-armwordende (lees syduvet-sloop) storieboer kan dit bekostig.

“Kyk, die ekonomie maak seer en mense kan nie spandeer soos in die verlede nie. Daarom bly ons sensitief en pas aan en bied gaste bekostigbare pryse.”

Ons ry en mik na Graskop. Waar die sy-duvet-sloop my inwag.

My ouma Malie se mense kom uit die Hantam, my moeder s’n uit die Swartland en my vader was ʼn gebore Strandvelder. Almal mense wat taal kan krui totdat jou tong aan die brand slaan. Selwers skroom ek nie om brandnetelwoorde te gebruik nie. Maar wat daardie syduvet-sloop gekos het ... daai taal uiter selfs ek nie.

18 Plaastoe! Edition 22 59

4X4

oom

y ’n b

Gee m

60 Plaastoe! Uitgawe 22

r o o p s e i d p g O rin b e g EN

EIN

DE

H UR

TE EKS

Om die praat te praat, moet jy die daad kan doen. Soos ons huidige bykans Messiaanse Staatspresident (alhoewel hy omring is deur verskeie Judasse en ietwat meer as 30 goue muntstukke), moet jy iewers in jou 4x4-lewe die praat met die daad bekroon.

Plaastoe! Edition 22 61

En dit doen jy met sukses, iewers tussen nul en tien, waar jy in sand, of modder, vassit. Die ongebruikte wenaskabel in jou een hand (deur nuwe varkleerhandskoene beskerm) en die handleiding in die ander. In die perfekte wêreld sal daar ’n stewige kameeldoringboom reg langs die sandpad en binne trefafstand van die voertuig. Die perfekte wêreld is egter nie vir ons almal beskore nie en daarom staan daar geen boom naby nie. Óf hy wys sy blommetjies af op die horison. Nogal met die sakkende Kalaharison in die agtergrond. Een baie mooi foto. Maar jou voertuig sit. En die familie is onrustig. Is dit ’n leeu wat daar brul? Wat nou?

I

nterlude. Jare gelede was daar ’n advertensie vir Jack Daniels op televisie. Die prentjie wys manne wat buite die distilleerdery in hangmatte lê en niks doen nie. Die stem laat egter weet: ‘Hierdie manne doen nie niks nie. Hulle maak Jack Daniels.’

Bedoelende: om hierdie Amerikaanse whiskey te maak, neem tyd. Sit ek en ’n medewoordsmid een oggend in die Oranje Hotel se kroeg en drink lang doppe en sny langer stukke. Stap die formidabele filmmaker, Dirk de Villiers, die kroeg binne en kryt ons uit. Hier sit ons en niks doen nie en dit terwyl hy ons betaal om draaiboeke te skryf. Ewe braaf antwoord ons: “Ons doen nie niks nie. Ons maak Jack Daniels.” Bedoelende: Ons maak stories. En stories, soos goeie whiskey, neem tyd.

Gelukkig was Dirk ’n man vir alle seisoene en het self ’n dubbel storiedoepa bestel en meesleurend aan die gesprek deelgeneem.

Die werklikheid waarby ek na die omwenteling probeer uitkom: Baie keer is dit nodig om eers die praat te praat, alvorens jy die daad kan doen. En hierdie praat gebeur in kroeë en om braaivleisvure waar manne (en natuurlik vrouens) 4x4-praatjies maak. Waar jy met wenke op die spoor gebring word.

Soos: jou voertuig sit vas en daar is nie ’n boom, of ’n ander voertuig om die wenaskabel aan vas te bind nie.

Nou vertel die ou aan die anderkant van die vuur van die slag toe hy sommer die bakkie se spaarwiel voor die bakkie in die sand begrawe het en sodoende sy voertuig herwin het.

Natuurlik kan jy die wenk ook op Google kry. Maar draai Google die tjops om en gooi vir jou nog ’n sielverkwikking en maak spontane planne om sommer volgende naweek Weskus toe te ry vir ’n oorstaan? Nee. 62 Plaastoe! Uitgawe 22

Ek lees onlangs lirieke deur David Kramer gepen.

Dit lui: Mense wat dink bars is net vir drink, was nog nooit lonely nie. Dié waarheid kan herverwoord word as: Mense wat dink ’n kroeg is net vir drink, het nog nooit op sy eie op moedverloor se vlakte teenspoed opgedoen nie. Want waar anders lewe kameraderie en gepaardgaande wenke?

Dit was hoeka by die Matopi 1-kampplek, langs die sandpad tussen Nossob en Mabuasehube (waar die luiperd onlangs die vrou aan die been gebyt het) waar ek by een van die 4x4-wysgere die verskil tussen momentum en versnelling geleer het. Momentum is die snelheid wat die voertuig reeds bymekaar gemaak het en wat jou deur sanderige, of modderige, stroke kry. Daarenteen is versnelling dit wat jy gebruik om by momentum uit te kom. Jou natuurlike instink laat weet gewoonlik wanneer jy in die bollie is om te versnel, of ankers te gooi. Nie een van die twee nie. Skielike versnelling gaan die voertuig laat vassit. Briektrap laat jou in die ertjiesop sit. Die wenk: Bou momentum en laat dié jou veilig anderkant uitneem. Altyd liggies op beide die versneller en remme. In sand is dit eintlik beter om jou voet heeltemal van die remme weg te hou. Elke keer as jy trap, vorm ’n klein duintjie voor die wiele, en jy het reeds genoeg obstruksies waarteen jy te staan kom.

Verdere bollie-instink dikteer dat jy krampagtig aan die stuurwiel klou. Amper in ’n wurggreep.

Kalmte is egter die wagwoord.

Indien jou boude van nature maklik bewe, sluk ’n kalmeerpil (of iets nader aan die waarheid) en vertroetel die stuurwiel. Die wiele loop reeds in diep spore en gaan nie onverwags ander koers kies nie. Die wiele soek bloot ’n geskikter hoek. Indien jy wel vassit (en dit is nie net Land Rovers en honde wat dit regkry nie – ek het al Cruisers met ’n Hardbody uitgesleep), haal jou voet van die versneller af en kom tot stilstand.

En probeer ’n tegniek wat Jacques Fouché (van Quo Vadis Tours) by geleentheid teen die Weskus afgewys het. Met nogal ’n swaar boswa gehaak. Probeer agteruit ry. Al is dit net vir duime. Weer vorentoe, totdat jy voel die voertuig wil weer sit. Weer agteruit en vorentoe.

Oor en oor. Elke keer kompakteer jy die sand onder die wiele en elke keer maak jy nog ’n stukkie rybare pad.

Uiteindelik het jy genoeg om die regte momemtum te bereik en die Kaap is weer ... kom ons sê liewers: die Kaap is weer Khoisan. Die geheim, volgens Jacques is om te verseker die voertuig sit nie eers vas nie. Sodra jy voel daar is probleme, haal jou voet van die versneller af en laat die voertuig tot stilstand kom.

Diegene wat die Reserva Especial de Maputo (die olifantreservaat suid van Maputo) ken, sal weet hoe die

pad tussen West Gate en die kus lyk. Dik sand. Kruisas (cross axle) teen steiltes – eerder pasgespeende bergies – uit. Ek sit die vorige aand in Bilene se kampplek en noem my planne aan ’n buurman.

“Blaas daai Hilux se voorbande af tot 1.5, die agterstes tot 1.8 en die treiler s’n sommer so 1.0.” Sy raad wat ek gevolg het. En ons is sonder enige kommernis vanaf die hek tot waar ons later die middag saam met maters blinkoogvars koeta-filette oor die kole gegooi het.

Banddruk lig die voertuig se vermoë om op die sand te dryf. Die Ingelsman praat van flotation. Basies beteken dit die druk wat die band op die sand uitvoer, word verminder, omdat die vertikale druk met verlaagte banddruk oor ’n groter gebied versprei. Dus het jy meer trekkrag.

Onthou net: verlaagte banddruk veroorsaak dat jou voertuig se weerlose pens nader aan die aarde is.

Maak seker jy neem dit in ag indien jy oor klippe in die pad ry. En omdat die bande se sywande bol, stel jy hulle aan skerp klippe bloot.

Weereens teen die Weskus, moet ons ’n steil en kronkelende sandduin uitry. Een van die manne, ’n groentjie, koppel al die Cruiser se verskeie diff locks in. Alvorens hy egter holderstebolder die duin uitjaag, waarsku Jacques hom. “Onthou die diff locks gaan veroorsaak dat die voertuig wil reguit ry. Dus, wanneer jy hier bo by die draai kom, moet jy die stuurwiel stewig vashou en met mening draai, anders gaan jy reguit oor.”

Veilig bo-op die duim het die groentjie bevestig hoe hy met die stuurwiel moes stoei.

Ons ry onlangs teen die Ngorongoro-krater se sywand uit. In November. In die reën. As gevolg van die benydenswaardige reënvalsyfer van die plek, word die pad amper in ’n driehoekige vorm geskraap. Met ander woorde: die ryoppervlak maak ’n skuins hoek in die middel van die pad. Vir waterafloop. Maar dit veroorsaak iets baie erger as sand. Modder. Geen probleem indien jy alleen op die pad is met linkerkantse stel wiele aan die een kant van die middelpunt en die regterkantse stel aan die ander kant nie.

Met ons

opvaart staan daar egter vragmotors in die teenoorgestelde baan. Besig om aan die pad te werk.

Noodgedwonge moes ons met al die wiele teen die linkerkantse steilte ry. Nou, indien die voertuig begin gly, sal dit teen ’n grondwal beland en dan is daar geen vorentoe of agtertoe nie. Met genade van oweral het ons die boswa agter die bakkie gehad en, alhoewel die bakkie se gat nou en dan gedreig het om te gly, het die boswa ons alies gered.

Maar selfs modder is oorkombaar. Weereens is momentum die antwoord. En bestudeer die terrein waardeur jy moet ry. Gaan maak daai nuwe Merrels vuil en stap die pad. Banddruk is, soos in die geval van sand, kardinaal. Onthou, waarsku die kenners, indien daar klippe langs die pad lê, sal daar heel moontlik klippe onder die modder wees. En, kom jy reg en die bakkie loop mooi en gemaklik, moenie swig voor die versoeking om van rat te verander nie. Daardie oomblik wanneer jy die koppelaar intrap, gaan die voertuig effens stadiger ry en jy sal vassit.

Sit jy wel vas, grawe die modder weg. Nie altyd so maklik nie, aangesien slap modder die nare gewoonte het om weer teen die wiele terug te loop.

Probeer egter en pak takke of jou rubbermatte voor die wiele. Laat vroulief en die kroos help stoot.

En hou altyd ’n graaf, sleeptou, kompressor en nugter denke byderhand.

Wanneer jy môre-, oormôre-aand by Spitskoppe, of Ngepi, ’n welverdiende koue in die hand sit, deel jou wenke met ander soos ander hulle met jou gedeel het.

Mooi pad!

Plaastoe! Edition 22 63

lekker

bekkig

64 Plaastoe! Uitgawe 22

Vingeretes

dis ’n mondvol W anneer drankies deurlopend bedien word, wil mens jou gaste betower met klein mondjiesvol wat deurgaans geniet kan word. Ons almal onthou die tipe ‘snacks’ of vingeretes van worsies met ’n tamatiesousie, suuruitjies van geel, groen en rooi op ’n stokkie, daardie droë frikkadelle.

Die Spanjaarde het ’n fensie naam vir die smaaklike vingeretes of happies wat hulle graag bedien; tapas. Die koning van Spanje Alfonso die 10de, die Wyse, het volgens oorlewering ’n siekte gehad wat hom genoop het om klein hoeveelhede voedsel en slukkies wyn tussen etes in te neem. Nadat hy herstel het van die kondisie het hy aangekondig dat geen wyn bedien mag word sonder dat dit vergesel word deur iets om te eet nie. Daar is ook in Europa gepeusel aan klein versnaperings in die boorde waar werkers en boere hulself moes laat uithou tot die middagmaal bedien is. Hulle het dié geleentheid gebruik om ’n teenvoeter te vind vir die spreekwoordelike toebroodjie wat ons van kindsbeen af gebruik om hongerpyne te stil tot middagete.

Genoeg nou van die Spanjaarde. Die geheim van lekker vingeretes is ’n goeie verbeelding.

Probeer verskillende vars smake saam bedien wat die wyn komplementeer. Die grootste geheim van hierdie tipe kos is dat dit regtig net ’n mondvol moet wees. Dit help nie mens gee vir mense ’n glas wyn in die een hand en ’n bordjie met ’n mes en vurk in die ander, sonder dat daar plek is om te sit en eet nie. Al die versnaperings moet maklik met die hand geëet kan word. Mense kan ook nie lekker kuier met vol monde nie; so die happies moet net dít wees, happies. Probeer soveel as moontlik kleur inbring, dit maak die geleentheid vroliker. Die ander geheim is om ’n paar keuses te hê wat nie gebaseer is op brood nie. Heelwat mense volg deesdae ’n dieet wat koolhidrate uitsluit. Dieselfde geld vir vleis. So kombineer jou happies só dat daar iets is vir almal en ’n fees van verskeidenheid en smake vir die mense wat alles eet.

Tzatziki met groentestokkies Dié gewilde Griekse sousie is baie veelsydig. Dis maklik om te maak en komplementeer enige vars groente soos wortels, radyse, tamaties, sprietuie, seldery of wat jy ook al in ’n vingertjie kan sny. Bedien dit in klein glasies wat maklik is om vas te hou en in te doop.

BESTANDDELE Griekse volroom joghurt Komkommer Knoffel Suurlemoenskil fyn gerasper Sout en peper

METODE

◆◆ Rasper die komkommer en sit dit in ’n doek. Gooi bietjie sout oor en laat staan vir so vyf minute. ◆◆ Draai dit in die doek toe en druk al die vog uit die komkommer uit. ◆◆ Verwyder en meng met die joghurt, gekapte knoffel, sout en peper. ◆◆ Gooi die suurlemoenskil by. ◆◆ Bedien in ’n glasie met die groentevingertjies en sit ook sommer ’n paar bakkies uit waarin mense hul frikkadelle of ander disse kan doop.

Plaastoe! Edition 22 65

Filet Hierdie filet is asemrowend, dit word rou bedien maar ‘kook’ in die suurle-

moensap wat daaroor gegooi word tydens voorbereiding. Bedien ’n lekker brood soos ’n ciabatta daarby.

BESTANDDELE 200 g Filet 200 ml Goeie olyfolie 4 Rissies (jy kan kies watter jy wil gebruik na gelang van die byt wat jy in die finale dis verlang) 6 Knoffeltoontjies - doppe afgehaal 6 Ansjovis-filette Suurlemoensap METODE

◆◆ Gooi die olyfolie, knoffeltoontjies, rissies en ansjovis-filette in die olyfolie en laat dit op ’n baie lae hitte prut.

Maak seker die olyfolie kom nie tot by kookpunt nie. Die hitte moet net veroorsaak dat al die smake in die olie intrek. Prut dit vir so 20 minute. Haal af en verkoel. ◆◆ Sny die filet teen die grein van die vleis, in baie dun skywe. Hoe dunner hoe beter; jy kan dit nie te dun sny nie.

Pak die skywe op ’n plat bord en gooi suurlemoensap, sout en peper daaroor voordat jy die volgende laag pak. Sit dit in die yskas terwyl jy wag dat die olie afkoel. ◆◆ Verwyder die knoffel van die olie. Gooi nou die olie oor die verkoelde filet en bedien met brood.

66 Plaastoe! Uitgawe 22

Slakke met ’n knoffelsousie Slakke is een van die maklikste goed om te maak. Dis net so maklik om dit op te foeter. Ek het al slakke geëet wat soos knoffel- kougom proe, so taai dat mens skaars jou tande daardeur kan kry. Die slakke wat jy in ’n blik koop, is of ingelê, of reeds omtrent gaar, so jy hoef nie veel aan hulle te doen voordat jy hulle bedien nie. Indien jy een van die stelletjies het wat ons in die foto wys, kan jy jou slakke in slakdoppe bedien. Anders word dit net vinnig in knoffelbotter gebraai en met klein stukkies brood voorgesit.

BESTANDDELE Blik ingelegde slakke Knoffel Botter Brood METODE - MET SKULPE

Meng die knoffel en botter. Maak seker die botter is lekker sag, anders gaan jy sukkel. Sit ’n bietjie van die botter onder in die slakdop, druk die slak in en bedek met nog so teelepeltjie van die knoffelbotter. Druk dit in ’n warm oond, teen 200 grade, vir so agt minute of totdat die botter gesmelt het. Bedien onmiddellik met lekker brood.

Klein Caprese Tamatie, mozzarella en basiliekruid is ’n klassieke kombinasie. Dis nie net kleurvol nie, maar heerlik. Jy kan dit in pragtige happies omskep wat maklik is om te eet en die pallet lekker skoonmaak nadat jy dalk ’n frikkadelletjie geniet het.

BESTANDDELE Klein tamaties Groterige vars basiliekruidblare Klein mozzarella-kaasballetjies Balsamiese asynreduksie Goeie olyfolie Swart peper Tandestokkies METODE

Sny die tamaties en mozzarella-balletjies in die helfte en ‘plak’ hulle aanmekaar vas. Druk ’n tandestokkie deur en sit dit in ’n basilieblaar. Gooi die olyfolie, balsamiese asyn en swart peper op en bedien.

Plaastoe! Edition 22 67

68 Plaastoe! Uitgawe 22

Frikkadelle

Hierdie lamsfrikkadelle is om oor huis toe te skryf. Hulle is krakerig buite en sag binne, volgepak met die smaak van die vars kruie wat ons ingesit het. Jy kan dit met of sonder ’n sousie bedien. Dit werk goed met die tzatziki, net so, of met die sous.

BESTANDDELE 1 Groot eier 1/4 Koppie room 3/4 Koppie witbrood, korsies verwyder of ’n halwe koppie broodkrummels 500 g Lamsmaalvleis 2 Skyfies knoffel, fyngekap 1 Teelepel swart peper 1 Teelepel sout Pakkie vars kruisement Pakkie vars pietersielie Pakkie vars koljander 1 Teelepel gemaalde koljander 1 Teelepel gemaalde komyn 1/2 Teelepel bakpoeier SOUSIE 1/2 Koppie tamatiesous (ek verkies All Gold) 2 Eetlepels water 1 1/2 Eetlepels appelasyn 2 Eetlepels Worcester-sous 1 Eetlepel fyngekapte uie of salotte 2 Knoffeltoontjies, fyngekap 1/2 Teelepel sout en peper METODE

◆◆ Verhit die oond tot 180 grade en smeer ’n pannetjie met olie. ◆◆ Klits die eier en room saam in ’n bak. Meng met die brood of broodkrummels en sit eenkant. Gebruik ’n voedselverwerker en meng die maalvleis, knoffel, sout, peper, bakpoeier, komyn en koljander op ’n hoë spoed totdat dit glad is. Voeg nou die broodmengsel en al die vars kruie by en meng totdat als goed geïnkorporeer is. ◆◆ Maak jou hande nat en rol die mengsel in klein balletjies. Onthou hap-grootte. Bak in die oond vir so 20 minute.

Meng dit met die sous indien jy dit so wil bedien en sit voor met tandestokkies sodat mense dit maklik kan hap.

SOUSIE

◆◆ Gooi al die bestanddele in ’n pan en kook totdat dit verdik. Gooi oor die frikkadelle en sit ’n bietjie opsy in ’n bakkie indien mense dinge daarin wil doop.

Stokkieskos Ons gaan wegbly gekleurde uitjies af, soos ons reeds genoem het. Daar is ’n magdom van ander keuses.

Olywe, salami, lekker fetakaas en vars pietersielie smaak altyd heerlik. Sny al die bestanddele in ewe groot stukkies sodat dit lekker op die stokkie pas.

Plaastoe! Edition 22 69

Pita Pizzas

Tapenade

Hierdie klein pizzas is maklik om te maak en die smaakkombinasies is verbasend en asemrowend.

Gebruik klaargemaakte pita-brode wat jy by die supermark koop en in die helfte sny. Sit jou mes tussen die twee lae van die pita en sny dit in gelyke helftes.

Die basis is dun en kan al die smake dra. Gebruik jou verbeelding wanneer dit by die dinge kom wat jy kombineer.

Jy kan verskillende souse gebruik as basis vir die pizzas. ’n Kombinasie van ’n tamatiesous, tapenade en groen sous sal jou ver bring.

BESTANDDELE

Tapenade word tradisioneel met kappertjies en ansjovisse gemaak, maar dit kan ook met olywe, knoffel en olyfolie gedoen word. Ek het olywe verkies want dit gaan beter saam met die ander bestanddele wat ek in gedagte het.

100 g Swart olywe - pitte verwyder 2 Skywe knoffel, fyngekap 50 ml Olyfolie METODE

Tamatiesous

◆◆ Gooi als in ’n voedselverwerker en klits totdat dit ’n puree vorm.

BESTANDDELE

Anchoïde

400 g tamaties, grof gekap 50 ml Olyfolie 1 Klein ui, fyngekap 2 Skyfies knoffel, fyngekap 50 ml ‘Extra virgin’ olyfolie METODE

◆◆ Verhit die olyfolie in ’n pan en braai die uie daarin tot deurskynend. ◆◆ Voeg die tamaties by, sit die deksel op en kook vir so 5 minute. ◆◆ Voeg die knoffel by en kook sonder die deksel vir 2 tot 3 minute. ◆◆ Druk deur ’n fyn sif indien jy ’n gladde sous verlang, anders kan jy dit hou soos wat dit is. ◆◆ Verkoel en klits die olyfolie deur.

70 Plaastoe! Uitgawe 22

50 g Ansjovis-filette, gewas en fyngekap 1 Groot pak Italiaanse pietersielie, fyngekap 100 ml Olyfolie METODE

◆◆ Meng als saam of sit in die voedselver◆◆ werker. ◆◆ Daar het ons nou drie basisse waarmee ons kan speel.

Gekaramelliseerde ui, ansjovis en olyf-pizza BESTANDDELE 2 Groot uie Pitas 2 Knoffeltoontjies, fyngekap Olie Sout en peper Anchoïde (sien die resep bo) BO-OP Swart olywe Ansjovis-filette, in repies gesny METODE

◆◆ Verhit die oond tot 200 grade.

Sweet die knoffel en ui in die olie vir so 15 minute totdat dit sag is. Draai die hitte op en karamelliseer. Gooi sout en peper op en sit eenkant. ◆◆ Smeer ’n laag van die Anchoïde op die pita, sit die gekaramelliseerde ui bo-op en versier met swart olywe en ansjovis. Druk in die oond vir 15 minute en bedien. Ek sny die pizzas in kwarte sodat mense al die verskillende variasies kan proe en ook maklik kan hanteer.

Mozzarella, murgpampoentjies en tapenade BESTANDDELE Pita 2 Medium murgpampoen­tjies, gesny Mozzarella-kaas

Vars oreganum van die stokkies verwyder Olyfolie Tapenade (sien resep hierbo) Sout en peper METODE

◆◆ Sny die murgpampoentjie en mozzarella in 1cm skywe. ◆◆ Meng met die oreganum, olyfolie, sout en peper. ◆◆ Smeer die tapenade op die pita en pak die mozzarella en murgpampoentjies bo-op. ◆◆ Plaas in ’n verhitte oond vir 15 minute en bedien.

Mascarpone, spinasie en sampioen BESTANDDELE Pita 2 Teelepels olyfolie 2 Knoffeltoontjies, fyngekap Pakkie klein spinasieblare Pakkie klein sampioene 100 g Mascarponekaas Vars pietersielie Sout en peper Tamatiesous - sien resep hierbo METODE

◆◆ Verhit die olyfolie in ’n pan en voeg die knoffel, spinasie en sampioene by. Braai vinnig totdat die sampioene begin verkleur. Verwyder van die hitte en verkoel. Gooi enige sappe af wat van die mengsel afgekom het. Meng die mascarpone deur nadat dit afgekoel het. Geur met sout en peper.

◆◆ Smeer die tamatiesous mildelik oor die pita. Pak die spinasie-ensampioen-mengsel bo-op en bak vir 15 minute in die oond. Bedien.

Artisjok, roket, sardyn en parmesaan Hierdie weergawe kan met of sonder die tamatiesous gemaak word.

BESTANDDELE Pitabroodjie Artisjokke (koop die ingelegde blikkies) gedreineer en in die helfte gesny 6 Sardynfilette Vars roket Parmesaankaas (gerasper of in fyn skywe gesny) Sout en peper Olyfolie METODE

◆◆ Pak die pitabroodjie met die artisjokke en sardyne. Smeer eers die tamatiesous oor indien jy verkies om dit te gebruik.

Gooi nou die gekapte roket oor asook die parmesaankaas. Druk in ’n verhitte oond en bak vir 15 minute. Bedien. ◆◆ Nou ja toe. Daar is ’n verskeidenheid disse wat elke smaak sal bevredig. Kry ’n paar lekker bottels wyn en geniet die geselskap van vriende en familie oor hierdie gesellige seisoen. Jy kan die resepte aanpas na gelang van die aantal gaste wat jy het en die vars bestanddele waarop jy jou hande kan lê.

Plaastoe! Edition 22 71

FRUIT & VEGETABLES

VINEYARDS

ORCHARDS OLYMPOS PC

Pressure Compensated Heavy Wall Drip Line for Orchards & Vineyards

T-TAPE

Drip Tape for Fruit & Vegetables

EOLOS

Heavy Wall Drip Line for Use in Orchards, Vineyards, Fruit & Vegetable Farms.

Eurodrip Eolos features one of the largest inlet filters for flat drip emitters on the market.

The additional filtration area provides outstanding protection against clogging.

www.Rivulis.com Available from participating agricultural retailer and irrigation suppliers nationwide.

Eurodrip is exclusively distributed by