“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 63
|
NUMMER 3
|
S E P T E M B E R 2 0 19
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
M UZ I E K I N R E L AT I E TOT D E 2E W E R E L D O O R LO G Over muziek, vervolging en verzet
PERMANENT LEREN EN JOODSE IDENTITEIT Afscheid van oud-comitélid Ido Abram
6 0 JA A R A S F I N N E D E R L A N D Vrijwilligers voor mensenrechten en vrede
M A K K E L A M M E TJ E S Awraham Meijers maakt zich kwaad
2
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 3
KO RT
STAND VAN Z AKEN HOLOC AUST NAMENMONUMENT Tegenstanders tekenden een
Planontwikkeling voor bouw
waterleidingen worden verwij-
bij de Raad van State voor de
aantal maanden geleden be-
Samen met de gemeentelijke
derd.
planning van het bouwproces.
zwaar aan tegen de komst van
diensten wordt hard gewerkt
3) Er worden vervolgens nieuwe
Zo'n hoger beroep heeft geen
het monument langs de Wees-
aan plannen voor het bouwpro-
leidingen voor gas, water,
opschortende werking voor
perstraat. Naar hun bezwaren
ces. Voordat er met de daadwer-
riolering en elektra aangelegd,
de bouw, maar levert mogelijk
zou niet zijn geluisterd door de
kelijke bouw van het monument
parallel aan de Weesperstraat
aansprakelijkheidsrisico’s op.
gemeente. Van inspraak was
begonnen kan worden, moeten
volgens hen geen sprake. De
eerst een aantal zaken worden
TIJDPAD
20 AUGUSTUS 2019 De Raad
rechtbank veegde alle tegenar-
gerealiseerd.
9 JULI 2019 Uitspraak rechter:
van State bericht dat tegenstan-
vergunningen voor het monu-
ders in hoger beroep gaan tegen
tafel. De gemeente was hele-
Voorbereidingen bouw
ment zijn terecht verleend. De
de uitspraak van de rechtbank.
maal niet verplicht om inspraak
1) Bomenkap, verplaatsen
bouw kan beginnen.
Ze vragen dit keer echter geen
te organiseren en toch had het
‘Dankbaarheidsmonument’,
college van burgemeester en
verwijderen van afvalcontainers
6 AUGUSTUS 2019 Start bouw-
de voorzieningenrechter. Een
wethouders goed geluisterd
en aanleg van tijdelijke trap voor
proces. Kap van 24 bomen in de
procedure bij de Raad van State
naar de voor- en tegenstanders
metrostation.
groenstrook. Feitelijke begin
kan enkele maanden in beslag
van het monument.
2) Plaatsen van een keerwand
van het bouwproces.
nemen. De voorbereidingen
gumenten één voor één van
voorlopige voorziening aan bij
Bovendien is er een groot po-
evenwijdig aan de Weesper-
litiek draagvlak: de gemeen-
straat, om verzakking van de
EIND AUGUSTUS 2019 Overleg
teraad heeft 2 keer unaniem
straat tegen te gaan. Daarvoor
met gemeente over gevolgen
ingestemd met de bouw.
moeten eerst sommige gas- en
van een eventueel hoger beroep
STOLPE R STE INEN DIE MEN In het trottoir voor een aantal woningen in de Schoolstraat en de Jan Bertsstraat worden op vrijdag 4 oktober struikelstenen gelegd. Burgemeester Erik Boog vertelde eerder dit jaar dat het aanbrengen van de struikelstenen gebeurt op initiatief van de gemeenteraad. Voorafgaand aan de struikelsteenlegging vindt op donderdagavond 3 oktober in ‘De Ontmoeting’ (Schoolstraat 8) een minisymposium plaats. Verschillende sprekers (waaronder Jacques Grishaver, voorzitter Auschwitz Comité én inwoner van Diemen) gaan in op opvallende zaken in de Nieuwe Buurt ten tijde van de Tweede Wereldoorlog: wie waren de slachtoffers, voor wie de struikelstenen worden gelegd? Wie in de wijk verzetten zich tegen de Duitse bezetter of lieten mensen met gevaar voor eigen leven bij zich onderduiken? In hoeverre speelde collaboratie in de wijk een rol? Het leggen van de struikelstenen is openbaar en voor iedereen toegankelijk. De toegangsprijs voor het mini-symposium is 5 euro, bij binnenkomst contant en liefst gepast te betalen.
Omslag Portret van dirigent Peter van Anrooy Inzet Ido Abram (foto Hans Grünfeld)
voor de bouw gaan intussen door.
DROOSJES Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2019
|
3
INHOUD
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. Uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
GEBRANDSCHILDERD RAAM SYNAGOGE GRONINGEN
Cartoon Gotspe / 2 Willem Vleeschouwer geeft zijn visie
Column
De eenzaamheid van makke lammetjes / 18 Awraham Meijers over zijn persoonlijke ervaringen met antisemitsme
Cultureel
Recent verschenen / 19 nieuwe boeken gekozen door Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Kort / 2 Stand van zaken bij het Holocaust
Namenmonument Joachim Gauck / 4 Voormalig Bondspresident houdt zeventiende Nooit Meer Auschwitz Lezing Een misselijkmakende zin / 8 Bertje Leuw zag de tentoonstelling ‘De Jodenvervolging in foto’s’ Aktion Sühnezeichen Friedensdienste / 12 Caroline Golob en Genia Gröne geven in een reportage een beeld van 60 jaar ASF in Nederland Muziek, vervolging en verzet / 15 Walter van Rossum over de sporen die de Tweede Wereldoorlog ook in de muziek heeft getrokken
Herdenken
Schijf van Vijf / 6 Herbert Sarfatij & Theo van Praag delen hun herinneringen aan Ido Abram Joodse verhalen voor jonge mensen / 10 Walter van Rossum over een mooi initiatief om jongeren meer bij het herdenken betrokken te krijgen In memoriam / 11 Theo van Praag herdenkt Max van Weezel
4
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 3
W O E N S DAG 2 2 J A N UA R I 2020
Joachim Gauck houdt 17e Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2020 Op woensdag 22 januari 2020 organiseren het Nederlands
die oproepen tot veroordeling van het communisme, educatie over
Auschwitz Comité, het NIOD en de Sociale Verzekeringsbank
door deze ideologie geïnspireerde misdaden en het bestraffen van
voor de zeventiende keer de ‘Nooit Meer Auschwitz Lezing’.
communistische misdadigers.
De lezing wordt gehouden in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam.
Gauck werd belast met het beheer van de Stasi-archieven en met het onderzoek naar communistische misdaden. Hij heeft zich als bevlogen auteur en spreker uitgesproken tegen de misdaden van het
De zeventiende Nooit Meer Auschwitz Lezing zal uitgesproken worden
stalinisme en nazisme. Ook maakte hij zich sterk tegen het vergeten
door de voormalige Bondspresident van Duitsland, Joachim Gauck.
van deze misdaden. In 2003 werd hij voorzitter van de vereniging
Gauck (Rostock, 24 januari 1940) is een Duits politicus, dominee
Tegen Vergeten – Voor Democratie.
en voormalig anti-communistische mensenrechtenactivist in de
Op 5 mei 2012 voerde Gauck, als eerste Duitser in de geschiede-
ddr. Van 2012 tot en met 2017 was hij de elfde Bondspresident van
nis, het woord tijdens de Nationale Viering van de Bevrijding. Daar-
Duitsland.
bij noemde hij expliciet het grote aantal van 102.000 vermoorde
Als zoon van een overlevende van een goelag in Siberië werd
Nederlandse Joden. In 2017 werd hij gedecoreerd tot Ridder Grootkruis
Gaucks politieke leven sterk beïnvloed door het lijden van zijn eigen
in de Orde van de Nederlandse Leeuw vanwege zijn verdiensten voor de
familie en zijn opvoeding in het totalitaire communistische regime
betrekkingen tussen Duitsland en Nederland. En in 2017 ontving hij
van de ddr.
een eredoctoraat van de universiteit van Maastricht.
Gauck is een van de grondleggers en ondertekenaars van zowel
Angela Merkel omschreef hem als ‘een onvermoeibare voorvechter
de Verklaring van Praag over het Europese geweten en het Communisme
van vrijheid, democratie en recht’. Hij heeft vele prestigieuze onder-
(2008), als de Verklaring over de misdaden van het Communisme (2010),
scheidingen ontvangen, waaronder de Hannah Arendt Prijs (in 1997).
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
S E P 2019
|
5
VOORWOORD
AUSCHWITZ BULLETIN
redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeldredactie] Yoka Verduin [correctie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
H
erdenken gaat vaak over
Bertje Leuw bezocht de grote tentoonstel-
grote zaken. Maar herdenken
ling De Jodenvervolging in foto’s. Nederland
gaat ook over individuele
1940-1945. Ze maakt ons deelgenoot van haar
mensen. Van dat laatste getuigt
overpeinzingen daarbij.
dit nummer met twee herinneringen aan mensen die belangrijk zijn geweest voor het
Bemoedigend zijn twee artikelen die getui-
Auschwitz Comité.
gen van het betrekken van jongeren bij het levend houden van de geschiedenis. Een re-
secretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
In dit nummer herdenken we Ido Abram,
portage van Caroline Golob en Genia Gröne
tel: 020 672 33 88
een van de belangrijke ondersteuners van
over 60 jaar Aktion Sühnezeichen Friedensdien-
email info@auschwitz.nl
het werk van het Comité. Ook bij projecten
ste (ASF) in Nederland. Zij vertellen als jonge
www.auschwitz.nl
van het Comité was hij betrokken, zoals bij
Duitse vrijwilligers over het werk van ASF,
financiële administratie
de organisatie van de reizen naar Polen of
hun bijdrage, hun ervaringen. En wat ze
email financien@auschwitz.nl
bij de Nooit Meer Auschwitz Lezing. En we ge-
willen uitdragen. ‘Geschiedenis is altijd aan-
bank iban: nl53 abna 0414646282
denken journalist Max van Weezel, ooit ook
wezig, toont ons altijd overeenkomsten met
bic: abnanl2a
columnist voor het Auschwitz Bulletin.
de huidige tijd en het is onze taak om dit als
abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
waarschuwing te zien.’ Daarnaast een kort Herdenken is eveneens terugkijken. Jezelf de
artikel ‘Joodse verhalen voor jonge mensen’
vraag stellen: hoever zijn we opgeschoten?
over een mooi initiatief om jongeren meer
Zal het ooit goed komen? Je vraagt je dat
bij het herdenken betrokken te krijgen.
wel af bij het lezen van Awraham Meijers grimmige column De eenzaamheid van Makke
Natuurlijk ook in dit nummer Sarah Bremers
Lammetjes, over zijn persoonlijke ervaringen
keuze uit recent verschenen boeken. En een
met antisemitisme.
verslag van de lezing ‘Muziek, vervolging en verzet’ over de sporen die de Tweede Wereld-
het auschwitz bulletin is een uitgave van
In dit nummer ook de aankondiging van de
het nederlands auschwitz comité
Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2020. Alweer
oorlog ook in de muziek heeft getrokken.
voor de 17e keer, die uitgesproken zal gaan
Een verscheidenheid aan onderwerpen in dit
De activiteiten van het Nederlands
worden door Joachim Gauck, de voormalige
nummer, maar ergens loopt er wel een rode
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
Bondspresident van Duitsland. Uitgebreide-
draad. Toch?
gemaakt door het vfonds
re informatie, met de opgave voor deelname, zal in het decembernummer verschijnen.
— Walter van Rossum
6
|
aUSchwItZ bUlletIn
|
ja arGanG 63 # 3
I n m e mO r I a m
— d o o r h e r b e r t s a r Fat i j
schijfvanvijf herinnering a an ido abr am
Op mijn kamer hangt een bijzondere foto van het Nederlands Auschwitz Comité. Het is 1994. In het midden zitten de toenmalige leden van het comité, al behoorlijk bejaard, rond Annetje Fels-Kupferschmidt die dan net als voorzitter is afgetreden. Achter hen staan jongeren, een volgende generatie. Als een soort tweede linie lijken de mensen op die rij het comité wel ‘vooruit te willen duwen’ om door te gaan. Derde van rechts daar is Ido Abram die in januari van dit jaar overleed. De foto geeft niet alleen een karakteristiek beeld van de ontwikkeling die het comité toen doormaakte, hij lijkt mij ook heel toepasselijk om er op deze plaats Ido mee te gedenken. Ido Abram staat er op omdat hij toen een van de belangrijke ondersteuners van het werk van het comité was. Vanaf 1986 was hij bij het comité betrokken. Misschien niet eens zozeer vanwege de oorlog in onze contreien – zijn oorlogsslachtofferschap had in Nederlands Oost-Indië gelegen waar hij in 1940 geboren was – maar vanwege zijn persoonlijke educatieve kwaliteiten. Als onderwijskundige verbonden aan het
aUSchwItZ bUlletIn
toenmalige APS Utrecht was hij door Annetje aangetrokken bij de tweejaarlijkse reizen naar Auschwitz en andere kampen die vanaf dat jaar als iets nieuws door het comité georganiseerd werden.
S e P t 2019
|
7
i
n 1977 S t Udeerde ik af met een doctoraalscriptie over het
pedagogische onderwijs. In veel pagina’s beschreef ik hoe volgens mij studenten bekwaam gemaakt kunnen worden
Reizen voor familie en nabestaanden om te herdenken en te rouwen,
voor het vak van onderwijzer. het permanente leren is daarbij
maar deze reizen waren ook op onderwijs en educatie van de vervol-
een belangrijk item en ik las gelukkig in die tijd een artikel van
ging in de Europese WO2 gericht. Wel een derde van de deelnemers
een mij onbekende auteur I. abram, De historische wortels van
uit die vroege reizen kwam uit het onderwijs. Hun deelname werd
het permanent leren*. niet lang daarna ontmoetten wij elkaar op
van officiële zijde door subsidie in tijd en geld mogelijk gemaakt,
bijeenkomsten en tijdens conferenties en ik zocht hem op bij het
ja, kon zelfs een voorwaarde worden voor het al of niet doorgaan van
APS. over veel zaken betreffende het leren waren we het zeer
de reis. Deze nadruk op het educatieve was voor het werk van het
eens. toen jaren later een ministerie mij namen vroeg voor een
comité een nieuwigheid, nieuw ook in het algemene proces van de
projectgroep IcO noemde ik uiteraard Ido. Zo zagen we elkaar
vermaatschappelijking van de geschiedenis van de vervolging dat in
nog veel vaker en ik kwam geregeld een uurtje bij hem gezellig
die tijd gaande was.
praten ‘over het leven.’ we grapten vaak over de beperkte visie van politici die denken dat door gedurende één jaar ergens een
In dat verband werd door het comité van de kennis en kundigheden
beetje geld in stoppen de interculturele klus geklaard zou zijn.
van Ido Abram ruimschoots gebruik gemaakt. Zelf was hij daarvoor
Over tal van projecten, waarvoor Ido gevraagd werd, voerden wij
ook steeds beschikbaar met het algemene principe van ‘permanent
plezierige, inhoudelijke gesprekken.
leren’ in het leven als uitgangspunt dat hij gedreven nastreefde. Versterkt werd dit enkele jaren later toen hij in Amsterdam hoogleraar
Ido was zo belezen en betrokken bij allerlei menselijke vraagstuk-
Opvoeding na Auschwitz – educatie van de Sjoa werd; dat was van 1990
ken dat hij los van het normale werk twee studiegroepen leidde.
tot 1997. In die periode ontwikkelde hij ook een ‘schijf van vijf’ met
twee joodse studiegroepen wel te verstaan. daarbij ging het
een reeks kenmerken voor individueel gebruik om de eigen Joodse
om boeken die niet religieus waren maar vooral over ‘het leven’
identiteit te kunnen bepalen. Het werd een hulpmiddel dat sinds-
gingen, want dat is het enige dat telt. bijvoorbeeld ‘joden en
dien een zekere beroemdheid heeft verworven.
woorden’ en ‘joodser kun je het niet krijgen’. het ging er daarbij niet om zoveel mogelijk pagina’s op een avond door te nemen
Door zijn steun aan en interesse in het werk van het comité raakte hij
als wel de vragen die de tekst opriep, inclusief vele zijsporen,
gaandeweg steeds meer bij de projecten van het comité betrokken.
zo goed mogelijk te beantwoorden. het bijzondere van Ido was
Voor de organisatie van de reizen was dat tot 1992. Met een zekere re-
dat hij, altijd heel goed voorbereid, op vrijwel alle vragen het
gelmaat verzorgde hij ook steeds bijdragen in het Auschwitz Bulletin.
antwoord wist maar dat nooit belerend doorgaf. Zo handelde hij
Toen er een Auschwitz Steunfonds opgezet werd om privéinitiatieven
met alle mensen die hem vaak heel ingewikkelde vragen stelde,
van buiten, veelal educatief, met kleine startsubsidies op gang te
van hoog tot laag.
helpen, werd hij – intussen lid van het comité – bijna vanzelf de eerste voorzitter van het bestuur daarvan. Vanaf de instelling van
Ik heb een vriend verloren. — T h e o vA n P r A A g
de Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2004 heeft hij steeds deel uitgemaakt van de geleerde commissie die elk jaar een spreker uitzocht
* hollands maandblad. jaargang 1976 (338-349)(1976) https://www.dbnl.org/
en inviteerde. En toen in 2006 het idee ontstond om een Holocaust
tekst/_hol006197601_01/_hol006197601_01_0015.php#15
Namenmonument op te richten heeft hij, daartoe uitgenodigd, ook dit initiatief van waardevolle adviezen kunnen voorzien. Door zijn jarenlange deelname in de Raad van Advies bij Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft hij bovendien het geluid van het veld ook daar mee helpen doorklinken. Wij missen hem. —
foto links —Han Singels rechts —Hans Grünfeld
8 |
aUSchwItZ bUlletIn
|
ja arGanG 63 # 3
— door BE RTJ E LEUW
In Auschwitz Bulletin 1-2019 , p. 22-25 schreef Walter van Rossum over deze bijzondere fototentoonstelling en interviewde hij Erik Somers – een van de samenstellers.
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
|
9
overpeinzing bij de tentoonstelling De Jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940-1945
e e n m I S S e l I j K m a K e n d e Z I n d I e tO c h h O O P G e e F t Bij de tentoonstelling De Jodenvervolging in foto’s is
werkelijkheid van het moment weergeeft, maar
dit de tekst die in mijn hoofd blijft zoemen, de hele
stelling neemt: ‘Nederlandse bestuurders laten het
tentoonstelling lang: Nederlandse bestuurders laten
gebeuren…’
het gebeuren.
Het is natuurlijk niet alleen deze zin die me zo aan-
Ik lees de zin onder het item ‘Voor Joden Verboden’,
spreekt. Veel meer teksten in de tentoonstelling en in
aan het begin van de tentoonstelling. Een foto illus-
ondertitels bij de foto’s benadrukken de vileine denk-
treert het thema: op een paal bij een bospad zijn twee
wijze van de Duitse machthebbers en de rampzalige
borden boven elkaar getimmerd. Gemeente Doorn,
anti-Joodse activiteiten van hen en hun Nederlandse
staat er in zwarte kapitalen op het bovenste bord. En
volgers.
daaronder, in een grotere, dikkere letter: Joden niet
En er wordt me nog iets duidelijk. Namelijk hoe
gewenscht. Het woord ‘niet’ is stevig doorgekrast.
ingenieus het naziregiem de niet-Joodse bevolking
Twee klaarblijkelijk Joodse vrouwen poseren lachend
gebruikt om zijn doel te bereiken. Hoe het van an-
aan weerskanten van de paal. Heb het lef ons iets te
ti-Joodse maatregel tot anti-Joodse maatregel de re-
verbieden, lijken ze te zeggen.
actie van het volk peilt. Beoordeelt of de bevolking in
Onder de foto een opsomming van anti-Joodse
opstand zal komen en, als dat dreigt te gebeuren, een
maatregelen die in de loop van het tweede oorlogsjaar
stapje terug doet. Zo laten ze de omstanders wennen
van kracht worden. Joden, staat er, worden gedwon-
aan wat zich onder hun neus aan het voltrekken is.
gen te verhuizen, mogen niet meer in zwembaden,
Typerend in dat opzicht vind ik de strandfoto, geno-
winkels, cafés, parken en andere openbare gelegen-
men op een zomerse dag. Het is er druk. Honderden
heden. Er worden maatregelen doorgevoerd die Joden
rieten strandstoelen, zonnende mensen, spelende
van hun eigendommen en waardevolle bezittingen
kinderen. Op een bord, bij de trap die van de boule-
beroven. Economische beperkingen hebben tot doel
vard naar het strand leidt, het bord Verboden voor Jo-
Joden hun levensonderhoud te ontnemen, werkloos
den. Het bijschrift onder de foto vermeldt de angst bij
te maken en hen uiteindelijk te verpauperen. En
Zandvoortse ondernemers dat niet-Joden het strand
dan die zin tot slot: Nederlandse bestuurders laten
uit verontwaardiging zouden boycotten. Die angst,
het gebeuren. Het is 1942, bedenk ik. Nog drie jaren
aldus het onderschrift, bleek geheel ongegrond.
vervolging te gaan met razzia’s en deportaties. Tot
Het is deze ‘hulp’ van de niet-Joodse bevolking die
het klaar is. Tot Nederland in de ogen van de bezetter
de verwijdering van Joden uit de samenleving liet
bevrijd is van Joden.
slagen.
Een merkwaardig mengsel van gevoelens overvalt me. Machteloosheid om te beginnen, als ik me weer
Nederlandse bestuurders lieten het gebeuren; hoe
eens realiseer hoe krankzinnig het is dat grote groe-
gewoon was het om dat voorbeeld te volgen.
pen mensen zich, ongehinderd door hun geweten, lieten opjutten om andere groepen mensen – hun landgenoten, buren, leveranciers, hun kennissen, hun artsen – te demoniseren. En daarnaast opluchting, blijdschap zelfs, om die zin, geformuleerd door historici van nu. Een zin die niet neutraal de
10 |
aUSchwItZ bUlletIn
|
ja arGanG 63 # 3
h er den K en — d o o r WA LT E R VA N R O S S U M
‘Vergeten zijn ze niet en nooit
Dit jaar werden er in Gronin-
Er was ook een kinderroute in
zullen ze vergeten worden’. Als
gen meer verhalen verteld over
de Folkingedwarsstraat over
we die hartenkreet serieus nemen
Joodse kinderen. Bijvoorbeeld in
het jongetje Bernard Cohen dat
is het belangrijk dat we er in
Prinsenstraat 11b, waar ooit Israel
alleen moest onderduiken. Kin-
slagen de jeugd in te schakelen
de Vries woonde, een schooljon-
deren konden langs kunstwerken
om te herinneren, te herdenken.
gen die de oorlog niet overleefde.
lopen, vragen beantwoorden en
Gelukkig zien we een toenemend
Hij werd in 1943 in Auschwitz
zo meer leren over het Joodse
aantal jongeren bij onze herden-
vermoord, nog maar 16 jaar oud.
verleden.
jOOdSe Verhalen VOOr jOnGe menSen kingen, wat laat zien dat ze zich werkelijk interesseren voor een
De achterliggende gedachte was
periode waarvan de wonden nog
om meer jongeren naar het eve-
steeds zichtbaar en voelbaar zijn.
nement te krijgen. Bij de vorige edities waren veel bezoekers 50
Ook elders in den lande worden
jaar en ouder en was er weinig
mooie initiatieven genomen om
jeugd. De organisatie in Gro-
jongeren meer bij het herdenken
ningen vindt het belangrijk dat
betrokken te krijgen. Dit jaar
kinderen de verhalen, ook van
heeft met name Open Joodse
leeftijdgenootjes, op de betrok-
Huizen in Groningen geprobeerd
ken locaties horen. Dat ze die ver-
ook de jeugd te bereiken.
halen tot zich nemen en blijven
herinneren. In de hoop dat zo de
Open Joodse Huizen is een lande-
herinnering blijft voortleven.
lijk initiatief dat in 2012 ont-
stond. Het betekent dat jaarlijks,
Het Groningse initiatief is een
rond 4 mei, de deuren van huizen
In de voormalige Jeugdsjoel aan
mooi voorbeeld hoe geprobeerd
waar ooit Joodse mensen woon-
de Folkingedwarsstraat gaat het
wordt de jeugd erbij te betrek-
den voor iedereen opengaan.
over de onderwijzer Simon van
ken. Het is belangrijk dat we daar
Elke bijeenkomst begint met het
Hasselt en zijn gezin. Het hele
alle aandacht aan besteden.
noemen van de namen van de
gezin is uit Groningen gedepor-
mensen die op het bewuste adres
teerd en daarna vermoord in de
hebben gewoond. Nazaten of an-
omgeving van Auschwitz.
deren vertellen daarna verhalen over de bewoners.
meer dan 800 bezoekers kwamen op zaterdag 4 mei naar de zevende editie van Open Joodse Huizen – Huizen van Verzet in Groningen. Vrijwel alle 19 locaties die deze dag geopend waren, zaten bij elke lezing of presentatie vol. directe getuigen, nazaten en kenners vertelden verhalen over vervolging en verzet in de tweede wereldoorlog en over de bevrijding. dit leidde
tot ontroerende en adembenemende momenten. www.openjoodsehuizen.nl/nl/page/4970/terugblik-groningen-2019
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
In memOrIam
M A X V A N W E E Z E L (19 5 1 - 2 0 19 )
M
ax van Weezel kende ik als trouw Vrij Nederland-lezer al jaren maar elkaar wederzijds leren kennen, gebeurde op onze reis georganiseerd door het Nederlands Auschwitz Comité naar Polen in 1988*. We fotografeerden elkaar op de meest lugubere plaatsen in de vrolijke wetenschap dat wij weer gezond zouden terugkeren. Mijn ‘Hollands Dagboek’ over die reis kon op veel waardering van hem rekenen en zo kregen wij steeds meer contact. We hadden ook een leuke tijd in Berlijn na ‘die Wende’ toen hij daar een weekje met Anet was terwijl ik een conferentie bezocht. Enkele malen trad Max op bij speciale bijeenkomsten van JONAG (Joodse Naoorlogse Generatie).
Max van Weezel met Anet Bleich, 12 januari 1979 Fernando Pereira, Nationaal Archief, Fotocollectie Anefo Rechts—Twitterbericht van Natascha van Weezel
Voor het laatst vijf jaar geleden bij de 20-jarige lustrummiddag in De Balie onder het motto: JONAG : gelukkig naoorlogs! Max voerde gesprekken tussen drie ouders en hun kinderen, op zijn heldere en humoristische wijze. Ook Natascha was aanwezig en hield die middag een inleiding op haar documentaire ‘Elke dag 4 mei’ die later uitkwam. Toen het Auschwitz Bulletin een nieuwe columnist nodig had, benaderde ik Max en hij was, ondanks zijn drukke politieke werkzaamheden voor de krant en voor de radio zoals wekelijks ‘Met het oog op morgen’ en ‘Argos’ onmiddellijk bereid mee te werken. Zoals hij voor iedereen die hem kende en met wie goede contacten waren, en dat waren er werkelijk zeer velen, altijd klaarstond.
‘Max van Weezel leefde voor zijn werk en werkte voor zijn leven.’ Zijn veelzijdige kennis, tact en gevoel voor humor zullen ook wij, redactie én lezers van het Auschwitz Bulletin heel erg missen. —
T H E O VA N P R A A G
*Max’ verslag voor Vrij Nederland in 1988 is nog op internet na te lezen: www.vn.nl/max-reportage-polen-auschwitz/
|
11
12
|
aUSchwItZ bUlletIn
|
ja arGanG 63 # 3
— door C AROLiNE GOLOB E N GE NiA GRÖNE
60 jaar aSF in Nederland Tijdens het laatste weekend van juni
In het Duits hebben de woorden Versöhnung
MEMORY WALK Het jubileum bestond
dit jaar vierde Aktion Sühnezeichen
en Sühne voor velen niet dezelfde beteke-
uit een gevarieerd programma; zo waren
Friedensdienste (ASF) in het Goethe-in-
nis; in het Nederlands is er geen precieze
er naast lezingen en discussies ook muzi-
stitut te Amsterdam haar 60-jarig
vertaling voor het woord Sühne te vinden
kale bijdragen en werden er verschillende
bestaan in Nederland. in 1958 werd
(‘verzoening’ komt wellicht het dichtst
thematische stadswandelingen aangeboden.
Aktion Sühnezeichen opgericht en een
in de buurt). Dat betekende dat er aan het
Zo was er de ‘Memory Walk’, waarbij ver-
jaar later reisden er voor het eerst
begin ook niet over ‘verzoeningswerk’ werd
schillende Holocaustmonumenten werden
jonge Duitse vrijwilligers naar Neder-
gesproken.
bezocht en was er een rondleiding, gegeven
land om in verschillende projecten te
In het begin stonden het erkennen van
door een voormalige dakloze die over zijn
gaan werken. Nederland was daarmee
schuld aan de nationaalsocialistische mis-
leven op de straten van Amsterdam vertelde,
het eerste land waar verzoeningswerk
daden en de vraag om vergeving centraal.
maar ook dieper inging op de veranderingen
werd gedaan.
Vandaag, 60 jaar later, kiezen jaarlijks onge-
in het stadsleven.
veer 18 mensen ervoor om in Nederland de
Op beide dagen werd er ’s avonds een heerlij-
slachtoffers van het naziregime te herden-
ke maaltijd verzorgd. De aanwezigheid van
ken en zich daarnaast in te zetten voor vrede
verschillende generaties oud-vrijwilligers
in heden en toekomst.
droeg bij aan de gezellige en ontspannen sfeer.
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
|
13
r eP O rtaG e
Ook de huidige vrijwilligers leverden een
BIJZONDERE ONTMOETINGEN In dit
nieuwe ervaringen of de eerste stappen naar
bijdrage aan het weekend: we maakten
artikel willen we onze motivatie geven. We
meer zelfstandigheid. Aan de andere kant
posters van de organisaties waarbij we
kunnen natuurlijk niet namens onze hele
was het een bewuste keuze om een organi-
werken en stelden deze tentoon in het
generatie of onze hele vrijwilligersgroep
satie te kiezen die zich actief inzet voor her-
Goethe-Institut. Op deze manier kregen
spreken, maar denken dat veel leeftijdsge-
denkingscultuur en ons zo de mogelijkheid
wij, Caroline Golob en Genia Gröne, de kans
noten het met een en ander eens zijn. Als je
geeft hieraan mee te werken en mede vorm
om het werk binnen onze projecten – het
vrijwilligers naar hun motivatie voor een
te geven. Zo komen we bij de grotere vraag:
Anne Frank Huis en Stichting Herengracht
vredesdienst zou vragen, zou je waarschijn-
waarom willen wij, een jonge generatie, een
401 (een voormalige onderduikplaats in het
lijk veel verschillende antwoorden krijgen,
vredes- en herinneringsdienst doen?
centrum van Amsterdam) – te laten zien aan
maar ook een aantal punten die overlappen.
de verschillende deelnemers. Sommige van
Voor ons allebei stond aan het begin van het
GENIA Ik (Genia) wil hierbij graag mijn
jaar vast dat we met een dienst
vroegere geschiedenisleraar citeren: ‘Wat
bij Aktion Sühnezeichen Frie-
heeft het voor nut je nu nog steeds en
densdienste of het Oostenrijkse
steeds opnieuw met de zinloosheid van de
Verein Gedenkdienst een jaar
Shoa bezig te houden?’ In het kader van
vol uitdagingen en bijzonde-
een geschiedenisexcursie waarbij we de
re ontmoetingen tegemoet
voormalige kampen Majdanek en Auschwitz
zouden gaan. Zoals veel
bezochten, deden we onderzoek naar ver-
jonge mensen die net examen
schillende thema’s. Op het mausoleum van
hebben gedaan, vroegen we
Majdanek staat: ‘Ons lot is een waarschu-
onszelf af wat we nu zouden
wing voor u’. Toen we de resultaten van ons
gaan doen. Omdat we allebei
project tijdens de excursie in een synagoge
vrij snel wisten dat we niet
tentoonstelden, hield mijn leraar een korte
hen hadden eerder bij deze organisaties ge-
meteen aan een studie wilden beginnen en
speech en citeerde aan het begin de schrijver
werkt - met een aantal organisaties bestaat
we daarnaast graag iets ‘zinvols’ met onze
Per Leo, die het volgende zei: ‘Jullie moeten
de samenwerking immers al meer dan 20
tijd wilden doen, kwamen we relatief snel op
niet verontwaardigd zijn; jullie moeten we-
jaar. De posters gaven niet alleen een beeld
het idee om een vrijwilligersjaar te doen.
ten wat er gebeurd is’. Mijn leraar sloot zijn
van de organisaties in het algemeen, maar
Vrijwilligerswerk in het buitenland gaf ons
speech af met de volgende woorden: ‘Jullie
gaven ook een inkijkje in onze taken bij die
aan de ene kant de mogelijkheid een ander
moeten weten wat er gebeurd is en moeten
organisaties.
land en cultuur een jaar lang te leren kennen
om die reden verontwaardigd zijn.’ Deze
De meeste vrijwilligers zijn rond de 20 jaar
en aan de andere kant de mogelijkheid om
woorden zijn me bijgebleven.
oud en zaten tot voor kort nog op school.
ons een jaar lang bezig te houden met her-
Ondanks onze achtergrond (Duits of Oos-
denkingswerk. Zo kregen we inzicht in si-
CAROLINE Voor mij (Caroline) is her-
tenrijks) hebben de meesten van ons niet
tuaties en omgang van Nederlanders met de
inneringswerk juist in een tijd waarin
direct iets te maken met de misdaden van
Tweede Wereldoorlog, en welke gevolgen die
rechts-populisme weer in opmars is,
het nationaalsocialisme. We leven in een tijd
heeft gehad. Via geschiedenisboeken hadden
belangrijker dan ooit. Ik wilde graag mijn
en in een land zonder oorlog en ons dagelijks
we dit allemaal nooit zo leren kennen. Dat
steentje bijdragen aan dit soort werk, zodat
leven is veilig en vreedzaam. Desondanks
was vooral te merken op officiële herden-
mensen niet vergeten dat er al eerder een
besluiten jaarlijks meer dan 200 jonge
kingsdagen zoals 4 en 5 mei- herdenkingen
vergelijkbare politieke situatie is geweest
mensen uit Duitsland en Oostenrijk zich
die nooit zouden kunnen plaatsvinden in
en dat ze zich bewust moeten zijn van de
ervoor in te zetten dat de slachtoffers van
Duitsland en Oostenrijk.
gevolgen hiervan. Voor mij is de Holocaust
het naziregime blijvend worden herdacht.
Onze motivatie voor deze vrijwilligersdienst
het meest passende voorbeeld voor dat wat
Dat leidt vaak tot de vraag: Waarom kiezen
kunnen we voor het gemak in twee catego-
er kan gebeuren wanneer bepaalde groepen
ze hiervoor?
rieën indelen. Aan de ene kant zijn er indi-
mensen worden buitengesloten en gediscri-
viduele redenen, zoals het verlangen naar
mineerd. Om deze reden was het werk in het lees verder op bladzijde 14 >>
1144 | |
aaUUSScchhwwI tI tZZ bbUUl ll leettI n I n | | j jaaaarrGGaannGG 6603 ## 33
GESCHIEDENIS A SF IN NEDERL AND
anti-kernenergiebeweging waren er veel vrijwilligers bij pacifistische en milieuorganisaties. De
Elk jaar komen er circa 18 vrijwilligers naar
grote vredesdemonstratie in 1983 in Den Haag
Nederland om 12 maanden lang te werken in
werd onder andere voorbereid door het IKV,
projecten die zich inzetten voor mensenrechten
waar een ASF-vrijwilliger werkte.
en vrede. Er zijn verschillende projecten; zo werken er vrijwilligers met mensen met een
Nadat enkele vrijwilligers in 1979 hadden
drugsverslaving in Amsterdam, in een crisis-
meegewerkt aan een tentoonstelling in het
opvang in Amersfoort, met mensen met een
Mozeshuis over het Duitse verzet, ontstonden
handicap in Gouda of in diverse oorlogs - en
er contacten met oud-verzetsdeelnemers en
herinneringscentra in Nederland. Momenteel
Joodse overlevenden van de vervolgingen. De
heeft ASF 14 verschillende projectpartners.
vrijwilligers gingen ook werken voor antiracis-
Anne Frank Huis erg belangrijk voor me. Ik
me-organisaties, die zich richtten op vorming en
heb meegewerkt aan verschillende mensen-
Nederland was in 1959 het eerste land dat om
rechtenprojecten en kreeg op die manier een
ASF-vrijwilligers vroeg. Er werden vakantie-
kans om mensen inzicht te geven in de over-
huisjes gebouwd in Ouddorp voor de gezinnen
Het heeft langer geduurd voordat vrijwilligers
eenkomsten tussen het lot van Anne Frank
van Rotterdamse havenarbeiders. Het was een
bij herdenkingsprojecten terecht konden.
en actuele onderwerpen zoals uitsluiting en
teken van verzoening voor de inwoners van de
Hieruit wordt ook duidelijk hoe de herdenkings-
discriminatie van minderheden.
zwaar gebombardeerde stad. Dit project lag
cultuur zich in Nederland heeft ontwikkeld.
educatie.
geheel in de lijn van de oprichters van ASF, die
Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Wat we belangrijk vinden en wat we ook
wilden dat de vrijwilligers letterlijk de handen
ging in 1985 open. Daarna duurde het nog tien
na ons jaar als vrijwilligers willen blijven
uit de mouwen zouden steken. In 1961 werd
jaar voordat de eerste vrijwilliger aangenomen
uitdragen, is het volgende: geschiedenis is
meegeholpen aan de bouw van een kerkelijk
werd. Het was een tijd waarin er veel aandacht
altijd aanwezig, toont ons altijd overeen-
jeugd- en vrijetijdscentrum in Joure. Deze groep
was voor de verhouding tussen Duitsland en
komsten met de huidige tijd en het is onze
vrijwilligers was van plan om naar Israël te gaan
Nederland. Na de hereniging waren er heel
taak om dit als waarschuwing te zien. We
en zo kwamen ze onder andere in contact met
wat mensen in Nederland beducht dat het
kunnen immers niet veranderen wat er in
Rabbijn Jaap Soetendorp en Otto Frank, de
buurland te groot en te machtig zou worden. De
het verleden is gebeurd, maar we kunnen
vader van Anne Frank.
moordaanslagen op migranten en asielzoekers
dit wel blijven herdenken en ervan leren.
in Duitsland begin jaren negentig riepen sterke
We willen graag onze kennis, ervaringen
Voor de bouw van het Oecumenisch Centrum
en ontmoetingen van dit jaar doorgeven en
Visser ’t Hooft in Rotterdam in 1963 verzamel-
reacties op in Nederland.
zo juist ook jonge mensen inspireren iets
de ASF 1,9 miljoen Duitse mark. Het gebouw
Voor ASF is het contact met Joodse overleven-
vergelijkbaars te doen.
werd als cadeau gegeven aan de gemeente
den altijd erg belangrijk geweest. Het was heel
Rotterdam. In de jaren zeventig vestigden zich
moeilijk, ondanks vele gesprekken hierover,
‘Jullie moeten weten wat er gebeurd is en
verschillende organisaties die ook projectpart-
om in Nederland projectpartner te worden met
jullie moeten om die reden verontwaar-
ners van ASF werden in dit gebouw.
een Joods bejaardenhuis, zoals bijvoorbeeld in
digd zijn’. Dit jaar hebben we ons met veel
Israël al wel mogelijk was. Vanaf september 2010
verschillende historische onderwerpen
P R O J E C T P A R T N E R S De eerste langdurige con-
werkt er nu een vrijwilliger bij Beth Shalom,
beziggehouden en waren we verontwaardigd
tacten kwamen pas later. Het Rosenstock-Hues-
een Joods bejaardenhuis. Sinds 2008 werkt er
over wat we leerden. En misschien was dit
sy Huis in Haarlem was de eerste partner die
al een vrijwilliger bij het Sinaï Centrum (nu
vrijwilligersjaar pas het begin. —
structureel vrijwilligers van Aktion Sühnezei-
heet het DC Maccabiadelaan) in Amstelveen in
chen opnam. Vlak daarna volgden de Anne Frank
de zorg voor mensen met een handicap. Ook
Genia Gröne, ASF-vrijwilligster bij Herengracht401
Stichting en de Deutsche Hilfsverein (DHV – nu
het Joods Historisch Museum, al vanaf 1991
van september 2018 t/m augustus 2019. Caroline
AMOC). Ze bleven alle drie lang projectpartner;
projectpartner, neemt een bijzondere plaats in.
Golob, Gedenkdiener (Oostenrijks voor iemand die zich
de laatste twee zijn dat nog. In de jaren zeventig
Veel vrijwilligers hebben geregeld contact met
aan de Herdenking van de Holocaust wijdt) bij de Anne
waren er verschillende leefgemeenschappen,
mensen van de oorlogsgeneratie en sommigen
Frank Stichting, van augustus 2018 t/m augustus
waar cliënten en hun begeleiders samen
gaan wekelijks bij iemand thuis langs om hulp te
2019. Foto’s: Franziska Jentsch.
woonden. In de hoogtijdagen van de vredes- en
bieden of zomaar wat te praten.
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
|
15
mUZIeK, VerVOlGInG en VerZet
— d o o r WA LT E R VA N R O S S U M
Ook in de muziek heeft de
zakelijk leider van de leo Smit
uit te voeren. dat laatste deed
Tweede Wereldoorlog zijn
Stichting. eleonore Pameijer is
zich al eerder voor toen de diri-
sporen getrokken. Veel mu-
bekend als fluitiste, zij speelde
gent Peter van anrooy weigerde
ziek die er nu had kunnen zijn,
jarenlang in het aSKO en Schön-
het Horst Wessellied te dirigeren
is er niet gekomen – omdat de
berg ensemble. maar zij is ook
bij het galaconcert voor het
componisten werden vervolgd
oprichter en artistiek leider van
huwelijk van prinses juliana en
en vermoord. Veel muziek
de leo Smit Stichting. Zij breekt
prins bernhard.
die wel werd geschreven, is
al 25 jaar een lans voor vervolg-
Van der Schoot zocht het afge-
nauwelijks bekend – omdat de
de en vergeten nederlandse
lopen jaar in archieven uit wat er
componisten te kort leef-
componisten.
achter de schermen gebeurde
den. Andere muziek raakte
dirigent Peter van Anrooy
bij dat galaconcert 5 januari
beladen als symbool van de
OM WiE JE BENT In een
1937, ter gelegenheid van het
zetting, deze opdracht? Ze ging
ideologie van de onderdruk-
inleiding gaf carine alders aan:
huwelijk van prinses juliana met
daarmee lijnrecht in tegen haar
ker, waardoor het een ver-
je zou denken dat vervolging
prins bernhard. toen gaf de
eigen plannen. Van der Schoot:
zetsdaad werd deze muziek te
en verzet met elkaar te maken
nederlandse regering het resi-
‘nog op zondag 3 januari 1937
weigeren uit te voeren.
hebben. Vaak wel. wie verzet
dentie Orkest de opdracht het
laat de nederlandse regering
Onder de titel ‘Muziek, ver-
pleegt zou vervolgd kunnen
Horst Wessellied te spelen, het
weten dat er op het galaconcert
volging en verzet’ organiseer-
worden. maar we weten ook
partijlied van de nazi’s. dirigent
uitsluitend het wilhelmus zal
de op 3 mei 2019 SPUi 25 in sa-
dat je vervolgd kunt worden om
Van anrooy weigerde het lied
worden gespeeld, maar twee
menwerking met de Faculteit
wie je bent. Veel muziek werd
te dirigeren en kapitein walther
dagen later meldt de regerings-
der Geesteswetenschappen
tijdens de oorlog verboden, niet
boer, dirigent van de Koninklijke
persdienst dat ter ere van de
en de Leo Smit Stichting een
vanwege de muziek zelf, maar
militaire Kapel, nam zijn taak
engelse en duitse gasten van
lezing over muziek in relatie
omdat de makers ervan werden
over. ruim twintig leden van het
h.m. de Koningin het engelse en
tot de Tweede Wereldoorlog.
vervolgd.
residentie Orkest weigerden
het duitse volkslied worden ge-
eveneens te spelen en werden
speeld. met het Horst Wessellied
drie sprekers namen ons daarbij
WEiGEREN ALS VERZETS-
vervangen door leden van de
– het partijlied van de nazi’s – als
mee . albert van der Schoot is
DA AD albert van der Schoot
Koninklijke militaire Kapel. de
“onverbrekelijk onderdeel” van
musicoloog, hij doceerde aan de
heeft het over muziek die
duitse familieleden van juliana
het duitse volkslied. en de me-
universiteiten van amsterdam
beladen was als symbool van de
en bernhard brachten de hitler-
dedeling dat “het onjuist is dat
en antwerpen en aan de hoge-
ideologie van de onderdrukker,
groet.
hierin anti-joodsche uitingen
school voor de Kunsten arteZ.
waardoor het een verzetsdaad
maar waarom gaf de nederland-
zouden voorkomen”.’
carine alders is musicoloog en
werd deze muziek te weigeren
se regering, drie jaar vóór de belees verder op bladzijde 16 >>
16
|
aUSchwItZ bUlletIn
|
ja arGanG 63 # 3
V e r V O lG Va n Pa G . 15
‘Peter van anrooy weigerde het
de uitdrukkelijke wens van het
redden van bernhards gezicht
‘Vanaf 1996 zijn er door de leo
Horst Wessellied te dirigeren, om-
kabinet om noch het duitse
als duitser en vooral de stipte
Smit Stichting al meer dan 200
dat het in zijn woorden een lied
volkslied, noch het Horst Wessel-
neutraliteit die ons land met
concerten georganiseerd. Vaak
is “dat niet aan het volk behoort,
lied te laten spelen. eerder had
angstvallige nauwgezetheid in
werden daar muziekstukken ten
maar aan een partij, die onder
minister van justitie josef van
acht diende te nemen. maar de
gehore gebracht die in archie-
de tonen van dat lied anders-
Schaik zich achter het besluit
poging om de duitsers tege-
ven lagen en nog nooit gespeeld
denkenden en joden vervolgt
van de burgemeester van heer-
moet te komen had geen succes.
waren.
en mishandelt en de vrijheid van
len geschaard om het partijlied
Op 10 mei 1940 vielen de nazi’s
na twintig jaar is het idee
het nederlandse volk bedreigt”.
te verbieden.’
ons land binnen. aldus albert
ontstaan deze muziek met een
hij zou voor die daad op staande
‘de duitse regering nam echter
van der Schoot.
groter publiek te delen en is
voet ontslagen zijn.’
zoveel aanstoot aan deze “on-
‘aan de voorbereiding van het
vriendelijke daden” dat ze dreig-
LEO SMiT STiCHTiNG carine
leven geroepen. Inmiddels zijn
huwelijk, het galaconcert, is heel
de de komst van duitse gasten
alders vertelt over het werk
leven en werk van bijna veertig
wat politiek geharrewar vooraf
naar den haag te verhinderen.
van de leo Smit Stichting, de
vervolgde nederlandse compo-
gegaan. met name over het
In de duitse pers werd prins
research, het uitvoeren en het
nisten beschreven. we weten
ophangen van de hakenkruis-
bernhard ervan beschuldigd
internationaal toegankelijk
dat er nog steeds componisten
vlag, het spelen van het Horst
dat hij zijn vlag – bedoeld werd
maken van de muziek door
bijkomen, omdat we een steeds
Wessellied en het lächerliche
de hakenkruisvlag – niet had
middel van een database, die
beter beeld krijgen van wat er
Soldatenlied “Lippe Detmold, eine
verdedigd. In twee aan adolf
kan worden geraadpleegd door
in de oorlog gebeurde. hoe
wunderschöne Stadt”, het lied dat
hitler geadresseerde brieven en
geïnteresseerden.
componisten verzet pleegden
oorspronkelijk op het galacon-
in een interview bekrachtigde
alders: ‘de stichting verza-
met muziek, maar ook op andere
cert zou hebben geklonken. In
de prins zijn liefde voor zijn ge-
melt en verspreidt kennis over
manieren.’
de ogen van de nazi’s was de
boorteland. tezelfdertijd werd
componisten die in de tweede
‘we merken dat er in het bui-
hakenkruisvlag immers niet lan-
in “opdracht van hogerhand”
wereldoorlog vervolgd werden.
tenland eveneens veel belang-
ger het symbool van één partij,
gezocht naar mogelijkheden om
In 1996 begon het met leo Smit,
stelling bestaat. Op 21 juni 2017
maar kortweg de Reichsflagge
de duitse wrevel weg te nemen.’
die aan het begin van de tweede
werd een nieuwe engelstalige
er een kenniscentrum in het
en maakte het Horst Wessellied,
de oplossing van de problemen
wereldoorlog eigenlijk op het
website van de leo Smit Stich-
aanvankelijk het marslied van de
bestond uit een compromis.
hoogtepunt van zijn carrière
ting gelanceerd. die bevat ruim
SA, sinds 1933 officieel onder-
Op de gala-avond zou ‘ter ere
was. maar hij was joods en zijn
35 biografieën en meer dan
deel uit van de Nationalhymne.’
van de buitenlandse vorstelij-
muziek mocht toen niet meer
2.000 composities van vervolg-
ke gasten’ hun volksliederen
gespeeld worden. hij is in 1943
de componisten met links naar
maar de vraag blijft: wie heeft
worden gespeeld. dus: het God
gedeporteerd naar Sobibor en
uitgaven, luistervoorbeelden en
er de hand in gehad dat bij deze
save the King voor de britse
daar vermoord. na de oorlog
cd-opnames. daarnaast maken
bijzondere gelegenheid een lied
delegatie, en het Deutschland-
hoorde lange tijd eigenlijk nie-
we ook de bladmuziek toegan-
werd gespeeld waaraan zoveel
lied voor de duitsers – ‘en daar
mand meer iets over leo Smit.
kelijk, publiceren we boeken,
mensen aanstoot namen?
behoort vanzelfsprekend óók de
het duurde tot 1996 tot er weer
maken we cd’s, zodat je de
albert van der Schoot: ‘alles
officieel geadopteerde strofe
een beetje aandacht was voor
muziek thuis kunt horen en tot
wijst erop dat koningin wilhel-
van het Horst Wessellied toe’.
muziek van vervolgde compo-
slot geven we concerten.’
mina en – met name – prins
met de ‘pijnlijke vertoning’ van
nisten. Vanaf 1996 heeft de leo
bernhard veel minder afkerig
5 januari 1937 waren in elk geval
Smit Stichting zich ingezet om
SPECTACUL AiRE VONDSTEN
waren van de nazi-noot in het
drie prioriteiten van de koningin
de muziek van componisten die
eleonore Pameijer vertelt over
avondprogramma van 5 januari
gediend: het verzekeren van
werden vervolgd in de tweede
hoe muziek overleefde. de
1937 dan tot dusverre werd
een ongestoord verloop van het
wereldoorlog weer een podium
meest spectaculaire vondsten
aangenomen. Zij gingen in tegen
huwelijk van haar dochter, het
te bieden.’
van de afgelopen jaren zijn origi-
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
|
17
V er S l aG nele handgeschreven partituren
te voor fluit en piano (1937). Kat-
op een zolder, bij de vuilnisbak
tenburg schreef dit werk voor
of in een tuinschuurtje.
een bevriende fluitiste, Ima van
Pameijer: ‘In 1937 was compo-
esso. net als Kattenburg kwam
nist leo Smit teruggekeerd naar
zij in de oorlog in auschwitz
amsterdam, na een verblijf van
terecht, maar zij overleefde het
negen jaar in Parijs. Gestaag
kamp. Ze bewaarde Kattenburgs
bouwde hij aan zijn oeuvre van
manuscript en stuurde het in
film-, kamer- en orkestmuziek.
2000 als verjaardagscadeau aan
Zijn vrouw lientje durfde niet
mij. In 2004 bleek deze compo-
onder te duiken. In decem-
sitie niet de enige die bewaard
ber 1942 werd het echtpaar
was gebleven. een familielid
gedwongen hun huis in de
vond een doos op zolder met
eendrachtstraat in amsterdam
nog meer composities.’
te verruilen voor een kleine bo-
‘de muziek van Samuel Schuijer,
venwoning in de transvaalbuurt,
een haagse componist, op 11
een tussenstation op weg naar
december 1942 in auschwitz
westerbork en Sobibor, zoals
omgekomen, werd door school-
later zou blijken.
kinderen bij een vuilnisbak
Smit had echter op tijd maatre-
gevonden. In een doos bevond
gelen genomen om zijn composi-
zich bladmuziek, ze namen de
ties in veiligheid te brengen. hij
doos mee naar huis en gaven de
stuurde zijn leerling Frits Zuider-
muziek aan hun moeder, die niet
weg op pad om de belangrijkste
wist wat ze ermee moest doen.
werken in bewaring te geven
Uiteindelijk is de muziek in het
Boven—Leo Smit
bij een collega. de componist
nederlands muziek Instituut te-
Midden—Sam Schuijer
knipte zorgvuldig zijn naam van
recht gekomen. hadden de kin-
Onder—Dick Kattenburg
de partituren, opdat Zuiderweg
deren de doos met bladmuziek
(zelfportret op partituur)
op straat niet in moeilijkheden
niet meegenomen dan hadden
zou komen. Zuiderweg zorg-
wij nu geen muziek meer gehad
de ervoor dat de composities
van Samuel Schuijer.’ —
na de oorlog in goede staat aan Smits zuster nora konden
de bijeenkomst werd afgesloten
worden overhandigd. Zij schonk
met de ontroerende Aubade voor
alles uiteindelijk aan het haags
fluit solo van verzetsman en com-
Gemeentemuseum, waarvan de
ponist marius Flothuis, geschre-
muziekcollectie tegenwoordig
ven in 1944 in concentratiekamp
deel uitmaakt van het neder-
Vught, uitgevoerd door eleonore
lands muziek Instituut.’
Pameijer.
‘Van dick Kattenburg, in 1944 om het leven gebracht in auschwitz, werd lang gedacht dat er slecht één compositie van hem bewaard gebleven was: de Sona-
18
|
aUSchwItZ bUlletIn
cO lUm n
|
ja arGanG 63 # 3
D E E E N Z A A M H E I D VA N M A K K E L A M M E TJ E S
awr a h a m m e I j er S
A
ntisemitisme, een ervaring uit
niemand om mij heen werd verontwaardigd,
of meer) levend aan de andere kant waren
mijn prille jeugd:
niemand werd woedend. mijn vriendjes ben-
uitgekomen. maar dat terzijde.
de eeuwenoude toren van de
nie en egbert hadden het zelfs (zogenaamd?)
martinikerk in doesburg is door de duitse
niet gehoord. wat voelde ik mij eenzaam.
Senator beukering weet het zelf waarschijn-
bezetter in april 1945 opgeblazen. Vallende
wat voelde ik mij ellendig omdat mijn vader
lijk niet, maar hij is hét klassieke voorbeeld
brokstukken vernietigden onder meer het
luidkeels was beledigd en niemand er iets
van een latent antisemiet. wat hij namelijk
sjoeltje dat daar op zo’n dertig meter afstand
van zei. Ik heb mijn ouders nooit over dit
bedoelt met zijn uitspraak, is dat joden zich
tegenover stond. de toren was niet meer,
incident verteld.
tijdens de Tweede Wereldoorlog als laffe honden – sorry, ik bedoel makke lammetjes –
het schip van de kerk stortte bijna volledig in. als kind speelde ik met vriendjes tussen de
Antisemitisme, een ervaring eind jaren
hebben gedragen. Kruiperig en schijterig als
ruïnes, wat levensgevaarlijk was omdat af en
tachtig: ruim dertig jaar geleden was op tv
die zijn, is geen enkele weerstand geboden.
toe stenen en balken naar beneden keilden.
een documentaire over de jodenvervolging in ons land. met een verborgen camera
Ondanks het feit dat miljoenen niet-joden
augustus 1945 riep koningin wilhelmina,
gefilmde beelden ‘ergens’ in Amsterdam,
de helpende hand hebben geboden door
staande voor de vernielde kerk: “dit monu-
waarschijnlijk op de Stadionweg, ter hoogte
bijvoorbeeld goedgetrainde gevechtseen-
ment zal in al zijn glorie worden hersteld”.
van het Olympiaplein. bij een tramhalte een
heden, wapens, vliegtuigen en tanks aan
deze toezegging betekende dat de overheid
groepje Joden met koffers en plunjezakken.
te bieden om zich tegen hitlers legers te
diep in de geldbuidel zou tasten.
Oudere en jongere mensen, die naar de
verzetten. In ons land gingen vele honderd-
gaskamers zullen worden gestuurd. agenten
duizenden de straat op, blokkeerden treinen
toen dus met steun van de overheid het
met gummiknuppels slaan er lustig op los.
naar westerbork en vielen nazi’s en hun
kerkgebouw hersteld zou worden, was mijn
Op de achtergrond, aan de overkant van
nederlandse trawanten aan. Solidariteit was
vader een van de initiatiefnemers om de
de straat, zijn struiken. waarschijnlijk is het
het credo! maar die stroperige joden staken
doesburgse bevolking op te roepen tien
winter want er is nauwelijks blad. achter die
geen hand uit om zich te verweren, ondanks
gulden bij te dragen als blijk van persoonlijke
struiken zag ik tennisbanen waarop niet-jo-
die overweldigende hulp en saamhorigheid. toch? —
betrokkenheid met de herbouw. donateurs
den een gezellig en spannend partijtje tennis
kregen een steen als dank omdat zij letterlijk
spelen. als ik die sportieve lui kan zien is het
hun steentje hadden bijgedragen. het werd
zonneklaar dat zij konden zien dat onschuldi-
een succesvolle actie.
ge stadsgenoten in elkaar worden geslagen en zij de schamele bagage van ontheemden
op een zaterdagmiddag was de officiële
bij zich hebben. niemand aan de Judenfreie
overhandiging van het gecollecteerde be-
kant van de heg werd verontwaardigd,
drag aan de burgemeester. In een feestelijke
niemand werd woedend. wat moeten die
optocht met de fanfare ging het richting
vernederde joden zich eenzaam en verlaten
gemeentehuis. Voorop liepen de initiatiefne-
hebben gevoeld.
mers, waaronder mijn vader, henri meijers. Ik stond met twee vriendjes tussen een uitbun-
Antisemitisme, een recente ervaring: juni
dig publiek dat op de stoet wachtte. een man
2019. tijdens mijn vakantie las ik dat Fvd-se-
achter ons zei, toen de optocht naderde:
nator toine beukering beweerde dat ‘joden
“de jood van meijers moet natuurlijk weer
als makke lammetjes door de gaskamers zijn
voorop lopen”.
gejaagd’. nou zijn de joden er niet ‘doorgejaagd’, want dit betekent dat ze er (min
email awraham.meijers@hetnet.nl
aUSchwItZ bUlletIn
S e P t 2019
|
19
bO eK en en ZO S a r a h b r e m er
R EC E NT V E R SC H E N E N
de serie ‘joodse huizen’ recon-
stede, winterswijk, apeldoorn,
strueert de geschiedenis aan
dedemsvaart, Steenwijk en op
de verhalen in dit deel zijn ge-
de hand van adressen en de
terschelling. Ze gaan over een
schreven door Ivo weyel, chaja
daarbij horende verhalen van
voddenkoopman, een slager,
Polak, Guus luijters, moshé
de oorspronkelijke bewoners.
een vroedvrouw, een kelner.
lewkowitz en vele anderen.
In dit boek onder andere het
Over de socialistische schrijver
verhaal van de amsterdamse
en journalist meyer Sluyser.
frits rijkbaron, esther
danseres Florrie rodrigo, van
Over Sylvain Kahn en Sally
shaya en gert jan de vries,
de fietsende rabbi uit over-
berg, grondleggers van mo-
(red) Joodse Huizen 5 – Verha-
ijssel. Over journalist nol van
dehuis hirsch en cie. Over een
len van vooroorlogse bewoners,
dijk uit Scheveningen. andere
liftjongen, een naaister en een
Gibbon Uitgeefagentschap,
verhalen spelen zich af in
cellist. Over ali ben libi, goo-
Amsterdam, 2019 (231 blz)
hattem, Gorinchem, Ommen,
chelaar. Samen vormt het een
isbn 9789491363979, €21,00
Groningen, rotterdam, heem-
groeiend papieren document
een bijzonder verhaal door het
haar een thuis gegeven. later is
roerend verhaal over menselij-
onderwerp, de vorm waarin het
het contact tussen lien en haar
ke tegenstrijdigheden: grote
verteld wordt en de motivatie
pleegouders plotseling verbro-
moed, vrijgevigheid, verkeerde
van de schrijver en de hoofd-
ken. bart van es wil weten wat
intenties en diepe wonden.
persoon, de dan tachtigjarige
er gebeurd is. ‘Zonder familie
lien. Oxford -hoogleraar bart
heb je geen verhalen’ zegt lien
bart van es, Ver-geet-mij-
van es is de kleinzoon van de
bij hun ontmoeting. wat volgt
niet. Over het verborgen leven
familie die in de oorlog het
is een boeiende getuigenis en
van een Joods meisje, vertaald
joodse meisje lientje bij hen
reconstructie van haar levens-
door René van Veen . Uitg. De
hebben laten onderduiken. na
geschiedenis. daar omheen
Bezige Bij, 2018 (304 blz.) isbn
de oorlog, toen haar ouders
de observatie van Van es en
9789403118208 €21,00
vermoord bleken, hebben zij
zijn schetsen van de tijd. een
voor een verdwenen cultuur.
het is januari 1941 en ieder-
van de rassenvoorschriften aan
cialist en jurist Petra van den
een met joodse grootouders
deportatie te ontkomen. 1.200
boomgaard. Zij gebruikte als
moet zich aanmelden bij het
anderen hebben dit wel gepro-
eerste alle persoonsdossiers
lokale bevolkingsregister. Uit
beerd, maar het niet over-
van de rijksinspectie voor de
angst dat de aanmelding wordt
leefd. hoe was het mogelijk
bevolkingsregisters, de collec-
vergeleken met wat er bekend
om ondanks de nauwgezette
tie calmeyer.
is bij het register, lijkt knoeien
nederlandse bevolkingsadmi-
niet raadzaam. maar later
nistratie door ontduiking van
petra van den boomgaard,
dient toch ruim drie procent
rassenvoorschriften aan de
Voor de nazi’s geen Jood, Uitge-
van de joodse bevolking een
deportaties te ontkomen? deze
verij Verbum en C.P. van den
herzieningsverzoekschrift in bij
vragen vormden de basis voor
Boomgaard, Hilversum, 2019
de bezetter. ruim 2.500 joden
het promotie onderzoek van
(671 blz.) isbn 9789493028043
holocaust – en genocidespe-
€29,50
weten door deze ontduiking
Het is altijd druk bij
Slagerij Zikking & Zn!
Drukkerij Peters Amsterdam BV
Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam
Tel. 020– 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
hoge service, persoonlijke aanpak
telefoon 020 – 66 28 652
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Steun nu het
holocaust namenmonument nederland DUiZENDEN GiNGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSiTE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
www.NAMENMONUMENT.nl L. Tertaas Gebro Sales bv