Auschwitz Bulletin, 2005, nr 02 Mei

49ste jaargang, nr. 2, mei 2005. Verschijnt 4 x per jaar

Een uitgave van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ; postbus 74131,1070 BC Amsterda

Auschwitz Bulletin

Kroonprins Willem Alexander en prinses Maxima worden door de voorzitter van het Auschwitz ComitĂŠ Jacques Grishaver rondgeleid in het voormalig concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz Foto A.N.P.

Dief X e n M e v r o u w Y Een dief X pakt het tasje dat mevrouw Y op de passagiersstoel van haar auto had gelegd. D e tasjesdief springt achterop de scooter van zijn collegadief en ze rijden weg. Mevrouw Y raakt - waarschijnlijk - in paniek en wil de twee achterhalen, want ze moet en zal — begrijpelijk - haar tasje terug hebben. Daartoe zet zij haar voertuig in de achteruit en snelt op de twee dieven toe. Mevrouw Y piet daardoor de dief X tussen haar achterbumper en een boom. De tasjesdief sterft. U kent de rest van de geschiedenis: mevrouw Y wordt aangehouden omdat ze er van verdacht wordt de dood van X op haar geweten te hebben.

Belangrijk verhaal? Je zou zeggen van niet, hoogstens een tragisch incident dat plaats vindt in Amstetdam.

Dat vervolgens het Openbaar Ministerie de zaak uitzoekt is een geruststellende gedachte, er is per slot van rekening een dode gevallen. Gewoon een alledaagse procedure: wat heeft X gedaan en was de reactie van Y wel in verhouding tot de ernst van het delict? Dief X kan niet meer vervolgd worden, maar mevrouw Y kan eventueel aangeklaagd worden voor moord, doodslag of excessief geweld met de dood als gevolg.

Maar dief X is een Marokkaan en dat schijnt in het huidige Nederland een verschil tussen dag en nacht te betekenen, althans voor sommigen.

Een minister - nee niet die van Justitie maar die van Vreemdelingen Zaken roept onmiddellijk dat het geen moord is en ze roept dat, nog voor Justitie onderzoek naar de toedracht heelt kunnen verrichten. Stel de tasjesdief X is geen Marokkaan, maar een man uit Beieren en mevrouw Y is een gesluierde Marokkaanse vrouw.

Had dc minister voor Vreemdelingen

Zaken dan ook geroepen dat er geen sprake van moord was? Had het kamerlid Wilders dan ook direct na het incident verklaard dat allochtone misdadigers onmiddellijk ons land moeten worden uitgezet? Ik herinner me nog de tijden dat een minister voor een mindere slip of the tongue het veld zou moeten ruimen en ik weet nog de tijd dat het kamerlid Janmaat niet eens aangekeken werd door zijn medeparlementariërs.

In een bijlage van Het Parool schrijft Theodor Holman: 'In feite durf ik best van alles dat mijn leven in gevaar zou brengen (imams uitschelden, de koran belachelijk maken, etc etc), ik heb er geen zin in, maar de politieke moed bezit ik....' en verder op: 'ik durf alles: iemand vermoorden, een overval plegen, schelden, tieren, Der Ewige Jude verfilmen - maar ik heb nu geen zin te verkeren in kringen die zich daarover opwinden of dat noodzakelijk vinden. Ik steun het initiatief, maar wil het zelf niet doen.

N u niet'. Ik herinner me nog de tijden dat iemand die dergelijke belachelijke dingen schrijft, onmiddellijk door de hoofdredactie van de krant de laan uit zou worden gestuurd ot minstens zou worden overgeplaatst naar de weggelopen honden- en kattenrubriek. Die rijden echter zijn niet meer.

En weet u nog dat we over Oostenrijk de banvloek uitspraken omdat Jörg Haider daar aan de macht was gekomen? En weet u nog wat deze Haider allemaal in zijn politieke programma had opgenomen? En wat te denken van Jean Marie le Pen, de Franse evenknie van Haider? O f Filip de Winter, leider van het Vlaams Blok. Hoeveel schande werd niet gesproken over de landen die der-

gelijke verwerpelijke politici voortb r a c h t e n . Misschien hebt u de zogenaamde "Onafhankelijkheid Verklaring" van Wilders gelezen en heel even aan Haider en Le Pen en Filip de Winter moeten denken.

Misschien hebt u zich een moment - net zo als ik - afgevraagd waar het kabaal bleef?

Wat is er gebeurd met dit land dat in 1934 door de historicus Johan Huizinga omschreven werd als nuchter, tolerant en inschikkelijk, met ontzag voor het recht. Een land dat niet vatbaar is voor extreem nationalisme en dat vredelievend is. De journalist Jan Blokker heeft dit Nederlands Geestesmerk van Huizinga er op nagelezen en aangetoond dat wij zijn beeld als onze identiteit aanvaard hebben. Arme Huizinga, hoe kon hij in 1934 weten dat de nieuwe Wereldoorlog deze maal niet bij onze grenzen zou stoppen? Hoe had hij het enthousiasme voor de NSB kunnen vermoeden? Verbijsterd zou hij zijn geweest over het grote aantal Nederlandse mannen dat zich als Oostfront soldaat blijmoedig heeft laten afslachten. O f de grootscheepse collaboratie en de medewerking van het overheidsapparaat bij de deportaties van honderd rwinrig duizend j o d e n . In zijn n u c h t e r e Geestesmerk paste de bloedige koloniale oorlog die daar op volgde ook al niet. Toch zijn we h a r d n e k k i g - zoals Jan Blokker betoogt - tot op de dag van vandaag blijven geloven dat wij een volk zijn, gezegend met dergelijke eerbiedwaardige karaktertrekken, een voorbeeld voor andere volkeren.

O p de lagere school in Amsterdam leerde ik dat wij Nederlanders niet snel discrimineren op grond van ras.

Inhoudsopgave: geloof of huidskleur en hoewel ik nog nooit een zwarre man of vrouw had gezien - want die waren er nog nauwelijks - prijsde ik mij gelukkig in dit land te mogen wonen. Weldra kwamen de mensen uit Suriname en meldde de krant ineens dat "een Surinamer een tasje had gestolen" en vreesden we dat de eigenheid van het Nederlandse volk bedreigd werd door de vreemde cultuur van over zee.

En toch bleven we rotsvast geloven in ons geestesmerk van 1934.

Ik kan u vast verklappen dat het land dat zichzelf ooit beschouwde als een baken van tolerantie in een bittere woelige zee niet meer bestaat. In het buitenland - datzelfde buitenland waar wij zo vaak onze belerende vinger naar hebben opgestoken - wordt dat met verbazing opgemerkt: de minister voor Vreemdelingen Zaken, de Theodor Holmannen of kamerleden als Wilders en Nawijn.... ik ben ze allemaal al tegengekomen in I e Figaro, le Monde of de New York Times. Maar weten wij zelf dat het beeld dat we meer dan zeventig jaar koesrerden definitief aan duigen is gevallen?

Wellicht is het van belang dat ik u daarvan overruig, dan kunnen we nog maatregelen treffen voor het te laat is.

Hans Fels

Hans Fels, Dief X en Mevrouw Y

2

Inhoudsopgave, van de redactie

3

Toespraak Jacques Grishaver bij de herdenking in het Wertheimpark

4

Citaten rede Job Cohen bij de herdenking in het Wertheimpark

4

Speech - Jacques Grishaver tijdens de re端nie

5

Freek de Jonge, Eeuwig gevangene Max van Weezei, Een unieke vorm van namedropping

9

Ingezonden

10

Max Arian, opening Nederlands paviljoen in Auschwitz

1 1

Rabbijn Sonny Herman reikr Annetje Fels-Kupferschmidt-prijs uit

15

Samenvatting interview met Zuid-Afrikaanse rechter Albie Sachs

16

Gedichten

18

Ewoud Sanders, Jodenlijm

19

Marjon de Klijn, recent verschenen

20

Theo van Praag, Joodse Turken en andere vluchtelingen

22

Bertje Leuw, Saving the children

22

Agenda

24

Een bijzonder jaar met zeer veel herdenkingen is achter de rug. Zestig Jaar Bevrijding, van Maastricht tot Winschoten. Zestig jaar bevrijding ook van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz en het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau op 27 januari 1945. Nog nooit is daar in Nederland zo uitvoerig en indringend aandachr aan besteed. De Nooit meer Auschwitz-lezing van Albie Sachs. Het voorlezen in Amsterdam en Westerbork van 102.000 namen van tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoorde Nederlandse joden, Sinti en Roma. De jaarlijkse Auschwirz-herdenking in het Wertheimpark, gevolgd door een re端nie, en oprredens van onder meer Louis de Wijze en Freek de Jonge. En, op 26 april 2005, de opening van de nieuwe Nederlandse tentoonstelling in Auschwitz door kroonprins Willem Alexander en prinses Maxima. de redactie

Toespraak Jacques Grishaver bij de herdenking in hef Wertheimpark

" H o o p voor d e t o e k o m s t " Ais voorzitter van het Nederlands Auschwitz ComitĂŠ heet ik u allen welkom bij deze herdenking voor het spiegelmonument Nooit Meer Auschwitz.

Her is dir jaar een bijzondere herd e n k i n g , o m d a t het zestig jaar geleden is dat het kamp Auschwitz bevrijd werd. Dat was op 27 januari 1945 en afgelopen donderdag, op 27 januari 2005, is dat feit groots herdacht op de plek zelf, in Auschwirz, in Polen.

Ook onze koningin en onze eerste minister waren daarbij en hun aanwezigheid onderstreept het belang dat vanuit de Nederlandse samenleving aan 'Auschwitz' gehecht wordt.

Uw massale aanwezigheid hier in her Wertheimpark geeft aan hoe

diep dit in de samenleving, die wij allen met elkaar vormen, is doorgedrongen. Het geeft goede hoop voor de toekomst.

Met posters in de stad hebben wij u opgeroepen om hier te komen en op grote schaal hebt u hieraan gevolg gegeven. 'Nooit Meer Racisme Nooit Meer Auschwitz' is het opschrift van de posters. Want Auschwitz is rechtstreeks voortgekomen uit

racisme en wanneer we niet oppassen zou racisme tot een nieuw 'Auschwitz' kunnen leiden. D a t willen wij niet, dat wilt u niet.

Daarom zijn wij hier.

Wij herdenken op deze plek allen die russen 1940 en 1945 vanuit

Nederland door vervolging wegens ras om het leven zijn gebracht. In de week, die aan deze herdenking voorafging, zijn al hun namen luid op genoemd. U hebt er ongetwijfeld van gehoord, u hebt geluisterd of misschien hebt u ook voorgelezen.

Na dat indrukwekkende monument van namen zijn wij nu hier bij het spiegelmonument om de slachtoffers met woorden, muziek, gedachten en gebeden te herd e n k e n . En met bloemen, veel bloemen. We kunnen deze bloemen ook opvatten als een signaal naar de toekomst. Een toekomst die, net als de bloemen, veel kleuren kent, een toekomst die vrij is van racisme, een toekomst zonder 'Auschwitz.'

Twee citaten uit de toespraak BM bij de zestigjarige herdenking van de bevrijding v a n k a m p Auschwitz, zondag 3 0 \anuari, Wertheimpark

1 0 2 . 0 0 0 k e e r e e n mens De afgelopen week zijn de namen van de Nederlandse slachtoffers van de holocaust voorgelezen, 102.000 in totaal. Abel Herzberg parafraserend: De Duitsers hebben niet 102.000 mensen vermoord, maar 102.000 keer een mens. H e t is en blijft onvoorstelbaar. Het onafgebroken voorlezen van de namen nam 5 volle dagen in beslag. Onomwonden is dc schaal van de genocide zichtbaar gemaakt, het abstracte concreet gemaakt.

Hoe voorkomen wij herhaling?

Een moeder vroeg ooit Abel Herzberg tijdens een lezing: "Hoe kunnen we voorkomen dat onze kinderen slachtoffer van geweld worden?". Herzberg antwoordde: "Dat is niet de goede vraag. Het gaat erom hoe we kunnen voorkomen dat onze kinderen beulen worden."

Speech van Jacques Grishaver tijdens de lunchbijeenkomst

Een w e r e l d vol g e v a r e n Tijdens de lunchbijeenkomst na afloop van de Auschwitz herdenking op 30 januari 2005, hield de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité de volgende toespraak: Op 7 juni vorig jaar is het oudste lid van het comité, Jacques Furth overleden. Met hem is de generatie die aan de wieg van het Nederlands Auschwitz, C o m i t é stond vrijwel verdwenen. Jacques werd bijna 94 jaar.

Afgelopen donderdag, 2 7 januari, was het zestig jaar geleden dat het kamp Auschwitz,door het Rode Leger werd o n t d e k t en bevrijd.

Jacques was op dat ogenblik niet meer daar, maar met de beruchte dodenmarsen op weg naar Duitsland, waar hij begin mei werd bevrijd. Hij was toen een jonge man van 34, een man die op dat moment in de bloei van zijn leven zou hebben moeten zijn. Maar zoals we allen weten waren de overlevenden op dat moment zeker niet 'in bloei', maar uitgemergeld en misbruikt door een waanzinnig geworden wereld waarvan Auschwitz het symbool is geworden. Na deze hel heeft Jacques

bijna zestig jaar gekregen om het leven opnieuw op te vatten, zijn zoon terug te vinden, het verlies van zijn eerste vrouw te verwerken en met Eva Furth aan zijn zijde verder te gaan. Hij heeft die lange periode van zestig jaar ook steeds gebruikt om op indrukwekkende wijze te getuigen van wat hij heeft meegemaakt.

Een schreeuw om rechtvaardigheid Jacques behoorde tot diegenen die in 1956 het comité hebben opgericht. Hoe noodzakelijk dat was, is eigenlijk pas in de laatste jaren gebleken. Nederland herrees in die tijd en had niet of nauwelijks oog voor de verschrikkingen waarmee de gedeponeerden waren geconfronteerd.

Er waren geen voorzieningen, er was geen opvang, geen denken aan pensioen. Er was niets voor hen die aan de Sjoa ontsnapt waren. Maar bovenal ontbrak een luisterend oor, een vorm van erkenning van het lijden. Het werk dat de pioniers van het Nederlands Auschwitz Comité toen verrichtten is in een paar woorden samen te vatten: het was een schreeuw om rechtvaardigheid.

Het werk van de oprichters van het Auschwitz Comité heeft ertoe geleid dat het woord Auschwitz tevens een symbolische betekenis heeft gekregen. Zo kon het zich ontwikkeien tot waarschuwing voor hen die niet weten waartoe rassenwaan in zijn verschillende vormen uiteindelijk kan leiden.

De hartenkreet 'Nooit meer Auschwitz' heeft Jacques op deze wijze bijna zestig jaar lang na de bevrijding van het kamp kunnen uitgedragen.

Alleen al de overweldigende belangstelling voor de herdenking van vandaag laat zien dat zijn inspanningen niet te vergeefs zijn geweest.

Wie van ons heeft - laten we zeggen een tiental jaren geleden - kunnen vermoeden dat de wereld waarin wij nu leven zo gecompliceerd en zo vol gevaren zou worden? In 1989 viel de muur. Er was een einde gekomen aan de Koude Oorlog, aan de dreiging van een alles vernietigende wereldoorlog met a t o o m b o m m e n . D e nieuwe wereldorde die zich aandiende leek optimisme uit te stralen, één die de overeenkomsten van ons mensen zou benadrukken en niet zo zeer onze verschillen zou onderstrepen. Hoever we sindsdien afgedwaald zijn van dat gelukzalige beeld is niet zo moeilijk aan te geven. D e wereld lijkt verdeelder dan ooit. Meer dan ooit worden culturele en religieuze verschillen als barricaden opgeworpen, waardoor iedere dialoog zinloos lijkr te worden.

Het einde van de Koude Oorlog heeft niet het einde gebracht aan allerlei lokale conflicten, in tegendeel. We hebben de genocide in Rwanda meegemaakt, de conflicten

in het voormalige Joegoslavië, waarmee de uitdrukking 'etnische "zuivering' een algemeen begrip is geworden. We scharren dar d e laatste jaren bij het conflict in de Kongo meer dan vijf miljoen mensen zijn omgekomen! En er is nog steeds Darfour in Soedan, Irak, Israël en de Palestijnen, enzovoort, enzovoort...De val van de muur heefr niets bijgedragen aan d e verlichting van menselijk lijden.

Werd eerder de wereldvrede bedreigd door onwrikbare ideologieën, nu bedreigt irrationele haar en gevoel van achtergesteld zijn o n s dagelijks leven. Soms is deze bedreiging een stuk tastbaarder dan de dreiging die we nog vanuit de Koude Oorlog kenen. Wie van ons had kunnen vermoeden dat het gevaar zich zou schuilhouden op de bovenste verdieping van een wolkenkrabber in Manhattan, op een treinstation te Madrid, of midden o p straat in Amsterdam op een dinsdag morgen?

Racisme verpakt in schijnbare logica Deze wereld, die zo vol gevaren is, mag echter niet een prooi worden voor hen die met een simpele analyse politieke munt trachten te slaan uit deze onzekere tijden. De roep om ons re ontdoen van alles wat vreemd en 'dus' bedreigend is, spreidt zich

als een inktvlek uit over de lidstaten van de Europese Unie. Het 'eigen volk eerst' klinkt in steeds beschaafdere bewoordingen uit de mond van menig gerespecteerd politicus, die zich niet langer hoeft te schamen voor een dergelijke gedachte.

In Vlaanderen, in Frankrijk en Italië dreigen zulke opvattingen een politieke realiteit te worden.

Ook in Nederland zullen, als we de jongste opiniepeilingen mogen geloven, deze opvattingen politieke consequenties kunnen hebben, bedenkelijke consequenties. Deze opkomst van rechts houdt gevaren in, omdat maar al te vaak achter de schijnbare logica van het politieke standpunt, racistisch getinte gevoelens schuil gaan.

De posteracüe die wij begin deze maand zijn gestart legt het verband tussen heden en verleden, tussen de hedendaagse dreiging van racisme en vreemdelingenhaat, en daarnaast wat Auschwitz was. 'Racisme raakt ook mij'- 'Nooit meer Auschwitz', zo laten mensen van verschillende huidskleur en met uiteenlopende culturele achtergrond - zie de afbeeldingen op de posters - ons weten.

De hartenkreet 'Nooit meer Auschwitz' is bedoeld om de bittere lessen uit de jaren 1933-1945 als waarschuwing te verbinden met de uit-

dagingen en dreigingen van de huidige tijd.

'Nooit meer Auschwitz' moet ook verstaan worden als een appèl aan de jongere generatie, om een maatschappij vorm te geven waarin Auschwitz niet meer mogelijk zal zijn en om ontwikkelingen die daar naar toe zouden kunnen leiden, in een vroeg stadium te leren kennen en te bestrijden.

Met deze posteractie, zo hopen wij, laat het Nederlands Auschwitz C o m i t é zien dat het als maatschappelijke organisatie volop in het heden staat.

Daarnaast blijven we natuurlijk een organisatie die dc belangen behartigt van onze mensen. Dat betreft tegenwoordig in de eerste plaats de - zogenoemde - Tweede Generatie. Zij vormen veelal het grootste aantal deelnemers op onze reizen naar de vernietigingskampen in Polen. Naast de voorlichting, die zij dan krijgen, zijn het vooral de troost, de her- en erkenning van her verschrikkelijke verleden van de Eerste Generatie, dat ook zij in hun leven meedragen, die van wezenlijk belang zijn op deze reizen. En dus zullen wij zeker door blijven gaan met het organiseren er van. Ik kan U mededelen dat de komende reis dit jaar zal plaatsvinden van 31 oktober tot en met 5 november. Een en a n d e r kunt u lezen in het H e r d e n k i n g s n u m m e r van onze krant het Auschwitz Bulletin.

102.000

namen, vergeten

zuilen

wij h e n niet

<3 i

D i t jaar markeerde d e zestigste verjaardag van de bevrijding van Auschwitz. Dc gebeurtenis hebben wij de afgelopen dagen op indrukwekkende wijze herdacht met het voorlezen van alle 102.000 namen van de joodse slachtoffers van het antisemitisme, alsook van de 215

Sinti en Roma en van de vluchtelingen, die vanuit Nederland naar de vernietigingskampen AuschwitzBirkenau en Sobibor en naar al die andere verschrikkelijke oorden zijn afgevoerd en vermoord. Dc namen van kampen als Mauthausen, Buchenwald, Theresienstadt, Sachsenhausen, Ravensbrück doen ons in dat verband nog steeds de rillingen over de rug gaan.

Voor ons was het niet zo zeer de grootsheid van het project - vijf dagen lang een continue stroom van namen op twee plaatsen gelezen en wereldwijd uitgezonden - maar vooral de diep menselijke belevenis die van doorslaggevende betekenis was. O m alle namen van hen die het recht op leven zo bruut ontzegd werd volledig genoemd te krijgen, beschouwen wij tegenover hen en hun nabestaanden als een essentiële daad van rechtvaardigheid. "... want vergeten zullen wij hen niet.", zo luidt de opdracht in de slotregel van het joodse gebed voor de doden.

Ruim anderhalf jaar hebben het Auschwitz Comité en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork eendrachtig gewerkt aan de realisering van het Namen Lezen. Ik wil hier mijn grote dank voor Dirk Mulder cn zijn medewerkers van het Herinneringscentrum uitspreken.

Zonder hun tomeloze inzet, vooral de laatste weken van 's morgens vroeg tot 's avonds Iaat, was het project niet mogelijk geweest. Wij willen onze waardering tonen door de drie fotodoeken die het Namen lezen een gezicht gaven hief vanmiddag op het podium van het Auditorium neer te hangen.

Ook het Verzetsmuseum en de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam hebben op ons verzoek een belangrijke bijdrage aan het welslagen van het project geleverd, waarvoor wij hen dankbaar zijn.

,<3 O

a I Er was, gelukkig, veel aandacht van radio/tv en pers voor deze plechtigheid en ook kon men het lezen live via internet volgen. Dit laatste is ook op grote schaal gebeurd. Zo veel zelfs - vanuit de hele wereld - dat de site enige tijd onbereikbaar was!

Binnen enkele weken is er de mogelijkheid om via de websites van het Auschwitz Comité en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork het geheel nog eens terug te zien. Ook zijn er plannen om het totale lezen op dvd uit te brengen. Via onze bladen houden wij u hiervan op de hoogte.

O p de dag van de bevrijding van Auschwitz, afgelopen donderdag, vond de tweede 'Nooit Meer Auschwitz-lezing' plaats in de Beurs van Berlage te Amsterdam en werd de hieraan verbonden Annetje Fels Kupferscbmidt-onder scheiding uitgereikt aan Jusrice Albie Sachs uit Zuid Afrika. Albie Sachs bestreed tientallen jaren het Zuid-Afrikaanse racisme en is een van de opstellers van de nieuwe Zuid-Afrikaanse g r o n d w e t , o n t d a a n van de b e schamende discriminerende wetsartikelen van Apartheid. Samen met onze p a r t n e r s , de Pensioen en UitkeringsRaad en het C e n t r u m

voor H o l o c a u s t en G e n o c i d e n studies, hebben wij rechter Albie Sachs uitgenodigd deze lezing te houden, om te tonen hoe wij met beide benen in de huidige tijd te staan.

O p het ogenblik wordt er in Auschwirz bij de museale opstelling hard gewerkt aan dc herinrichting van de permanente expositie in het Nederlandse paviljoen. Dit project wordt uitgevoerd door het Nederlands Auschwirz Comité in opdracht van het ministerie van VWS. En ik kan u alvast meedelen dat volgens plan deze expositie op 2 6 april 2 0 0 5 in aanwezigheid van prins Willem-Alexander cn prinses Maxima zal worden geopend.

Ik wil graag afsluiten allen te bedanken die zich ook dit jaar weer ingezet hebben voor het werk van ons Comité. Laten we niet vergeten dat dit allemaal vrijwilligerswerk is.

Zonder hun toewijding zouden alle activiteiten, die ik u genoemd heb, niet mogelijk zijn. En ook, geachte aanwezigen en lieve vrienden moet mij opnieuw van het hart dat ons werk zonder uw gulle bijdragen niet mogelijk zou zijn. Daarvoor wil ik u dan ook van harte bedanken.

Optreden van Freek de Jonge tijdens reĂźnie 60-jaar Auschwitz

Eeuwig gevangene 60 jaar geleden werden de mensen in Auschwitz bevrijd maar de mensheid zal voor eeuwig gevangene blijven van de vraag hoe die gruwelen daar plaats konden vinden want als die vraag over zoveel jaar niet meer gesteld wordt zal dat niet komen omdat hij beantwoord is geweld komt normaal gesproken voort uit het onvermogen van mensen maar destijds was het tot in de puntjes geregeld nooit meer is een clichĂŠ geworden Auschwitz niet uit te spreken Zonder gevoelens van schaamre Over wat dan ook de ooggetuigenverslagen zijn wereldliteratuur geworden de kampbazen oorlogsmisdadigers de overlevenden worden achtervolgd door een gevoel van schuld de verraders gezuiverd de slachtoffers zijn gebruikt als alibi en chantagemiddel de plek is een toeristenattractie geworden het feit een quizvraag de geschiedenis is genadeloos Alexander de Grote Ceasar En Napoleon zijn al filmsterren Wier wreedheden Weggestreept zijn tegen hun heldendaden Turkije kan lid worden van de Europese gemeenschap Zonder de genocide op de Armenen te hoeven erkennen Het heden is al even gruwelijk We sluiten onze ogen voor het drama in Afrika En in het Midden Oosten lijkt geketend aan Monotonie van kwaad en vergelding

<3 3

j

En de toekomst Nooit meer Auschwitz Ik denk dat we daar niet bang voor hoeven zijn Maar hoe zullen de nieuwe plaatsen heten wat kunnen we er anders aan hoop uit putten uit de wetenschap dat mensen overlevers zijn 60 jaar geleden werd Auschwitz bevrijdt maar de mensheid zal voor alrijd zijn gevangene blijven Dat onze wegen scheiden Is onvermijdelijk voor ons beiden De tijd zal ons wel verder leiden Naar een ver en mooi verschiet Ik kan mij niet beklagen Zal het alleen zijn dragen Ik wil alleen nog vragen Vergeet mij niet Wij hoeven ons niet te schamen Wij hielden het zuiver samen En je zult moeten beamen Er komt aan ieder eind een lied Ik kan jou niet langer sturen Toe ga op zoek naar heter vuren Laat dit moment niet te lang duren Vergeet mij niet Vergeer mij niet Houdt mij in gedachten Ik wil niets meer verwachten Vergeet mij niet Zolang zoveel geleden Voelbaar tot op heden Wordt maar geen verleden Omdat tijd geen uitkomst biedt Iedere dode zijn verhaal en Dat vertaald in alle talen Duizendmaal herhalen Vergeet mij niet Vergeet mij niet Wat je ook beweerde Ik kon er iets uit leren Vergeet mij niet Wees niet bang Freek de Jonge

Een u n i e k e v o r m v a n n a m e d r o p p i n g Laat ik het maar eerlijk opbiechten: ik heb een bijna ziekelijke voorliefde voor oorlogsmonumenten.

Mijn vrouw en dochter vragen zich wel eens af waarom ik daar zelfs op vakantie graag naar toe ga. Een goed antwoord daarop heb ik niet. Het is gewoon zo.

Oké, ik ben minder erg dan mijn neef Peter uit Australië die tegenwoordig trouwens Zeev heet en in Israël voor rabbijn studeert. Toen Peter voor het eerst Amsterdam aandeed, wilde hij een week lang alleen maar oorlogsmonumenten zien: de Dokwerker, het Anne Frankhuis, het beeld van Truus Menger bij de speeltuin in de Gaaspstraat - niets sloegen we over. Na een dag of wat suggereerde ik toen wel om voor de afwisseling ook eens een bruine kroeg of haringkar te frequenteren. Maar hij was alweer op weg naar de Hollandsche Schouwburg. Zo dol op monumenten als mijn neef ben ik dus niet. Maar mijn staat van dienst is niet gering.

Alles gezien, weinig overgeslagen: tijdens een reis van het Auschwitz Comité in de jaren tachtig het monument voor de helden van het getto van Warschau in de Zamenhofastraat bezocht, en daarna het ontroerende standbeeld op de Umschlagplatz (waar de treinen naar Treblinka vertrokken). Urenlang rondgedwaald in het labyrint dal is aangelegd in de tuin van het Israëlische museum Yad Vashem.

Met stomheid geslagen in het kinderpaviljoen van dat museum waar de gezichten van weggehaalde joodse jongens en meisjes je van alle kanten tegemoet komen (wat leken de meisjesgezichten op die van mijn dochter!).

Even in Mauthausen gestopt toen we op weg waren naar een tante in Wenen, ken dagje naar Dachau omdat ik voor mijn werk toch in München moest zijn. Op vakantie

R

c3 3 in Florida urenlang rondgehangen bij het Holocaust Memorial van Miami Beach dat vlak achter de trendy hotels en nachtclubs aan Ocean Drive is opgericht.

Wat maakt die monumenten zo indrukwekkend? Niet de gebeeldhouwde stoere mannen en sterke vrouwen die hun ketenen verbreken.

Die herinneren me teveel aan de oude Sowjet-Unie waar ze ook dol waren op heldhaftige poses. De gedeporteerde joden waren toch eerder slachtoffer dan krachtpatser, denk ik als ik zo'n standbeeld op dc Har Hazikaron in Jeruzalem of aan Miami's Meridian Avenue zie. Dat ik mijn ogen toch niet van zulke monumenten kan afhouden, zit 'm in de details: de plaatsnamen van steden en dorpen die ooit een bloeiende joodse gemeente herbergden en sinds de oorlog niet meer, de voornamen van de miljoenen onschuldige mensen die naar de kampen werden afgevoerd.

Het zijn die namen die zo'n verpletterende indruk maken. Ze brengen de individuen die slachtoffer van Hitiers rassenwaan werden tot leven.

Daarom leek me het leesproject van het Auschwitz Comité op het eerste gezicht een goed idee. Dagenlang lazen bekende Nederlanders, politici en overlevenden van de Holocaust de namen voor van de 1 0 2 . 0 0 0 Nederlanders die niet terugkwamen: joden, maar ook Sinti en Roma. Na de officiële start in de Hollandsche Schouwburg werd deze unieke vorm van namedropping voorrgezet in het Verzetsmuseum. Maandagavond 24 januari zat ik ook in de zaal. Een indrukwekkende gebeurtenis was het, zeker. Waarom ik toch zeg dat ik het op het eerste gezicht een goed idee vond? Ik zal eerlijk tegen u zijn: ik kreeg het er Spaans benauwd van. Raar toch: als je de namen van al die verdwenen Abrahams, Daniels, Esthers, Isaacs, Judiths, Leahs, Moishes, Rachels en Solomons leest, kun je ertegen. Als je ze hoort, zit je helemaal stuk. Ik moet het bekennen: binnen twintig minuten was ik weer uit het Verzetsmuseum vertrokken. Treurig wandelde ik de stad rond. Een indrukwekkende ervaring rijker. Maar wat was het beklemmend!

Max van Weezei, Amsterdam, 26-01-2005

Beste leden van het comité,

De staatssecretaris van VWS, mevrouw C. Ross-van Dorp, liet in een brief aan de directeur van de Stichting Hollandsche Schouwburg het volgende weten O p 27 januari jongstleden heb ik h e t voorrecht gehad om in Herinneringscentrum Kamp Wesrerbork namen re mogen lezen van diegenen die als gevolg van vervolging zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog.

Ik wil u graag laten weten dat ik dit een zeer indrukwekkende gebeurtenis h e b gevonden. H e t noemen van de namen, met daarbij de leeftijden, maakt het verleden opeens heel tastbaat en brengt het heel d i c h t b i j . O p e e n s zijn de getallen individuen. Individuen met nog een heel leven voor zich, maar die dat leven niet mochten beleven.

Door de namen 'achter elkaar voor te lezen, onafgebroken vanaf zaterdagavond tot en met donderdagochtend, werd duidelijk hoeveel levens dit betrof. Velen met mij zijn getroffen door het namen lezen. H e t was een stijlvolle en indringende manier om na 60 jaar mensen persoonlijk te raken. drs. Clémence Ross-van Dorp

Dank aan het Auschwitz Comité en andere medewerkenden In het Verzetsmuseum in de nacht van maandag op dinsdag heb ik, samen met een deel van mijn gezin, ondervonden hoe belangrijk het voor mij, voor ons, was aanwezig te zijn bij deze herdenking. En het spijt mij dat ik de lezer van de namen (-) na afloop niet heb bedankt.

Toen mijn man (in 1996 overleden) 55 jaar werd zei hij: "nu ben ik ouder dan mijn vader geworden is".

En in die nacht in het Verzetsmuseum besefte ik pas dat mijn 3 kinderen resp. 55, 54 en 51 jaar oud, nu ook die leeftijd hadden bereikt. O beter gezegd...die leeftijd in vrede hebben kunnen bereiken! Het noemen van al die namen hebben mij zeer aangegrepen; het was een groot eerbetoon aan al diegenen die her leven lieten. En voor mij persoonlijk ook een zekere voldoening dat de omgekomen familie toch voortleeft in hun nakomelingen. Ik dank allen die hebben meegewerkt aan deze indrukwekkende herdenking voor hun inzet.

J.E.Wouthuijsen-Hellendoom, Amsterdam

Via de elektronische snelweg willen wij u allen bedanken voor de goede, ingetogen en toch bijzonder emotionele organisatie van alle gebeurtenissen in de afgelopen week.

Het lezen van de 102.000 x een naam was een onderwerp dat bijna organisatorisch en emotioneel het voorstellingsvermogen te boven ging. Het was fantastisch dat onze geliefden en familie op deze wijze weer in ons leven werden neergezet en verankerd.De lezing was ook zonder deze woorden zo letterlijk doeltreffend dat het paste in onze gemoedstoestand van deze speciale week.

En dan de dag van gisteren. Uiteraard her Wertheim plantsoen met het dubbele aantal deelnemers vergeleken met de andere jaren. Het was voor ons zeer bijzonder om daar te zijn met onze kinderen en de kleinkinderen. Dat voelde als herdenking in een bevrijdingsroes.Wij zijn er nog en hebben ook nog nachwuchs!

Dat was de simche.

De lunch, zoals altijd goed om allen weer te zien en wij waren het bijzonder eens met Theo van Praag en zijn symbolische dank in de vorm van een roos!

Het middagprogramma was evenwichtig en vooral ook "uir alle hoeken" samengesteld en gaf ook weer energie voor de toekomst.

Wij wensen jullie nu even rust en een periode om weer op krachten te komen, tot de volgende horde.

Dus nogmaals onze dank en sterkte met het voortgaan in het organiseren van de activiteiten, Jenö en Wilma Stein

De nieuwe Nederlandse tentoonstelling in Auschwitz

"Die p l e k hoef je niet extra d o n k e r e n dreigend te m a k e n " Ooewiêcim (Polen) - De bevrijding van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz, 60 jaar geleden, kan nauwelijks aanleiding zijn voor een feestje. Door het Russische Rode Leger werden op 27 januari 1945 enige duizenden, merendeels doodzieke gevangenen bevrijd. Zestigduizend gevangenen waren tien dagen eerder door de Duitse SS gedwongen een verschrikkelijke dodenmars te maken naar het Westen, voor het leger van de Sovjetunie uit, middenin de winter, schamel gekleed, nauwelijks gevoed.

Toch is de 27" januari nu in veel landen de dag voor de herdenking van de vernietiging van de Europese joden. In Nederland vindt op of omstreeks die dag de Auschwitzherdenking plaats. Maar in dit jaar van dc vele bevrijdingsherdenkingen is drie maanden later nog eens een kleine Nederlandse karavaan naar het Poolse Ooewiêcim getrokken om op 26 april de opening bij te wonen c

van het volledig vernieuwde Nederlandse Paviljoen in het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau.

De vorige tentoonstelling, ingericht door RIOD-directeur Harry Paape en vormgever Dick Elffers, was indrukwekkend, besloten, benauwend.

25 jaar later is de nieuwe opstelling licht, open maar niet m i n d e r indrukwekkend. De inrichters maken geen geheim van de lugubere rol van Nederland als West-Europees land waarvandaan procentueel de meeste joden zijn vermoord, 102.000 van de 140.000, van wie 57.000 alleen al in Auschwitz-Birkenau en nevenkampen.

De vraag hoe dat heeft k u n n e n gebeuren wordt op de t e n t o o n stelling wel gesteld, maar niet expliciet beantwoord. We worden rustig, na een vooral visueel deel over het betrekkelijk vriendelijke leven van de joden in Nederland vóór de oorlog, via de komst van vluchtelingen uit Duitsland, voor

zover die niet direct terug werden gestuurd en de Duitse inval en bezetting, geleid naar de eerste maatregelen om de joden te isoleren, te brandmerken, te ontrechten, uit te sluiten en tenslotte te deporteren.

Ook de protesten en verzetsdaden krijgen hier hun plaats. We zien kleine portretjes en levensbeschrijvingen van joodse en niet-joodse verzetsmensen. Hier is ook - eindelijk, verzuchtte Lalla Weiss van de Landelijke Sinti Organisatie - een plek waar het verhaal van de deportatie van 245 de Nederlandse Sinti wordt verteld.

Er zijn beelden van de Nederlandse kampen, vooral Westerbork, Amersfoort en Vught. We zien tekeningen die in Westerbork zijn gemaakt en de lijst met namen van de 1296 kinderen die op 6 en 7 juni uit Vught werden gedeporteerd en die bijna allemaal in Sobibor zijn vermoord.

We zien ook de omroerende portretjes van twaalf van deze kinderen.

Dan zien we levensgroot de film die Rudolf Breslauer op 19 mei 1944 maakte van het vertrek van de trein van Westerbork naar Auschwitz. We zien de Duitse commandanten rustig langs de trein wandelen en we zien hoe de mensen, joden, Sinti en Roma, bijna argeloos afreizen naar hun dood.

Dat is al zeer indrukwekkend, maar dan komen we tenslotte bij een lange muur met 56.926 namen, geboorteen sterfdata van alle in Auschwitz omgekomen en vermoorde joden, die uit Nederland naar Auschwitz werden gedeporteerd. Prinses Maxima, die samen met k r o o n p r i n s Willem Alexander de opening van de nieuwe tentoonstelling verrichtte, zakte diep door haar knieën bij deze muur, toen

de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité Jacques Grishaver haar helemaal onderaan op deze wand de namen van zijn o m g e k o m e n familieleden liet zien.

Want er zijn, zoals Abel Herzberg schreef, en burgemeester Cohen hem tijdens de Auschwitzherdenking parafraseerde, nier 102.000 mensen vermoord maar 102 duizend maal één mens.

Bijna weldadig Deze tentoonstelling breekt met een tendens, begonnen in de Amerikaanse holocaust-musea, om tc pogen de jodenvernietiging door dramatische effecten, donkere kleuren, dreiging en echte treinwagons waar je doorheen wordt gejaagd invoelbaar en extra aangrijpend te maken. Dc mimte op de eerste verdieping van Block 21 is licht en open, de ramen geven uitzicht op het kamp, maar ook op de hemel, de presentatie is terughoudend en bescheiden. Er wordt geen moeite gedaan de bezoekers op een andere manier te emotioneren dan door de gepresenteerde feiten, beelden cn n a m e n . Dat is bijna weldadig op deze plek, waar roch al zoveel emotie voorhanden is.

Victor Levie, vormgever van de expositie, legt mij uit dat het in de

opvatting van de samenstellers van deze tentoonstelling niet nodig is de mensen hier extra te schokken: "In de eerste plaats is het niet mogelijk de bezoekers te laten voelen hoe het toen geweest moet zijn. Dat is onvoorstelbaar, of zoals wij als m o t t o gaven aan dc Hollandsche Schouwburg: er is geen voorsrelling van re maken. Je moer niet denken dat je die sfeer kunt laten herleven, dat is een illusie.

Maar je hoeft er hier ook geen extra emotie bovenop te doen. De mensen die deze tentoonstelling bezoeken weten al op welke plek ze zijn, ze zijn al vol wat ze hebben gezien in de paviljoens waar de geschiedenis van het kamp en de overblijfselen van de doden worden getoond. Ik geloof niet dat je daar nog eens overheen moet proberen te komen door het allemaal zwart, donker en dreigend te maken. We wilden dat je door de ramen de plek kan zien waar je bent, het kamp Auschwitz.

Verder hebben we gewerkt met heel lichte kleuren, veel wit en heel licht groen, geel, grijs en wir. We hebben geprobeerd de ruimre zo open in te richten, dat de mensen hun hoofd niet afdraaien en ze bereid zijn de informatie die je geeft tot zich te nemen. Pas in de laatste ruimte, waar je de wand ziet met de 56.926

namen van joodse Nederlanders die in Auschwitz zijn vermoord, word je echt bij de strot gegrepen. Maar je hebt daarvoor al kennis gemaakt met een aantal individuele personen, van wie we in vitrines de portretten en levensbeschrijvingen laten zien. Mensen die elk een deel van het verhaal vertellen, bijvoorbeeld over her joodse verzet.

D e Poolse autoriteiten van het museum hebben onze mogelijkheden wel ingeperkt. Er mocht geen kunst te zien zijn, het mocht niet een herdenkingsplaats worden en er mocht niet teveel moderne techniek worden g e b r u i k t , o m d a t dat onherroepelijk stuk gaat en vaak maar moeilijk kan worden vervangen. Daarom zijn er geen interactieve beeldschermen, zoals wij wel hadden gewild. Er mocht ook niets over na de oorlog in komen.

Toch komt er nog een kleine uitbreiding aan de tentoonstelling. In een ruimte achter de namenwand komen acht boeken met de levensgeschiedenis van acht overlevenden van Auschwitz: Hans Beekman, die als niet-joodse verzetsman met zijn broer naar Auschwitz werd gedeporteerd. Ernst Verduin, Bill Minco, Fred Schwarz, Ronny Gohistein-van CUef, Fia Pobik, Leny Boeken-Velleman en Flora Schrijver-Jacobs. Aan de wand

van die ruimte komen portretten of namen van hun familieleden die her niet hebben overleefd. Deze boeken zijn al bijna klaar en zullen in de komende maanden worden geplaatst."

Helemaal aan het einde van de tentoonstelling staan er nog twee computerschermen waarop de gegevens te raadplegen zijn uit het boek In Memoriam, over alle Nederlandse joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Oorspronkelijk was het de bedoeling, dat hier het Digitaal Monument van de Joodse Gemeenschap in Nederland, het project van les Lipschits te zien zou zijn, waarin ook andere gegevens, zoals adressen, portretten en korte levensbeschrijvingen, zijn opgenomen.

Helaas kon dit niet o m d a t van Poolse zijde werd geëist dat het behalve in her Engels ook in het Pools zou worden vertaald, een bijna onmogelijk karwei. Overigens is her Digitaal Monument sinds 27 april 2005 voor ieder te raadplegen die over een c o m p u t e r en internetverbinding beschikt: www.joodsmonument.nl Geschokt en ontroerd "Vergeten zijn zij niet en nooit zullen zij vergeten worden." zei Jacques Grishaver aan het slot van zijn toespraak bij de opening van het vernieuwde Nederlandse paviljoen.

Dat is zestig jaar na de bevrijding vreemd efl ontroerend genoeg méér waar dan het ooit is geweest. Het is alsof we het na zo lange tijd aandurven deze geliefde namen uit te spreken en, voor zover mogelijk, hun gezichten in ons op te roepen.

H e t lezen en h o r e n van al die namen, dagen en nachten achter elkaar, in januari van dit jaar, riep bij iedereen heel verschillende gevoelens op. Ontroering, omdat je de naam hoort van een grootvader, van je nichtjes, van je vader of van

<2b JrU.

l&OS

(EG>I Z O O - incUuUv»)«Alkhof

Yi/lOYiMr*iH\r 4er War ïwiuiz/nj OJXV\ cte. g r o o t s te. rWSofaae* -W.cjfl*i CISL M i h s l w ' o crrzi"/-

van de tweede en derde generatie.

Ook ontmoetten ze Laila Weiss, als vertegenwoordiger van de Nederlandse Sinti en Roma.

Met elkaar werd ook het internationaal monument in AuschwitzBirkenau bezocht. Rabbijn Sonny Herman sprak daar het Kaddisj, het gebed voor de doden. In de regen stond ook een groep Nederlandse schoolkinderen, daar toevallig aanwezig, die elk een bloem bij het monument konden (eggen. familieleden die je nooit hebt geMevrouw Ross-van Dorp, staatskend. Verbijstering door de omvang secretaris van Volksgezondheid, van uitgebreide families die er nu Welzijn en Sport, zei in De Telegraaf helemaal niet meer zijn. dat zij zo nodig alle leerlingen, "ook Geschoktheid door de leeftijden: diegenen die niet van Nederlandse van heel kleine kinderen en zeer oude mensen. Melancholie, als je afkomst zijn", zal verplichten een voormalig concentratiekamp te bebegrijpt dat een pas getrouwd stel zoeken: "Wie in Nederland opgroeit, samen de dood heeft gevonden. Ook dient de Nederlandse geschiedenis het Digitaal Monument cn de herte k e n n e n . Dus ook die van de nieuwde tentoonstelling in Auschwitz Tweede Wereldoorlog en al zijn zullen dergelijke gemengde gevoelens onheil." op roepen.

Dat gebeurde al heel duidelijk bij de eerste bezoekers prinses Maxima en prins Willem Alexander. Ook zij waren duidelijk geschokt en ontroerd door wat ze zagen en hoorden.

Voor Willem Alexander zal daarbij ook een rol hebben gespeeld dat hij tien jaar geleden, samen met zijn twee broers, door zijn vader, prins Claus werd meegenomen om dit kamp te bekijken. Claus was vervolgens met zijn vrouw, koningin Beatrix, aanwezig bij de herdenking van de vijftigjarige bevrijding van Auschwitz. N u wilde Willem Alexander op zijn beurt dat zijn vrouw deze vreselijke plek ook onderging. Zij hoorden ter plaatse in Birkenau de verhalen van kampoverlevenden Ernst Verduin en Leny Boeken, en later op de dag van twee voormalige onderduikkinderen, Louis van Velzen en Max Degen, en van vertegenwoordigers

Hypocrisie Wie dit leest, zal zich afvragen of mevrouw Ross-van Dorp wel weet dat de Nederlandse regering alle voormalige kampen in Nederland zoals Westerbork, Vught en Amersfoort — eerst in het kader van de Koude O o r l o g volledig heeft afgebroken alvorens er aarzelend in toe te stemmen dat er op die plek m o n u m e n t e n en h e r i n n e r i n g s -

ruimtes kwamen. Moeten leerlingen nu werkelijk verplicht worden daar naar toe re gaan? En is het niet enigszins on gepast in dat kader zo expliciet de nadruk leggen o p leerlingen die "niet van Nederlandse afkomst zijn". Is de les van de Tweede Wereldoorlog niet, dat je er niet aan moet beginnen een dergelijk onderscheid te maken?

Zou het joodse leerlingen tijdens de oorlog trouwens hebben geholpen als ze zich in de jaren dertig uitvoerig h a d d e n verdiept in de Nederlandse geschiedenis met al zijn onheil van slavenhandel en kolonialisme? Misschien als zij daardoor ook begrip hadden gekregen voor de overheersende Nederlandse volkseigenschap: hypocrisie.

Het wordt op de nieuwe tentoonstelling in Auschwitz niet expliciet gezegd, maar als je de verschillende brokken informatie die je daar in beeld en tekst krijgt bij elkaar legt, kun je toch niet anders dan tot de conclusie komen, dat Nederland allesbehalve een land is dat superieure normen en waarden koestert, maar, de goede individuele burgers die zich tegen de overheidswillekeur verzetten niet te na gesproken, een land, dat als het er op aan komt zijn burgers met alle gemak laat uitsluiten en vermoorden.

Max Arian

Rabbijn Sonny Herman over Albie Sachs bij de uitreiking van de Annetje Fels-Kupferschmidt-prijs

"Alleen het recht k a n ons r e d d e n v a n d e barbarij' Zestig jaar geleden kwam een verpleegkundige van het Russische Rode Leger op het terrein van Auschwitz-Birkenau en vond daar een half bevroren mens, die hij herkende als een jood. Hij sprak hem in het Jiddisj toe, gaf hem een hapje te eten en een slok drinken, bad met hem. Dat half bevroren lichaam was Yankele Kane, uit Litouwen. Hij overleefde, kreeg kinderen en kleinkinderen en gaf tot aan zijn dood, achttien maanden geleden, lessen over racisme en intolerantie.

O p het zelfde moment, ook zestig jaar geleden, hoorde in Zuid-Afrika een jongetje van tien jaar van zijn vader over de onrechtvaardigheden en vooroordelen tegen de joden in Litouwen, die duizenden joodse gezinnen h a d d e n doen vluchten naar een land waar ze van hoopten dat er geen antisemitisme en racisme zou zijn. D a a r o m begreep deze jongen al vroeg dat het racisme in Zuid-Afrika een vrucht was van dezelfde boom die de Neurenberger Wetten van de Nazi's had voortgebracht. Deze jongen, Albert Louis Sachs, 'Albie' wijdde al vanaf heel jong zijn leven aan de strijd tegen een systeem dat de mensen verdeelde in Ă&#x153;ber en Unter Menschen.

Hij leerde van zijn vader, Solly Sachs, uit Litouwen dat hij moest vechten voor gelijke mensenrechten. Het is niet verwonderlijk dat vele vluchtelingen uit Oost-Europa een belangrijke rol speelden in de strijd tegen de Apanheid die vanaf 1948 de officiĂŤle politiek werd in Zuid-Afrika.

Albie Sachs studeerde rechten en specialiseerde zich in mensenrechten.

foto: Han Singels

Albie Sachs en Sonny Herman Maar in 1960, het jaar van de moordpartij in Sharpville, werd hem verboden politiek actief et zijn en werd hij meermalen opgesloten.

Hij kon zijn beroep van advocaat niet uitoefenen en moest kiezen tussen subversieve actie of verbanning. Hoewel hij het zelf als een nederlaag beschouwde koos hij voor verbanning, Zodat hij in Engeland kon afstuderen en op juridische wijze campagne kon voeren tegen Apartheid en racisme. Hij schreef ook talloze publicaties over het recht als wapen tegen rassenvooroordelen en onrecht.

In 1977 keerde hij terug naar Afrika en werd hij hoogleraar aan de Eduardo Mondlane University in Maputo, Mozambique en kon hij op het Ministerie van Justitie voor het eerst zijn rechtstheorie in praktijk brengen.

O p 7 april 1988 trachtten ZuidAfrikaanse agenten hem in Maputo te doden met een autobom. N a de mislukte aanslag, die hem een arm en een oog kostte, zag hij een parallel tussen zijn lot en dat van zijn land: "Ze probeerden mij te vermoorden en dat mislukte, ze p r o b e e r d e n de geest van onze mensen tot zwijgen te brengen en

ook dat is mislukt".

Albie zette het trauma van de aanslag om in positieve energie door te werken aan een nieuwe Z u i d Afrikaanse grondwet. Hij bracht de strijd tegen racisme van de politiek over naar het recht. Het nieuwe Zuid-Afrika moest een land worden waar de wet het hoogste gezag had.

Het was niet meer dan natuurlijk dat president Mandela Albie Sachs benoemde tot lid van het Constitutionele Hof, het hoogste gerechtshof van Zuid-Afrika. Het nieuwe gebouw van hei C o n s t i t u t i o n e l e H o f is letterlijk gebouwd met de stenen van het O u d e Fort, de gevangenis waar de slachtoffers ven tegenstanders van de A p a r t h e i d werden opgesloten. Het staat daar als een symbolische waarschuwing voor wat er kan gebeuren als willekeur het recht overwint.

Annetje Fels Kupferschmidt overleefde de verschrikkingen van Auschwitz en streed tegen elke vorm van racisme. Ook zij meende dat alleen het recht ons kan redden van de barbarij. Ditzelfde ideaal draagt ook Albie Sachs uit.

Sonny Herman

Gesprek van Clairy Polak met Albie Sachs op 27 januari 2005

De zachte w r a a k v a n e e n vrijheidsstrijder In zijn Nooit meer Auschwitz-lezing op 2 7 januari 2 0 0 5 , vertelde rechter

Albie

Sachs,

lid

van

het

C o n s t i t u t i o n e l e H o f van Z u i d Afrika, die zijn hele leven wijdde aan

de strijd

van

de

burger-

r e c h t e n b e w e g i n g in Zuid-Afrika, over het werk van de C o m m i s s i e voor Waarheid en Verzoening in zijn land, waar in de openbaarheid de misdaden die onder de Apartheid zijn b e g a a n w o r d e n

Henry zijn misdaad, het plaatsen van een autobom had erkend, kon Sachs hem een hand geven. Sachs vertelde op roerende wijze hoe die ontmoeting had plaatsgevonden en hoe hij deze had ervaren: " het voelde als een soort verlossing met deze man, die me bijna had vermoord, te kunnen praten en hem recht in de ogen te kunnen kijken nu hij de waarheid had verteld".

besproken,

bekend en soms vergeven, m e t alle emoties die daar bij horen.

Albie Sachs vertelde over zijn ontmoeting met Henry, die als geheim agent van de Zuid-Afrikaanse regering een moordaanslag op Sachs pleegde, waarbij deze een arm en het zicht in een oog verloor. Nadar

Sachs vertelde verder over het drieledige doel van de waarheidscommissie: er voor te zorgen dat de slachtoffers en overlevenden aan het woord k u n n e n k o m e n , de toekenning van herstelbetalingen aan slachtoffers van de Apartheid en het schenken van amnestie aan de daders. In de ogen van Albie Sachs

Albie Sachs signeert zijn meest recente boek na afloop van de bijeenkomst

is het belangrijkste resultaat dat de waarheidscommissie heeft gezorgd voor een proces van nationale vergeving: "Voor het eerst wonen we in hetzelfde land en daarmee is de weg geplaveid voor wezenlijke verzoening". Hij verwees naar de processen van Neurenberg, waardoor de oorlogsmisdaden van de Nazi's in de openbaarheid zijn gekomen. Dat heeft mede geleid tot de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, de juridische basis waarmee de Zuid-Afrikaanse vrijheidsstrijders de Apartheid in Zuid-Afrika konden bestrijden.

Na afloop van zijn lezing interviewde Clairy Polak Albie Sachs. O p de volgende pagina enige fragmenten uit dit boeiende interview.

foto: Han Singels

Clairy Polak: Uw ouders waren joden die uit Litouwen zijn gevlucht vanwege de jodenvervolging. Had dat invloed op uw politieke activiteiten?

Albie Sachs: "Niet direct. Het ging meer om de strijd tegen discriminatie en onrecht in het algemeen.

Maar zij brachten mij wel het geloof bij dat er een betere wereld zou kunnen komen en dat het de moeite waard is tegen onrecht te strijden.

Er was wel antisemitisme in ZuidAfrika, maar daar heb ik als jood niet echt onder geleden, omdat ik in een beschermd milieu leefde. De helft van de kinderen op mijn school was joods. Toch was het belangrijk voor me tegen antisemitisme en alle andere vormen van racisme re srrijden.

Mijn verwachtingen waren erg idealistisch, poĂŤtisch zelfs, heel dromerig."

CĂźziry Polak: Het verbaast mij dat u rechten ging studeren in een situatie waarin het recht werd gebruikt om mensen te onderdrukken.

Albie Sachs: "Juist daarom. Juist omdat de wet gebruikt werd om mensen te onderdrukken, kon je kleine leemtes in de wet vinden waar je mensen mee kon verdedigen.

Er is een lange traditie van rebellen die advocaat werden, zoals Gandhi en Nelson Mandela. Misschien kon je via het recht wel meer bereiken dan met andere middelen in het verzet tegen de onderdrukking."

Clairy Polak: Hebt u ooit overwogen aan het gewapend verzet deel te nemen?

Albie Sachs: "In de jaren vijftig vroeg de ANC me naar bijeenkomsten te komen om te laten zien dat hun strijd niet tegen een bepaald ras was.

Ik hield lange, ernstige toespraken en het ging altijd om geweldloos verzet. Maar na het bloedbad in Sharpville. in 1960, en het onwettig

verklaren van het A N C en de communistische partij kon de gewapende strijd niet langer worden afge wezen. Vrienden van me namen deel aan de gewapende strijd, maar zelf ben ik daar veel te onhandig voor. Ik moet het van mijn mond hebben, dus werd ik advocaat en schrijver, en sprak ik bijeenkomsten toe. Ik heb nooit deelgenomen aan de gewapende strijd, maar ik heb die wel ondersteund. Ik ben een pacifist, maar geen filosofische pacifist, aangezien ik denk dat geweld soms rechtvaardig is. Maar men moet het wel in beperkte mate gebruiken."

Clairy Polak: U vertelde over de Commissie voor Waarheid en Verzoening. In feite is het principe daarachter dat de waarheid belangrijker is dan de wet. Is dat geen vreemde keuze voor een rechter?

Albie Sachs: "Deze commissie is ook gegrondvest op een wet. Ik was aanvankelijk van mening dat niemand zijn misdaden zou bekennen, als dat in de openbaarheid moest gebeuren.

Ik was voor besloten zittingen, maar gelukkig is er niet naar mij geluisterd. Uiteindelijk werd het juist de belangrijkste factor dat het in het openbaar gebeurde en dat de hele natie er mee te maken had.

O p dit moment wordt veel gedebatteerd over verschillende soorten van recht. Zoals oog om oog, tand om tand. Zou ik dan overal armen af moeten gaan hakken? Iets andersis hei gebruik van het recht om het evenwicht in de maatschappij te herstellen. Ik kan niet zeggen dat er een formule bestaat voor alle situaties. In feite was er bij ons een combinatie van vervolging en amnestie.

Ik ben er niet zeker van of wrok minder wordt als de schuldigen naar de gevangenis gaan. Mijn arm groeit er niet weer aan, als Henry

de gevangenis in gaat, maar toen we vrije verkiezingen hadden, was het of er rozen en lelies uit mijn arm groeiden. Ik voelde me sterk worden, het was allemaal niet voor niets geweest. Het gaat er om dat je land vooruit gaat en je gevoel van menselijkheid sterker wordt. Dan weet je dat het niet voor niets is geweest. Daarom is nu in Zuid-Afrika economische, sociale en culturele ontwikkeling zo belangrijk.

De waarheid heeft veel gezichten, je kunt haar nier vangen in een net, zoals vlinders. Waarheid is mobiel.

Recht is precies en georganiseerd.

Je gebruikt het recht in een speciale situatie, op een speciaal moment, terwijl de waarheid oneindig is. De waarheid is een rivier die stroomt en stroomt en stroomt.

De Commissie voor Waarheid en Verzoening is niet specifiek voor Zuid-Afrika. Het is mogelijk om een waarheidscommissie aan te wenden in Irak als de Irakezen haar voor de periode van Saddam Hoessein willen gebruiken. De waarheid maakt het mogelijk je te bevrijden van vervolging.

Ik ben een realistische optimist of een optimistische realist, die denkr dat we van het motto van Nooit meer Auschwitz kunnen leren."

Samenvatting door Marjon de Klijn

Namen

Stem v a n Jozef

Ik heb ze niet geteld Hun namen niet genoemd Me hun gezichten niet herinnerd Hun stemmen niet gehoord Ze waren met te veel Ontelbaar veel te veel

De mensen schrijven dat ik ben bevrijd. ik die de grauwe schoorsteen heb zien roken, de mist van dood is door mijn neus gegaan. nog is de kille nevel niet vergaan en mensen zeggen: "Het is voltooide en verleden tijd."

Nu hoor ik n a m e n noemen, één voor één. in Amsterdam, in Westerbork: kiem van de dood, een naam, een vlinderslag, een woordenloze groet. die snel de ruimte zoekt, tijdloosheid tegemoet, want eeuwigheid bevrijdt en dooft de tijd in mijn gewond gemoed.

Verleden, m a a t

Marius Schouten (72) (zestig jaar na Auschwitz), woensdag 26 januari 2005

gedicht van Maurice Ferares

Noodklokken In de stilte die erop volgde klonken de noodklokken van hun namen tot ver buiten de grenzen van Polen, en vulde de sneeuw die begon te vallen de leegte tussen de rails Tonny v.d. Horst H e r i n n e r i n g aan de televisieuitzending "Ter herdenking aan Vijftig jaar Auschwitz in maart 1995

een onvoltooide tijd. waarin het bitter onrecht in mij schroeide en niemand dooft de pijn in mijn bestaan, barakkenangst, die niet kan ondergaan en mensen zeggen: "Het is historie en voltooide tijd."

Wilt u zich abonneren op dit blad of heeft u familie,

wij echter genoodzaakt u om een minimale bij-drage te

vrienden of kennissen die op de hoogte willen blijven

vragen. Deze bijdrage is voor binnenlandse abonnees €

van de activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité?

8,-,

Als u onderstaande bon invult en opstuurt naar: Het Nederlandse Auschwitz Comité, Knoopkruid 5 4 , 1 1 1 2 PV Diemen,

buitenlandse

abonnees

Europa

€ 1 1 , - en buiten Europa € 16,-. Tevens ontvangen alle abonnees één maal per jaar een accept-girokaart voor een vrijwillige donatie ten behoeve van de voortgang van het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.

ontvangen u of uw bekenden vier m a a l per jaar het Auschwitz Bulletin. Voor de verzend- en portokosten zijn

in

Naam:

Adres: Postcode en woonplaats: Land: Email: Opsturen naar: Het Nederlands Auschwitz Comité, Knoopkruid 5 4 , 1 1 1 2 PV Diemen Een abonnement kunt u ook opgeven via onze website: www.auschwitz.nl/bulletin.html.

Jodenlijm In 1764 schreef M. Hofkens de Courcelles, een arts uit Alkmaar, een artikel getiteld 'Nut der olie van jodenlym in verouderde verzweeringen der ingewanden'. In dit artikel beschrijft hij hoe je olie uit jodenlijm kunt verkrijgen en hoe heilzaam dit goedje heeft gewerkt op vier van zijn patiënten.

Olie uit jodenlijm? Maar jodenlijm is toch een verouderend woord voor 'spuug, speeksel'?

Ja, dat is het óók. Maar oorspronkelijk betekende het iets heel anders, namelijk 'asfalt' of'aardhars'.

Bij asfalt denken we tegenwoordig in de eerste plaats aan dat zwarte, stinkende spul dat op de autowegen ligt. Dat is een relatief nieuwe toepassing, massaal gebruikt in de twintigste eeuw, maar in het Nederlandse taalgebied kennen we asfalt al sinds het begin van de zeventiende eeuw, toen er van geasfalteerde wegen nog lang geen sprake was.

Asfalt - een mineraal hars d a t ontstaat door langzame oxidatie van aardolie — werd toen o o k niet industrieel vervaardigd, zoals nu, maar voornamelijk verzameld op en bij meren waar het als vloeibare hars boven was komen drijven.

Dat gebeurde onder meer bij de Dode Zee, een binnenmeer dat deels in Israël cn deels in Jordanië ligt en dat lang bekend heeft gestaan als het Asfahische Meer'. Asfalt of bitumen werd op meer plaatsen gewonnen, maar asfalt uit de Dode Zee stond in onze streken in hoog aanzien.

Naar Judea, het land van herkomst, stond dit plakkerige goedje onder meer bekend als Bitumen Judaicum, jodenasfalt, jodenlijm, jodenpek, jodenpik en jodenhars. Daarnaast noemde men het ook wel mummiebalsem of mummiegom. Die laatste namen zijn ontstaan o m d a t men meende dat a r m e E g y p t e n a r e n asfalt ooit gebruikten om hun lijken mee te balsemen.

Bij ons werd jodenlijm voor van alles en nog wat gebruikt. Het had een zwarte of bruine, glanzende kleur, een sterke, onprettige geur en was licht ontvlambaar. De Alkmaarse arts Hofkens de Courcelles bereidde er een geneeskundige olie uit, graveurs gebruikten het in de 18de eeuw bij de bewerking van koperen platen, en er werd verf en vernis van gemaakt.

Echte jodenlijm van de Dode Zee was gezocht. In 1769 waarschuwde een huishoudkundig woordenboek dat het geregeld werd vervalst - dat is: vermengd met andere, goedkopere pek. Vanaf het midden van de 19de eeuw lezen we dat jodenlijm, vermengd met andere stoffen, werd gebruikt voor bestrating. Zo schreef johan Hendrik Van Dale in 1872 bij jodenlijm: 'Asphalt of aardhars, eene vaste of klevige stof van bruine of zwarte kleur, welke gebruikt wordt tot het leggen van terrassen en in de groote steden voor trottoirs of paden voor voetgangers'.

Ook toen asfalt allang niet meer alleen uit Palestina werd geïmporteerd, maar bijvoorbeeld ook uit Frankrijk, Zwitserland, Trinidad en Nieuw-Mexico, bleef jodenlijm bij ons de gangbare aanduiding. Een volksencyclopedie uir 1856 meldde dat jodenlijm 'de oude naam van het tegenwoordige bitumen' was, maar dat het woord halverwege de 19de eeuw al op z'n retour was, wordt nergens bevestigd. Het is wel opvallend dat het nauwelijks in oude digitale krantenleggers opduikt; mogelijk vond men het op een gegeven moment geschikter voor de spreektaal dan voor de schrijftaal.

Dat is overigens nu nog zo.

D e betekenis 'speeksel' duikt in 1898 voor het eerst op, in de vierde druk van de Grote Van Dale. Er staat bij dat het schertsend is gevormd. In 1914 wordt de betekenis gespecificeerd met een voorbeeldzin: 'iets met jodenlijm vastplakken.

met speeksel'. Jodenlijm is dus niet 'speeksel' tout court, maar spuug dat dienstdoet als lijm. De betekenisuitbreiding zal duidelijk zijn: jodenasfalt was plakkerig, en als lijm is speeksel goedkoop en inferieur - connotaties die we bij veel samenstellingen met jood- en joden- tegenkomen. In 1931 schreef de Vlaamse taalkundige en folklorist J. Cornelissen in dit verband: 'Jodenlijm, speeksel, als dit gebruikt wordt bij een zeer onhandige poging om iets aan elkaar te plakken.'

Het curieuze is Aax jodenlijm in de betekenis 'spuug' diverse vergelijkbare woorden en uitdrukkingen in het leven lijkt te hebben geroepen.

Men zegt een jood in de keel hebben voor 'een fluim in de keel hebben'.

Die uitdrukking is in 1928 voor het eerst opgetekend, en wordt nog altijd in diverse delen van het land gebmikt.

In Antwerpen gebruikt men jodenvet in de betekenis 'speeksel, fluim' (in Nederland wordt dit gebruikt voor bepaalde witte snoepbrokken). Een kind dat liep te spuwen werd in Antwerpen een jode(n)spouwer of kortweg jood genoemd.

Is jodenlijm in de betekenis speeksel nog algemeen bekend? En wordt het nog veel gebruikt? Uit een eerdere oproep in Auschwitz Bulletin blijkr dat het, zeker bij o u d e r e n , n o g algemeen bekend is. Maar nee, het wordt niet veel meer gebruikt. De afgelopen vijftien jaar is het in de dagbladen alleen g e n o e m d in artikelen over discriminerend taalgebruik. Toch heeft het die klank niet altijd gehad. Zo schreef een lezer: 'Mijn grootvader gebruikte het als er bijvoorbeeld een vlekje op je kleren zat of als een klein kindje een kleverige roer had: gebruik maar wat jodenlijm. Gewoon speeksel dus.

Daar was niets denigrerends aan.'

Ewoud Sanders

Geachte mijnheer Ewoud Sanders, In het Auschwitz-Bulletin van december 2004 vraagt u nogal wat.

U bent van plan een boek te schrijven over 'het beeld van de joden in het Nederlands' en u wekt de lezers van het Auschwitz-Bulletin op om u behulpzaam te zijn bij het componeren van de tekst. U opent met een paar negatieve voorbeelden: zoals de 'brillenjood', 'de jodenstreek' en 'her lijkt hier wel een jodenkerk'.

U schrijft: 'Ik ben mij ervan bewust dat veel mensen aanstoot nemen aan

dit soort woorden.' Maar, zegt u verder, 'ze (de woorden) kunnen ons veel leren over de relatie tussen joden en niet-joden.'

Ik zou u het volgende in overweging willen geven: Uw zorg dat deze scheldwoorden in de vergetelheid zouden kunnen geraken, wordt door mij noch door de nog levende slachtoffers van het fascisme gedeeld. Het schelden op de joden (het antisemitisme dus) is het probleem van de niet-joden.

En die relatie tot de niet-joden wordt

nota bene door uw voornemen belast!

Moet ik daaraan mijn medewerking verlenen? Kom nou! U zou zich tot andere groepen in de samenleving kunnen wenden, die eventueel gaarne bereid zijn u in uw bedoelingen te ondersreunen.

Het is, eufemistisch gezegd, laakbaar, dat de redactie van het AuschwitzBulletin haar kolommen voor dit staaltje van joodse zelfhaat opent.

Joop Teeboom, Zeist

Recent verschenen Enige tijd geleden startte Gertom van Boom zijn uitgeverij Verbum BV. TXyx doel is een serie boeken uit te geven, genaamd Verbum Holocaust Bibliotheek. Deze bibliotheek zal bestaan uit monografieën: dat wil zeggen geschiedkundige studies voor een groot publiek, memoires van nog niet uitgegeven Nederlandse overlevenden en zogenaamde holocaustklassiekers, memoires van buitenlandse overlevenden die nooit in Nederland zijn vertaald. De serie moet een goed en eigentijds beeld geven van de vernietiging van de joden in al zijn facetten. Tot op heden zijn vijf boeken verschenen.

In deze recent verschenen aandacht voor twee hiervan.

'Het Auschwitz Album'. Dit boek bestaat uit foto's welke gemaakt zijn door SS'ers. Het album heeft de oorlog overleefd, is gerestaureerd en opnieuw samengesteld. Het geeft een beeld van het einde van het leven van Hongaarse joden. Lily Jacob werd bevrijd door de Amerikanen. Zij werd, gescheiden van haar familie, overgeplaatst naar Gross-Rosen. O p zoek naar warme kleren, vond zij in een verlaten SSbarak het album, waarin zij behalve zichzelf ook haar naar Birkenau gedeporteerde familieleden terugzag.

'Leven met de dood'. Olga Lengyel schreef in 1947 haar verslag over de acht maanden gevangenschap die zij d o o r b r a c h t in AuschwitzBirkenau. Haar ouders, kinderen en echtgenoot hebben de holocaust niet overleefd. Toen Olga's man op transport moest is zij uit solidariteit met hem meegegaan. Olga voelt zich veranrwoordelijk voor de dood van haar ouders en kinderen. Lengyel zelf is in leven gebleven doordat zij in een aantal basisvoorwaarden kon voorzien. D o o r haar medische achtergrond werd zij aangesteld als verpleegkundig assistent in een Foto's uit "Het Auschwitz Album": ziekenbarak. Omdat de SS-arts dr.

Klein een bekende was van voor de oorlog, was deze relatie ook niet geheel zonder betekenis. Olga kwam door haar functie als arts veelvuldig in contact met andere gevangenen en werd benaderd door het verzet.

Ze wordr dan ook ingezet als koerier.

Omdat ze goed op de hoogte is met datgene wat zich afspeelt in AuschwitzBirkenau, wordt het verzet voor haar een doel op zich: 'wc leefden voor het verzet en we verzetten ons om te leven'.

Olga Lengyel, 'Leven met de dood'.

Een vrouw overleeft Birkenau, Uitgeverij Verbum BV, 2005, (220 blz.) ISBN 90-808858-5-1, Meteen baby opde arm naar de gaskamers € 22,50

In dit unieke historische document is één dag uit de systematische vernietiging tijdens de holocaust vastgelegd, bezien vanuit het perspectief van de moordenaar. Het Auschwitz Album was al twee keer eerder uitgegeven. In deze uitgave is geprobeerd aanvullende informatie te geven over het lot van de gedeporteerden en hun identiteit. /. Gutman en B. Gutterman, (redactie), 'Het Auschwitz Album'. Uitgeverij Verbum BV, 2005, (200 blz.) ISBN 90-808858-7-8, € 24,50

'Gioconda, De joden van Thessaloniki in de Griekse literatuur'. In 1900 is Saloniki een multiculturele O t t o m a a n s e stad, met ongeveer 200.000 inwoners. Bijna de helft is van joods-sefardische afkomst met het Ladino als voertaal. Na de Eerste Balkanoorlog van 1912 wordt Ehcssaloniki Grieks en verliezen de joden hun meerderheidspositie. De joden moeten zich aanpassen, leren Grieks en langzamerhand ontstaat een proces van toenadering.

Uiteraard waren er fanatiekelingen die zich tegen de joden keerden, maar er komen ook onderlinge huwelijken tot stand. O p het moment dat de assimilatie tussen de joden en de Grieken goed lijkt te gaan, volgt de Duitse bezetting en met de liquidatie van de joodse medeburgers komt een einde aan de oude multiculturele samenleving van Thessaloniki.

De toenadering van Thessaloniki's joden en Grieken en, tegelijk het afbreken van die relatie, lijkt gesymboliseerd in Nikos Kokantzis' novelle Gioconda. Nikos speelt met joodse buurkinderen, een van hen is C i o c o n d a . D e twee worden verliefd op elkaar, maar Cioconda wordt met haar familie opgepakt door de Duitsers.

De bloemlezing vervolgt met verhalen, r o m a n f r a g m e n t e n en andere prozateksten uit de Griekse literatuur, waarin de overgang van de O t t o m a a n s - j o o d s e naar de Griekse stad tot uiting komt, alsmede de vernedering en wegvoering van de joden en de periode van terugkeer. Ook geeft de naoorlogse Griekse schrijver van joodse afkomst in deze bloemlezing zijn visie op zijn stad en haar geschiedenis.

Nikos Kokmtzis, Gioconda. De joden van Thessaloniki in de Griekse literatuur. Samenstelling, redactie en nawoord Nero Hokwerda. Uitgeverij Stichting Ta Grammata Groningen.

2004, (452 blz.) ISBN 1-4, € 25,00

90-808942-

'Het doorgestreepte blijft te lezen'.

De holocaust en de kunsten in Nederland, jozef Vos verkent, inventariseert en ordent kunstwerken waarin de jodenvervolging een belangrijke rol speelt. Sommige kunstenaars hebben getracht hun persoonlijke ervaringen te verbeelden; anderen gaven op kunstzinnige wijze uiting aan hun opvattingen over de vervolging en de vernietiging van de joden. Omdat tot op heden de jodenvervolging een belangrijk thema in het werk van Nederlandse kunstenaars is, besteedt Jozef Vos aandacht aan de persoonlijke verwerking van de eigen ervaringen, maar ook aan de manier waarop de vernietiging van de joden in onze samenleving wordt herdacht en hoe deze tragedie in de kunsten over meerdere generaties door werkt. H e t gedicht (uit Beemdgras 1968) van Judith Herzberg verwoordt precies wat dit boek weergeeft.

Het doorgestreepte blijft te lezen Zo zijn het vaak onze meest eigene gedaditen de meest nabije, de meest schrijnende die wij door moeten strepen uit moeten krassen Wij praten, praten een gat in de nacht.

Jozef Vos, 'Het doorgestreepte blijft te lezen De holocaust en de kunsten in Nederland. Uitgeverij Koninklijke Van Gorcum BV, 2004, (156 blz.)

ISBN 90-232 4046 4, € 22,50 'Vijftig vragen over antisemitisme' De Anne Frank Stichting probeert de lezer aan de hand vragen en antwoorden inzicht te geven in het fenomeen antisemitisme. Het woord 'antisemitisme' werd rond 1880

ZrZScHËiVe/V populair door artikelen en pamfletten van de Duitse journalist Wilhelm Marr. Met dit n i e u w e begrip drukte hij zijn afkeer voor joden uit en trachtte hij m e d e standers te vinden voor zijn zogeheten Antisemietenliga.

O p een korte en bondige manier wordt d o o r tal van foto's en illustraties, ingegaan op moeilijke, pijnlijke en eenvoudige vragen. Nog steeds bestaan er irrationele denkbeelden. Z o worden de j o d e n eeuwenlang beticht van de moord op Christus, denkt men dat ze uit zijn o p de wereldheerschappij en ook beschuldigt men joden van infiltratie. D e ideeën leven niet alleen in de Arabische wereld, maar hebben lange, moeilijk uitroeibare wonels in de Europese geschiedenis.

'Vijftig vragen over antisemitisme', uitgebracht door de Anne Frank Stichting en Uitgeverij Boom, 2005.

(176 blz.) ISBN 90-8506-095-8, € 24,90 Rectificatie In het vorige n u m m e r van h e t Auschwitz Bulletin werd abusievelijk vermeld dat het boek 'De vreemde waarheid' van Isidoor de Vries slechts antiquarisch te koop is en de prijs onbekend is. Inmiddels heeft de uitgever laten weten dat het boek verkrijgbaar is bij Uitgeverij D e Ramshorst. Het boek kost € 11,00.

Isidoor de Vries, 'De vreemde waarheid', herinneringen van een joodse jongen 1921-1948. Uitgeverij De Ramshorst, Apeldoorn. 1995, (144 blz.) ISBN 90-7279-005-7, € 11,00

Marjon de Klijn

Boek over allochtonen van nu en de oorlog van toen:

Joodse Turken e n a n d e r e vluchtelingen Ieder nadeel heb z'n voordeel. De paar Marokkaanse jongens die met kransen voetbalden op 4 mei 2 0 0 3 en de stilte van dodenherdenking verstoorden met antisemitische kreten konden niet vermoeden dat hun verkeerde acties positieve gevolgen zouden hebben.

Er kwam een initiatief van de gemeente Amsterdam om een project op re zetren met peer educators: Marokkaanse s t u d e n t e n uit het H B O en W O die Marokkaanse scholieren gingen voorlichten en informeren over de Tweede Wereldoorlog en het aandeel van Marokkanen in het Franse leger bij de bevrijding van Nederland.

Tijdens die lessen komt ook de situatie in het Midden Oosten ter sprake en het belang om die twee zaken, jodenvervolging én Sjoa in 1 9 4 0 - 1 9 4 5 en Israël versus de Palestijnen anno nu, niet met elkaar in verband te brengen.

Of de opdracht van het instituut voor Multiculturele Ontwikkeling FORUM aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie NIOD om de betrokkenheid van Marokko, de Nederlandse Antillen , Suriname cn Turkije bij de Tweede Wereldoorlog te belichten een ander onbedoeld effect was, vermeldt het

boek niet, maar enig verband lijkt niet ondenkbaar.

Eurocentrische visie In een beknopt en leesbaar boek van 113 pagina's heeft Ad van den Oord veel 'achterstallig onderhoud' op dit gebied in kaart gebracht. Hij toont de eurocentrische visie op de geschiedenis van de wereldoorlogen.

Hij schersr de bijzondere en positieve rol van Marokkaanse heersers - nog onder Franse koloniale vlag - tegenover joodse vluchtelingen, de joodse Turken die als Turken meer kans maakten dan als joden en de vaak knullige houding die van weinig politiek inzicht getuigde van de koloniale machthebbers in Suriname en op de Antillen. Niet alleen waren de kanonnen slechts geschikt voor saluutschoten, maar de koloniale trots was snel gekrenkt. Domheid in de West: men interneerde nazi's, antifascisten en joden gezamenlijk, wat uiteraard moeilijkheden opleverde, maar ook de weigerachtige houding om bijvoorbeeld Surinamers en Antillianen tegen in de West geïnterneerde Duitsers te ruilen, wat onder meer George Maduro het leven kostte.

Turkije bleef neutraal en was soms

positief tegenover joodse vluchtelingen, dan weer op de hand van de Asmogendheden. Marokko schipperde onder Franse vlag, de West werd 'beschermd' door Amerikanen en Britten, vooral vanwege olie en bauxiet. In alle gevallen was de groep joodse vluchtelingen het haasje, waar ze ook vandaan kwamen en hoe desastreus hun situatie ook was. Geld, list en bedrog konden helpen, maar weinigen hebben het er levend afgebracht. Schepen met joodse vluchtelingen die weken of langer onderweg waren werden niet toegelaten, paspoorten en visa werden ongeldig verklaard, antisemitisme aan de kant van vele overheden, soms de T u r k e n , dan de Vichyregering, vaak de Engelsen, dan weer de Arabieren. Het boek schetst geen opwekkend beeld al wordt de breuk met het koloniale verleden heel duidelijk aan de hand van vele geraadpleegde bronnen.

Theo van

Praag

Ad van den Oord, 'Allochtonen van nu & de oorlog van toen, Marokko, de Nederlandse Antillen, Suriname en Turkije in de Tweede Wereldoorlog.

SDU, Den Haag- 2004 (113 blz.)

ISBN: 90 5409 420 6. € 21,00

proefschrift Bert Jan Flim uitgegeven in Amerika:

Saving t h e children Negen jaar geleden verscheen het proefschrift van Bert J a n Flim: Omdat hun hart sprak. Over de r e d d i n g van joodse k i n d e r e n in Nederland tussen '42 en '45.

Uit de boekbespreking van Herbert Sarfatij in dit blad van I997,nr. 1: 'Het verhaal in dit boek is het ver-

haal van de georganiseerde hulp die inging tegen de georganiseerde vernietiging.

(-) Het bijzondere zit er naar mijn smaak in dat de direct betrokkenen zeer veel en heel direct met lange citaten aan het woord gelaten worden, terwijl de ordenende hand van de

schrijver terughoudend maar ook weer voldoende merkbaar aanwezig is. Dit lange gedeelte is vaak spannend, menselijk en aangrijpend.'

Het proefschrift beschrijft vier verzetsgroepen, waarvan twee uit meest nog zeer jonge studenten bestond.

H e t beschrijft hoe die groepen

ontstonden en hoe ze functioneerden in de chaos van dc oorlog. Hoe zij ook, als de kinderen eenmaal ondergebracht waren, zo goed als zij konden bleven waken over de veiligheid van hun verblijfplaats; nieuwe onderduikpiekken zochten als er verraad in het spel was of als de onderduikouders de emotionele druk niet meer aankonden. Hoe ze ook, jong als ze waren, moesten omgaan met de emotionele drama's die zich afspeelden bij de kinderen, hun ouders, hun pleegouders.

Van de ongeveer 974 kinderen die in pleeggezinnen werden 'verstopt' door b e m i d d e l i n g van de vier verzetsgroepen, hebben 940 het overleefd. Een enorme prestatie!

ingespannen om dit proefschrift - in iets verkorte vorm - vertaald en uitgegeven te krijgen voor het Engelse

taalgebied. In januari van dit jaar verscheen "Saving the Children, History of the Organized Fffort to the Rescue of Jewish Children in the Netherlands 1942-1945" in de USA. In Nederland is het boek inmiddels niet meer verkrijgbaar.

Bertje Leuw "Saving the Children" en/of informatie is te verkrijgen: in de USA: CDL Press, PO Box 34454, Bethesda, Maryland 20827 Tel.: (301) 762-2066 Fax: (253) 484-5542 e-mail: cdlpress@eroh.com in Europa: E.Heijnen-Hess, Stekelbaars 8, 5345 DR Oss Tel: 0412-632036 e-mail: heijnen_hes@wxs. nl

Zeven jaar lang heeft de Stichting Vertaalfonds "Lest We Forget" zich

N i e u w e CD met Jiddische m u z i e k Onder de titel "Shtil, di nakht iz oysgehsternt" (Stil, de nacht is vol met sterren) hebben wij, violist Adraan Stoet en pianist Tjako van Schie, op het label van platenmaatschappij EMI een zeer bijzondere cd uitgebracht met Yiddische muziek die tijdens en voor de 2' Wereldoorlog in concentratiekampen en Joodse ghetto's werd vertolkt. De muziek, desrijds onder de meest erbarmelijke omstandigheden tot stand gekomen is herkenbaar, indringend en recht uit het hart.

Meer informatie over deze cd is te lezen op internet http://www.tjakovanschie.com/yiddish.htm

3?

E. Mol is op zoek naar gegevens op bijgaande foto. Zijn vader was fotograaf in Elaarlem. Door dc vele jaren lange relatie was er een vorm van vriendschap ontstaan tussen zijn vader en de man die afgebeeld is, een vertegenwoordiger. Zijn vader gebruikte deze foto, vanwege de "karakteristieke kop" in zijn etalage om voor zijn atelier klanten te trekken In zijn vaders uitgebreide fotoarchief trof de heer Mol onlangs bijgaande

foto aan met een handgeschreven briefkaartje, gedateerd 30 december 1942, waarop de afzender zijn ouders een gelukkig 1943 toewenste.

Na de oorlog is er geen conract meer geweest. De heer Mol heeft op alle mogelijke manieren getracht familieleden van de b e t r o k k e n e o p te sporen, maar zonder succes. Hij richt zich nu tot het Bulletin in de hoop dat wellicht een nabestaande de geportretteerde herkent.

Het gaat om: J. Vleeschdrager, toentertijd woonachtig op het volgende adres: Pythagorasstraat 116 te Amsterdam.

E.Mol,

Martin Luther Kinglaan 484, 1111 LT Diemen Tel. 020-6004416

herdenkingen en vieringen

Agenda 'Herdenking Kamp Schoorl Datum: donderdag 9 juni 2005.

Locatie: Monument Kamp Schoorl, Oorsprongweg 1 te Schoorl.

Tijd: 13.30 uur.

'Boulevard des Misères In het kader van de 60-jarige herdenking van de bevrijding van het Kamp Westerbork, componeerde Bernard van Beurden een muziekstuk voor harmonieorkest, vrouwenkoor, rwee spreekstemmen en drie mannelijke solisten.

De première van 'Boulevard des Misères'zal zijn op 15 juli 2005. De datum 1 5 juli is in Westerbork een historische datum. Het is de dag dat de eerste trein uit Westerbork vertrok. 'Boulevard des Misères' is de straat van het kampterrein naar het spoor. Tekst en muziek handelen daar over. Naast het Drents Jeugd Orkest zullen als spreekstemmen de professionele acteurs Vivian Lampe en Renee Lobo deelnemen aan dit project. De drie zangers zijn lid van het Nederlands Kamerkoor.

Première: 15-7-2005 in Wesrerbork om 15.00 uur.

Daarna op 16-7 in Amsterdam, Westerkerk 19-7 in Groningen, Martinikerk.

21 -7 in Meppei, Grote of Mariakerk.

Meer informatie via website www.boulevarddesmiseres.nl. en info@boulevarddesmiseres.nl of per telefoon: 0570 650967

Tentoonstellingen ''Wilhelmina. Vorstin in oorlogstijd (1940-1945)' Tentoonstelling over Wilhelmina tijdens de bezettingstijd, als koningin, als mens en als symbool.

Periode: t/m eind september 2005Locatie: Legermuseum, Korte Geer 1 te Delft. " D a g pap, tot morgen'. Joodse kinderen gered uit de crèche Tentoonstelling over het brengen van joodse kinderen uit de Hollandsche Schouwburg naar de tegenoverliggende crèche. Verzetsmensen brengen de kinderen naar veiliger oorden. Ze worden opgenomen in een pleeggezin en mogen niets zeggen over hun afkomst.

Periode: t/m eind september 2005.

Locatie: Verzetsmuseum, Plantage Kerklaan 61 te Amsterdam.

"Operatie Amherst, de laatste geallieerde luchdanding, Drente 1945'.

Expositie over de luchtlandingen van Franse parachutisten in Drente in de nacht van 7 en 8 april 1945.

Periode: t/m 30 oktober 2005.

Locatie: Airborne Museum, Utrechtseweg 232, te Oosterbeek.

Informatie beschikbaar gesteld door Stichting Cogis, voorheen Icodo.

Het doel van de Stichting Nederlands Auschwitz Comité is: het realiseren van de zinspreuk "Nooit meer Auschwitz"; het ageren tegen alle vormen van fascisme, racisme en antisemitisme; het bevorderen van het welzijn van de in de rweede wereldoorlog vervolgden en hun nabestaanden; het verrichten van alles wat met het voorgaande verband houdt, alles in de ruimste zin

In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht.

Nederlands Auschwitz Comité

Ere-lid: drs. Eva Tas Voorzitter: Jacques Grishaver Vice-voorzitter: Carry van Lakerveld Secretaris: Herbert Sarfatij 2e Secretaris: Ruud Wolff

Penningmeesters: Ronald van den Berg John van Cleef

Secretariaat: Postbus 74131 1070 BC Amsterdam tel/fax 020 - 67 233 88 website: www.auschwitz.nl E-mail: info@auschwitz.nl

Financiële administratie: telefoonnummer: 020-4287684 E-mail: penningmeester@auschwitz.nl rekening.Am/AMRO: 414.646.282 Postbank: 29.30.87 IBAN: NL53ABNA0414646282 BIC: ABNANL2A A U S C H W I T Z BULLETIN: Eindredactie: Clairy Polak Redactie: Max Arian Emilie Kuijt Carry van Lakerveld Bertje Leuw Nienke Ledegang Theo van Praag Red. secr.: Marjon de Klijn Redactieadres: Postbus 74131 1070 BC Amsterdam E-mail: redactie@auschwitz.nl

Abonnementenadm in istratie: Knoopkruid 54 1112 PV Diemen tel./fax: 020 - 600 34 55 Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk.

Druk: Drukkerij Peters Amsterdam bv