Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
Wprowadzenie W
Ewa Kapusta
XXI
wieku
następuje
dynamiczny
rozwój
płatności
wykonywanych bezgotówkowo. Pieniądz bezgotówkowy, czyli taki, który
(Nie)ubankowieni?
Socjologiczna
perspektywa
ma formę zapisów księgowych na rachunkach bankowych1, odgrywa coraz większą rolę w dokonywanych współcześnie płatnościach. W dobie
w badaniach systemu finansowego
rozwoju bankowości, instytucji finansowych i wzrostu użycia pieniądza bezgotówkowego, interesującym dla socjologii zagadnieniem staje się
ABSTRAKT
kwestia zróżnicowania społeczeństwa polskiego, a także społeczeństw
Celem niniejszego eseju jest próba ukazania zróżnicowania polskiego społeczeństwa pod kątem jego „ubankowienia” (czyli posiadania kont osobistych przez Polaków i Polki), postaw wobec obrotu bezgotówkowego i wobec instytucji finansowych, barier w podnoszeniu wskaźnika tegoż „ubankowienia” (zbyt duże koszty, zarówno psychiczne, jak i ekonomiczne, brak zaufania do pieniądza bezgotówkowego), a także próba wskazania najważniejszych cech demograficznych osób „ubankowionych” i „nieubankowionych”. „Finansowe” aspekty funkcjonowania społeczeństwa polskiego, takie jak postawy wobec pieniędzy i instytucji finansowych, a także sposoby dokonywania płatności – jako istotne aspekty życia codziennego członków i członkiń społeczności – mogą i powinny stać się tematyką rozważań socjologicznych. Zróżnicowanie pod względem postaw i sposobów korzystania z pieniądza może stanowić jeden z rozważanych aspektów nierówności społecznych w Polsce, która znajduje się, w pewnym sensie, w stanie przejściowym – dążąc do wzorca społeczeństwa bezgotówkowego, nadal pozostaje w dużej mierze w tradycyjnych ramach i użytkuje przede wszystkim pieniądz gotówkowy; posiadając stosunkowo niską, w porównaniu do innych krajów europejskich, wartość wskaźnika „ubankowienia”.
europejskich, w użytkowaniu nowych form płatności. W tym kontekście i członkinie społeczności wobec pieniądza, sposobów jego użytkowania czy też nierównomiernego użytkowania pieniądza bezgotówkowego przez osoby należące do różnych części społeczeństwa. Czy zróżnicowany dostęp do kont bankowych oraz zróżnicowane użytkowanie zasobów finansowych w formie bezgotówkowej dotyczą jakichś specyficznych grup społecznych? Czyniektóre z tych grup doświadczają wykluczenia, które można nazwać roboczo „wykluczeniem finansowym”? W poniższym eseju podjęte zostaną rozważania na ten temat. Przeanalizowane zostaną postawy Polaków i Polek wobec instytucji finansowych i pieniądza, a także bariery, jakie wpływają na stosunkowo niski w porównaniu do innych krajów europejskich stopień „ubankowienia” polskiego społeczeństwa.
SŁOWA-KLUCZE ubankowienie, system finansowy, socjologia finansów, bezgotówkowy, bariery ubankowienia, stosunek do instytucji finansowych
ważne jest przeanalizowanie postaw prezentowanych przez członków
Przeanalizowane zostaną również formy dokonywania płatności przez obrót
Polaków i Polki, co jest ściśle związane z problematyką „ubankowienia” i pieniądza bezgotówkowego.
1
Informacje uzyskane podczas wykładów W. Gumuły w ramach kursu Socjologii finansów, prowadzonego w roku akademickim 2011/2012 w Instytucie Socjologii UJ
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
sposób użycia pieniądza w codziennych sprawach Polaków i Polekoraz
Pieniądz bezgotówkowy i „ubankowienie” W
makrosocjologicznym
dyskursie
na
temat
nierówności
różnice pomiędzy odrębnymi grupami w użytkowaniu pieniądza.
panujących w danym społeczeństwie, w kontekście analizy ruchliwości
Podstawowym wskaźnikiem „ubankowienia”, używanym przez
społecznej, często brane jest pod uwagę kryterium poziomu uzyskiwanych
ekspertów związanych z Narodowym Bankiem Polskim, jest odsetek osób
dochodów, wykształcenia – w powiązaniu z pochodzeniem społecznym
posiadających konto osobiste (w banku bądź też w Spółdzielczych Kasach
(Domański 2007: 295–320). Dokonuje się analiz zarówno na poziomie
Oszczędnościowo-Kredytowych) (Koźliński 2009a: 4–5). Jak pokazują
jednego państwa, jak i w skali międzynarodowej (Domański 2007: 322–
wyniki badań przeprowadzanych przez NBP, wskaźnik ten w Polsce
339). Warto poszerzyć te analizy o rozważenie, obok czynników
poprawia się (w 2006 roku konto osobiste posiadało 48% Polaków, zaś w
zróżnicowania dochodów i warunków życiowych, także kwestii niezwykle
2009 – około 77%) (Koźliński 2009a: 4–5). Nadal jednak około 23%
aktualnej, dotyczącej dostępu do użytkowania pieniądza w postaci
Polaków konta osobistego nie posiada w ogóle, co w porównaniu z innymi
bezgotówkowej. Weberowskie ujęcie szans życiowych, w odniesieniu nie
krajami Unii Europejskiej klasyfikuje nasze państwo na jednym z ostatnich
tylko do osiąganych przez członków i członkinie poszczególnych grup
miejsc (tylko pięć krajów ma mniejszy odsetek osób posiadających konta
korzyści materialnych, ale także innych aspektów życia (takich jak warunki
bankowe) (Kisiel 2011: 9). Wzrost wskaźnika „ubankowienia” prowadzi do
życia
możliwości
wzrostu obrotu bezgotówkowego, z którym wiąże się szereg korzyści dla
wypoczynku, podróży, kultury) (Hamilton 1995: 14), poszerzyć można o
polskiej gospodarki i polskiego systemu finansowego. Wskazuje się przede
kwestię dostępu do konta bankowego, związaną z zaufaniem do instytucji
wszystkim, iż ów wzrost prowadzi do obniżenia kosztów ponoszonych przy
finansowych i postawami wobec pieniądza. W makrosocjologicznych
obsłudze
międzynarodowych analizach porównawczych powinna być rozważana,
z przestępczością „gotówkową”; zwiększenia konsumpcji gospodarstw
obok kwestii podstawowych, związanych z nierównościami w dochodach
domowych, a więc w konsekwencji także do wzrostu gospodarczego;
i warunkach życiowych, także kwestia „ubankowienia” społeczeństw
kontroli wszelkich dokonywanych płatności (co wynika z samej definicji
poszczególnych krajów. Interesować nas będą zatem relacje między
pieniądza bezgotówkowego jako formy zapisów księgowych na rachunkach
społeczeństwem a rynkiem finansowym, ale nie w rozumieniu ogólnym –
bankowych), która prowadzić może do zmniejszenia szarej strefy,
jako areny działań wielkich instytucji finansowych. Rozumienie rynku
przynosząc
finansowego przyjęte w niniejszym eseju ma wymiar bardziej socjologiczny
zminimalizowania kosztów funkcjonowania organów publicznych (Kisiel
niż ekonomiczny, a więc uwaga zostaje zwrócona przede wszystkim na
2011: 5). Z tych względów Narodowy Bank Polski podejmuje starania, aby
i pracy,
możliwości
zdobywania
wykształcenia,
obrotu
korzyści
gotówkowego;
dla
finansów
obniżenia
strat
publicznych,
związanych
a
także
do
jak najbardziej rozwinąć obrót bezgotówkowy, wdrażając „Program rozwoju 132
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
obrotu bezgotówkowego na lata 2010–2013”. Co ciekawe, gdyby przyjąć
innymi postaw wobec banków oraz postaw wobec pieniądza (2010b). Na
inną konceptualizację pojęcia „ubankowienia”, na przykład jako liczbę
pięciostopniowej skali zaufanie do banków wyniosło średnio 2,77 (Maison
milion
2010b: 16). Okazało się, że wśród Polaków i Polek przeważają pozytywne
mieszkańców, okazałoby się, że Polska plasuje się w czołówce krajów
uczucia w stosunku do banków, jednak nadal około 25% respondentów
placówek
oferujących
przeliczeniu
zauważyć, że jest to wartość zbliżona do odsetkaosób, które nie posiadają
placówki – co nieznacznie przewyższa średnią w strefie euro – 640)
konta bankowego (około 23%). 34% badanych preferuje przechowywanie
(Program rozwoju obrotu bezgotówkowego… 2010: 23). Warto więc
gotówki w domu, co związane jest z wyróżnionym przez autorkę badania
zastanowić
rozbudowanej
zjawiskiem „kultu gotówki” (Maison 2010b: 16). W stworzonej przez Maison
„infrastruktury” instytucji finansowych, poziom „ubankowienia” rozumianego
definicji kult gotówki to „czynnik zdecydowanie emocjonalny, który
jako posiadanie osobistego konta bankowego (które jest warunkiem
przejawia się bardzo emocjonalnym pozytywnym nastawieniem do
koniecznym
pieniądza
pieniędzy w formie gotówki i niedocenianiem, czy wręcz odrzucaniem
bezgotówkowego) jest w Polsce stosunkowo niski, a nadal niemal jedna
pieniądza wirtualnego” (Maison 2010b: 16) (podkreślenie oryginalne). Jest
czwarta Polaków i Polek (dokładnie 22,8%) nie posiada własnego konta.
to związane z emocjonalnym przywiązaniem do pieniędzy w formie
dokonywania
pomimo
transakcji
Luksemburgiem,
na
i Portugalią (na każdy milion mieszkańców przypadają w Polsce 653
dlaczego,
Hiszpanią,
w
uważa banki za niewiarygodne i nie ufa im (Maison 2010b: 16). Warto
się,
Cyprem,
płatnicze
Włochami
europejskich,
za
usługi
nienajgorzej
za
pomocą
„konkretnej”, a więc papierowej, a także z poczuciem niekompetencji
Postawy
Polaków
i
Polek
wobec
pieniądza
w rozróżnianiu ofert bankowych. Za pomocą analizy czynnikowej Maison wyróżniła trzy czynniki
bezgotówkowego i instytucji finansowych Aby rozważyć, dlaczego wskaźnik „ubankowienia” jest w Polsce niski w porównaniu do innych krajów europejskich, warto przyjrzeć się kwestii postaw Polaków i Polek wobec pieniądza i wobec instytucji finansowych. Ogólnopolskie badanie sondażowe przeprowadzone przez Dominikę Maison dla Narodowego Banku Polskiego2 dotyczyło między
psychologicznych postaw wobec pieniądza prezentowanych przez Polaków i Polki (Maison 2010b: 20). Pierwszy z nich brzmi: „Pieniądze jako miara wartości człowieka”. Zdecydowanie zgodziło się z tą opinią 10% badanych (wartość ta zwiększy się znacząco, jeśli dodamy odpowiedź „raczej się zgadzam”) a, jak wskazuje autorka, postawa taka charakteryzuje ludzi, którzy często odczuwają zazdrość wobec tych, którzy mają więcej pieniędzy (Maison 2010b: 20). Badani byli bardziej zgodni w odniesieniu do
2
Badanie przeprowadzone w listopadzie i grudniu 2009 roku na reprezentatywnej próbie tysiąca dorosłych Polaków, metodą CAPI. Poprzedzone było realizacją badania pilotażowego na próbie 500 osób. Szczegóły zob. Maison 2010b: 5–7. 133
stwierdzenia, że „Pieniądze są środkiem do celu” – tę opinię podziela około 70–80% respondentów (Maison 2010b: 20). Kolejny wymiar – „Pieniądze
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
jako miara nieuczciwości” –jest związany z charakterystyczną dla wielu
wartości człowieka” (średnia 2,45 w porównaniu do 2,34 – na skali 1–5), a
osóbpostawą utożsamiania sukcesu finansowego z nieuczciwością i
także częściej wiążą sukces finansowy z nieuczciwością (średnia 2,97 w
oszustwami (Maison 2010b: 20). Ze stwierdzeniem, że „Dużych pieniędzy
porównaniu do 2,69 – na skali 1–5) (Maison 2010b: 30). Posiadający konto
nie da można zdobyć w sposób uczciwy” zgodziło się 60% badanych (20%
charakteryzują się też większą samooceną wiedzy finansowej (średnia
zdecydowanie się zgodziło).
2,79 w porównaniu do 1,99 wśród nieposiadających kont na skali 1–5),
Zarówno wymiar opinii na temat banków, jak i wymiar postaw
oraz lepszą sytuacją materialną (średnia samoocena sytuacji materialnej
wobec pieniądza porównany zostaje w grupach osób posiadających lub
wśród posiadających konto wyniosła 3,08, a wśród nieposiadających konta
nieposiadających
– 2,52 na skali 1–5, zaś średni dochód w tych grupach wyniósł
konta
bankowego.
Osoby
posiadające
konto
charakteryzują się wyższym poziomem zaufania wobec banków (średnio 2,84 na skali od 1 do 5, w porównaniu do 2,48), natomiast osoby nieposiadające
konta
zdecydowanie
częściej
W przypadku zaufania do instytucji finansowych, wyższe wskaźniki
postawę
osiągają osoby o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym (wyższe
określoną wcześniej jako „kult gotówki” (średnio 2,85 na skali 1–5 wśród
wykształcenie i dochód) (Górniak 2000: 202). Im osoba starsza, tym to
nieposiadających konta w porównaniu do 2,17 w przypadku posiadających
zaufanie maleje. „Z brakiem zaufania do świata finansów związana jest
i „nieubankowionych”
silniejsza niechęć do kredytów oraz pesymizm w ocenach gospodarczych”
różnicuje także postawa wobec samego konta. Wyróżnione tu zostały dwa
(Górniak 2000: 202). Niższa ocena może też wiązać się z brakiem
czynniki: finansowy (nieopłacalność finansowa konta) oraz niefinansowy
kompetencji w sprawach finansowych. Spośród instytucji finansowych,
(nieużyteczność konta). Okazuje się, że czynnik pozafinansowy w
największym zaufaniem respondenci obdarzają Narodowy Bank Polski
większym stopniu różnicuje wspomniane wyżej dwie grupy (w przypadku
(30% „bardzo ufających” i 47% „raczej ufających”) oraz banki państwowe
czynnika pozafinansowego różnica średnich ocen między posiadającymi i
(odpowiednio: 30% i 50%), a także PZU (22% i 54%) (Górniak 2000: 205).
nieposiadającymi konta wyniosła 0,55
na skali 1–5; posiadający konto
Zdecydowanie mniejsze jest zaufanie deklarowane w stosunku do banków
ocenili nieużyteczność konta średnio na 2,12, a nieposiadający – na 2,66; z
prywatnych, sprywatyzowanych, notowanych na giełdzie i zagranicznych
kolei różnica w ocenie nieopłacalności finansowej konta wyniosła tylko
(Górniak 2000: 205). Aby wspierać rozwój obrotu bezgotówkowego w
nieznacznie częściej
Polsce, banki powinny podjąć starania o to, by zaufanie do instytucji
konto)
(Maison
2010b:
29).
„Ubankowionych”
prezentują
odpowiednio 2775 i 1848 zł) (Maison 2010b: 33).
0,17) (Maison 2010b: 30). Posiadaczy kont
charakteryzuje postawa „Pieniądze środkiem do celu”, niż osoby
finansowych się zwiększało.
nieposiadające kont (średnia ocena 3,04 i 2,99 – na skali 1–5). Z kolei nieposiadający kont częściej przyjmują postawę „Pieniądze jako miara 134
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
Bariery „ubankowienia” Barier związanych z „ubankowieniem”, a więc z pozyskaniem konta osobistego, dotyczyło badanie jakościowe przeprowadzane na zlecenie
Tabela 1: Zaufanie do banków i instytucji finansowych Zaufanie do banków i instytucji finansowych (PGSS 2008)
Narodowego Banku Polskiego przez Dominikę Maison (Maison 2010a)3.
Procent
Z badania tego wynika, że głównymi barierami, które powstrzymują osoby
skumulowany
przed założeniem konta bankowego, są: zbyt duże koszty (zarówno
Częstość Zdecydowanie zasługują na
Procent
150
11,6
11,6
Raczej zasługują
594
46,0
57,6
Ani zasługują, ani nie zasługują
286
22,1
79,7
Raczej nie zasługują
131
10,1
89,8
Zdecydowanie nie zasługują na
42
3,2
93,1
zaufanie
ekonomiczne, jak i psychologiczne) w porównaniu do zysków związanych z posiadaniem
konta;
zbyt
niskie
dochody
–
zarówno
w sensie
obiektywnym, jak i w subiektywnej samoocenie badanych; obawa przed nowymi technologiami; brak zaufania do instytucji finansowych oraz silne natężenie postawy związanej z kultem gotówki (Maison 2010a: 28). Autorka podkreśla, że natężenie tych cech wśród osób nieposiadających
zaufanie Trudno powiedzieć Ogółem
90
6,9
1293
100,0
100,0
konta bankowego jest zróżnicowane, dlatego trudno jest wskazać, która z nich stanowi czynnik najbardziej determinujący brak konta. Dodaje także,
[Opracowanie własne na podstawie danych z Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego 2008]
że osoby „nieubankowione” często charakteryzują się małą umiejętnością zarządzania pieniędzmi (we własnej ocenie), a także dużym poziomem
W Polskim Generalnym Sondażu Społecznym zadane zostało pytanie o zaufanie do instytucji finansowych i banków. 57.6% badanych uważa, że zasługują one na zaufanie. Tylko 13,3% uważa, że nie zasługują.
Pozostałe
osoby
wskazały
albo
odpowiedź:
„Trudno
powiedzieć”, albo „Ani zasługują, ani nie zasługują”. Ciekawe byłoby sprawdzenie profilu demograficznego osób, które uznały, że instytucje finansowe nie zasługują na zaufanie, jednak ze względu na rozmiar niniejszego opracowania kwestia ta zostanie pominięta.
135
3
Badanie jakościowe, przeprowadzone w sierpniu 2010, składało się z dwóch etapów – pierwszy etap badania dotyczył barier związanych z przechodzeniem na płatności bezgotówkowe. Przeprowadzono wówczas 6 zogniskowanych wywiadów grupowych – 2 w grupie emerytów, 2 w grupie rencistów i 2 wśród pracujących na etacie. W kolejnym etapie badania na warsztat wzięto kwestię barier związanych z intensyfikacją obrotu bezgotówkowego. Na tym etapie badania przeprowadzono 8 FGI – 6 wśród osób posiadających konto i dostęp do Internetu, ale niewykorzystujących tych możliwości (2 w grupie osób młodych w wieku 18–25 lat, 2 z osobami w wieku średnim, 40–50 lat oraz 2 w grupie osób starszych – powyżej 55 lat). Kolejne dwa wywiady grupowe przeprowadzono z osobami w średnim i starszym wieku (powyżej 40. roku życia), bardzo intensywnie korzystającymi z obrotu bezgotówkowego(szczegóły zob. Maison 2010a: 5–8).
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
lęku przed nowymi rozwiązaniami i przed braniem odpowiedzialności
(Maison 2010a: 35). Z kolei kult gotówki był przez te osoby utożsamiany z
(Maison 2010a: 28).
„przyjemnością
związaną
z »namacalnym«
posiadaniem
pieniądza”,
Dokonując bilansu kosztów i zysków,osoby nieposiadające konta
„poczuciem bezpieczeństwa” (przekonanie, że sami kontrolujemy swoje
postępują na swój sposób racjonalnie, jednakże należy zauważyć, że
pieniądze, a także, że tylko gotówką można wszędzie zapłacić), oraz
często nie jest to bilans pełny i obiektywny. Niechęć do zakładania konta
„poczuciem
jest często związana z „poczuciem trudnego dostępu do własnych
wyróżniła sześć głównych typów osób „nieubankowionych”.Są to: lękowi,
pieniędzy”. Tylko wypłacanie pieniędzy w kasie banku jest postrzegane
kochający gotówkę, niekontrolujący, podejrzliwi, zależni, racjonalni (Maison
jako w miarę bezpieczne, ale wiąże się z dodatkowymi kosztami (na
2010a: 45–49).
przykład
dojazdu).Wśród
respondentów
istnieje
bariera
i niezależności”
(Maison 2010a:
37).
Maison
psychiczna
związana z wypłacaniem pieniędzy w bankomacie czy płaceniem kartą
Formy dokonywania płatności
(Maison 2010a: 34). Dobrze podkreśla to przykładowa opinia jednej z respondentek: „Bankomaty są bardzo niebezpieczne. Jak miałam konto, to zawsze chodziłam z synem i syn stawał z tyłu, bo nigdy nie wiadomo, czy ktoś nie podpatrzy (emeryci, nieposiadający konta, Warszawa)” (Maison 2010a: 34). Osoby, które nie posiadają kont w bankach, często charakteryzują się też znikomym poziomem zaufania do instytucji finansowych. Respondenci z badania przeprowadzanego dla NBP wskazywali opinie, że „nie istnieją tanie lub bezpłatne usługi bankowe”, „bank dba tylko o własne interesy”, „bank może łatwo splajtować lub «zniknąć»”, są „częste kradzieże w bankach” (Maison 2010a: 35). Ogólnie rzecz biorąc, osoby wyrażające takie opinie charakteryzowały się brakiem zaufania nie tylko wobec instytucji finansowych, ale także wobec państwa jako systemu. Postrzegały wszelkie instytucje jako dbające jedynie o własne interesy, „żerujące” na dobru jednostek – silnie uwidaczniała się w ich przypadku dychotomia my-oni, a konto bankowe postrzegane było jako krok do większej kontroli pojedynczego obywatela przez te instytucje 136
wolności
Istotnym elementem analizy będzie także przyjrzenie się kwestii dokonywania płatności masowych. Najczęstszą formą płatności jest płacenie gotówką na poczcie – w 2009 roku ten sposób dokonywania płatności preferowało prawie 35% Polaków i Polek. Niemal równie popularne są płatności gotówką w kasie punktu obsługi klienta u dostawcy usługi bądź inkasenta (28% w 2009 roku) (Koźliński 2010a: 50). Przelewem przez Internet dokonuje płatności niemal jedna czwarta Polaków i Polek – i tu nastąpiła poprawa o ponad 15 punktów procentowych w stosunku do sytuacji z roku 2006 (Koźliński 2010a: 50). Opłat bezgotówkowych Polacy i Polki najczęściej dokonują za następujące dobra: Internet (58% w 2009 roku), telefon komórkowy (49%) oraz telefon stacjonarny (41%). Bez względu na rodzaj opłacanego dobra, płatności bezgotówkowe w różnym stopniu rosną – w każdej kategorii dóbr w 2009 roku
odsetek
płatności
dokonywanych
za
pomocą
instrumentów
bezgotówkowych wzrósł (w raporcie powstałym na zlecenie NBP analizowano opłaty za: energię elektryczną, abonament RTV, wodę,
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
telefon komórkowy, gaz, telefon stacjonarny, czynsz za mieszkanie,
charakteryzujące się brakiem zaufania do banków i wysokim poziomem
Internet, ubezpieczenie samochodu i ubezpieczenie mieszkania)(Kożliński
kultu gotówki, uważające pieniądze albo za wyznacznik wartości człowieka,
2010b: 50). Jeden z głównych wniosków z badania form płatności
albo za miarę jego nieuczciwości (Maison 2010b: 48). Warto zastanowić
dokonywanych przez Polaków i Polki brzmi tak, iż owa struktura płatności
się także nad tym, jaki jest profil demograficzny osób, które nie są
ewoluuje w kierunku płatności bezgotówkowych, ale nadal dwie trzecie
„ubankowione”. Czy to zróżnicowanie prowadzi do nierówności, a może
comiesięcznych
pieniądza
nawet do wykluczenia finansowego tych osób? Zróżnicowanie rozumiane
gotówkowego (Koźliński 2010a: 51). Podstawowe instrumenty płatności
jest jako pojęcie szersze od nierówności, a nierówność jako pojęcie
bezgotówkowych (jak zlecenia stałe, polecenia zapłaty oraz elektroniczne
szersze od wykluczenia (Hamilton 2007: 25). Maison wskazuje, że
prezentowanie i płacenie za rachunki) nadal są wśród Polaków i Polek
przekonanie
mało popularne. Najczęstszą formą płatności bezgotówkowej jest płatność
ekonomiczne)
przez Internet, dużo mniej popularne jest polecenie zapłaty, przelew w
wykształcenia oraz wiedzą na tematy finansowe i samooceną sytuacji
oddziale własnego banku czy też zlecenie stałe (Koźlińśki 2010a: 51).
materialnej, zaś przekonanie o nieużyteczności kont bankowych (kryterium
Polacy i Polki w dużej mierze nadal są więc społeczeństwem gotówkowym,
pozaekonomiczne) rośnie wraz z wiekiem, maleje wraz ze wzrostem
wartościowo aż 91% transakcji w naszym kraju odbywa się w sposób
poziomu wykształcenia i wiedzy o finansach, wzrostem samooceny sytuacji
gotówkowy (w skali UE – 78%) (Kisiel 2011: 7).
materialnej i wzrostem dochodu (Maison 2010b: 46). Brak „ubankowienia”
płatności
odbywa
się
przy
pomocy
o zyskach
z
maleje
wraz
posiadania z wiekiem,
kont
bankowych
rośnie
wraz
(kryterium z poziomem
wydaje się więc wynikać w pewnej mierze z postaw wobec kont bankowych prezentowanych przez członków i członkinie tej grupy.
„Ubankowieni” a „nieubankowieni” W świetle wyników badania sondażowego, przeprowadzonego na zlecenie Narodowego Banku Polskiego, osoby posiadające konto osobiste („ubankowione”) są lepiej wykształcone, pracują, mają lepszą sytuację materialną, są pozytywnie nastawione do nowych technologii oraz do
Aby rozważyć, czy „ubankowienie” może być wyznacznikiem nierówności społecznych, czy nawet wykluczenia finansowego, poniżej ukazane zostaną dwa profile demograficzne: osób posiadających i nieposiadających konta bankowego.
banków, cechują się niskim poziomem kultu gotówki i uważają pieniądze za środek do celu; natomiast „nieubankowieni” są gorzej wykształceni, często są to osoby niepracujące (uczniowie, bezrobotni), mające obiektywnie
i subiektywnie
gorszą
pozycję
materialną,
negatywnie
nastawione do nowych technologii, nieposiadające wiedzy finansowej, 137
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
Tabela 2:
Dostęp do konta bankowego jest największy wśród grup: osób
Profil podstawowych cech demograficznych „ubankowionych”
w wieku 30-44 lata, z wyższym wykształceniem, z dużych miast, z
i „nieubankowionych”
najwyższymi dochodami oraz, czego nie pokazano w tabeli, posiadających
Ubankowienie (2009) Polaków i Polek (w %) wiek
posiadający konto
nieposiadający
stałą pracę. Z kolei najniższy poziom „ubankowienia” notuje się wśród osób
18-29 lat
74
26
30-44
87
13
45-59
79
21
najniższym dochodzie, mieszkających na wsi oraz bezrobotnych. Grupy
60 i więcej
66
34
„ubankowionych” i „nieubankowionych” najbardziej różnicuje wykształcenie
wykształcenie
posiadający konto
nieposiadający
najstarszych (60 lat i więcej), z wykształceniem podstawowym, o
(tylko
36%
osób
z wykształceniem
podstawowym
ma
konto).
podstawowe
36
64
Zróżnicowanie tych dwóch grup jest duże, można więc uznać, że
zasadnicze
63
37
średnie
81
19
posiadanie bądź nieposiadanie konta bankowego może stanowić jeden z
wyższe
95
5
miejsce zamieszkania
posiadający konto
nieposiadający
wymiarów analizy nierówności społecznych.Osoby nieposiadające konta to najczęściej osoby o najniższych dochodach, najniższym wykształceniu,
wieś
72
28
najstarsze (albo też najmłodsze – stosunkowo niski jest odsetek
miasto do 20 tys.
77
23
„ubankowionych” w grupie 18–29 lat), często bezrobotne, czy ze wsi, a
miasto 21-100 tys.
79
21
więc o najmniej pewnej pozycji materialnej i zawodowej na rynku pracy,
miasto 101-500 tys.
82
18
miasto powyżej 500 tys.
83
17
dochody
posiadający konto
nieposiadający
a także doświadczające największego ryzyka popadnięcia w ubóstwo, a w konsekwencji – zmarginalizowania. Osobną kwestią wartą podjęcia
do 1600 zł
63
37
dalszej analizy jest też pytanie, czy fakt nieposiadania konta wpływa na
1601-2500
73
27
marginalizację finansową. Postawy osób „nieubankowionych” wobec
2501-3000
83
17
pieniądza bezgotówkowego i instytucji finansowych skłaniają jednak do
3001-5000
91
9
powyżej 5000
stwierdzenia, iż nie myślą one w takich kategoriach i nie widzą zasadności
90
10
[Opracowanie własne na podstawie danych z raportuPorównanie wyników badań
posiadania przez siebie konta.
nt. płatności masowych, przeprowadzonych przez NBP w 2006 i 2009 r.(Koźliński 2010a: 6–10)]
138
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
Podsumowanie
pieniądze. Warto prowadzić także badania gospodarstw domowych pod
Celem niniejszego eseju była próba ukazania zróżnicowania
kątem ról wykonywanych przy posługiwaniu się wspólnym budżetem.
polskiego społeczeństwa pod kątem jego „ubankowienia”, czyli posiadania
Gdyby dołączyć te zagadnienia do analizy cech różnicujących Polaków,
kont
obrotu
takich jak wiek, płeć, dochód, miejsce zamieszkania, zawód i tym podobne
bezgotówkowego i wobec instytucji finansowych, barier w podnoszeniu
– powstanie nowe zagadnienie do badań i prac, zarówno teoretycznych,
wskaźnika tegoż „ubankowienia”, a także próba wskazania profili
jak i empirycznych, na pograniczu makrosocjologii i socjologii finansów.
osobistych
przez
Polaków
i
Polki,
postaw
wobec
demograficznych osób „ubankowionych” i „nieubankowionych”. Esej ten miał charakter eksploracyjny; poruszonych zostało kilka różnych wątków w
Bibliografia
celu ukazania, że finanse, postawy wobec pieniędzy i instytucji finansowych, a także sposoby dokonywania płatności – jako istotne aspekty życia codziennego członków i członkiń społeczności – mogą i powinny stać się tematyką rozważań socjologicznych. Zróżnicowanie pod względem postaw i sposobów korzystania z pieniądza może stać się jednym z rozważanych aspektów nierówności społecznych w Polsce, która znajduje się, w pewnym sensie, w stanie przejściowym – dążąc do wzorca społeczeństwa bezgotówkowego, nadal pozostaje w dużej mierze w tradycyjnych ramach i użytkuje przede wszystkim pieniądz gotówkowy. Socjologiczne zainteresowanie pieniądzem rozpoczęło się od słynnego dzieła Georga Simmla Filozofia pieniądza i powinno być także kontynuowane współcześnie. Jarosław Górniak w zakończeniu książki Nasze pieniądze. Studium postaw wobec pieniądza ukazuje dalsze kierunki badań nad problematyką społecznego funkcjonowania pieniądza (Górniak 2000: 202). Warte dalszych rozważań kwestie to: badanie czynników wpływających na to, co i jak robimy z pieniędzmi, w jaki sposób kształtują się nasze postawy wobec pieniądza, na ile jako społeczeństwo mamy skłonności do jego oszczędzania, w jaki sposób lokujemy nasze 139
Cichomski, Bogdan (kierownik programu), Tomasz Jerzyński i Marcin Zieliński. 2009. Polskie Generalne Sondaże Społeczne: skumulowany komputerowy zbiór danych 1992–2008. Warszawa:Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski. Domański, Henryk. 2007. Struktura społeczna. Warszawa: Wyd. Naukowe SCHOLAR. Górniak, Jarosław. 2000. Stosunek do instytucji finansowych i korzystanie z ich usług, W: My i nasze pieniądze. Studium postaw wobec pieniądza. Kraków: Wyd. AUREUS. Gumuła, Wiesław. 2011/2012. Socjologia finansów – wykłady. Kraków: Instytut Socjologii, Uniwersytet Jagielloński. Hamilton, Malcolm, Hirszowicz, Maria. 1995. Klasy i nierówności społeczne w perspektywie porównawczej.Tłum. Jan Kolbowski. Warszawa:Instytut Studiów Politycznych PAN. Kisiel, Michał. 2011.Społeczeństwo bez gotówki– szanse i zagrożenia[online]. Analiza dla portalu Bankier.pl.Dostęp: gigacon.org/system/lectures/.../spoleczenstwo_bez_gotowki.ppt? [02.01.2012]. Koźliński, Tomasz. 2010a. Porównanie wyników badań nt. płatności masowych, przeprowadzonych przez NBP w 2006 i 2009 r. [online].
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014
Ewa Kapusta, (Nie)ubankowieni? Socjologiczna perspektywa w badaniach systemu finansowego
Warszawa: Zasoby Departamentu Systemu Płatniczego NBP. Dostęp: www.nbp.pl [1.03.2014]. Koźliński, Tomasz. 2010b. Porównanie wyników badań ubankowienia Polaków przeprowadzonych przez NBP w 2006 i 2009 roku. [online]. Warszawa: Zasoby Departamentu Systemu Płatniczego NBP. Dostęp: www.nbp.pl [1.03.2014]. Maison, Dominika. 2010a. Analiza barier dotyczących korzystania z obrotu bezgotówkowego oraz wskazanie działań ograniczających te bariery. Badanie jakościowe. Raport. [online]. Warszawa: Zasoby Departamentu Systemu Płatniczego NBP. Dostęp: www.nbp.pl [1.03.2014]. Maison, Dominika. 2010b. Postawy Polaków wobec obrotu bezgotówkowego, raport, NBP, [online]. Warszawa: Zasoby Departamentu Systemu Płatniczego NBP. Dostęp: www.nbp.pl [1.03.2014]. Program rozwoju obrotu bezgotówkowego na lata 2010-2013 (projekt). 2010. Warszawa: Zasoby Departamentu Systemu Płatniczego NB.P Dostęp: www.nbp.pl [1.03.2014]. Ewa Kapusta Absolwentka socjologii UJ (specjalizacja: badania społeczne i analiza danych) oraz porównawczych studiów cywilizacji UJ. Jej zainteresowania naukowe oscylują wokół tematyki badawczej, posiada doświadczenie w realizacji badań społecznych, ewaluacyjnych i marketingowych. Uczestniczka studiów podyplomowych Akademia Ewaluacji (UW) oraz studiów z zakresu marketingu internetowego (AGH). Dwukrotna laureatka stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za wybitne osiągnięcia w nauce.
140
www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl
nr 6, czerwiec 2014