Kven Veit 2023 – tema: Verdsrommet

KVENVEIT

TEMA: VERDSROMMET

KVEN VEIT? 2023

Du sit no med studieheftet til Kven veit? 2023 i handa.

Tema for tevlinga i år er det store verdsrommet!

I tre spørsmålsrundar med Kven Veit? 2023, vil dei laga som er med, bli serverte spørsmål frå verdsrommet, saman med andre spørsmål om alt mellom himmel og jord.

Og verdsrommet kan vere fint å vite litt om! Alt forskarane har funne ut om verdsrommet dei siste hundre åra, og også før det, er ganske svimlande kunnskap!

Tidlegare trudde menneska at vi var sentrum for det heile, og at sola krinsa i bane rundt oss, sånn som det jo ser ut når vi står her med føtene planta meir eller mindre godt på jorda. No veit vi at vi lever på ein planet som krinsar rundt sola på grunn av gravitasjonskrafta til sola, og at sola vår er ei ganske vanleg stjerne blant mellom 100 og 400 milliardar stjerner i galaksen vår, Mjølkevegen.

mangfald av aktivitetar rundt om i lokallaga, og medlemmar i alle aldrar.

NU er ein frilynt organisasjon, som legg vekt på både tradisjonar, nyskaping, rusfri samværskultur og samfunnsengasjement.

SENTRALE TILSKIPINGAR 2023

Landsmøtet

Landsmøtet er det høgaste demokratiske organet i NU, og staden der dei viktigaste avgjerdene blir fatta. Alle lokallag kan sende utsendingar til møtet. Landsmøtet i 2023 er 28.-30. april.

Sommarleiren

NOREGS UNGDOMSLAG

Redaktør: Beate Haugtrø

Bladbunad: Flisa Trykkeri AS

Framsidefoto: ESA/Hubble & NASA

Kontoradresse:

Øvre Slottsgate 2B, 0157 Oslo

Telefon: 24 14 11 10

E-post: post@ungdomslag.no

Nett: www.ungdomslag.no

Følg oss i sosiale medium: facebook.com/noregsungdomslag Instagram.com/ungdomslag

Tekst i heftet: Administrasjonen i Noregs Ungdomslag der ikkje anna er oppgitt. Tusen takk til alle bidragsytarar for god hjelp.

Solsystemet vårt krinsar òg rundt sentrum av denne galaksen. Og Mjølkevegen, den tilhøyrer ei gruppe på rundt 50 andre galaksar, som krinsar rundt kvarandre. Heldigvis kjenner ikkje vi noko til den enorme farta solsystemet beveger seg rundt sentrum av galaksen vår med.

Om ikkje dette skulle vere nok, så er Mjølkevegen ein av milliardar av andre galaksar. Her er det altså mogleg å få litt perspektiv på tilværet her nede på planeten vår. Og det kan jo kanskje vere fint å løfte blikket litt opp og drøyme seg vekk frå kvardagen på jorda ei stund?

Vi ønsker deg lykke til med studeringa og årets spørjetevling!

NOREGS UNGDOMSLAG

Noregs Ungdomslag (NU) vart skipa i 1896, og har om lag 12 000 medlemmar i nærmare 320 lokallag. Det er eit stort

Kvart år arrangerer vi Sommarleiren, for ungdommar mellom 13 og 25 år. I 2023 blir Sommarleiren på Trøndertun folkehøgskole frå 27. juni – 2. juli. Det blir kurs både i teater, folkedans og musikk, og mykje sosialt. Du finn meir informasjon på www.sommarleiren.no.

Gjesteinstruktør

Lag som er medlemmar i Noregs Ungdomslag har høve til å få ein gjesteinstruktør innanfor folkedans, teater og organisasjon heim til laget for eit helgekurs. Dette er ei ordning der lokallaget betaler ein fast sum på kr 5 000 for kurshelga, og NU betaler resten. Les meir om ordninga på nettsidene våre og ta kontakt med administrasjonen for å bestille ein instruktør.

"I dag såg eg tvo månar, ein ny og ein gamal. Eg har stor tru på nymånen. Men det er vel den gamle."

Olav H.

Hauge

SOL SYSTEMET

TEKST: PÅL BREKKE / UTDRAG FRÅ ”DEN STORMFULLE SOLA”

Solsystemet vart til for om

lag 4,6 milliardar år sidan.

Astronomane antar at Sola og solsystemet vart danna frå ei sky av gass. Ei stjerne som eksploderte nær skya, ei supernova, førte til at gass-skya begynte å trekke seg saman. Etter kvart som skya trakk seg meir og meir saman på grunn av aukande gravitasjon, vart ho også varmare. Til slutt begynte den inste delen å gløde, og ei stjerne vart fødd.

Rundt denne nye stjerna, som vi kallar for Sola, var det restar av gass og støv som klumpa seg langsamt saman, og etter mange millionar år, hadde restane samla seg til dei åtte store planetane vi kjenner i dag.

Sola er midtpunktet og den største lekamen i solsystemet vårt, og inneheld faktisk meir enn 99,8 prosent av totalmassen i solsystemet.

Rundt Sola går dei åtte planetane i banar og blir haldne på plass av tyngdekrafta frå Sola. I tillegg kjem milliardar av andre himmellekamar – blant desse er asteroidar, kometar, månar og dvergplanetar.

Dei fire inste planetane – Merkur, Venus, Jorda og Mars, blir kalla stein-planetar, og er relativt små. Utanfor desse finn vi dei store gass-planetane Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun. Lengst ute finn vi den vesle dvergplaneten Pluto. Pluto vart tidlegare rekna som ein planet, men i 2006 vart han definert som ein dvergplanet.

STEINPLANETANE

Dei inste planetane Merkur, Venus, Jorda og Mars, er alle litt like Jorda ved at dei stort sett er samansette av stein og metall med harde overflater. Dei har også langsam rotasjon,

ingen ringar og få månar som går i bane rundt seg. Jorda er den største av steinplanetane, og den einaste med flytande vatn. Mars er den planeten som liknar mest på Jorda. Her finst det gamle elveleie som tydar på at det ein gong rann vatn på overflata. Det er òg is ved polane.

Det er sendt fleire sondar og robot-«bilar» til Mars som utforskar planeten i detalj, og som forsøker å finne ut om det kan ha eksistert liv der ein gong.

GASSPLANETANE

Dei ytre store planetane Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun, blir kalla gassplanetar, sjølv om dei inneheld både gass, væske og is.

Dei består stort sett av hydrogen og helium. Uranus og Neptun har òg store mengder komprimert vatn djupt i det indre. Dei roterer mykje raskare enn steinplanetane og har djupe atmosfærar. Saturn er kjend for dei karakteristiske ringane rundt planeten, men dei andre gassplanetane har òg ringar.

Gassplanetane har òg veldig mange månar som går i bane rundt planeten. Jupiter har 79 kjende månar, mens Saturn har 82 månar!

Ein av månane til Saturn, er Titan, ein mystisk måne som er dekt av eit tjukt skylag. I januar 2005 landa romsonden Huygens på Titan og viste dei første bilda av korleis overflata til Titan ser ut.

SOLSYSTEMET I MJØLKEVEGEN

Lyset har ein fart på om lag 300 000 kilometer i sekundet, og eit lysår er den avstanden lyset reiser på eitt år. Solsystemet roterer med Mjølkevegen, og beveger seg mot stjernebildet Svanen med ein fart på rundt 250 kilometer i sekundet. Solsystemet brukar 250 millionar år på eitt baneomløp rundt sentrum av galaksen vår. Derfor heiter det eit galaktisk år. Kjelde: snl.no

frå dei eldste tidene

Astronomien har hatt ei avgjerande betydning for menneska sine livssyn.

Frå før 2 100 fvt. kjenner vi til forteljingar av kinesiske astronomar om berekningar av formørkingar. Indarar, babylonarar og egyptarar var opptatte av astronomi.

Ikkje minst er greske astronomar kjende for viktige framsteg.

ASTRONOMI

Astronomi er vitskapen om himmellekamane og verdsrommet, og studerer alt frå planetar, solsystemet, stjerner og galaksar til heile universet. Faget er delt inn i fleire forskjellige greiner.

Ordet kjem frå dei greske orda astér, som tyder ‘stjerne’ og -nómos, som tyder ‘lov’

Allereie i dei eldste tidene spelte astronomien ei viktig rolle for menneska i samband med tidsbestemming, kalender og navigasjon. Til dømes var observasjonar av Sola, Månen og dei mest lyssterke planetane og ulike stjernemønster viktige for å bestemme religiøse merkedagar og tidspunkt for å så og hauste.

Før kikkerten vart oppfunnen i 1608 av brillemakaren Hans Lippershey og forbetra av Galileo Galilei i 1609, kunne astronomane berre observere dei få tusen stjernene som er synlege med berre auga, og følge rørslene til Månen og planetane på himmelen. I dag kan forskarane sjå ufatteleg langt med avanserte teleskop.

Utviklinga innan astronomien har for det meste komme av framsteg i instrumentell teknikk, fysikk og matematikk.

Å kunne varsle eller berekne kva som skulle skje på himmelen, var openbert viktig for menneska som levde i oldtida. Når vi veit at Sola i mange kulturar var dyrka som solgud, og var sentral i førestillingar om vekst og død er det kanskje ikkje så rart!

Det er faktisk eit funn frå Tyskland som er den eldste konkrete framstillinga av astronomiske fenomen i verda. I 2001 dukka ein 32 cm brei bronsedisk opp på ein antikvitetsmarknad. Disken er ei framstilling av stjernehimmelen slik han var for om lag 3 600 år sidan!

I 2013 vart bronsedisken inkludert i Unesco si verdsarvliste.

Himmeldisken frå Nebra er ein bronsedisk, og den eldste kjende framstillinga av stjernehimmelen. Den er datert til 1600 f.Kr, og er ein gjenstand frå Úněticekulturen, den tidlegaste bronsealderkulturen i Sentral-Europa. Motivet viser stjernehimmelen slik den var for om lag 3 600 år sidan. Disken har ein blågrøn patina og er dekorert med symbol av gull. Symbola blir tolka som Sola (eller fullmånen), ein månesigd og stjerner på himmelen. Sju av stjernene på disken blir tolka som stjernehopen Pleiadene. Foto: Wikimedia Commons

Enda meir kjent er kanskje Antikytheramekanismen, som vart funnen i eit gresk skipsvrak allereie i 1900. Mekanismen består av minst 30 tannhjul og truleg har den fungert som ei form for mekanisk urverk. Funnet har lenge vore omdiskutert, men i dag heller forskarane til at maskinen vart brukt til å berekne kva som skulle skje på himmelen og det fleire ti-år framover i tid!

I dag er det grekaren Hipparkhos som levde mellom 190 fvt. -120 fvt., som har fått æra for å vere den som utvikla astronomien frå å vere ei skildring av fenomen (som solskiva frå Tyskland og Antikythera-mekanismen er døme på) til vitskap, sjølv om han bygde på

tidlegare kunnskap frå til dømes babylonarar. I dag er Hipparkhos kanskje mest kjend for å ha utarbeidd ein katalog med 850 stjerner og at han delte stjernene inn i seks klassar etter lysstyrke. Denne klassifikasjonen vert brukt den dag i dag!

Grekarane utvikla òg viktige kosmologiske idear, det vil seie læra om universet sett som eit heile, slik det var i fortida, slik det er no og korleis det vil utvikle seg i framtida. Ptolemaios´ verdsbilete, der jorda var sentrum av universet, påverka astronomisk tenking i 1300 år.

Kjelder: Store Norske leksikon, forsking.no

– Det er ganske utruleg at vi i det heile tatt finst på ein liten klode i eit så stort univers, seier Maria Hammerstrøm. Ho byrja å studere astrofysikk fordi ho grubla over meininga med det heile.

Foto: Beate Haugtrø / NU

Det einaste som gav meining for Maria, var å studere verdsrommet

Maria Hammerstrøm har alltid vore interessert i verdsrommet. Da ho var lita, brukte ho å gå ut og sjå på måneformørking saman med far sin. Som vaksen byrja ho å studere astrofysikk.

– Som barn var eg berre interessert, og eg syntest det var gøy å lære om solsystemet og planetane. Etterkvart som eg kom i tenåra, vart det meir ei filosofisk interesse. Da funderte eg over det store og uendelege og kva som er der ute – korleis heng det der ute saman med oss, seier ho.

I dag har Maria ein master i astrofysikk, og jobbar mellom anna som vitskapsformidlar der ho skriv og fortel om verdsrommet. Men det tok ei tid før ho forstod at ho ville studere astrofysikk.

EKSISTENSIELL KRISE

På vidaregåande tenkte ho på å studere litteratur eller filosofi, og etter eit år på folkehøgskole, byrja ho å studere grafisk design på Westerdals. Men medan ho studerte der, fekk ho ei slags eksistensiell krise, der ho grubla på kva som er meininga med det

heile og korfor vi er her på jorda. – Eg følte at livet måtte handle om noko meir enn det eg studerte. Da byrja eg å tenke meir og meir på verdsrommet igjen, og funderte på min plass i det og meininga med livet. Da fann eg ut at det einaste som gav meining, var å studere universet og korleis alt

Ho bestemte seg for å studere astrofysikk på Blindern.

FÅTT STØRRE FORSTÅING FOR HISTORIA TIL UNIVERSET

Astrofysikk er ei spesifikk undergrein av astronomi der ein bruker fysikk og matte og kjemi for å prøve å forstå kva som skjer langt der ute. Kva er det til dømes som gjer at sola lyser?

– Ein kan bruke formlar og likningar frå fysikk til å gjere berekningar, og bruke teleskopet til å finne ut om teorien passar med det ein ser, forklarer ho.

– Desse metodane brukar ein saman for å samanlikne og justere det vi veit. Observasjonane kan seie noko om korvidt det ein reknar ut, stemmer eller ikkje.

Utrekningane kan hjelpe oss å forstå det vi ser. Reknestykka kan bli ganske kompliserte og astrofysikarane skriv lange dataprogram som gjer utrekningane for dei.

VAKRE GALAKSAR

Masteroppgåva hennar handla om galaksar.

– Eg synest galaksane er så vakre. Dei fleste har eit stort svart hòl i midten, som trekker til seg stjerner og støv som er innan ein viss avstand. Det blir friksjon mellom det som blir dratt inn, og det blir mange millionar grader varmt. Det får sentrum av galaksen til å lyse veldig, fortel ho.

Maria får teleskop til jul. Foto: Privat

Denne galaksen heiter Centaurus A, og er eit døme på ein såkalla aktiv galakse. Det svarte holet i sentrum av galaksen, har mykje gass og støv rundt seg som den kan trekke til seg. I prosessen skyt han ut enorme jetstråler av støv og gass ut i verdsrommet.

Foto: Wikimedia Commons

VI HAR SETT OVER 12 MILLIARDAR ÅR TILBAKE I TID

at teleskop er som tidsmaskiner, fordi dei gjer at vi kan sjå langt tilbake i tid»

å

– Det som er kult med det, er at ting som lyser veldig sterkt, kan ein sjå på veldig lang avstand. Jo lenger unna vi ser noko, jo lenger tilbake i tid er det, fordi lyset brukar tid på å komme hit.

– Om ein klarer å sjå så langt tilbake at ein ser dei første tinga i historia til universet, da må ein ha noko som lyser veldig sterkt for å sjå det, forklarer ho.

– Kor langt tilbake i tid har ein sett? – Universet er om lag 13,8 milliardar år gammalt, og dei første galaksane vi har sett så langt, fantest allereie da universet var 500 millionar år gammalt.

Det betyr at forskarane har sett meir enn 12 milliardar år tilbake i tid gjennom avanserte teleskop der ein kan sjå lange avstandar.

– Det at vi kan sjå ting i forskjellig avstand, er det som gjer at vi kan lære så mykje om universet. For da kan vi sjå korleis universet og galaksane oppførte seg og såg ut i forskjellige tider av historia. Ein har klart å finne ut at universet utvidar seg, fordi ein kan sjå på galaksane i forskjellige tider av historia til universet, og sjå forskjellane.

– Det gjer også at ein i teorien kan sjå stjerner på himmelen som ikkje finst lengre, ved at lyset frå det siste som skjer med stjerna, ikkje har nådd fram til oss enno.

KALLAR TELESKOPA FOR TIDSMASKINER

– Det at ein kan sjå tilbake i tid, er noko for seg sjølv, seier Maria.

– Astrofysikarar pleier ofte å seie at teleskop er som tidsmaskiner, fordi dei gjer at vi kan sjå langt tilbake i tid.

– Det er sånn vi har klart å nøste opp i heile historia til universet. Nesten alt vi har lært om universet, har vi lært dei siste 100 åra. Før det trudde vi at galaksen vår, Mjølkevegen, var alt som fantest i universet. Og vi trudde at galaksen alltid hadde vore der og

«Astrofysikarar brukar ofte

seie

Illustrasjon

Foto: Nasa / JPL Caltech

at den alltid vil fortsette å vere sånn den er i dag for alltid.

Etter kvart fann forskarane ut at det var uendeleg med galaksar der ute. Det gjorde at vi kunne finne ut at universet hadde ei begynning, ei utvikling og ei historie.

Galaksane er samla i grupper. Mjølkevegen heng saman i ei gruppe med 50 andre galaksar som held i kvarandre med gravitasjonskraft. Dei krinsar rundt kvarandre. Om universet utvidar seg fortare og fortare, kan galaksane blir rivne frå kvarandre- og da vil vi ikkje kunne sjå dei andre galaksane i framtida.

– Vi er heldige med at vi lever her og no, fordi dei andre galaksane gjer at vi kan lære om og studere verdsrommet. Hadde ikkje dei vore synlege for oss, hadde vi ikkje funne ut av big bang eller noko.

– Vi veit ganske sikkert korleis universet har utvikla seg berre nokre sekund etter big bang. Men sjølve big bang og kva det var for noko, korfor det skjedde og kva som

skjedde, det kan vi kanskje aldri finne ut. Men ein lagar modellar på kva som kan ha skjedd og ser kva resultat det produserer, og om det passar saman med alt vi observerer.

– Det er eit enormt puslespel å finne ut av alle fasane i universet og korleis alt passar saman.

– Vi kan forklare overraskande mykje med dei modellane og observasjonane vi har.

– Det er jo helt fantastisk at vi kan forstå noko som helst, eigentleg. At vi har matematiske likningar som gjer at vi kan beskrive og forstå naturen. Vi kan rekne ut ting og så ser vi at det er akkurat det som skjer. Til dømes at vi ser korleis planetane beveger seg og at dei følger ei viss lov.

Fann du ut meir av korleis alt hang saman, med å studere astrofysikk?

– Eg har fått ei større forståing for historia til universet, om korleis vi har gått frå ingenting til alt vi har i dag. At vi er del av den historia.

– Når eg har fått meir kunnskap, har universet vorte mykje større, men eg kjenner meg

Nordic Optical Telescope (NOT) står på toppen av øya La Palma og er eitt av teleskopa norske astrofysikarar brukar for å lære meir om universet.

Foto: Maria Hammerstrøm

meir heime i det og kjenner meg som ein del av historia. Før var det stort og skummelt. No synest eg heller det er ein fantastisk stad.

– Eg har kanskje ikkje funne meir meining, men eg har innsett at ein må finne si eiga meining og at det er veldig fint, og at vi er veldig heldige som får ta del i ein bitte liten del av historia til universet. Det er ganske utruleg at vi i det heile tatt finst på ei lita klode i eit så stort univers.

Maria kan synast det er rart å skifte mellom tanken på det store evige universet og å tenke på kvardagslege ting, som å gå i matbutikken.

Men ho trur det gjer henne litt meir avslappa å ha det store perspektivet.

– Ein bryr seg ikkje så mykje om alle bagatellane i verda. Eg ser litt meir på dei store linjene.

– Og så er det jo deilig å få litt avbrekk frå alt som skjer på jorda iblant, og sjå på alt som er der ute, legg ho til.

av galaksen vår, Mjølkevegen.

SOLA!

Visste du at Sola er ei stjerne, slik som alle dei andre stjernene vi ser når vi ser opp på nattehimmelen? Sola er faktisk ei stjerne. Men stjernene vi ser om natta, er milliardar av kilometer borte, mens Sola er veldig mykje nærmare. Sola er derfor den einaste stjerna vi kan observere detaljar på. Ved å studere Sola, kan vi få kunnskap også om andre stjerner.

Det tar om lag 25 døgn for midten av Sola å spinne rundt éin gong og om lag 35 døgn nær polane. I snitt tar det 27 døgn for Sola å rotere éin gong rundt sin eigen akse.

I tusenvis av år har menneska stira ut på nattehimmelen og undra seg. Dei ante ikkje at stjernene var som vår eiga sol, at vi er del av ein stor galakse og at det finst mange milliardar andre galaksar. At vi berre er her i eit ganske kort augeblikk i dei 13,8 milliardar åra som universet har eksistert.

Sola er ei middels stor stjerne. Andre stjerner er 100 til 1 000 gongar større enn sola vår. Andre stjerner igjen er 100 gongar mindre.

Stjerna Arcturus er kjempestor samanlikna med Sola. Diameteren er heile 25 gongar større. Men det legg vi ikkje merke til, fordi den er veldig langt borte. Arcturus er heile 37 lysår ute i verdsrommet. Men den er lett å finne dersom du kan sjå Karlsvogna. Da er det berre å følge draget til du ser ei lyssterk stjerne.

Stjerna Aldebaran er 44 gongar soldiameteren og ligg 65 lysår unna.

Antares er hele 480 gongar større, men ligg om lag 600 lysår borte. Den største stjerna som er oppdaga, heiter VY Canis Majoris og er om lag 2 000 gongar diameteren på Sola. Denne stjerna ligg heile 4 900 lysår borte.

Våre nærmaste nabo-stjerner er Proxima

Centauri og Alfa Centauri A og B. Dei er ein del av eit trippelt stjernesystem.

Den lille stjerna Proxima Centauri har ein overflatetemperatur på ”berre” 2 400 grader

K og lyser 13 000 gongar svakare enn Sola. Den er ein av de svakaste stjernene vi kjenner til. Alpha Centauri A er derimot nesten like stor som Sola.

FAKTA OM SOLA

Proxima Centauri ligg 4,22 lysår borte. Dette svarer til 39 924 milliardar kilometer! Det betyr at lyset vi ser frå den, er litt over fire år gammalt.

Til samanlikning brukar lyset frå Sola berre 8 minutt og 20 sekund på å nå fram til Jorda slik at vi føler varmen på kroppen

Sola er om lag 4,6 milliardar år gammal og fødd ut av ei sky av gass. Gass-skya trakk seg saman, og når trykk og temperatur i sentrum vart stort nok, starta kjernereaksjonar i kjernen. Sola vart fødd.

Ut frå det forskarane veit frå å ha observert andre stjerner, har dei berekna at dette vil skje med sola dei neste milliardane år:

I dei neste 5 milliardar år vil meir og meir av «drivstoffet» hydrogen bli brukt opp, og samtidig vil temperaturen til Sola auke. Når alt hydrogenet er brukt opp, vil ho først ese ut til ei raud kjempe og sluke Merkur, Venus og kanskje også Jorda. Ho vil da vere 250 gongar større enn no. Så vil Sola kaste av seg det ytste laget med gass og miste masse. Gasslaget som blir slynga vekk, vil danne ei planetarisk tåke, og den gjenverande varme kjernen blir kalla ein kvit dverg. Den vil vere omtrent like stor som Jorda, og vil gradvis kjøle seg ned og slokne over dei neste milliardar år.

Dette er eit vanleg livsløp for stjerner med relativt låg masse, slik som Sola.

Sidan Sola er over 300 000 gongar «tyngre» enn Jorda, vil gravitasjonen på Sola vere mykje større enn her på Jorda. Dersom du veg 35 kilo og kunne stå på Sola, ville du der vege over 1000 kilo!

Jorda susar rundt Sola med ein fart på 108 000 km/t utan at vi «bles» av.

AVSTANDEN TIL SOLA:

Sola ser relativt lita ut på himmelen, sidan ho er ganske langt borte frå oss. Ho ligg 150 millionar kilometer unna, og lyset brukar «berre» 8 minutt og 20 sekund på å nå Jorda. Dersom du kunne fly med eit vanleg passasjerfly til Sola, ville det ta 17 år før du var framme. Kor gammal ville du da vere når du kom fram til Sola? Og kor gammal ville du vere når du kom tilbake?

Sola består av gassar, for det meste hydrogen og helium. Denne varme gasskula roterer rundt akkurat som Jorda. Men det som er merkeleg, er at farta på rotasjonen ikkje er like stor over heile Sola. Dette høyrest kanskje rart ut, men det kjem av at dei ulike gasslaga kan bevege seg i forhold til kvarandre. Gassane ved ekvator roterer raskare enn gassane ved polane. Dette blir kalla differensiell rotasjon.

Den 20. juli 1969 landa USAs Apollo 11 på månen, og skapte historie da dei første menneska sette foten på ei anna verd.

Foto: NASA

Førstemann til månen

Konkurransen om å bli førstemann til Månen, utvikla seg mellom USA og Sovjetunionen i 1950-åra, som eit resultat av den kalde krigen.

Luna-programmet til Sovjetunionen var det første til å utforske Månen. I 1959 var Luna 1 det første menneskelagde objektet som unnslapp gravitasjonsfeltet til Jorda, og som passerte Månen.

Seinare same år vart Luna 2 skoten opp. Den krasjlanda med overflata på Månen og vart det første romfartøyet som landa

på Månen, samtidig som det var det første menneskelagde objektet som landa på ein utanomjordisk himmellekam.

Lunaprogrammet vart avslutta i 1959 med Luna 3. Luna 3 fotograferte baksida av Månen for første gong, og fotograferte heile 70 prosent av baksida.

DET FØRSTE MENNESKET PÅ MÅNEN

USA var òg med i Månekappløpet i 1959. Da klarte Pioneer 4 å komme unna gravitasjonsfeltet til Jorda og passere Månen.

Ranger var tre seriar med i alt ni amerikanske romsondar som hadde som mål å ta det første nærbildet av overflata på Månen, som ein første fase av Apollo-programmet.

Buzz Aldrin var pilot på månelandingsfartøyet Eagle på Apollo 11 i 1969, og det andre mennesket som sette føtene sine på overflata av Månen, etter Neil Armstrong. Dei var 21 timar og 36 minutt på overflata av Månen, i og utanfor landingsfartøyet Eagle. Heile ferda til Månen og tilbake, tok litt over 12 dagar. Foto: NASA

Dette bildet, kalla ”Earthrise” (jordoppgang), vart tatt 24. desember 1968, av astronauten William Anders under Apollo 8. Dette var den første bemanna ferda til månen, men Apollo 8 landa ikkje på månen, men gjekk i bane rundt han. Foto: NASA

Romsondane var designa for å fly rett ned mot overflata og ta bilde fram til dei krasjlanda.

I 1962 landa USA på Månen: Ranger 4 krasja med overflata og vart øydelagd slik at den ikkje kunne sende tilbake bilde.

I 1964 var Ranger 7 den første romsonden som landa på Månen og som kunne returnere bilde frå overflata. Men Ranger 7 krasja òg da han skulle lande.

Sovjetiske Luna 9 var den første romsonden som fekk til ei mjuk landing på Månen, i 1966.

USA var ikkje mange månadene etter, med sitt Surveyor-program. I løpet av to år, sende USA sju robotar til overflata på Månen. Desse står der framleis i dag. Desse robotane fungerte som førebuingar til Apollo-programmet.

Sovjetunionen var først ute med å sende eit menneske ut i verdsrommet, Yuri Gagarin i 1961. Igjen var USA rett i hælane på Sovjetunionen og sende Alan Shepard ut i verdsrommet tre veker seinare.

APOLLO-PROGRAMMET TIL USA

Apollo var det første bemanna romprogrammet. Fram mot Apollo 11, som skulle bringe dei første menneska til overflata av månen, vart Apollo 1–10 brukt til å komme stadig nærmare Månen. Dei måtte perfeksjonere kvart steg av reisa. I 1969 landa Apollo 11 på Månen og det første mennesket, Neil Armstrong, sette foten på overflata av månen.

Kjelder: Maria Hammerstrøm / UiO / Institutt for teoretisk astrofysikk, og snl.no

Buzz Aldrin og Michael Collins var òg med på Apollo 11. Collins var pilot åleine i romfartøyet i bane rundt Månen mens Armstrong og Aldrin sette beina på månen.

Til saman har 12 menn landa på Månen, fordelt på seks romferder. Sistemann var der i desember 1972 med Apollo 17.

I dag er USA framleis einaste nasjonen som har hatt bemanna romferder til Månen.

"That's one small step for man, one giant leap for mankind".

Neil Armstrong

Foto: NASA

ROMFARTEN ER INNE I EIN NY TIDSALDER

Da dei to siste amerikanske astronautane forlét månen i desember for litt over femti år sidan, uten at det vart lagt særleg merke til, var det starten på mange tiår der månen nærmast gjekk i gløymeboka hos både forskarar og ingeniørar.

MENNENE PÅ MÅNEN

Kontrasten til den første månelandinga i 1969, var stor. Halve verda følgde med på den direkte TV-sendinga i juli 1969 da Neil Armstrong var den første som sette beina på månen og sa at det var eit lite skritt for eit menneske, men eit stort steg for menneslekta. Etter Armstrong, kom Buzz Aldrin klatrande ned stigen. Saman sette dei opp det amerikanske flagget, plasserte ut sensorar som skulle måle stråling og registrere jordskjelv, samla månesteinar og tok bilde og film av kvarandre. Da dei kom tilbake til jorda, reiste dei tre astronautane verda rundt for å fortelje om den vellykka amerikanske månelandinga. Dei var blant dei største kjendisane på den tida.

Og ja, dei var tre. Sistemann heitte Michael Collins. Han sat i kapselen som gjekk i bane rundt månen og heldt kommunikasjonen i gang mellom mennene på månen og kontrollrommet på jorda. Det var denne kapselen som frakta dei tre astronautane tilbake til jorda og plaska ned i Stillehavet der dei vart plukka opp av eit hangarskip.

KVA NO?

Etter Apollo 11 følgde fem vellykka landingar. Men i motsetning til ferda med Armstrong og Aldrin, var det veldig få TV-stasjonar og medium som var interesserte i å dekke dei andre ferdene. Apollo 13 fekk merksemd fordi det heldt på å gå gale, men elles var interessa for månen og Apollo-programmet laber.

Noko av grunnen var at måneprogrammet var dyrt. Omrekna til kronekursen vi har i dag, snakkar vi om rundt 2 500 milliardar norske kroner.

Ein annan grunn, var at ein gjennom seks månebesøk hadde samla fleire hundre kilo måneprøvar og undersøkt det meste som var å undersøke. Det var på tide å finne noko anna å bruke dollar og teknologi på. Utforsking av verdsrommet med ubemanna romsondar og bruk av satellittar i bane rundt jorda, vart svaret.

ROMMET TIL TENESTE

Romalderen begynte med at Sovjetunionen, no for ein stor del Russland, skaut opp den

første menneskeskapte satellitten i bane rundt jorda i 1957. Satellitten heitte Sputnik-1 og heldt seg i bane i tre månader før han brann opp i atmosfæren.

Sidan er det skote opp rundt 80-90 satellittar i året, fram til 2020. Da starta to store, amerikanske prosjekt oppskytinga av tusenvis av satellittar for å tilby breiband til heile verda. Elon Musk, mannen bak Tesla og SpaceX, står bak selskapet Starlink. Det andre selskapet heiter OneWeb. Du kan sjå satelittane bevege seg roleg over nattehimmelen som ein sverm av lysande prikkar fleire veker etter ei oppskyting.

Mens OneWeb og Starlink har mål om å levere kommunikasjon, breidband og mobilsamband over heile jorda, er det andre satellittar som observerer jorda og fortel oss kor vi er.

JORDA SETT FRÅ ROMMET

I Europa held vi på å bygge den fremste flåten av jordobservasjonssatellittar i verda. Desse held auge med tilstanden til jorda frå

TEKST: MARIANNE MOEN / KOMMUNIKASJONSSJEF, NORSK ROMSENTER

Mange satelittar blir skotne opp og sende i bane rundt jorda både for å tilby breiband og mobilsamband. Andre satelittar fungerer som jordobservasjons-satelittar. Vi har òg vorte avhengige av navigasjonssatelittar. Bildet viser ein Galileo-satelitt i bane rundt jorda. Den blir brukt til navigasjon. Navigasjons-satelittane er òg avgjerande for å synkronisere dataservarar verda over. Galileo-satellittar er plasserte i 23 222 kilometers høgde langs tre baneplan, slik at minimum fire satellittar vil vere synlege for brukarmottakarar når som helst på jorda når konstellasjonen er fullført.

ei høgde på mellom 600 og 900 kilometer. Dei har forskjellige instrument om bord. Nokre måler temperatur og innhaldet av gass i lufta. Nokre registrerer fargen på vegetasjon eller fukt i jorda, slik at skogbrukarar kan ta ned skog og bønder kan vatne til rett tid. Andre observerer havisen i Arktis og kor tjukke isbreane er.

Data frå jordobservasjonssatellittar er heilt nødvendige for å forstå klimaendringane. Dei første målingane vart gjort i 1979 og dataseriane fram til vår tid, viser mellom anna korleis innhaldet av drivhusgassar i atmosfæren, temperaturen i lufta og regnskogen i Amazonas har endra seg. Satellittane gir oversikt over flaumar, skogbrannar og heitebølger. Når havnivået stig,

kan vi måle det frå rommet. Dersom huset du bur i, søkk ein millimeter, kan satellittar måle det. Meteorologane lagar langtidsvarsel med data frå vêrsatellittar. Kor mykje vatn det er i kraftmagasina, kan vi berekne med satellittdata. Oljesøl og oppblomstring blir oppdaga frå rommet.

Dersom du ser på Google Earth, kan du sjå korleis verda har forandra seg frå 70-talet. Går du inn på SentinelHub, kan du finne dei siste satellittbilda frå staden der du bur.

Du ser kanskje ikkje grillen i hagen, for så god oppløysing er det ikkje, men dette er nettstaden for den som vil bruke satellittdata til analysar eller til å lage eigne timelapsar frå eit område. Det er faktisk ganske gøy!

KOR OG NÅR

Eit anna viktig satellittbasert hjelpemiddel vi har vorte avhengige av, er GPS. Eigentleg heiter det GNSS, Global navigation satellite system, eller globale satellittnavigasjonssystem. Det finst fleire av dei. GPS er eit amerikansk, militært system, mens Galileo er eit europeisk, sivilt system. Russarane har sitt Glonass og kinesarane bygger Beidu.

Dei fleste av oss brukar GNSS kvar einaste dag til å planlegge ruter eller finne ut kor vi er.

Satellittane går i høge banar drygt 20 000 km over bakken. For å få ein nøyaktig posisjon, må det vere fri sikt til minst fire satellittar. Det er det som oftast, men dersom du er

Foto: ESA-P. Carril

i ein trong dal eller i ei gate mellom høge skyskraparar, hender det at du ikkje har dekning. Jo fleire satellittar, jo meir nøyaktig posisjon. Dei fleste mobiltelefonar gir deg posisjonen din ved hjelp av både GPS og Galileo. Galileo er nøyaktig, feilmarginen er mindre enn 30 cm i den mest nøyaktige tenesta.

Mens dei fleste av oss veit at vi kan finne posisjonen vår ved å bruke GNSS, er det ikkje like godt kjent at navigasjonssatellittane også er avgjerande for å synkronisere dataservarar verda over. Atomklokkene i satellittane er så stabile at det vil gå tre millionar år før dei viser eitt sekund feil. Alt frå banktransaksjonar i nettbanken til gaming, avheng av nøyaktig tid, og atomklokkene held serverane og internett i gang.

TILBAKE TIL MÅNEN

Det er gått femti år sidan sistemann forlèt månen. No er det nye planar på gang. NASA har starta Artemis-programmet der målet er at den første kvinna og den første farga personen skal reise til månen på nytt. Den europeiske

romorganisasjonen ESA samarbeider med NASA om Artemis-programmet. ESA leverer den delen av romkapselen som sørger for at astronautane har vatn, straum, oksygen og rett temperatur. Europeiske astronautar blir med i utforskinga av månen. Første skritt på vegen er å bygge ein liten romstasjon som skal gå i bane rundt månen. Planen er at astronautane skal bu der mens romorganisasjonen førebur ein base på overflata av månen. Det ein lærer på månen, skal legge grunnlaget for å sende menneske til Mars.

NASA samarbeider også med kommersielle romselskap, som SpaceX, leia av Elon Musk. Musk har klart noko ingen trudde var mogleg. Han får rakettane til å lande på oppskytingsbasen etter kvar oppskyting. Rakettane blir brukte på nytt, prisen blir lågare og oppskytingane skjer oftare.

MARS LOKKAR

Romfarten er inne i ein ny tidsalder. Menneska skal tilbake til månen. Kommersielle aktørar engasjerer seg. Mange meiner at månen vil vere den perfekte staden for å starte ei ferd til Mars. Med mindre tyngdekraft, treng fartøyet

Satelittar som blir brukte til jordobservasjon, gir oss kunnskapar om mange ting, mellom anna om klimaendringane.

Dataseriar frå 1979 og fram til i dag, viser til dømes endringar i drivhusgassar i atmosfæren, temperaturen i lufta og korleis regnskogen i Amazonas har endra seg. Foto: ESA

mindre drivstoff for å ta av, og farten kan bli høgare. Det kan få ned reisetida til kanskje tre månader, mot seks med den teknologien vi har i dag.

Før nokon reiser til Mars, er det mykje som må på plass. Romkapselen må vere isolert mot farleg stråling. Når astronautane kjem fram, må dei bli på Mars i minst eitt og eit halvt år før dei kan reise tilbake til jorda. Det er fordi det går to år mellom kvar gong Mars og jorda er så nære kvarandre at turen lar seg gjennomføre. Forsyningar og element til ein base må altså vere på plass til astronautane kjem fram. Det trengst straum, vatn og luft. I tillegg må vi vite meir om korleis menneska reagerer på å vere ein stad der tyngdekrafta er 40 prosent av det ho er på jorda. Kven som skal reise og korleis ferda skal finansierast, er det foreløpig ingen konkrete planar for.

Sjølv om utfordringane står i kø, vel eg å seie når vi kjem til Mars, ikkje dersom. Det er fordi eg trur utforskartrangen til menneska er så sterk at vi alltid vil ønske å komme til stader vi aldri har vore. Som Sydpolen og Mount Everest. Marianergropa og månen. Og Mars.

GALAKSAR

Galaksar er enorme stjernesystem som består av gassar, milliardar av stjerner og gjerne eit gigantisk svart hol i sentrum. Sola vår er ei av mellom 100-400 milliardar stjerner i vår eigen galakse, Mjølkevegen.

Mjølkevegen er ufatteleg stor. Men likevel er han ikkje den einaste eller den største galaksen i universet. Han er definert som ein middels stor galakse, og det finst milliardar av andre galaksar.

Alle stjernene vi kan sjå med auga når vi ser opp på himmelen, høyrer til Mjølkevegen. Den delen av universet som vi kan observere, inneheld over tusen milliardar galaksar. Det er eit uforståeleg tal.

Dei galaksane som ligg lengst borte, men som forskarane kan sjå gjennom avanserte teleskop, er meir enn ti milliardar lysår unna. Det finst fleire galaksar enda lenger ut i universet enn det, men dei kan vi ikkje sjå.

Mjølkevegen har ein diameter på rundt 100 000 lysår og er over ti milliardar år gammal. Solsystemet vårt ligg i Orionarmen av Mjølkevegen, om lag 30 000 lysår frå sentrum av galaksen. Truleg finst det fleire millionar solsystem i Mjølkevegen.

Det er tre andre galaksar vi kan observere med berre auga; Andromedagalaksen og dei to Magellanske skyene. Dei Magellanske skyene kan vi sjå på den sørlege himmelhalvkule, og derfor ser vi dei ikkje frå Noreg. Andromedagalaksen ligg om lag to millionar lysår unna oss.

Kjelder: Astronomi.no / snl.no / Norsk Barneblad

For å forstå avstandar i universet, brukar ein ofte omgrepet lysår. Lyset har ein fart på om lag 300 000 kilometer i sekundet. Eit lysår er den avstanden lyset reiser på eitt år. Nærmaste stjerne er om lag 4,2 lysår unna. Det betyr at lyset brukar over fire år hit. Ein bil ville brukt over 40 millionar år.

Til samanlikning brukar lyset frå sola 8 minutt og 20 sekund på å komme fram til oss her på jorda.

Lyset & lysår

åM n en

Månen vår er den einaste naturlege satellitten som krinsar rundt jorda. Han er òg den himmellekamen som ligg nærmast Jorda.

Månen brukar om lag ein månad på å gå rundt Jorda ein gong. I gjennomsnitt brukar han 27 og en tredels dag på ein runde rundt Jorda.

Månen går i bane rundt Jorda. Vi ser alltid same halvdel av Månen. Det er fordi han har bunden rotasjon. Det vil seie at han brukar like lang tid på å rotere rundt sin eigen akse som på ein runde rundt Jorda.

Ingen hadde sett baksida av Månen før den russiske Luna 3-sonden fotograferte han i 1959.

Månen skin, sjølv om han ikkje lagar lys sjølv. Månen reflekterer nemleg lys frå

Sola. Når Jorda står mellom Sola og Månen, blir det skugge slik at vi berre ser delar av Månen. Det kallar vi månefasar.

MÅNEFASANE

Ein månefase er den delen av Månen som ligg i sollys, og som er synleg frå Jorda.

Dei fire hovudfasane er: nymåne, første kvarter, fullmåne og siste kvarter.

Når Månen går frå nymåne til fullmåne, er han «i ny», og når månen går frå fullmåne til nymåne, er han «i ne».

På overflata av Månen er det mange små og store krater. Dei store, mørke områda blir kalla “havbasseng” eller berre “hav”, men er eigentleg gigantiske nedslagskrater som seinare er blitt dekt av lava.

Ein måne er ein naturleg satelitt – eit naturleg objekt som beveger seg i bane rundt ein annan himmellekam. Kjelde: snl.no

Månen ser, til liks med Sola, ofte større ut når han står lågt på himmelen, gjerne med bygningar eller eit fjell i forgrunnen. Dette er berre eit synsbedrag.

Gravitasjonskrafta på Månen er seks gongar mindre enn på Jorda, derfor ser astronautane ut til å hoppe rundt i sakte kino på overflata.

Tidevatnet på Jorda kjem av gravitasjonskrafta fra Månen (og i mindre grad frå Sola).

Formørkingar skjer når Sola, Jorda og Månen ligg på linje. Ved ei solformørking dekker Månen for Sola, sett frå et lite område på Jorda. Under ei måneformørking, kjem Månen inn i jordskyggen (Jorda ligg mellom Sola og Månen).

Kjelde: Norsk Barneblad / snl.no / astronomi.no

AVSTANDAR I UNIVERSET

Som mål for avstandar i verdsrommet, brukar ein ofte omgrepet lysår. Eit lysår er den avstanden lyset tilbakelegg på eitt år – uforståelege 9,46 billionar kilometer. Astronomar brukar ofte lengdeeininga parsec, som er 3,26 lysår.

Lyset beveger seg med ein fart på 300 000 km/s, og lyset brukar om lag åtte minutt og tjue sekund frå Sola til Jorda. Frå den nærmaste stjerna, Alfa Centauri og fram til Jorda, brukar lyset over fire år.

For å prøve å forstå kor store avstandane i universet er, kan ein lage ein modell i en målestokk på 1:10 milliardar.

I denne modellen er Sola som ei grapefrukt med ein diameter på 14 cm, og Jorda om lag

«1 lysår = 9,46

så stor som eit grovt sandkorn som beveger seg rundt «Sola» i en avstand på 15 meter. Frå Sola ut til den ytste planeten, Neptun, ville det vere om lag 450 meter, medan avstanden til nærmaste stjerne ville vere om lag avstanden mellom Oslo og Kanariøyane.

For å visualisere større avstandar, som avstanden frå vår galakse Mjølkevegen til andre galaksar, må ein minske målestokken drastisk.

Kjelde: Snl.no

• 1012 km = 9,46 billionar km»

Merkur

Venus

Jorda

Mars

Jupiter

Saturn

Uranus

Neptun

GRESK MYTOLOGI OG STJERNEHIMMELEN

Ser du opp mot himmelen om kvelden, kan du sjå rundt 6 000 stjerner utan kikkert. Desse stjernene er delt inn i 88 stjernebilde. Mange av desse fekk namna sine for fleire tusen år sidan og er gjerne knytt til legender frå gresk mytologi.

48 av desse stjernebilda blei teikna ned av astronomen Ptolemaios (f. 100 e.Kr), men var i bruk enda tidlegare.

Dei mest kjende stjernebilda frå gresk mytologi, er knytt til legendene om Orion, Bootes, Perseus, Lyren og Mjølkevegen. Desse legendene og segna finst ofte i fleire ulike versjonar.

LEGENDA OM ORION

Pleiadene, òg kjend som sjustjerna, er ein open stjernehop i stjernebildet Tyren. Seks av stjernene er synlege med det blotte auget. I gresk mytologi var Pleiadene dei sju døtrene til Atlas og Pleione. Haren Lupus åtvara Pleiadene som batt

blomsterkransar og dansa, for den heilage oksen Taurus mot Orion som var på jakt. Haren Lupus klarte å øydelegge jakta for Orion. Dette fekk dei sju Pleiadene til å le og det gjorde kjempa rasande. Han jaga Pleiadene fram til eit hus der dei søkte tilflukt. Orion reiv av taket for å fange dei. For å ikkje bli fanga, bad Pleiadene om at Afrodite skulle forvandle dei til duer. Dei flaug til slutt til Afrodite´s tempel, der dei fekk i oppdrag å fly mat (ambrosia) og drikke (nektar) til gudane. Som takk, er Pleiadene plasserte på stjernehimmelen like ved Tyren slik at dei kan fortsetje med å binde blomsterkransar og danse for oksen i all tid. Men pass på; Orion er framleis på jakt etter Pleiadene

der han halsar etter dei på himmelen kvar natt. For å verne dei, finn du Tyren vendt med horna sine mot Orion.

LEGENDA OM BOOTES

Det er fleire ulike historier om korleis Store og Lille Bjørn endte opp på himmelen. Den mest kjende forklaringa bak Store Bjørn, er nok den om Zevs som forelska seg i ei kvinne som heitte Kallisto, som han fekk to barn med. Hustrua til Zevs, Hera vart rasande over dette og forvandla Kallisto og hennar barn med Zevs til bjørnar; Store og Lille Bjørn.

Ei anna historie fortel om jegeren, Bootes, son av Kallisto og Zevs, som ein dag ved

Karlsvogna

«Hermes er ein av dei mest populære gudane i gresk mytologi. Han er son av Zevs og Maia, og har ofte sko og hatt med venger"»

eit uhell nesten drap mora da han var på bjørnejakt saman med jakthundane sine, Canes og Venatici. Zevs redda Kallisto ved å sende henne og dei andre opp blant stjernene som stjernebilde.

LEGENDA OM PERSEUS, CETUS, ANDROMEDA, KASSIOPEIA, KEFEUS OG PEGASUS

På himmelen finn vi Perseus med hovudet til Medusa peikande ned mot havuhyret Cetus frå den eine handa si. Auget til Medusa, er Algol, djevelstjerna. Ved sida av seg har Perseus si hustru Andromeda med lenker rundt handledda. Over Andromeda ligg Dronning Kassiopeia og Kong Kefeus.

I forlenginga av Andromeda, flyr Pegasus, den flygande hesten, opp frå havet kor du òg finn Fiskane og Vassmannen.

LEGENDA OM LYREN

Lyren er eit harpeliknande instrument som skalden Orfevs hadde fått i gåve frå guden Apollo. Orfevs brukte instrumentet da han prøvde å hente kjærasten Evrydike heim att frå dødsriket, der guden Hades herska. Ingen

kunne gjere noko vondt når Orfevs spelte på Lyren. Dessverre lurte Hades Orfeus, så han fekk aldri med seg Evrydike ut av dødsriket.

LEGENDA OM MJØLKEVEGEN

Guden Zevs var far til Herkules, og mor hans var eit menneske. Herkules vart fødd som halvt gud og halvt dødeleg.

Hermes var bodbringar og sprang opp og ned frå himmelen til jorda med beskjedar til og frå. For å vere rask, hadde han sandalar med venger på. Han ville gjerne gjere Herkules udødeleg.

Einaste måten å gjere dette på, var å legge vesle Herkules til brystet til gudinna Hera, kona til Zevs, så han kunne drikke seg utørst på guddommeleg mjølk. Men å be Hera om løyve, var uaktuelt. Ho var ikkje interessert i å hjelpe ein av lausungane til Zevs. Ho syntest det rakk med sine eigne ungar.

Men Hermes gav seg ikkje, og ei natt sneik han seg opp til Hera medan ho sov, og la vesle Herkules inntil brystet hennar. Herkules var ein glupsk unge og drakk seg god og

mett og litt til. Då det såg ut som Hera ville vakne, treiv Hermes Herkules og heiv seg av garde over himmelen. Om Hera hadde ferska dei, hadde det gått dei verkeleg ille. I sandalane sine med venger kunne Hermes spurt-flyge over himmelen og ned til jorda. Hermes helt vesle Herkules så hardt rundt magen at dropar av mjølk spruta over himmelen.

Kvar drope blei til ei stjerne. Det er desse stjernene vi ser i dag og kallar Mjølkevegen.

Ei anna legende fortel at Mjølkevegen var den vegen folk måtte gå for å komme opp til gudane, og at enkeltstjernene i og nær denne var leirbål der folk kunne varme og kvile seg på den slitsame ferda.

Herkules finn du ved sida av Lyren som guden Apollo ga til Orfevs.

I gresk mytologi var Pleiadene dei sju døtrene til Atlas og Pleione. Dette bildet av dei er måla av Elihu Vedder, i 1885. Foto: Wikimedia Commons

Mars – den raude planeten – er den mest utforska planeten i solsystemet vårt etter Jorda. Og det ser ikkje ut til at vi kjem til å gi oss med å sende romfartøy dit med det første. Her er noko av det forskarane har funne ut så langt.

MARS ER EIN STEINPLANET

Mars er ein av dei fire steinplanetane i solsystemet vårt, og består hovudsakleg av jern og nikkel. Planeten har derfor ei solid overflate det går an å stå på. Mars er om lag halvparten så stor som Jorda og går i bane rundt 1,5 AU unna Sola (Avstanden mellom Jorda og Sola er 1 AU).

MARS ER RAUD FORDI HAN ER RUSTEN

2

Mars har fått kallenamnet «den raude planeten» fordi han er raud. Raudfargen kjem av at jern som befinn seg på overflata, har oksidert (rusta). Men om ein ser nærmare etter, ser ein eit spekter også av andre fargar i Mars-landskapet. På grunn av den raude fargen, som kan gi assosiasjonar til blod, vart Mars oppkalla etter den romerske krigsguden Mars.

HIMMELEN PÅ MARS HAR ANDRE FARGAR ENN HIMMELEN PÅ JORDA

På Mars har himmelen ein gulbrunraud farge (karamellfarga) om dagen, mens han får ein blå farge nær Sola ved solnedgang. Dette er om lag motsett av det vi opplever her på Jorda.

Kva for fargar vi ser på himmelen, heng saman med korleis sollyset blir spreidd av atmosfæren. Mars-støvet som befinn seg i lufta, er rikt på jernoksid som absorberer mykje av dei blå bølgelengdene i sollyset og spreier de varmare fargane over heile himmelen. Derfor får himmelen på Mars for det meste ein raudaktig farge. Det blå lyset blir også spreidd noko, men i ein mykje mindre vinkel. Det gjer at det blir ein blå glød akkurat rundt Sola.

4 5

MARS HAR TO MÅNAR

Mars har to små månar, Phobos og Deimos. Dei liknar på asteroidar, men vi er ikkje sikre på om dei faktisk har vorte fanga inn frå asteroidebeltet eller om dei har eit anna opphav.

Phobos er den inste månen og er full av krater. Den blir sakte, men sikkert trekt nærmare Mars slik at han vil gå i oppløysing og potensielt krasje med Mars om rundt 50 millionar år.

Deimos, som befinn seg et stykke lenger unna Mars, er mindre enn Phobos og har svært få krater på overflata.

MARS HAR OM LAG LIKE LANGE DØGN SOM JORDA

Mars brukar 24,6 timar på å rotere rundt sin eigen akse. Det er svært nærme lengda på eit døgn på Jorda, som varer 23,9 timar. Eitt døgn på Mars blir kalla ein sol, som er ei forkorting for «soldag».

På andre himmellekamar kan døgna vere mykje kortare eller lengre. At døgna på Mars er så like døgna på Jorda, gjer at det vil vere greitt for astronautar å tilpasse seg døgnrytmen der.

Eitt år på Mars er 687 jorddøgn, nesten dobbelt så langt som eitt år på Jorda.

MARS HAR DEN STØRSTE VULKANEN I SOLSYSTEMET

Vulkanen Olympus Mons som befinn seg på Mars, er så stor at han er godt synleg frå verdsrommet. Olympus Mons er 25 km høg. Det er rundt tre gongar høgare enn Mount Everest. Basen på vulkanen er nesten så stor som Frankrike!

Vulkanen er ikkje aktiv i dag, men kan ha vore det for 2 millionar år sidan.

DET HAR VORE VATN PÅ MARS, OG ER FORTSATT SPOR ETTER VATN DER

Det finst vatn på Mars i dag. Men fordi atmosfæren er så tynn, kan ikkje vatn eksistere i flytande form på overflata, slik som hava på Jorda, for vatnet vil fordampe eller fryse med ein gong. Ei iskappe av vatn-is er synleg på nordpolen til Mars. På sydpolen er det ei iskappe av karbondioksid. Vi finn òg vatn i form av is like under overflata i polområda, samt underjordiske innsjøar med svært salthaldig vatn.

Menneska leitar etter vatn på Mars for å finne ut om det finst grunnlag for liv der, og for å vite om vi har tilgang på vatn der under framtidige bemanna romferder.

SANDSTORMANE PÅ MARS KAN DEKKE HEILE PLANETEN

Det er sandstormar ganske regelmessig på Mars. Ein sandstorm kan vare i veker til månader. Desse stormane kan vekse seg store nok til å dekke heile planeten.

DU KAN SJÅ MARS PÅ NATTEHIMMELEN MED BERRE AUGA

Vi kan sjå Mars som ein raud prikk på nattehimmelen vår. For å finne ut kor Mars er, finst det mange appar med stjernekart, eller du kan til dømes laste ned gratisprogrammet Stellarium på datamaskina di.

Mars fotografert av Mariner 4 i 1965. Dette er det aller første nærbildet som vart tatt av Mars. Foto: NASA

VI HAR SENDT UTALLEGE ROMFARTØY TIL MARS

Det første romfartøyet vart sendt til Mars i 1960. Det var det sovjetiske romfartøyet Mars 1M. Romfartøyet feila allereie under oppskyting. Den første verkelege suksessen kom med amerikanske Mariner 4 i 1964 som sendte tilbake 21 bilde frå Mars, blant anna det aller første nærbildet av planeten.

Vi har forsøkt å reise til Mars rundt 50 gongar, der berre rundt halvparten av oppdraga har vore sett på som vellykka. At det har gått feil så mange gongar, har resultert i uttrykket «Marsforbanninga». Vi har mista romfartøy undervegs, bomma på planeten og krasjlanda. Men vi blir stadig flinkare.

Vi held fram å besøke Mars fordi vi ønsker å halde fram å leite etter teikn til fossilt liv, vatn og lære meir om steinplanetane, samt førebu ei framtidig bemanna ferd til den raude planeten.

Mars er det einaste aktuelle staden å sende menneske etter Månen. Venus er nærmare, men forholda der er uuthaldelege for menneske – og dels òg for romfartøy, som slit under det atmosfæriske trykket der. Fleire romfartsorganisasjonar snakkar om å sende menneske til Mars i løpet av 2030-åra. Vi får sjå om dei får det til.

Tekst og kjelde: astromaria.no

FAKTA OM JUPITER

Jupiter er den femte planeten rekna frå Sola, og den største planeten i solsystemet. Han er, som Saturn, Uranus og Neptun, ein gassplanet. Jupiter har vore kjend sidan oldtida, og er den mest lyssterke planeten på himmelen vår etter Venus. Det mest karakteristiske trekket ved Jupiter er Den store raude flekken. Flekken er ein storm større enn Jorda, som har pågått i fleire hundre år.

I oktober 2022 var Jupiter nærmare

Jorda enn han hadde vore på 59 år.

Stephanie Werner, professor ved

Universitetet i Oslo, forklarte at grunnen til at det er så sjeldan at vi ser Jupiter så nærme som no, er at planetane går i ulik rytme rundt sola. – Når dei begge er på same side av Sola kan dei komme nærmare kvarandre, forklarte ho til NRK.

Dei fire første månane vart oppdaga i 1610 da Galileo Galilei og Simon Marius uavhengig av kvarandre – retta det nyoppfunne teleskopet mot Jupiter og oppdaga dei fire største månane på planeten – Io, Europa, Ganymedes og Callisto.

Massen til Jupiter er om lag dobbelt så stor som massen til alle dei andre planetane i solsystemet til saman, men han har likevel knapt ein tusendel av massen til Sola.

Jupiter er elleve gongar større enn jorda vår i omkrins.

Jupiter har 79 kjende månar og ein ring.

Jupiter brukar 11,86 år på å fullføre eit baneomløp rundt Sola. Samtidig brukar han berre ti timar på å rotere rundt sin eigen akse, og planeten har derfor det kortaste døgnet i solsystemet. At han roterer så fort rundt sin eigen akse, gjer òg at han er sterkt flattrykt.

Jupiters enorme masse gjer at han har dei mest dominerande gravitasjonskreftene i solsystemet etter Sola. Dette har stor innverknad på andre objekt i solsystemet. Gravitasjonskreftene kan endre banane til kometar på veg innover i solsystemet.

Kjelde: snl.no

Verdsbildet har endra seg

TELESKOPET

I oldtida hadde folk berre sine eigne auge å studere nattehimmelen med. Dei skreiv ned alt dei såg, og fortalde historier om det. Gjennom alle tider har alt det vi har sett på himmelen blitt tillagt stor betydning og verdi.

For stjernekikkarane i oldtida, var himmelen magisk. Dei såg på stjernebilda som mektige dyr og gudar.

DEI FØRSTE ASTRONOMANE VI KJENNER

Klaudios Ptolemaios (f. ca 100 evt.) trudde Jorda var sentrum i universet, og at Sola, Månen, planetane og stjernene sirkla rundt ho. I mange hundre år trudde vi at det var slik.

EIGNE INSTRUMENT

Etter kvart vart det laga eigne instrument for å måle kvar stjernene og planetane steig opp og gjekk ned på nattehimmelen. Oppfinninga av teleskopet gjorde at astronomane kunne oppdage mykje meir på nattehimmelen. I 1609 laga Galileo Galilei det første teleskopet ein kunne sjå ut i verdsrommet med. Han oppdaga fire av månane til Jupiter, solflekkane og dei høge fjella på vår eigen måne.

Seinare utvikla sir Isaac Newton eit teleskop som brukte spegel i staden for linse. Da kan du sjå enda klårare.

I dag gir James Webb-teleskopet oss bilde frå universet som ligg lenger bak i tid enn noko vi kan førestille oss. Magien er ikkje borte!

Newton oppdaga òg den universelle gravitasjonslova. Han forklarte prinsippet om tyngdekreftene, som styrer alle banebevegelsar. Dette vart viktig for den vidare vitskapen.

I BANE RUNDT SOLA

Nikolaus Copernicus skreiv ei bok, over 1 000 år etter Ptolemaios, der han forklarte korleis Jorda og planetane gjekk rundt Sola. Boka vart trykt i 1543, same år som han døydde. Han var den første som gav ei klar og systematisk framstilling av argumenta mot eit geosentrisk verdsbilde til fordel for eit heliosentrisk verdsbilde. Grunnideen var at Jorda kretsar rundt Sola og roterer om sin eigen akse.

KJELDER: NORSK BARNEBLAD OG SNL.NO

Dei første bilda frå James Webb-teleskopet viste oss ein galaksehop slik han såg ut for utrulege 4,6 milliardar år sidan. Med slike foto kan vi lære mykje meir om korleis både galaksar og stjerner blir fødde og døyr. Dette teleskopet er eit infraraudt teleskop og har kosta meir enn ti milliardar amerikanske dollar. Heldigvis fungerer det over all forventing.

Foto: NASA/ESA/CSA

JAMES WEBBTELESKOPET

James Webb-romteleskopet, på engelsk James Webb Space Telescope (JWST), er det største og kraftigaste romteleskopet i verda. Det vart skote opp i 2021, og er ein etterfølgar av romteleskopet Hubble (HST).

Teleskopet er eit partnarskap mellom NASA, ESA (European Space Agency) og CSA (Canadian Space Agency). Dei første observasjonane frå James Webb-teleskopet vart gjort offentlege 12. juli 2022.

No er det i vitskapleg drift og tilgjengeleg for dei astronomiske miljøa i verda. Til liks med

Hubble-romteleskopet, som vart sendt i bane rundt jorda i 1991, kan den som vil, komme med forslag til observasjon. Dei endelege tildelingane skal veljast ut av fagkomitear kvart år.

Teleskopet har fått namn etter James E. Webb (1906-1992), som var den andre

leiaren av NASA. NASAs neste store romobservatorium er Nancy Grace Roman Space Telescope som er venta å bli skote opp i mai 2027.

Kjelde: Snl.no / NASA / Norsk Barneblad

James Webb-teleskopet har fått namn etter James E. Webb (1906-1992), som var den andre leiaren av NASA.

Dei kosmiske klippene i Carina-tåka: Dette er eitt av dei første bilda som vart publisert frå James Webb-teleskopet. Bildet kan sjå ut som taggete fjell på ein måneskinskveld, men bildet viser kanten av ein ”nærliggande”, ung, stjernedannande region ”NGC 3324” i Carina-tåka. Motivet er fanga i infraraudt lys og viser tidlegare tilslørte område med stjernefødsel. Reginen blir kalla ”dei kosmiske klippene” (the Cosmic Cliffs), og er kanten av eit gigantisk, gassforma holrom i NGC 3324, om lag 7600 lysår unna.

LESEPLAN

Runde 1: Side 2-9

Runde 2: Side 10-18

Runde 3: Side 19-27

Innleveringsfristar: 10. februar, 17. mars og 19. april.

REGLAR FOR KVEN VEIT?

I denne landsomfattande kunnskapstevlinga, testar vi allmennkunnskapen vår. Kvart år vert det i tillegg valt eit eige tema som deltakarane kan førebu seg spesielt på gjennom eit eige studiemateriell. I år er teamet verdsrommet. Gjennom tre tevlingsrundar, svarar deltakarlaga på spørsmål som dei får tilsendt frå Noregs Ungdomslag. Det er flest allmenne kunnskapsspørsmål.

ALDERSGRUPPER

Kven Veit? er mest for deltakarar over 14 år, men har inga øvre eller nedre aldersgrense.

LOKAL TEVLINGSLEIAR

• Kvart ungdomslag som er med, må ha ein tevlingsleiar som skal ha ansvaret for gjennomføringa av dei tre tevlingsrundane lokalt.

• Tevlingsleiaren er kontaktperson for laget, og får tilsendt spørsmål, fasit, dommarskjema og svarark frå Kven Veit-sekretariatet på e-post før kvar tevlingsrunde.

Tevlingsleiar er ansvarleg for å returnere svarskjema frå laga til Kven Veit-sekretariatet så kjapt det lar seg gjere etter at tevlinga er gjennomført lokalt, og innan innleveringsfristen for kvar tevlingsrunde.

DOMMAR

• Ungdomslaget oppnemner ein dommar som skal ha tilsyn med at tevlingsrundane vert gjennomførte etter reglane.

• Dommaren skal kontrollere svara frå gruppene mot fasitsvara og føre poengsummen inn på dommarskjemaet.

• Det treng ikkje vere same person som er dommar alle tre rundane.

TEVLINGSLAG

• Kvart ungdomslag kan stille med fleire lag.

• Tevlingslaga i Kven Veit? kan ha inntil fem deltakarar på tevlingsrunden.

• Merk at tevlingslaga kan ha ulik samansetning for kvar av dei tre tevlingsrundane. Laga må altså ikkje stille med dei same fem deltakarane gjennom heile Kven veit?

TEVLINGSRUNDANE

Spørsmål vert sendt til ungdomslaga:

23. januar: 1. tevlingsrunde

12. februar: 2. tevlingsrunde

20. mars: 3. tevlingsrunde

Tevlingsrundane i 2023 skal gjennomførast lokalt av ungdomslaget innan:

10. februar: Innleveringsfrist 1. tevlingsrunde

17. mars: Innleveringsfrist 2. tevlingsrunde

19. april: Innleveringsfrist 3. tevlingsrunde

PRAKTISK GJENNOMFØRING

• Tevlingsleiaren skal gå gjennom reglane med deltakarane før spørjerundane tek til. Bli gjerne einige i første tevlingsrunde korleis de ønsker å gjennomføre tevlinga.

• Kvar gruppe skal få utdelt kladdepapir og svarark som gjeld for heile tevlingsrunden (før var det svarslippar til kvar kategori)

• Spørsmåla er delt inn i kategoriar som har tre spørsmål. Tevlingsleiaren les opp ein kategori med spørsmål (altså tre spørsmål) om gongen.

• Spørsmåla treng ikkje å bli delt ut, men sjå til å lese spørsmåla tydeleg slik at alle får dei med seg.

• Det er ikkje ei fastsett tid på kor lenge de skal bruke per spørsmål. Her styrer tevlingsleiaren ut ifrå kva gruppene ønsker eller korleis det verkar som at laga ligg an etter kvar kategori.

• Tevlingsleiaren/dommaren kan vurdere om dei vil samle inn svararka midt i tevlingsrunden og ta ein pause med stillinga så langt.

• Når tevlingsrunden er gjennomført, leverer kvar gruppe alle svara frå gruppa inn på eit svarark.

• Dommaren ser over svarskjemaa og gir poeng. Tevlingsleiaren ser over at dette stemmer. Dommaren skal saman med tevlingsleiaren skrive under på svarskjemaa og gå god for at tevlingsrunden er utført i samsvar med reglane.

INNSENDING AV SVAR OG POENG

Svarark og dommarskjema frå alle gruppene skal sendast samla til Kven Veit-sekretariatet så snart det lar seg gjere. Om ikkje anna er særskilt avtalt, skal svararka sendast på e-post til: ida@ungdomslag.no

PROTESTAR

Eventuelle protestar skal vere skriftlege, og må sendast inn saman med svara. Resultat etter kvar tevlingsrunde vert presentert på www.ungdomslag.no/kvenveit. Det beste laget i kvar klasse etter tre tevlingsrundar vert kåra som vinnar.

TILSKOT TIL STUDIERING

Deltakargruppene i Kven veit? kan melde tiltaket inn som opplæringstiltak til Studieforbundet kultur og tradisjon. Studieringen må vere samla i minst fire timar, og kurset blir godkjent når minst fire av deltakarane over 14 år har 75 prosent frammøte. Alle deltakarane skal stå på frammøtelista. Godkjend studieplan må vere med i søknaden.