Auschwitz Bulletin, 2018, nr 01 by Nederlands Auschwitz Comité

“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956

JA ARGANG 62

NUMMER 1

J A N UA R I 2 0 18

auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É

N I E T T E D O O RG RO N D E N G E TA L Interview met rijksbouwmeester Floris Alkemade

E E N V R I E N D VA N H E T AU S C H W I T Z CO M I T É Herinneringen aan Eberhard van der Laan

V EC H T E R M E T E E N G RO OT H A R T Jacques Grishaver 20 jaar voorzitter

E E N V E RG E T E N J O O D S E G E S C H I E D E N I S Deel 2 over het Groningse werkkamp De Beetse

Herdenking Februaristaking 1941 & Joods Verzet 25-02-2018 De jaarlijkse herdenking van de Februaristaking bij de Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam, vindt weer plaats op zondag 25 februari 2018 en begint om 16.30 uur. Informatie: www.februaristaking.nl Voorafgaand vindt om 15.00 uur de herdenking van het Joods Verzet plaats bij het monument op de hoek Zwanenburgwal/Amstel. Deze plechtigheid eindigt op tijd om bij de Dokwerker te kunnen zijn. W W W. F E B R U A R I S T A K I N G . N L

Steun het Nationaal Holocaust Namen monument. Juist nu

De reis die het Nederlands Auschwitz Comité

Meer informatie kunt u vinden op onze website

jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-

www.auschwitz.nl/nac/activiteiten

tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en

Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen

Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 5

met Jacques Grishaver, 06 54 606 290

november t/m zaterdag 10 november 2018.

6 - da a g s e P O L E N R E I S 2018 De reissom bedraagt € 985 per persoon op basis van een

Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:

tweepersoonskamer. Een éénpersoons kamer is beperkt mo-

Nederlands Auschwitz Comité

gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis

t.a.v. De heer J. Grishaver

Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per

Postbus 74131

luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in

1070 BC Amsterdam

uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-

e-mail: info@auschwitz.nl

tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea. N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.

Omslag: Rijksbouwmeester Floris van Alkemade (foto Arenda Oomen) Inzet: Eberhard van der Laan (foto Dirk Spits)

auschwitz bulletin

JA N 2018

inhOud

HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.

Cartoon ‘Droosjes over

Holocaust-ontkenning’ / 19 de visie van Awraham Meijers & Willem Vleeschouwer

Column

‘Liefde in de hel’ / 30 Awraham Meijers over de optredens van Timo Waarsenburg

Cultureel ‘Auschwitz’ van

generatie op / 12 Bertje Leuw over een adembenemende roman Hoezo, als makke schapen? / 25 deel uit het boek ‘Ze doen ons niets’; Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945 Recent verschenen / 31 Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

Actueel Het niet te doorgronden getal krijgt een

ander gezicht / 6 Bas van Liers vraaggesprek met rijksbouwmeester Floris Alkemade 20 jaar voorzitter / 14 Sarah Bremer in gesprek met Jacques Grishave In memoriam Eberhard van der Laan / 16 Max Arian ‘Hij was ’n echte vriend van het Auschwitz Comité’ Een Joods Politie Netwerk, is dat nodig? / 24 Marcel de Weerd en Michel Theeboom De Namenlijst / 28 Walter van Rossum over de totstandkoming database voor het Nationaal Holocaust Namenmonument

Opinie Kwaad tot erger / 16 Theo van Praag over de Vooroordelenladder

Herdenken

Ik moet de kampen een keer doen / 10 Timon Moll over zijn reis naar Auschwitz Een vergeten Joodse geschiedenis in Oost-Groningen / 20 Walter van Rossum over het werkkamp De Beetse, bij Sellingen en Jipsinghuizen | deel 2

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

INTEGR ALE LIVE TELE VISIE- UIT ZENDING VIA NOS

Nationale Holocaust Herdenking 2018 zondag 28 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m

Op zondag 28 januari organiseert het

Mocht u met de auto komen, dan kunt u

PROGR AMMA SAMENGEVAT

Nederlands Auschwitz Comité de jaar-

parkeren in de parkeergarage onder het

10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de

lijkse Nationale Holocaust Herdenking

Stadhuis/Muziektheater, de parkeergarage

hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofd–

bij het Spiegelmonument “Nooit Meer

op de hoek van de Joden Breestraat (onder

ingang aan de Amstelzijde

Auschwitz” in het Wertheimpark in Am-

Albert Heijn) of de parkeergarage onder het

11:00 Start Stille Tocht naar Wertheimpark

sterdam. Aansluitend vindt een lunch-

wooncomplex Valkenburgerstraat-ingang

11:30 Herdenking bij het Spiegel-

bijeenkomst plaats in Hotel Casa400

Anne Frankstraat. Deze parkeerplaatsen

monument ‘Nooit Meer Auschwitz’

Amsterdam, Eerste Ringdijkstraat 4,

zijn niet gratis. Zij die in het bezit zijn van

10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de

1097 BC Amsterdam.

een invalidenparkeervergunning kunnen

hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdin-

parkeren bij de hoofdingang van het Stad-

gang aan de Amstelzijde

Verzamelpunt is het Stadhuis van Am-

huis/Muziektheater, maar alleen op vertoon

11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark

sterdam. Vanaf 10.00 uur bent u welkom

van de vergunning! Rondom Hotel Casa400

11:30 Herdenking bij het Spiegel-

in het Stadhuis via de hoofdingang aan de

is er veel gelegenheid tot vrij parkeren en

monument ‘Nooit Meer Auschwitz’

Amstelzijde. In de hal wordt koffie en thee

voor het geval dit allemaal vol is, kan men

sprekers Jacques Grishaver, voorzitter

geschonken. Om 11.05 uur vertrekt de Stille

gebruik maken van een parkeergarage.

Nederlands Auschwitz Comité

Tocht naar het Wertheimpark.

Mark Rutte, minister-president LUNCHBIJEENKOMST

Jozias van Aartsen, waarnemend burge-

Het programma van de herdenking begint

Hotel Casa400 Amsterdam gaat om 12.30 uur

meester van Amsterdam

om 11.30 uur. Na de herdenking kunnen

open. De lunchbijeenkomst begint om 13.00

Jessica Durlacher, schrijfster

particulieren en organisaties hun kransen

uur. Voor de lunchbijeenkomst dient u in het

Jair van der Reis, deelnemer nac Polenreis

en bloemen bij het monument leggen.

bezit te zijn van toegangskaarten.

2017

Kransen en bloemen kunnen eventueel op

In Hotel Casa400 staat zoals ieder jaar een

Rabbijn Menno ten Brink, Kaddisj- en

zaterdag 27 januari, tussen 10 en 14 uur,

boekentafel. Een deel van de opbrengst van

Jizkorgebeden

worden afgeleverd bij de Portiersloge van het

de boekenverkoop komt ten goede aan het

muziek Carmel Quintet o.l.v. Doron Peper

Stadhuis, ingang Zwanenburgwal.

Nederlands Auschwitz Comité.

Koninklijk Zigeunerorkest Tata Mirando 12:15 Vertrek van bussen naar Casa 400 (enke-

U kunt het Stadhuis het beste bereiken met

live televisie-uitzending

le reis)

het openbaar vervoer: metro 53 en 54 en snel-

De Nationale Holocaust Herdenking 2018 zal

12:30 Lunchzaal van Casa 400 open

tram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9

weer door de nos integraal worden uitgezon-

13:00 Begin lunchbijeenkomst

en 14 (zelfde halte). Na de herdenking staan

den op tv.

sprekers Jessica Durlacher, schrijfster

tegenover de uitgang van het Wertheimpark

Jacques Grishaver, voorzitter Nederlands

bussen klaar voor de mensen die kaarten

Auschwitz Comité muziek Jewish Music

aangevraagd hebben voor de lunchbijeen-

Band o.l.v. Hans Schnabel

komst in Hotel Casa400. Van Stadhuis naar

15:30 Einde lunchbijeenkomst

Hotel Casa400 kunt u ook met de metro 53 en 54 en sneltram 51 (halte Amstelstation).

auschwitz bulletin

CO LO FO N AUSCHWITZ BULLETIN

redactie Max Arian, Sarah Bremer,

JA N 2018

H E T N I E T TE DOO RG RO N D E N G E TA L

et niet te doorgronden getal

vooroordelen met mensen (kunnen) doen. Ik

krijgt een ander gezicht’, zegt

heb vele jaren met veel succes met docenten

rijksbouwmeester Floris Alke-

voortgezet onderwijs hiermee gewerkt en Ida

made in het nummer dat voor u ligt. Die

Vos vertelde me dat zij al haar verhalen in elke

Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeld-

uitspraak verwoordt de Hebreeuwse woorden

klas over de oorlog met de Vooroordelenlad-

redactie]

‘ins herinnering aan’ die straks boven het

der begon.

redactiesecretariaat

Namenmonument staan. Het interview met

Uitvoerige aandacht voor twee belangrijke

Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam

Alkemade geeft de visie van een Nederlandse

boeken: uit Ze doen ons niets van Carry van

email redactie@auschwitz.nl

toparchitect die het werk van een andere zeer

Lakerveld en Victor Levie mogen wij delen

betrokken wereldbekende architect hoog

overnemen over het vergeten, verdrongen,

NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ

waardeert.

ontkende Joodse verzet. Met zeer bruikbaar

secretariaat Postbus 74131,

‘Het niet te doorgronden getal’ is een zin

materiaal voor bijvoorbeeld leraren in het

1070 bc Amsterdam

die vrijwel in elk artikel in dit nummer kan

middelbaar onderwijs die over de Jodenver-

tel: 020 672 33 88

worden ingevuld. Zoals de laatste reis naar

nietiging willen vertellen. Het blijft steeds

email info@auschwitz.nl

Auschwitz in de afgelopen november, waar

onbekend dat er veel Joods verzet plats heeft

www.auschwitz.nl

niemand ooit onberoerd vandaan komt, hoe

gevonden. En Bertje Leuw schrijft over de

financiële administratie

zijn of haar achtergrond ook is.

adembenemende roman van Michel Laub

email financien@auschwitz.nl

‘Het niet te doorgronden getal’ past ook in het

Overal en altijd weer. Auschwitz overleven,

bank iban: nl53 abna 0414646282

interview met Jacques Grishaver die al heel

naar Brazilië emigreren, nergens laat het ver-

bic: abnanl2a

wat heeft meegemaakt en moeten doorstaan

leden je los. Jij als overlevende draagt het mee,

tijdens 20 jaar voorzitter van het Nederlands

maar ook je kind en je kleinkind. In recent

Auschwitz Comité. Zeker nadat bij de ont-

verschenen meldt Sarah Bremer twee boeken

hulling van de namenwand in Auschwitz in

en een heel bijzondere film.

2005 met de bijna 57.000 vermoorde Joden in

‘Het niet te doorgronden getal’ is een zin die

Auschwitz het idee ontstond om de namen

zeker burgemeester Eberhard van der Laan in

van álle Nederlandse Holocaustslachtoffers,

een van zijn toespraken had kunnen gebrui-

Joden, Roma en Sinti in Nederland te herden-

ken. Gloedvol hield hij jaarlijks toespraken bij

ken met één landelijk monument.

de herdenkingen in het Wertheimpark maar

Het is van betekenis juist voor hen die de

ook op tal van andere Joodse gelegenheden.

het auschwitz bulletin is een uitgave van

oorlog niet hebben meegemaakt, voor de

Dit speelt ook in de gesprekken die Walter van

het nederlands auschwitz comité

kinderen en kleinkinderen en alle Nederlan-

Rossum voerde als vervolg op het artikel over

ders die zich dit nauwelijks of helemaal niet

een onbekend Joods werkkamp in Oost-Gro-

De activiteiten van het Nederlands

kunnen voorstellen.

ningen.

Auschwitz Comité worden mede mogelijk

‘Het niet te doorgronden getal’ hoort van-

Awraham Meijers beschrijft een bijzonder op-

gemaakt door het vfonds

zelfsprekend bij De namenlijst van Walter van

treden in theaters en onderwijsinstellingen.

Rossum, over het gebruik van de database

Zou er zonder ‘het niet te doorgronden getal’

Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert

abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv

voor de juiste namen.

ooit een Joods Politie Netwerk in Nederland

Van kwaad tot erger, hoe werkt de Voor-

zijn opgericht? 2018 wordt voor het Neder-

oordelenladder. Die simpel uitziende

lands Auschwitz Comité én het Nationaal

Vooroordelenladder kan in alle schoolty-

Holocaust Namenmonument een bijzonder

pen, van basisschool tot en met hoger on-

jaar.

derwijs door docenten worden gebruikt om leerlingen en studenten te laten inzien wat

— Theo van Praag

ac t u eel

fotoâ&#x20AC;&#x2DC;sâ&#x20AC;&#x201D;Arenda Oomen

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

auschwitz bulletin

RIJK SBOUWMEESTER FLORIS ALKEMADE OV E R H E T N AT I O N A A L H O L O C AU S T N A M E N M O N U M E N T

— dOOr BA S VAN LIE R

‘De Tweede Wereldoorlog vormt een essentiële en blijvende bron van kennis over wie we willen en kunnen zijn, als persoon en als natie. dat moeten we beseffen en daarin ligt de betekenis van het Namenmonument voor Nederland.’ Dat zegt rijksbouwmeester Floris Alkemade, die door de gemeente Amsterdam is gevraagd mee te denken over de uitvoering en inpassing van het Holocaust Namenmonument naast de Hoftuin aan het begin van de Weesperstraat in Amsterdam. >>

JA N 2018

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

v e r v O lg va n pa g . 7

De rijksbouwmeester adviseert gevraagd en ongevraagd

U bent als rijksbouwmeester verantwoordelijk voor het rijks-

over de architectuur en de stedelijke omgeving van het

vastgoed en de inpassing daarvan in de ruimtelijke omgeving.

rijksvastgoed en, zoals in het geval van het Namenmonu-

De overheid steunt het Holocaust Namenmonument financieel,

ment, van bouwwerken met een overduidelijke landelijke

maar het is geen overheidsbouwwerk. Hoe bent u betrokken

betekenis.

geraakt bij het Holocaust Namenmonument en wat is uw rol? Floris Alkemade: ‘De stad Amsterdam nam het initiatief, ik kreeg

In dit interview gaat Alkemade in op zijn betrokkenheid en

het verzoek om mee te denken over de uitwerking en inpassing van

op de plaats en het ontwerp van het monument door Daniel

het Namenmonument. Omdat het niet om Rijksvastgoed gaat, is het

Libeskind. ‘Hoewel een grote naam lang niet altijd een ga-

niet vanzelfsprekend dat een dergelijk verzoek van een gemeente

rantie voor een goed ontwerp is, ben ik onder de indruk van

wordt gehonoreerd, maar in dit geval gaat het om een monument

de architectuur van het Namenmonument.’

met een evident landelijke betekenis met bovendien ook financiële steun van VWS. Het voldoet voor mij daarmee ruimschoots aan de criteria om betrokken te kunnen zijn. Los daarvan vind ik de betekenis van het monument zo groot dat ik waar mogelijk graag steun verleen. ‘Op dat moment dat ik betrokken raakte, was het ontwerp al in hoofdlijnen bepaald en de locatie gekozen dus mijn rol ligt vooral in het volgen en begeleiden van de stappen naar realisatie. Een boeiend proces waarbij ik in mijn gesprekken met het Auschwitz Comité, de stad en de uitwerkend architect opgenomen wordt in een uiterst gedreven en professioneel team. Bij een project als dit, is niets eenvoudig en niets vanzelfsprekend. Dankzij hun enorme inzet gaat het toch lukken.’ Wat is de betekenis van dit monument voor Nederland? ‘Er bestaan natuurlijk al meer monumenten voor de in de Tweede Wereldoorlog omgekomen Joodse bevolking, de Roma en de Sinti en we zien ook mede daardoor een uiterst levende cultuur van herdenken. Het is mijn overtuiging dat het Namenmonument de al bestaande monumenten niet gaat overschaduwen, maar daar een belangrijke toevoeging op vormt. Met het noteren van alle bekende namen wordt op een andere manier duidelijk hoe onbevattelijk de geschiedenis van de vervolging is. Het niet te doorgronden getal krijgt een ander gezicht. ‘Nederland heeft op vele manieren geleden in de oorlog: het directe oorlogsgeweld, de onderwerping en vernedering, de vervolgingen, de verwoesting en het persoonlijke verlies; met zowel verhalen van moed en standvastigheid, als ook verhalen van schaamte over gemaakte keuzes. Dit geldt in extreme mate voor de vervolging en vernietiging van bevolkingsgroepen die louter op basis van hun afkomst geselecteerd werden.

auschwitz bulletin

JA N 2018

‘Dit deel van onze geschiedenis vormt een

ontwerp. Uiteraard moeten er ook pijnlijke

Floris AlkemAde (1961), architect en ste-

essentiële en blijvende bron van kennis over

keuzes gemaakt worden zoals het verwijde-

delijk ontwerper. Na afstuderen bij Rem Koolhaas

wie we willen en kunnen zijn, als persoon en

ren van bomen. Iets wat je nooit lichthartig

aan TU Delft 18 jaar lang verbonden aan bureau

als natie. Dat moeten we beseffen en daarin

moet doen, maar hier is er overduidelijk een

OMa, waarvan 7 jaar als partner. werkte aan

ligt de betekenis van het monument voor

groter belang dat gediend wordt.’

grote projecten en studies over de hele wereld, zowel op schaalniveau van de architectuur als van

Nederland.’ En hoe beoordeelt u het ontwerp? Past

de stedenbouw (in Nederland onder meer het

Voor veel mensen zal het monument een

het naar uw oordeel in de omgeving?

nieuwe stadshart van almere, paard van troje in

heel persoonlijke waarde hebben, omdat

‘Met de keuze voor de architect Daniel Libe-

Den Haag en masterplan voor Homeruskwartier

zij er dierbaren kunnen herdenken die

skind ligt er nu een ontwerp van een uiterst

almere. in essen verantwoordelijk voor de heront-

er met hun volledige naam op komen te

betrokken architect met een grote reputatie.

wikkeling van het zeche zollverein. in lille werkte

staan. Ziet u ook een bredere maatschap-

Hoewel een grote naam lang niet altijd een

hij aan het masterplan voor Euralille, complex

pelijke waarde van dit monument?

garantie voor een goed ontwerp is, ben ik

gebiedsontwikkeling met daarin het nieuwe

‘Die persoonlijke waarde is natuurlijk heel

onder de indruk van de architectuur van

tgv-station. hiermee vestigde OMa definitief

belangrijk. De naam van dierbaren of je

het Namenmonument. De vier Hebreeuwse

haar naam als uitvoerend bureau).

familienaam terugvinden op de muur heeft

letters met de betekenis: “in herinnering

sinds 2008 eigen bureau Faa met projecten in

een diepgravende en hartverscheurende

aan”, vormen de basis en opzet van het

binnen- en buitenland (onder meer grootschalige

betekenis. Maar hoe belangrijk ook, dat is

monument dat zich daarmee letterlijk op de

architectuurprojecten in Frankrijk, waaronder

maar een deel van het belang. Uiteindelijk

locatie inschrijft. De stenen met de namen,

herontwikkeling van het 600 meter lange entre-

gaat het om het besef dat achter iedere naam

de spiegeling van de bovenbouw, de door-

potgebouw Macdonald in parijs.

op de muur een heel leven verscholen ligt.

zichten, de relatie met de straat en met de

sinds september 2015 is alkemade benoemd als

Wat dat betreft is het noteren van de namen

Hermitage zijn goed doordacht en ingepast.

Rijksbouwmeester. Hij combineert zijn rijksbouw-

van degenen die door niemand meer her-

Met het uitwerkende bureau Rijnboutt en

meesterschap met zijn werk voor zijn bureau Faa

dacht worden, misschien nog wel belangrij-

talloos veel andere betrokkenen wordt de

en zijn lectoraat aan de Academie van Bouwkunst.

ker. Dat we niet toestaan dat ook het laatste

kracht van het ontwerp nu vertaald in een

Daarnaast is hij samen met Vlaams Bouwmeester

spoor verdwijnt.’

uiterst realiseerbaar plan. Dat is allesbehal-

Leo Van Broeck en Belgisch architect Joachim

ve een eenvoudige opgave. Prachtig om te

Declerck de curatoren van de komende twee edi-

Wat vindt u, ruimtelijk gezien, van de

zien hoeveel mensen er nu bij betrokken zijn

ties van de internationale architectuur biennale

locatie van het monument?

die zich ten volle hiervoor inzetten.

rotterdam (iabr), in 2018 en 2020.

‘De locatiekeuze is een zaak van de gemeente geweest die in gesprekken met de buurt op

‘Onvermijdelijk zijn er bij een operatie van

deze plek aan de Weesperstraat is uitgeko-

deze omvang en met dit belang ook protes-

1989 Afstuderen TU Delft bij Rem Koolhaas

men. De raad heeft uiteindelijk het besluit

ten. Veel reacties gaan over de schaal van

1989 – 2008 projectarchitect en projectleider bij

voor deze locatie genomen. Op het moment

het monument, het wordt door sommigen

OMa, vanaf 2001 als partner-directeur

dat ik betrokken raakte, was er ook al een

veel te groot gevonden. Helaas moeten we

2005 – 2014 Gast-hoogleraar Universiteit van

positieve reactie van welstand en van de

vaststellen dat dit het kleinst mogelijke

Gent

Hermitage. Het valt natuurlijk niet mee om

monument is.’

2008 – heden Oprichting bureau Faa Floris

in zo’n volle, drukke stad als Amsterdam

Alkemade Architect

nog een geschikte plek te vinden maar het

2014 – heden Lector Academie van Bouwkunst

lijkt erop dat de gekozen locatie een heel

Amsterdam

goede is. De tuin bij de Hermitage krijgt nu

2015 – heden Rijksbouwmeester en voorzitter

een bijzonder betekenisvolle beëindiging.

van het college van rijksadviseurs

Mooi hoe ook de wat moeizaam geplaatste metrotoegang meegenomen wordt in het

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

H ER DEN K EN

ik MOe t de k a M pen een k eer dOen Mijn reis na ar auschwit z — dOOr TIMON MOLL

l jaren dacht ik ‘ik moet

De volgende och-

de kampen een keer doen’. De

tend, 7 november,

kampen doen, alsof het een uitje

vertrekken we in

is. Ik had veel over de verschrik-

onze luxe touringbus

kingen gelezen, vast bijna alle films gezien,

naar Auschwitz 1 (het

overlevenden gesproken. Maar de kampen

Stammlager).

doen, lukte maar niet. Ik stelde het al jaren

Ik schrijf luxe omdat

uit onder het mom van: ‘Ik weet er inmiddels

ik me de hele reis naar

zoveel van dat ik er niet meer naar toe hoef ’.

het eerste kamp realiseer dat wij goed zitten,

het gaat mijn voorstellingsvermogen te

School daaronder angst? Angst dat het me

als ware het een schoolreisje. Wij weten waar

boven.

teveel zou doen, dat ik de beelden niet meer

we naar toe gaan. Dat wisten de mensen toen

kwijt zou raken? In ieder geval voldoende

niet en hun vervoermiddel was een veewagon.

Ik begrijp niets meer van de mens als ik de

redenen om het uit te blijven stellen.

De snoeptrommel die het Comité heeft mee-

bergen haar, de brillen, de schoenen en kof-

Afgelopen november ben ik dan na jaren

genomen is al door de bus gegaan en onze

fers achter glas zie liggen. Naast dat ongeloof

treuzelen en twijfelen toch de kampen gaan

chauffeur meldde fijntjes of we niet te vaak

is er opeens woede en binnensmonds vloek ik

bezoeken.

het toilet in de bus wilden gebruiken omdat

en verwens ik die moffen.

dat pas na vijf dagen, in Warschau, weer

Moffen? Ik ben opgevoed vanuit de chris-

geleegd kon worden.

telijke traditie om te vergeven en zelfs mijn

Op 6 november 2017 verzamelde zich een groep van ongeveer 60 mensen op Schiphol

ouders, kinderen van de oorlog, hebben het

om, onder begeleiding van het Nederlands

Vlak voor aankomst in Oswicim (Auschwitz)

jaren na de oorlog niet meer over moffen. Ik

Auschwitz Comité, met elkaar in vijf dagen,

attendeert Jacques Grishaver, voorzitter van

begrijp er niets meer van en ben vol onbegrip

drie kampen te bezoeken. Auschwitz 1 (het

het Auschwitz Comité en reisleider, ons

over de mens.

Stammlager), Birkenau (Auschwitz 2) en de

vanuit de bus op de spoorlijnen die ruim 1,3

kampen Majdanek en Sobibor.

miljoen mensen naar Auschwitz deporteer-

Aan het eind van de dag is er een herden-

De nachten voor vertrek sliep ik slecht en

den.

king in het Nederlandse paviljoen. Er wordt

onrustig. Ik twijfelde opnieuw of ik wel

Kaddisj gezegd en de namen van vermoorde

moest gaan, ik zou me natuurlijk ziek kunnen

En dan lopen we onder de poort door met

familieleden worden genoemd.

melden.

de tekst ‘Arbeit Macht Frei’. Er zijn weinig

De kracht van het noemen van een naam, en

mensen in het kamp, de verlatenheid overvalt

iemand is er weer. Ook al kennen de meesten

De eerste dag in Polen begint rustig. We bren-

me. Ik denk: wat een eenzaamheid. Maar voel

de gezichten van de namen niet, iemand be-

gen een bezoek aan de Joodse begraafplaats

het totale onvermogen om me maar voor te

staat en zijn of haar nabijheid wordt gevoeld.

in Warschau en drinken een drankje met de

kunnen stellen hoe verlaten men zich toen

Maar ook het immense van de afwezigheid is

Nederlandse ambassadeur.

gevoeld moet hebben. Hoe ik het ook probeer,

tegelijkertijd zo voelbaar. Wat een ontroeren-

auschwitz bulletin

JA N 2018

de manier van herdenken. Ondanks de woede

van een andere barak, dan kreeg je een realis-

Was mijn angst terecht? Ja, want eigenlijk

is er opeens zachtheid, stilte en liefde op deze

tischer beeld van hoe het verblijf er moet zijn

wil ik niet weten dat de mens in staat is tot

afschuwelijke plek.

geweest. En dan het ligbad van de crematori-

zo’n systematische volkenmoord. Ik wil niet

umbaas, waarvan het water verwarmd werd

weten dat een chef van het crematorium in

door de hitte uit de verbrandingsovens!

Majdanek zijn badwater verwarmt met hitte

De volgende dag, 8 november, zijn we al weer vroeg terug in het kamp (Auschwitz 1, het

uit de verbrandingsoven. Ik wil het niet weten

Stammlager) en bezoeken we de gaskamer. Ik

Sobibor lijkt aan het andere eind van de we-

omdat ik niet begrijp hoe een mens dit kan

ben huiverig om naar binnen te gaan.

reld te liggen, ver weg van alles en iedereen.

bedenken en - laat staan! - tot uitvoering kan

Laat de groep voor gaan en blijf een beetje

Een door God verlaten gebied waar in een

brengen. Ik ben blij dat ik ben gegaan, ook al

achter om deze plek in mijn eigen tempo tot

korte tijd zoveel Nederlanders zijn vermoord.

blijf ik een buitenstaander. Ik had geen naam

me door te laten dringen. Naast het onbegrip

Een kamp dat met de grond gelijk is gemaakt

om voor te lezen. Gezien de wereldwijde op-

ben ik vooral stil. De absurditeit waarmee tot

en waar slechts een asheuvel het bestaan ver-

komst van nationalisme kon ik me geen beter

het bittere einde toe de schijn wordt gewekt

raadt van de gruwelijkheid waartoe de mens

moment bedenken om nu, met eigen ogen, de

dat er hier gedoucht gaat worden. Ik zie de

in staat is. De ‘Himmelfahrtstrasse’, waar

plaatsen te zien waar miljoenen werden ver-

krassen van de nagels op de muur en begrijp

langs tienduizenden joden liepen, wordt nu

moord door een democratisch aan de macht

misschien iets van de onvoorstelbare paniek

omzoomd met stenen waarop de namen staan

gekomen regime.

die men gevoeld moet hebben.

te lezen van de families die via dit pad naar de gaskamers werden afgevoerd. Ook hier op het

Door de omvang van deze misdaad in het

De dagen erna volgen de andere kampen, die

verlaten perron bloemen, tranen en kaarsen

Europa van mijn voorouders, is het verhaal

ieder hun eigen sfeer hebben.

als opnieuw de namen worden genoemd.

onderdeel van mij en is het ook mijn ver-

Majdanek omdat het nog zo intact lijkt met al

antwoordelijkheid om het verhaal te blijven

zijn barakken. Een paar daarvan waren orden-

Steeds terug in de bus werd het leven gevierd.

vertellen aan mijn generatie en de volgende

telijk opgeknapt voor de bezoeker. Week je

Er werd gelachen, moppen getapt en de

generaties.

af van de route en keek je door het sleutelgat

snoepdoos ging rond.

Vlnr: Auschwitz-Birkenau, Majdanek, de Rampe bij Sobibor fotografie: Frank Sandbye-Ruud

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

‘Auschwitz’ van generatie op generatie een adembenemende roman — d O O r B E R TJ E L E U W

Hoe zou je Overal en Altijd Weer, de adembenemende roman van Michel Laub, kunnen noemen? Een ‘memoir’?, een autobiografische verhandeling? Is het een bekentenisroman? Of wellicht het verslag van een ‘rite de passage’? Vermoedelijk is het dat allemaal tegelijk, dit verhaal over het effect van ‘Auschwitz’ tot in het derde geslacht.

r ec en s i e

‘Een paar dingen die ik weet over mijn grootvader’; ‘Wat ik weet over mijn vader’; ‘Wat ik weet over mij zelf’. Dit soort titels geeft Laub aan de hoofdstukjes in zijn boek, waarbij hij in korte fragmenten situaties weergeeft uit de levens van deze drie mannen. Aanvankelijk lijken de fragmenten een wat brokkelig geheel te vormen, maar dat gevoel verdwijnt als je je realiseert dat die stijlfiguur vermoedelijk een metafoor is voor hoe een kind de wereld in al zijn onsamenhangendheid waarneemt. Geleidelijk aan ontwaar je als lezer hoe evident ‘Auschwitz’ de rode draad is in dit verhaal. SCHRIFTJES ‘Mijn grootvader praatte

niet graag over het verleden.’ Zo begint het boek. En de verklaring: hij was een Jood, zat als jonge man in Auschwitz, overleefde als enige zijn familie, emigreerde naar Brazilië en misschien, zegt de schrijver, is een levenslange herinnering aan Auschwitz nog wel een ergere gevangenis dan die waarin hij heeft gezeten. De grootvader heeft wel schriftjes nagelaten. Zestien schriftjes in totaal waarin hij zijn leven in Brazilië optekent in teksten die doen denken aan lemma’s uit een encyclopedie, zonder duidelijk onderling verband. Over wat er aan zijn Braziliaanse leven voorafging, waar hij voordien woonde, school ging, over zijn familie, en ook over Auschwitz: geen woord. De schriftjes beginnen op de dag van aankomst in Brazilië, in Porto Allegre, over het drinken van een glas melk.

auschwitz bulletin

JA N 2018

‘Melk’, schrijft hij, ‘is een vloeibaar voe-

binnendringen, groeit de kleinzoon van de

hoofdpersonen in het verhaal het voor zich-

dingsmiddel met een romige textuur dat,

Auschwitz-overlever, de ik-figuur, op. Ook

zelf en anderen verpesten.

behalve calcium en andere bestanddelen

wordt hij angstig gemaakt – angstig voor an-

te bevatten die essentieel zijn voor het

tisemitisme dat overal en altijd de kop kan

VAN KENNIS NA AR BEGRIP Uit schuld,

organisme, het voordeel heeft dat het niet

opsteken. Je kunt, stelt zijn vader, ineens ge-

schaamte en woede gericht op zichzelf en

erg vatbaar is voor de ontwikkeling van bac-

dwongen worden het land waar je altijd hebt

zijn klasgenoten dwingt de ik-figuur zijn

teriën.’ De werkelijkheid was dat hij meteen

gewoond te moeten verlaten, dus je moet

vader om hem op de – niet-Joodse – school

na aankomst geveld werd door gevaarlijke,

een universeel beroep kiezen, onafhankelijk

in te schrijven waar ook João na de peste-

wekenlang durende tyfus, waarschijnlijk

van je eigen taal. Op de Joodse basisschool is

rijen naar toe is gegaan. Daar is hijzelf de

opgelopen door de melk die hij bij aankomst

het onderwerp antisemitisme ook dage-

buitenstaander die gepest wordt. Hij krijgt

te drinken kreeg. ‘Haven’, het volgende

lijkse kost. Als zijn katholieke klasgenoot

er te maken met antisemitisch getreiter -

trefwoord - de volgorde van de aantekenin-

João – een enkele niet-Joodse ouder betaalt

tekeningen van Hitler die in zijn schooltas

gen verwijst naar de volgorde van de dingen

veel geld om zijn kind op deze eliteschool te

worden gefrommeld - en hij isoleert zich

waar hij in zijn nieuwe leven mee te maken

krijgen – door de Joodse klasgenoten onder

steeds meer. Drinkend en vechtend gaat hij

kreeg – wordt beschreven als ‘de plaats waar

wie de ik-figuur ernstig mishandeld wordt,

door het leven totdat hij, tegen de veertig en

ambulante handel bijeenkomt die werkt vol-

volgt er ook een ontlading van de ik-figuur

twee mislukte huwelijken verder, begint in

gens strenge regels van fiscaal en hygiënisch

tegenover zijn vader; Auschwitz moet

te zien dat hij zelf, per besluit, kan stoppen

toezicht.’ Kortom, Brazilië leek een land vol

stoppen! De vader stopt inderdaad met het

zijn leven te vergooien; en dat hij ook kan op-

kansen voor een wiskundeleraar als zijn

citeren van Primo Levi en geeft zijn zoon de

houden de reeks woorden die hij repeterend

grootvader die geen woord Portugees sprak,

schriftjes van grootvader te lezen. Alsof hij

in zijn teksten vlecht: ‘João, Auschwitz, mijn

schrijft de kleinzoon. In werkelijkheid

daarmee iets over zijn eigen verhouding met

grootvader en mijn vader, het menselijk

moest grootvader zijn brood verdienen met

zijn vader wil vertellen, zijn vader die in de

tekort overal en altijd weer’, verklarend en

naaimachines verkopen. Het is duidelijk: al-

zestien schriftjes over het leven in Brazilië,

betekenisgevend te laten zijn.

les in de schriftjes is een omgekeerde versie

geen enkele echte emotie kon tonen, ook niet

‘Wat ik weet over...’ lijkt tegen het einde van

van de werkelijkheid.

over zijn vrouw en de geboorte van zijn enige

het boek veranderd in ‘wat ik begrijp van…’

kind.

en dat is hoopvol, niet in de laatste plaats

FINALE VERKL ARING De werkelijkheid in

‘Gezin’: groep mensen die het huis delen met

omdat de ik-figuur dan zelf een zoon heeft

het leven van grootvader is de niet bestaande

de man en in het samenwonen zijn verlan-

gekregen en omdat hij ten koste van alles

positieve wereld waar hij zich krampach-

gen naar continuïteit en het geven van liefde

wil voorkomen dat ook diens leven weer om

tig aan vasthoudt en die vermoedelijk het

bekronen, de bevestiging van het geluk dat

‘Auschwitz’ zal draaien.

verdriet om Auschwitz moet overdekken.

hij zijn hele leven heeft gehad. ‘Zwanger-

Wat mij betreft is dit boek een sublieme

Die poging is tot mislukken gedoemd. Hij

schap: toestand waarin de echtgenote maan-

psychologische roman over het persoonlijk

pleegt zelfmoord als zijn zoon, vader van de

denlang niet ziek is en geen risico loopt

verwerken van man- made disasters.

ik-figuur, veertien jaar oud is. Deze zoon,

zoals ziekten in de baarmoeder of een hoge

op zijn beurt, overdekt zijn verdriet om dit

bloeddruk. Wanneer de echtgenote merkt

verlies met het obsessief herhalen, eerst voor

dat ze zwanger is, deelt zij dat onmiddellijk

Michel Laub – Overal En Altijd Weer. Ambo/

zichzelf en later voor zijn zoon, van een ver-

mee aan haar man, zodat die de daarop-

Anthos uitgevers Amsterdam, 2013. Vertaling uit

sie van het leven die bijna uitsluitend over

volgende beslissing kan nemen: het kind

het Portugees, Harrie Lemmens. Oorspronkelijke

Auschwitz gaat. Auschwitz als finale verkla-

krijgen of het kind niet krijgen.’

titel Diário da queda. 178 blz. €17,95

ring voor de verschrikkelijke en verdrietige

Voor de ik-figuur blijven, mede door de

daad van zijn vader, lijkt het. De informatie

merkwaardige inhoud van zijn grootvaders

over de gruwelijkheden in het kamp, die

schriftjes, de raadsels met betrekking tot

zijn eigen vader hem nooit gaf, haalt de

wat een mens drijft, bestaan. Zijn worsteling

zoon uit boeken van Primo Levi. Met die

om te begrijpen, word je als lezer gewaar

werkelijkheid die als mantra’s zijn hersenen

in al die teksten die gaan over hoe de drie

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

i n t erv i e w

— dOOr SARAH BREMER

20 JAAR VOORZITTER Januari 2018 is Jacques Grishaver 20 jaar voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité. iedereen kent hem en hij kent iedereen. Een op het eerste gezicht joviale man, die makkelijk contact maakt – vaak met een geintje – en tegelijk recht op zijn doel af gaat. Een vast-bijter en vechter met een groot hart. Vertel eens iets over je geschiedenis? “Veel van

Comité werd opgericht, ontving mijn moeder hun

gewoon leven leiden, trouwen met zijn Loes,

mijn familieleden zijn vermoord in Sobibor of

mededelingenblaadjes. Ze ging naar de herdenkin-

kinderen krijgen, een zaak opbouwen. Altijd actief

Auschwitz. Mijn opa en oma, tantes, hun kinderen.

gen, toen nog op de Oosterbegraafplaats bij een

zijn. Helpen waar hij kan helpen, ook als vrijwilli-

Dat heeft natuurlijk het leven van mijn moeder

kleine steen. Ik ben weleens met haar meegegaan.

ger, onder andere bij de Liberaal Joodse gemeen-

beïnvloed en daardoor ook ons gezinsleven. Ik ben

Ik denk dat mijn moeder er ook heen ging om

te. Waarom? “Om te werken aan het herstel van de

geboren in maart 1942. Op mijn eerste verjaardag

anderen te ontmoeten die er ook nog waren, die

Joodse wereld!”

zaten mijn ouders in de Hollandsche Schouwburg.

het leven voor de oorlog ook gekend hadden. Zich

Gelukkig hebben zij en ik het overleefd. Na de

samen weer een beetje een groep voelen.”

Hoe ben je bij het Comité gekomen? In 1986 hoort

oorlog probeerden mijn ouders de draad weer

Jacques zelf heeft het er ook moeilijk mee. Hard

hij over een reis die het NAC voor het eerst orga-

op te pakken, maar het gemis was altijd aanwe-

werken en gewoon doorgaan is een remedie tegen

niseert naar kampen in Polen. Ook naar Sobibor,

zig. Vanaf 1956, toen het Nederlands Auschwitz

de onrust en het gevoel wat op de loer ligt. Een

waar zoveel van zijn familieleden zijn omgekomen.

auschwitz bulletin

JA N 2018

Hij voelt dat hij mee wil en schrijft zich in voor de

onvermijdelijk. Voor hem, die afscheid nemen een

Door deze wand komt Jacques op het idee voor

reis van 1988, samen met een vriend. De vriend

verschrikking vindt, is dat elke keer zwaar.

een namenwand in Nederland, met alle namen van

trekt zich echter terug en ook voor Jacques is het

102.000 Nederlandse Holocaustslachtoffers. Hij

op dat moment een te grote stap. Uiteindelijk is hij

Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen tijdens

gaat praten met Anne Lize van der Stoel, voorzitter

meegegaan, samen met Loes, op de reis van 1990.

jouw voorzittersjaren? “Als eerste de reis. Altijd

van Stadsdeel Centrum van Amsterdam. Zij vindt

Erg indrukwekkend.

was hij overboekt, dus vanaf 1999 maken we ieder

het een goed plan en steunt het van harte. In 2007

Op organisatorisch gebied gebeurt er tijdens de

jaar de reis. We moeten dat gewoon doen.” Een

wordt het idee voor de namenwand publiekelijk

reis iets en hij springt in om te helpen. Aan het

tweede belangrijk punt is het betrekken van de

gemaakt.

eind van die week wordt hem dan ook gevraagd of

Sinti en Roma bij de herdenking en het Comité.

hij deel wil uitmaken van de steungroep van het

“Comitélid en pleitbezorger Max Arian zei: ‘zij heb-

Wat wens je je nog? “Ik wil meemaken dat het

Comité. Het Nederlands Auschwitz Comité bestond

ben hetzelfde meegemaakt’ en hij had helemaal

Nationaal Holocaust Namenmonument wordt

destijds uit een bestuur: de oprichters, overlevers,

gelijk. Vanaf 2000 horen zij erbij en is Zoni Weisz

onthuld. Een monument met alle 102.000 namen

de ‘ouderen’ en een steungroep: ‘jongeren’ die hen

lid geworden van ons Comité.”

van Joden, Sinti en Roma die vanuit Nederland zijn

ondersteunden met hand - en spandiensten.

De jaarlijkse herdenking op de laatste zondag van

vervolgd en gedeporteerd. Holocaustslachtoffers

Hij zegt ‘ja’ omdat hij het belangrijk vindt dat het

januari, wordt steeds drukker. Vanaf 2002 worden

die geen graf hebben. Een monument waar elk

nooit mag worden vergeten wat er gebeurd is en

ook de ambassadeurs van onze bevrijders uitgeno-

individueel slachtoffer van de Holocaust een eigen

dat de slachtoffers in herinnering blijven. Het past

digd. Ieder jaar lijken er meer mensen te komen.

steen met zijn eigen naam erop heeft. Herdenken

bij zijn altijd bezig zijn en het willen herstellen van

Dit jaar zijn er vertegenwoordigers van meer dan

is niet alleen voor hen die zich de oorlog kunnen

het Joodse leven.

35 landen, organisaties, overheden en heel veel

herinneren. Het is juist ook voor hen die de oorlog

‘gewone’ mensen. Mensen die samen herdenken

niet hebben meegemaakt. Voor de kinderen van

In 1992 schuift hij door naar het Comité. In 1994

en ‘Nooit Meer Auschwitz’ steunen.

hen die het meemaakten, voor hun kleinkinderen

stopt Annetje Fels, een van de oprichters, als voor-

In 2012 wordt de Auschwitz Herdenking de Nati-

en voor de volgende generaties. Bovendien draagt

zitter. Zij wordt opgevolgd door Anita Löwenhardt.

onale Holocaust Herdenking, een erkenning van

het monument bij aan het historisch besef waar

Jacques werkt actief met haar samen: “een soort

groot belang. Dit jaar zal de herdenking voor de

oorlogen toe kunnen leiden en vormt het een aan-

vicevoorzitter”. Als Anita in 1997 stopt wordt hij in-

tweede keer live uitgezonden worden op tv.

sporing voor reflectie en educatie over de Tweede

terim-voorzitter. Eind 1997 komt van ‘de ouderen’

In 2003, tijdens een etentje, vraag Ronald Leopold,

Wereldoorlog.”

de vraag of Jacques, die het al zo goed doet, niet

tegenwoordig directeur van de Anne Frank Stich-

Waarmee ‘Nooit Meer Auschwitz’ zijn diepe bete-

gewoon voorzitter wil worden. “Ik heb ja gezegd.

ting, maar toen secretaris van de PUR, aan Jacques

kenis en belang bewijst.

Het zou officieel op de lunch na de herdenking van

of hij weleens gedacht heeft aan een Nooit Meer

“Annetje Fels heeft me in 1998 gevraagd: ‘bewaak

1998 ingaan. Ik heb het mijn moeder vertelt en zij

Auschwitz lezing. Een lezing over de Holocaust,

onze erfenis goed, zorg goed voor wat wij hebben

was zo trots! Helaas heeft ze het niet mee mogen

over racisme, discriminatie en mensenrechten-

opgericht’. En dat is waar ik met heel mijn hart ja

maken, omdat ze kort voor de herdenking heel

schendingen. Omdat we altijd waakzaam moeten

tegen heb gezegd en waar ik mij voor inzet. Ik ben

plotseling overleed.”

blijven! Het NAC – in samenwerking met de SVB

trots op wat we bereikt hebben met het Comité.”

(PUR) en het NIOD – organiseert dit jaar inmiddels Wat voor een voorzitter ben je? Als relatief

voor de 15e keer deze lezing.

‘jonge’ voorzitter heeft hij het idee dat hij zich

De Nederlandse regering vraagt eind jaren ne-

moet bewijzen door zijn gedachten en zijn gevoel

gentig aan het Comité de tentoonstelling over de

over hoe het Comité zich zou kunnen ontplooien,

Jodenvervolging in Nederland, in het Nederlandse

te laten zien. Maar wel op een manier dat iedereen

paviljoen in Auschwitz, te vernieuwen. April 2005

mee kan komen. “We zijn een vrijwilligersorgani-

wordt in aanwezigheid van Prins Willem–Alexan-

satie over een zwaar onderwerp. Ik wil mensen dan

der en Prinses Maxima de nieuwe tentoonstelling

ook de ruimte geven vragen te stellen, hun zegje

geopend. Onderdeel van de tentoonstelling is een

te doen.” Dat betekent soms lange vergaderingen,

namenwand met de namen van de bijna 57.000

mensen tegen de haren instrijken. Hij hoopt altijd

Joden die uit Nederland zijn gedeporteerd en

eruit te kunnen komen, maar soms is een breuk

vermoord werden in Auschwitz.

foto's: Marcel Molle

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

O pi n i e

K WA A D T OT de vOOrOOr del en l a dder

ERGER —dOOr THEO VAN PR A AG

Waarom is het verstandig iets tegen vooroordelen te doen? Vandaag gaat het om anderen, morgen kan het om je-

grapjes, negatieve zegswijzen en akelige moppen. Iedereen kent grapjes over minderheden. Vaak herkenbaar aan

de tweede trede bestaat uit ontwijken, negeren, uit de weg gaan. Wie op de ene trede van de trap staat, gaat echt niet

zelf gaan. Mensen zijn altijd geneigd te

het gebruik van het woordje ‘ze’. Wie kent

zo gauw één tree hoger, laat staan meer-

categoriseren, dat wil zeggen zichzelf

in Nederland niet de Belgenmoppen, zoals

dere treden. Toch is het waar dat activiteit

en anderen in groepen, categorieën

moppen in Amerika gaan over de Polen, in

op een tree de overgang naar een volgende

in te delen. Om het overzichtelijk te

Zuid-Afrika over de zwarten, in Engeland

gemakkelijker maakt. Door de negatieve

houden, deelt men de mensen in twee

over de Ieren, en overal over Joden en homo-

zegswijzen en anti-Joodse maatregelen van

groepen in: een WIJ-groep (alles wat

seksuelen en andere minderheden.

Hitler en zijn aanhangers, werd het bijna een

vertrouwd is en ‘in’) en een ZIJ-groep

“Iedereen maakt grappen over andere

eeuw geleden voor de Duitsers makkelijker

(de anderen, de onbekenden, die ‘out’

mensen”, zegt Martin Grotjahn, hoogleraar

hun Joodse buren en vroegere vrienden af

zijn). Met de Vooroordelenladder kun

psychiatrie en schrijver van een boek over

te vallen of te ontlopen. Hoewel de meeste

je zien hoe en waarom men anderen tot

de symboolfunctie van moppen, “maar in

Nederlanders geen Roma en Sinti kennen of

de WIJ- of ZIJ-groep rekent.

alle moppen zit verborgen agressie. Racisti-

anderen uit voor hen onbekende culturen,

Volgens Gordon Allport en vele andere

sche grappen kunnen aanleiding geven tot

laat staan slechte ervaringen met hen heb-

sociaalwetenschappelijke onderzoekers

racistische haat.” Het steeds weer doorver-

ben gehad, staat het negatieve oordeel van

kunnen vooroordelen in verschillende

tellen van dergelijke moppen over Belgen,

velen over die personen al vast. In de grote

stadia voorkomen. Niks opzienbarends zou

Surinamers, Joden, Turken, Marokkanen,

steden is een toenemend aantal ouders be-

je zeggen. Wat wel opvalt is dat vooroordelen

homofielen etc. helpt dus vooroordelen

reid hun kinderen elke dag te brengen naar

in sterkte toenemen, alsof ze op een steeds

door te geven. Uit onderzoek bleek een paar

en te halen van een school die ver van hun

hogere trede van een ladder komen. Daarbij

jaar geleden dat het woord “Jood” een van

huis is. Zo vermijden zij dat hun kinderen

gaat de ene fase (trede) wel vooraf aan de

de meest gebruikte scheldwoorden is door

op een school zitten waar veel kinderen van

andere maar zij hoeft niet automatisch tot

Nederlandse scholieren vanaf 8 jaar. Ook

etnische minderheden zijn.

de volgende te leiden.

‘homo’, ‘hoer’ en ‘Marokkaan’ scoren goed.

Alleen het besef van een dergelijk mecha-

De Nationale Academie voor Media en

nisme zal vooroordelen en discriminatie

Maatschappij die dit onderzocht, lanceerde

niet stoppen. Het is als de toeschouwers bij

de zogenaamde PestThermometer. Een poll

een brand. Je hoeft geen benzine op het vuur

waarmee leerkrachten kunnen bijhouden

te verdelen in een wij- en zij-catego-

te gooien om de zaak te laten afbranden.

welke scheldwoorden scholieren gebruiken.

rie. Discriminatie is het ongelijk behan-

Toekijken helpt niet, misschien sta je zelfs

Het gebruiken van scheldwoorden en het

delen van personen of groepen op grond

de brandweerlieden bij hun bluswerkzaam-

steeds weer doorvertellen van moppen over

van kenmerken die zij niet kunnen of willen

heden in de weg. Maar wie een eind aan het

Belgen, Surinamers, Joden, Turken, Marok-

veranderen. Mensen die discrimineren doen

vuur wil maken, pakt de schuimblusser en

kanen, homofielen etc. helpt vooroordelen

veel moeite andere mensen allerlei rechten

helpt mee.

door te geven.

te ontzeggen waarop zij zelf wel aanspraak

wanneer iemand op de tree discriminatie, treiteren, pesten staat, is hij actief bezig de wereld om hem heen

De Vooroordelenladder laat zien dat er in het

maken.

gebruiken van vooroordelen een bepaalde

Rassenscheiding in Zuid-Afrika via de wet

rangorde zit.

en in de zuidelijk staten van de Verenigde

auschwitz bulletin

Staten waren in de vorige eeuw voorbeelden

Noord-Korea, Pakistan, Vietnam. De lijst is

van de meest vergaande vorm van discrimi-

niet uitputtend!

natie. Er zijn ook recentere voorbeelden te

Pogroms is het Russische woord voor ver-

noemen: bloeiende Joodse gemeenschappen

woesting en betekende hevige uitbarstingen

van Marokko tot Irak, die duizenden jaren

van Jodenhaat, die gepaard gingen met

lang in de Arabische landen hadden geleefd

plundering, vernieling, moord en andere

en belangrijke bijdragen hadden geleverd

misdaden.

JA N 2018

aan de ontwikkeling van deze landen, verdwenen in één generatie. Het betreft de gro-

Het zal ieder weldenkend mens duidelijk

tendeels vergeten geschiedenis van de naar

zijn dat het vertellen van een grap over

schatting 1 miljoen Joden die tussen 1938 en

Turken niet leidt tot het uitroeien van het

1973 uit de Arabische wereld eerst werden ge-

Turkse volk, maar als het vaak gebeurt wel

discrimineerd en daarna binnen zeer korte

tot een negatief beeld van Turken. Dit geldt

tijd zelfs verdreven. Bij de stichting van de

voor al deze treden. Iedereen die iets van

staat Israël zijn naar schatting ca. 700.000

geschiedenis weet, beseft dat discriminatie

Palestijnen vertrokken of verdreven uit het

van mensen kan leiden tot verder geweld en

land waar zij woonden.

uiteindelijk tot uitroeiing.

Een waarschuwing tegen racisme en discriminatie in de overtreffende trap, gefotografeerd op de achterkant van een ‘Lelijk eendje’ in Amsterdam. Foto NRC/Maurice Boyer

Wie discrimineert, zal ook de mensen die hij discrimineert proberen te mijden. Het is dan niet onlogisch dat hij zich ook negatief over de mensen uitlaat of akelige grapjes ten koste van hen maakt.

de vierde trede van de ladder bestaat uit fysiek (lichamelijk) ge-

De Vooroordelenladder

5 VERMOORDEN, LYNCHEN, POGROMS, GENOCIDE

weld, aanslagen. Via de media, websites en internet worden we dagelijks met geweld en aanslagen geconfronteerd. Van ver af tot soms erg dichtbij. Een aanslag in Indonesië,

4 FYSIEK GEWELD, AANSLAGEN

Irak, Moskou, België of Amsterdam: het komt binnen enkele tellen overal binnen.

lynchings, pogroms en massamoorden en de genocide onder hitlers

3 discrimiNereN, TreiTereN, pesTeN

nazi’s markeren de hoogste tree op de ladder van gewelddadige uitingen van vooroordelen. De nazi’s vermoordden niet alleen miljoenen Europese Joden maar ook honderdduizenden Roma en Sinti, homoseksuelen, Jehovagetuigen, communisten en socialisten. Er zijn in de twintigste eeuw

2 oNTwijkeN, NegereN, uiT de weg gaaN

meer tragische lijstjes van andere gruwelijke genocides, onder meer in Rusland, Polen, Rwanda, Joegoslavië, Cambodja, Soedan en

1 grapjes, NegaTieve zegswijzeN, AKELIGE MOPPEN

auschwitz bulletin

i n M e MO r i a M

ja argang 62 # 1

dOOr MA X ARIAN

EBERHARD VAN DER LAAN 1955 — 2017

F OtO D I R K S P I T S

‘hij was een echte vriend van het auschwitz cOMitÉ’

Toen de burgemeester van Amsterdam, Eberhard van der Laan, op 5 oktober 2017 overleed had de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité Jacques Grishaver het gevoel dat er een vriend was verdwenen, ‘een persoonlijke vriend, een vriend van het Auschwitz Comité en ook een vriend van de Nederlandse Joden’.

bezoeken aan Beth Shalom, het Joodse bejaardencentrum. Met sommige bewoners had hij zo’n goed contact dat hij onverwachts op hun begrafenis verscheen. Misschien was zijn sympathie soms te groot. Zo kon hij zich niet voorstellen dat buurtbewoners bezwaar zouden maken tegen het Namenmonument in het Wertheimpark, de plek die hij had uitgekozen. Er waren toen echter enige procedurele fouten gemaakt en

De aanwezigheid van Eberhard van der Laan bij de jaarlijkse Natio-

daardoor ging het op die plek niet door. Daarom was het traject daar-

nale Holocaust Herdenking in januari was allesbehalve plichtmatig.

na zeer zorgvuldig. Er werden een aantal mogelijke andere plekken

Hij hield elk jaar een persoonlijke toespraak. Een paar jaar geleden

geïnventariseerd. De burgemeester ging ze zelf bekijken totdat de

regende het dat het goot op de herdenking. Iedereen zette z’n paraplu

gemeenteraad unaniem voor de Weesperstraat koos.

op, herinnert Grishaver zich: ‘Maar Eberhard niet. Hij vond dat

‘Intussen was er nog iets droevigs gebeurd. Bij de opening van wat

beetje regen veel minder belangrijk dan waar we voor bij elkaar

eerst het Sjoamuseum heette, en intussen het Holocaustmuseum,

waren gekomen. Laat mij maar nat worden, dat straalde hij uit. Dat

kondigde hij trots aan dat er tien miljoen euro beschikbaar kwam

was echt Eberhard.’

van de zogenaamde erfpachtgelden. Na de oorlog had de gemeente

Met Eberhard van der Laan had Grishaver al contact voordat hij bur-

achterstallige erfpacht geëist van – vanzelfsprekend vanwege de Jo-

gemeester werd: ‘Toen hij van 2008 tot 2010 minister voor Wonen,

denvervolging – afwezige Joden en ze ook nog eens boetes opgelegd.

Wijken en Integratie was waren er al gesprekken over de verhou-

Die boetes zouden aan de mensen worden terugbetaald, maar de

dingen tussen joden en Marokkanen. Ik vond hem direct een heel

erfpachtgelden zelf zouden voor een collectief doel beschikbaar zijn.

aardige kerel. We hadden het toen ook al over het Namenmonument,

Van der Laan noemde het Namenmonument en het Holocaustmuse-

waar hij veel interesse voor had. Hij kwam zelfs bij mij thuis en ik

um. Droevig genoeg werd daar scherp en onheus op gereageerd door

heb hem rijen mappen laten zien, het waren er 26 of 27, van mensen

enkele personen uit de Joodse gemeenschap. “Deze burgemeester

die het idee van het Namenmonument ondersteunen. Dat was het

besteelt ons voor de tweede keer” werd er getwitterd. Dat heeft hem

begin van een heel goede relatie. Hij liet me zelfs een toespraak lezen

heel veel pijn gedaan. We hebben hem, denk ik, als Joodse gemeen-

waar kritiek op was gekomen van Joodse zijde met de vraag of hij iets

schap daarmee heel erg geschoffeerd. Hij moest erkennen dat hij

verkeerds had gezegd. Dat was niet zo, al zou ik het misschien anders

voorbarig was geweest, maar ik ben er van overtuigd dat hij het met

hebben verwoord. Toen ik hem daarover de volgende ochtend terug

de beste bedoelingen had gedaan. Het is nooit hersteld. Want hij

belde, zei hij: “Ik bel je zo terug, ik ben m’n kinderen naar school aan

werd toen ziek. Het laatste berichtje dat ik van hem kreeg kwam nog

het brengen.”

vanuit het Anthonie van Leeuwenhoekziekenhuis. Ik had hem nog

We waren ook op zijn inauguratie als burgemeester. Daar zei hij: “Je

graag de eerste gebakken steen van het monument willen overhandi-

kunt altijd op me rekenen voor hulp.” En zo is het altijd gebleven.’

gen. Wat spijt het me dat hij het tot stand komen van het Namenmo-

Zijn betrokkenheid bij de Joodse gemeenschap uitte zich ook in

nument niet meer heeft mogen meemaken.’

CC 2200118 76 | | 119 33 JDD AEEN

Au U sS c Ch Hw W iI tT zZ b Bu U lL lL eE tT iI n N a

KO rt RT kO s tAND VAN z A k e N NAt Io NAAL HoLo CAU s t NA M e N M o NU M e N t: AANVRAA g o M g e VIN g s V e R g UNNIN g IN g e DI e ND

O n l ee s b a a r v er s l ag On tc i j Fer d s t eeDs M eeR g e M eeN t eN ADop t eR eN NA M eN Een tot voor kort onleesbaar ‘dagboek’ van

lukt het de Russische historicus Pavel Polian

dodenkamer wordt

In dedwangarbeider zomer van 2016inwees Amsterdam een de gaskamers en de

kenit-deskundige door fabrikantAleksander Rodruza. Met deze stenen en Nikitjaev 90

worden bouwtechnische oplossingen in de gegooid. Na een

groenstrookvan aanAuschwitz de Weesperstaat aan alsmet crematoria is ontcijferd

werden door ecn in Petten uitgebreide tesprocent van de tekst te ontcijferen.

praktijk onderzocht, half uur openen we voorafgaand aan de

definitieve voor het Holocaust Nabehulp van locatie moderne computertechnieken.

ten gedaan verslag om het proces van lasergraveren Nadjari's is zeer gedetailleerd:

daadwerkelijke bouw op de locatie. de deuren en begin-

menmonument. In december ‘Wat wij hier meemaken, gaat presenteerde ons verstand

te onderzoeken, elke te individuele ‘Onze eerste taakwaarmee is de mensen ontvangen.

nen we ons werk.

kunstenaar-architect Libeskind zijn te boven.’ Zo begint deDaniel Grieks-Joodse Marcel

steen voorzien zal gaan worden van De meesten beseffen niet wat hen te naam, wachten

ADOPTEREN EN DONEREN Inmiddels We dragen de lijken

eerste ontwerp. De locatie aan de WeesperNadjari medio 1944 zijn verslag over wat hij

geboortedatum en leeftijd bij overlijden. staat. Degene wiens lot al bezegeld is, vertel

hebben al veel bedrijven donaties gedaan van onschuldige

straat stelde waarmee meemaakt alsveel lid ontwerpeisen van het Sonderkommando

van stadsdeel ikDe deWelstandscommissie waarheid. Onder het terrein bevinden

en zijn ween inkindegesprek met nog een aantal bevrouwen

rekening moet worden gehouden (toegang in de gaskamer en in crematorium iii van

Centrum vanafkelderruimtes. het begin zeerIn enthouzich twee heeft eindeloze de

langrijke Nederlandse bedrijven en fondsen. ren naar de lift die

tot de tuin van de Diakonie, uitgang van het vernietigingskamp Auschwitz.

siast gereageerd de plannen en ook ’s eerste moeten deop mensen zich uitkleden,

Ook zijn er duizenden de stoffelijke resten en duizenden namen

metrostation veiligheidsNadjari rolt Waterlooplein, 13 volgeschreven velletjes pa-

lands Rijksbouwmeester verleent zijn mede tweede is de dodenkamer waar zogezegd

geadopteerd door naar de ruimte metparticulieren. Bijzonder

aspecten, zodat er aan pier op en lichtplan, verstopt zeetincetera), een thermosfles. Die

dewerking aan het monument. Hetuit laatste douches zijn geïnstalleerd. Pijpen het

is de toezegging de ovens brengt.’van het Finse Outokumpu,

het initiële nog enorm begraaft hijontwerp begin januari 1945 inveel eendetails leren

nieuws is dat onlangs de die officiële aanvraag plafond moeten mensen indruk geven.

een werelds grootste staalbedrijven. Navan de ’s bevrijding

moesten worden aangepast. tasje bij het crematorium.

voor de bouwomgevingsvergunning Iedereen gaat erofnaakt naar binnen. Met is

Zij zullen de grote hoeveelheid spiegelend van Auschwitz

ingediend. Eind december wordt ver-bij zwepen dwingen de Duitsers hen naar dichter

roestvrijstaal keerde Nadjariter beschikking te stellen.

sen het opgravingen bureau van Libeskind in van Newhet York tijdens in de buurt

wachting de (voorlopige) vergunning elkaar te gaan staan. Als sardientjes intoeblik.

Ooknaar zijn Thessawij zeer blij met de bijdragen terug

en het in Nederland gevestigde voormalige kamp toevallig op dearchitechalfverga-

gekend, nogmeer een wettelijke Pas als erwaarna niemand bij past en termijn de ruim-

van veelVan gemeenten loniki. daaruit die de namen van hun

tenbureau Rijnboutt, heeft maanden ne resten. Het merendeel van de tekst werk is on-

geldt om bezwaar te maken. Begin volgend te gevuld is met zo'n 3.000 mensen worden

verdwenen inwoners adopteren. Op het emigreerde hij in

in beslag op genomen. de leesbaar, een paarIntussen woordenwerden na. Ze blijken

jaar wordthermetisch dan gestart gesloten.’ met het bouwen een de deuren

moment gaat het aler om 42de 1947 naarvan Newschrijven York. Nadjari ging aan

duizenden bakstenen vervaardigd, te zijn geschreven in het Grieks. Pasgeschononlangs

mock-up, model op ss'ers ware grootte van een ‘Telkenseen komen twee aangereden

gemeenten! Vaak gebeurt op initiatief slag als kleermaker, kreeg dit er tien jaar later

Dit proces, een nauwe samenwerking tusIn 2008 stuit een Poolse bosbouwstudent

Hetisisaltijd altijd druk Het druk bijbij

SlagerijZikking Zikking Slagerij & & Zn! Zn! Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam telefoon 020 — 66 28 652

deel bussen van hetgas monument, met waarvan

van dochter de gemeente zelf, soms ooknaar op verzoek een die hij vernoemde zijn ver-

met gebruik de echte de inhoud in van de pijpen

van burgers uit deen desbetreffende gaste zusje Nellie overleed er opgemeente. 54-jarige

materialen. Hiermee in het plafond van de

Misschien een idee voor u?14-11-17] leeftijd in 1971. [bron: ad,

Dr R O O sS jJ eE sS d Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

H ER DEN K EN

Een vergeten Joodse geschiedenis in Oost-Groningen In dit tweede deel staan de gesprekken beschreven die ik had met Jaap Spanninga, een van de pleitbezorgers van het eerste uur voor het behoud van het voormalige kamp. Met mevrouw De Roode–de Jong, 86 jaar. Ik ontmoette haar en haar man tijdens de herdenkingsbijeenkomst op 3 oktober 2017, op die datum was het 75 jaar geleden dat de Joodse jongens en mannen zijn afgevoerd naar kamp Westerbork. Haar oudste broer, Louis A. de Jong, heeft in kamp De Beetse gezeten.

— d O O r WA LT E R VA N R O S S U M

Met de heer Boels, ik ontmoette hem eveneens tijdens de herdenkingsbijeenkomst op 3 oktober 2017. Zijn vader had de Joodse jongens en mannen, op 3 oktober 1942, zien lopen. Tot slot met mevrouw Wertheimer–Bokkie, 95 jaar inmiddels. Zij reageerde naar aanleiding van het eerste artikel in het Auschwitz Bulletin van december 2017. Haar vader, Samuel Bokkie, heeft eveneens in kamp De Beetse gezeten.

auschwitz bulletin

JA N 2018

K A M P DE B E E T S E , OO K WE L G E N OE M D S E LLI N G E R B E E T S E

DEEL 2

Zoals aan het eind van het eerste artikel

die huisarts is in Groningen. Hij wil geen

omdat hij werkloos is opgeroepen voor te-

werd beschreven was “Kamp De Beetse” een

Joden keuren voor de Arbeitseinsatz en is

werkstelling in de kampen. Ook twee broers

open kamp. Jaap Spanninga vertelt: “Om het

daarom gearresteerd. Dokter Van der Hal zit

en mijn zus, die werkloos is, melden zich

kamp was in 1942 geen afzetting met prik-

eerst in Balderhaar, een klein kamp in Dren-

aan. Samen met mijn ouders en mijn jongste

keldraad aangebracht en er waren ook geen

the. Begin augustus 1942 komt hij terecht in

broer duiken we in 1943 onder in Den Haag.

wachttorens met Duitse soldaten. De Joodse

kamp De Beetse. Dokter Van der Hal krijgt

Omdat het te druk is op het onderduikadres

jongens en mannen kunnen in- en uitlopen.

een hele barak tot zijn beschikking, met een

kom ik in Friesland terecht, bij een gerefor-

Vaak is daar dan ook gebruik van gemaakt.

slaapgelegenheid en een behandelruimte.”

meerde dominee en zijn vrouw. Mijn ouders

Bakker Meijer in Sellingen is veelvuldig

en jongste broer worden in 1943 verraden en

bezocht, men kan daar zonder bon een half

Ook de oudste broer van mevrouw De

zijn afgevoerd.”

roggebroodje kopen.”

Roode–de Jong, Louis Alfred de Jong, zit in

“Er staat me bij dat er wel pakjes gestuurd

kamp De Beetse. Mevrouw De Roode vertelt:

werden naar mijn broer Louis. Maar het is

“In het beging van het verblijf van de Joden

“Ons gezin bestond uit acht personen. Mijn

een beetje een witte vlek. Het is fijn te weten

in het kamp is dokter Boomgaard uit Ter

ouders, vier broers en een zus. Louis, mijn

dat hij het redelijk goed heeft gehad in kamp

Apel, arts voor de bewoners van het kamp en

oudste broer, geboren op 14 mei 1917 en van

De Beetse.”

hij houdt dan ook regelmatig spreekuur in

beroep magazijnbediende is in begin 1940 in

een van de barakken. Later is hij vervangen

militaire dienst. Hij is daarna zover ik weet

Mevrouw Wertheimer–Bokkie vertelt: “Mijn

door een Joodse dokter, Isodor van der Hal,

niet meer thuis geweest. Louis wordt in 1942

vader, Samuel (Sam) Bokkie, geboren op

linksboven Louis Alfred de Jong rechtsboven het gezin De Jong achtergrond topografische kaart ca 1940

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

4 april 1896, had een atelier boven de woning

zaten is eigenlijk weinig bekend. Ja, om een

vluchten, omdat dat voor de andere kampbe-

in de 1e Oosterparkstraat 9 in Amsterdam.

paar dingen te noemen. Er is cabaret en er

woners slechte gevolgen zal hebben.”

Het was loonconfectie voor diverse firma’s.

zijn (toneel)voorstellingen. Er is een voetbal-

Ze werkten daar met drie andere personen

elftal samengesteld. Ze moeten exerceren.

Begin oktober 1942 worden de werkkampen,

en ’s avonds kwam er een man om te persen.

Ze komen wel bij mensen thuis, er ontstaan

ook Kamp De Beetse, opgeheven omdat de

Op een gegeven moment moest hij, gedwon-

vriendschappen. Uit brieven blijkt dat ze een

Joodse mannen naar Westerbork worden

gen, stoppen met het atelier. Hij kon toen

angstig gevoel hebben. Ze zijn ver van huis

overgebracht. Daar ontdekken zij dat hun

gaan werken bij een (mogelijk Joodse) kleer-

en Kamp de Beetse ligt niet ver van de Duitse

gezinnen of familie ook zijn gearresteerd of

maker in Amsterdam West. In loondienst

grens. Hoewel in de omgeving veel nsb’ers

zelfs al doorgestuurd zijn naar het oosten.

en dat vond hij vreselijk. Ook daar moest

wonen, veelal keuterboertjes, maken die het

hij stoppen. Gedwongen werkloos gemaakt,

de Joden niet moeilijk. Ook de landwachters

Jaap Spanninga vertelt over de ontruiming:

noem ik dat. Daarna is hij naar kamp

niet echt.”

“Op 2 oktober 1942 krijgt Zwamborn, de

De Beetse gebracht. Een niet-Joodse vriend

beheerder, een telefoontje van de Sicher-

van mijn vader, Van Groningen en ook gek

Jaap Spanninga vertelt: “Dokter Van der Hal

heitsdienst uit Groningen. Hem wordt

van Ajax, ging hem opzoeken in het kamp en

krijgt van Zwamborn, de beheerder, te horen

meegedeeld dat de ss het kamp die avond zal

kreeg toen te horen van een marechaussee,

dat hij een keer per week, voorzien van een

afzetten en dat alle Joden in de vroege mor-

vermoedelijk in de buurt of bij de poort van

speciale reisvergunning, met de zieken naar

gen van 3 oktober 1942 naar het hoofdstation

het kamp: waarom kom je een Jood bezoe-

de polikliniek van het Academisch Zieken-

in Stadskanaal zullen worden gebracht. Van-

ken?-

huis in Groningen mag reizen.

daar worden ze dan met de trein naar kamp

Ik weet nog dat we per post, omdat er niet

Ze gaan eerst met de tram naar Winschoten

Westerbork afgevoerd.”

genoeg te eten was, pakjes met eten stuur-

en vandaar verder met de trein naar Gronin-

den. Glazen potten met zuurkool en of

gen. Terwijl de zieken in het ziekenhuis zijn,

“Op 2 oktober 1942 is dokter Van der Hal

bonen, afgedekt met vet.”

kan dokter Van der Hal zijn vrouw bezoeken.

weer in Groningen, hij heeft net zieken naar

Dokter Van der Hal haalt de zieken om een

het ziekenhuis gebracht en is thuis bij zijn

Jaap Spanninga vertelt: “Over de periode dat

uur of vier ’s middags weer op bij de poort

vrouw en zijn op 11 september 1942 gebo-

deJoodse jongens en mannen in het kamp

van het ziekenhuis. Ze beloven elkaar niet te

ren dochter Henriette. Daar krijgt dokter

auschwitz bulletin

Van Hal bezoek van opperrabbijn Dasberg,

Mevrouw De Roode–de Jong vertelt: “Mijn

voorzitter van de Joodse Raad in Groningen.

broer wordt ook afgevoerd. Na zijn aankomst

Opperrabbijn Dasberg vraagt aan dokter

in Westerbork wordt hij al snel, op 19 okto-

Van der Hal of het wel noodzakelijk is dat

ber 1942, doorgestuurd naar Golleschau, een

hij weer terug moet naar kamp De Beetse en

buitenkamp van Auschwitz, om te werken

kunnen de kampbewoners niet alleen terug.

in een cementfabriek.

Dokter Van der Hal legt uit dat dit niet kan,

De cementfabriek is verbonden met een

omdat ze samen een reisvergunning hebben

steengroeve. Het is een ss gerelateer-

en hij beloofd heeft ze om vier uur weer op

de fabriek onder de naam ‘Golleschauer

te halen bij de poort van het ziekenhuis. Bij

Portland-Zement ag’. Het werk is zwaar,

terugkeer in kamp De Beetse krijgt hij van

hij wordt ziek (uitputting) en komt op 18

Zwamborn, de beheerder, te horen dat het

november 1942 in Auschwitz aan, waar hij

kamp, inmiddels omsingeld door de ss, op 3

op 19 november 1942 overlijdt.”

JA N 2018

oktober 1942 ontruimd wordt door de ss en dat zij allen naar Westerbork worden afge-

Mevrouw Wertheimer–Bokkie vertelt: “Mijn

voerd. Ook familieleden worden die nacht

vader is op 3 oktober 1942 overgebracht naar

uit hun huizen gehaald en eveneens naar

Westerbork en vandaar al snel op transport

Westerbork gebracht.”

gezet naar Auschwitz. Daar moet hij in een

12/13 jaar. Pas op latere leeftijd ben ik gaan

van de buitenkampen aan het werk. Uitein-

zoeken. In 1986 heb ik Auschwitz bezocht

Jaap Spanninga vervolgt: “Zwamborn

delijk komt hij terecht in een plaatsje in het

en later ook Golleschau (de cementfabriek).

probeert nog wel enige Joden onder te laten

toenmalige Oost-Pruisen (nu Russisch) waar

Mijn oom en tante hadden nog een beetje

duiken maar zij durven dat niet aan. Waar

hij overlijdt.

kunnen vertellen over mijn oudste broer,

moet je ook heen in dit onbekende gebied en

Ook wij worden op 3 oktober 1942 van huis

maar dat heb ik jammer genoeg, een beetje

waar praktisch niemand woont. De Joodse

opgehaald en alle familieleden van mijn

laten liggen. Mijn kennismaking met Jaap

jongens en mannen krijgen die nacht nog

vader. Ik heb daarna ondergedoken gezeten.

Spanninga ontstond na een uitzending

een warme maaltijd en in de vroege morgen

Mijn zusje, Doortje, heb ik nooit kunnen

vankro’s Brandpunt. Hij vertelde daar over

vertrekt de groep, met handkarren voor de

overreden om eveneens onder te duiken. Zij

zijn boek Kamp De Beetse 1935-1948, herinne-

bagage, lopend naar het station in Stadska-

is omgebracht in Sobibor.”

ringen aan een werken interneringskamp in Westerwolde. En over zijn inspanningen voor

naal.” Jaap Spanninga vertelt: “Van de ongeveer

het behoud van het voormalige kamp. Toen

De heer Boels vertelt: “Mijn vader heeft de

500 Joodse jongens en mannen die in Kamp

stond de oude barak er nog. Daarna is er

Joodse jongens en mannen in Mussel zien

De Beetse verbleven, hebben slechts drie

altijd contact gebleven. Dat is mede de reden

lopen. Hij was in die tijd een jonge vent

personen de oorlog overleefd. Dokter Van

dat mijn man en ik ook op de herdenking

en melkboer. Hij was vroeg op en binnen

der Hal overleeft de oorlog en schrijft op 16

van 3 oktober 2017 aanwezig waren.”

melkbonnen aan het opplakken. Hij hoorde

juli 1945 een brief aan Zwamborn, waarin hij

stemmen voor het huis, ging kijken en zag

aangeeft dat ook zijn vrouw en dochtertje

Mevrouw Wertheimer –Bokkie vertelt: “Ik

de mensen voor het huis langs lopen. De rou-

hebben overleefd.”

ben er nooit achtergekomen, ondanks medewerking van iemand bij het Rode Kruis,

te die ze van kamp De Beetse gelopen moeten hebben was onder Kopstukken langs, Mussel

EPILOOG Mevrouw De Roode –de Jong

waar mijn vader nu precies is overleden.

– over een halfverharde weg langs een

vertelt: “Ik ben de enige overlevende. Mijn

Midden-Europa en de datum van 31 maart

kanaal dat er nu niet meer is –, Vledderveen

ouders, drie broers, mijn zus en jongste

1944.”

en dan vandaar naar Stadskanaal.”

broer zijn vermoord. Mijn zoektocht naar mijn oudste broer en de andere familieleden

— Deel een van dit artikel verscheen in het

is pas laat begonnen. In 1945 toen het eerste

vorige nummer van het Auschwitz Bulletin.

bericht van het Rode Kruis kwam was ik

linksboven gedenkbord bij kamp De Beetse rechtsboven transportlijst Westerbork met daarop de naam van Louis de Jong

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

Een Joods Politie Netwerk, is dat nodig? Marcel de weerd en Michel theebOOM voorzitters landelijk bestuur joods politie netwerk

columniste nausicaa Marbe

de vele contacten, waaronder

schreef laatst dat antisemi-

bestuurders en bewindsperso-

tisme door politie en justitie

nen. Ook met zusternetwerken

kwalijk ontkent wordt. in haar

wisselen we kennis en informa-

zienswijze weet men niet meer

tie uit. Bij sommige incidenten,

wat antisemitisme is óf anti-

waar politie bij betrokken is,

semitische incidenten worden

komen vaak emoties los. (social)

bewust weggemoffeld. wellicht

media kunnen dat erger maken.

sterk aangescherpt door de

Dan leggen we ook de nodige

schrijfster in het kader van de

verbinding en acteren we waar

gebeurtenissen rond restaurant

mogelijk.

hacarmel, maar daar ligt voor het joods politie netwerk wel

in april 2017 maakten we in

Afgelopen najaar bundelden

Den Haag, waarna Rotterdam en

een interne uitdaging. We gaan

samenwerking met het Neder-

politiecollega’s uit verschil-

Midden Nederland volgden.

de dialoog aan en adviseren,

lands auschwitz comité een

lende eenheden in ons land

Nu zou je zeggen dat zoiets niet

gevraagd én ongevraagd. dat

reis voor 63 politiecollega’s naar

hun krachten door een lande-

nieuw is. Er bestaan al zoveel

wordt zeker opgepikt, maar er

concentratie- en vernietigings-

lijk bestuur Joods Politie Net-

Joodse groeperingen. Maar

is ook weleens onbegrip. Als dat

kampen van de nazi’s in polen.

werk te vormen. En het lijkt of

binnen de politie ontbrak het

met onbekendheid te maken

Verslag daarvan heeft in dit bul-

bestuur en netwerkleden het

‘joodse geluid’ in kwesties over

heeft, leggen we uit hoe het in

letin gestaan. Ook mochten we

steeds drukker gaan krijgen.

diversiteit, discriminatie, anti-

Joodse kringen werkt. Als er

voor het eerst als politiemensen

semitisme en maatschappelijke

echt iets mis is, zoeken we het

een krans leggen tijdens de

in 2008 begon Max engelander

dilemma’s. incidenten maakten

desnoods ‘hogerop’. dat kan

Nationale Holocaustherdenking.

in Amsterdam met een artikel

–en maken- dat soms pijnlijk

lastige momenten geven, maar

we zijn het comité daarvoor

op het interne intranet. zo’n

duidelijk. Onze inbreng is nu niet

het hoort erbij als de politie van

dankbaar!

20 collega’s reageerden en het

meer weg te denken.

nu voor ons allemaal is. Vele nieuwe activiteiten staan

eerste joods politie netwerk was geboren. Het bleek een

Politie voor ons allemaal

Verbinden

op de agenda. zijn we nodig? wij

gezamenlijke (h)erkenning te

in de eerste plaats zijn we

Als netwerk verbinden we

denken van wel!

zijn van ieders nesjomme, de

politiemensen in hart en nieren.

binnen met buiten en omge-

Joodse ziel die omgangsvormen,

We stáán voor onze organisatie

keerd. We zijn aanspreekpunt

Email: joods-politie-net-

emoties en belevingen uitdrukt.

en onze collega’s. dat betekent

voor de Joodse gemeenschap

werk@politie.nl

Twee jaar geleden startte ook

als netwerk ook ondersteu-

en anderen. inmiddels mogen

een joods politie netwerk in

nend en kritisch durven zijn.

we ons gelukkig prijzen met

auschwitz bulletin

JA N 2018

het vergeten, verdrOngen, Ontkende jOOdse ver zet

Hoezo, als makke schapen?

Nathan Notowicz, ondergedoken in het huis van fotograaf Cas Oorthuys

— C ARRY VAN L AKE RVE LD EN VIC TOR LE VIE

Onlangs verscheen bij uitgeverij Boom

is driekwart in de oorlog om het leven gebracht;

Een aantal (politieke) vluchtelingen, met name soci-

het langverwachte boek van Carry van

vermoord in de gaskamers van verschillende kampen.

aaldemocraten en communisten waren actief onder

Lakerveld (teksten) en Victor Levie

doodgeschoten of door ziekte en uitputting gestor-

meer in de verzorging van illegale vluchtelingen. Dat

(vormgeving): ‘Ze doen ons niets’; Ver-

ven. De Nazi’s wilden de Joden, alle Joden, van de

was op straffe van uitzetting verboden omdat ze zich

volging en deportatie van de joden in

aardbol laten verdwijnen. Alleen al in het concen-

niet met politiek mochten bezighouden.

Nederland 1940-1945. De auteurs hebben

tratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau

de leiding van Tehuis oosteinde bestond uit alice

hun boek gebaseerd op de gelijknamige

in Polen werden bijna 60.000 Joden uit Nederland

Heymann-David (1909-1996), secretaresse van het

tentoonstelling die ze hebben ingericht

vermoord.

tehuis, Nathan Notowicz (1911-1968) en Ernst Levi,

in het Nederlands paviljoen in Auschwitz.

Van de Joodse bevolking in Nederland werden circa

alle drie communisten. Na de bezetting sloot ook een

Het bevat vele persoonlijke portretten en

107.000 mensen gedeporteerd; mannen, vrouwen, kin-

aantal Nederlandse Joden zich bij de groep rondom

interviews van overlevenden van de Jo-

deren. Ongeveer 5500 van hen overleefden de oorlog.

Tehuis oosteinde aan.

denvervolging, verder gaat het boek vrij

Het percentage slachtoffers (75 procent) is hoog

diep in op de achtergronden en bevat een

vergeleken met landen als België (40 procent) en

NaTHaN NoTowicz

schat aan materiaal, zeer bruikbaar voor

Frankrijk (25 procent). Onthutsende cijfers... Ondanks

(1911-1968) werd geboren te Tyczyn in polen. in 1937

bijvoorbeeld leraren in het middelbaar

een nog steeds groeiend aantal wetenschappelijke

kwam hij uit Düsseldorf naar Amsterdam. Hij was

onderwijs, die over de Jodenvernietiging

publicaties waarin duidelijk wordt dat Joden actief

musicus en ging werken bij de cabaretgroep Die

in Nederland willen vertellen. Het boek

waren in talloze verschillende verzetsgroepen, zowel

pfeffermühle. Hij was de leidende figuur in het Tehuis

is ook werkelijk prachtig vormgegeven.

in uitsluitend Joodse als in gemengde organisaties,

Oosteinde. Na het begin van de deportaties verzorg-

Wij hebben toestemming gekregen enige

is het beeld van weerloze Joden hardnekkig. Het is

de de groep onderduikplaatsen en persoonsbewijzen

gedeeltes over te nemen. Daarvoor kozen

minder overheersend geworden. maar niet geheel

en hielp Joden ontsnappen uit de Hollandsche

wij fragmenten uit het belangrijke hoofd-

verdwenen.

Schouwburg.

TeHuis oosTeiNde Duitse Joodse vluchtelingen

ma x ruBiNsTeiN Max Rubinstein (1921-2014)

Wie had dat nu gedacht, dat die ‘schlemielige’ Joden

die na de machtsovername door Hitler in 1933 naar

kwam in 1933 met zijn ouders uit Düsseldorf naar

zich niet als makke schapen naar de slachtbank lieten

Nederland waren gevlucht, waren grotendeels op

Nederland. Hij maakte deel uit van de verzetsgroep

voeren. Pas na de oorlog werd langzaam duidelijk dat

zichzelf aangewezen. Veel Nederlanders ‘lusten' die

die elkaar ontmoette in Tehuis oosteinde. Hij was

zij niet alleen actief waren in niet-Joodse verzetsgroe-

Duitse Joden niet, eigenwijze opscheppers en nog

betrokken bij het vervalsen van documenten. In 1942

pen, maar ook verzet pleegden dat alleen door Joden

ondankbaar ook.

werd in het Tehuis een afdeling van de joodse raad

kon worden uitgevoerd. Onder meer in de Holland-

In 1937 werd door het Comité Bijzondere Joodse

gevestigd. Door bemiddeling van de verzetsgroep

sche Schouwburg in Amsterdam, verzamelplaats van

Belangen in amsterdam het Tehuis oosteinde geo-

kon Max Rubinstein als medewerker van de Joodse

Joden, voorafgaande aan de transporten naar kamp

pend, een groot pand op Oosteinde 16, waar Duitse

Raad gaan werken in de Hollandsche Schouwburg,

Westerbork of Vught en vandaar naar de vernieti-

vluchtelingen elkaar konden ontmoeten. Er was

waar opgepakte Joden voor vertrek naar Westerbork

gingskampen.

een bibliotheek, er werden goed bezochte lezingen

zaten. Samen met de Nederlandse Jacques van der

Nathan (Notto) Notowicz

stuk over het Joodse verzet.

gehouden, er waren cursussen in moderne talen,

kar (1917•2008) hielp hij mensen ontvluchten uit de

Van de 140.000 Nederlandse en buitenlandse Joden

beroepscursussen. Vluchtelingen werden geholpen als

Schouwburg.

die Nederland bij de inval door de Duitsers telde,

zij verder wilden emigreren.

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

Max en Uschi Rubenstein in 1925 verhuisde de familie naar den Haag. Trudel

de kraamafdeling. In Westerbork kwam ze in contact

werd opgeleid als apothekersassistente, maar ze kon

met de Duitse Jood Werner Stertzenbach, die mensen

geen baan vinden omdat ze op sjabbat niet werkte. Ze

uit het kamp hielp ontvluchten. Hij zorgde ervoor

werd leerling-verpleegster in het Joodse ziekenhuis in

dat haar dossier werd vervalst zodat ze van de S van

uscHi LiT TmaNN Uschi Littmann (1921-2016) werd

Rotterdam. Daar leerde ze communistische collega's

‘strafgeval’ afkwam en als gemengd gehuwde werd

geboren in Berlijn. Haar ouders kwamen uit Galicië

kennen en in 1935 werd ze lid van de communistische

vrijgelaten. Ze ging meteen weer in het verzet.

(Polen) en vluchtten voor de Poolse pogroms naar

partij. Ze werd actief in het comité Hulp aan Spanje,

Theo van reemst overleefde het concentratiekamp

Duitsland. Ze werd orthodox opgevoerd, maar niet

dat was opgericht om de strijders tegen Franco in de

Dachau. Ze kregen een zoon en een dochter, allebei

streng orthodox. Haar moeder wilde beslist dat haar

Spaanse burgeroorlog (1936-1939) te steunen. Met

dove kinderen. Het huwelijk met Theo hield geen

kinderen zouden assimileren. Uschi was als kind al

zeven andere verpleegsters ging ze in 1937 naar Span-

stand. Trudel zorgde met liefde alleen voor haar beide

dwars en wilde toen ze een jaar of 14 was niet meer

je waar ze in verschillende ziekenhuizen werkte en in

gehandicapte kinderen. Haar dove oudste zoon leerde

naar de Joodse school. Ze was een leeskind - haar

het Holland Hospitaal haar man, de niet-Joodse arts

liplezen en kan zich zeer goed redden. Haar dochter is

vader was drukker –, interesseerde zich al heel jong

Theo van reemst, leerde kennen, een medevrijwilliger

jong gestorven...

voor politiek en was al in Berlijn actief in het verzet

en chef-arts van het Hollands Hospitaal in het dorp

tegen de Nazi’s.

Villanueva de la Jara.

HeNk vaN der TweeL /Louis kLeerekoper In

In november 1938 vluchtte ze met haar moeder en

In december 1938 werden de internationale brigades

1999 werd als hommage aan professor dr. Henk van

haar zusjes (haar vader was jong gestorven) na de

ontbonden en kwamen Theo en Trudel terug naar

der Tweel (1915-1997), hoogleraar in de medische fysi-

Kristallnacht naar Amsterdam, illegaal, zij vernietig-

Nederland. In 1939 trouwden zij en gingen in Vlaar-

ca aan de Universiteit van Amsterdam, een symposium

den hun Poolse paspoorten en kregen papieren als

dingen wonen toen Theo daar een artsenpraktijk kon

georganiseerd. De inhoud van de symposiumbundel

statenlozen.

beginnen.

weerspiegelt zijn veelzijdige belangstelling voor

uschi was ook in Tehuis oosteinde terechtgekomen.

Na hun terugkeer uit spanje kwam Trudel in contact

talloze onderwerpen ook buiten zijn vakgebied. Van

In de oorlog maakte zij deel uit van de verzetsgroep.

met vluchtelingen uit Nazi-Duitsland die vaak illegaal

der Tweel verzamelde prenten en tekeningen, was

In 1942 gingen leden van de groep illegale kranten

in Nederland verbleven. Zij zorgde voor huisvesting,

bijzonder geïnteresseerd in Amsterdam en zat in

verspreiden, en voedsel en vervalste persoonsbewij-

geld en valse papieren, en bracht ook levensmiddelen

talloze besturen, onder andere als voorzitter van het

zen verzorgen voor onderduikers. Uschi deed vooral

voor de ondergedoken vluchtelingen rond. Nog voor

KOG (Koninklijk Oudheidkundig Genootschap).

koerierswerk. In het najaar van1943 trouwde zij met

de Duitse inval zat ze dus eigenlijk al in het verzet.

Henk van der Tweel werd geboren als Louis kleereko-

Max Rubinstein. Samen doken ze in het najaar onder

Haar man Theo maakte deel uit van een groep die

per in een socialistisch diamantbewerkersgezin. Na de

en bleven bij het verzetswerk betrokken. Beiden over-

aanslagen voorbereidde.

hbs ging hij natuurkunde studeren aan de Universiteit

leefden de oorlog en bleven in Nederland wonen.

Toen haar na de oorlog eens werd gevraagd of dat niet

van Amsterdam. Hij was 25 jaar toen Duitse parachu-

riskant was als Joodse vrouw in het verzet, zei ze: ‘Ach,

tisten uit de lucht vielen en de oorlog begon. Van der

TrudeL vaN reemsT-de

je kunt maar één keer dood.’

Tweel behoorde tot de vele joden die actief verzet

VRIES Trudel van reemst

in november 1942 werden Trudel en haar man

pleegden. Hij was met name betrokken bij een van de

(1914-2007), communiste en

verraden en gearresteerd, verdacht van sabotage. Zij

belangrijkste verzetsactiviteiten: het vervalsen van

oud-Spanje-strijdster, sloot

werden naar de beruchte gevangenis, het Oranjehotel

identiteitspapieren. Uiteindelijk kreeg hij ook zelf een

zich ook aan bij de groep

in scheveningen gebracht. Trudel bleef bij het verhoor

echt persoonsbewijs met valse gegevens op naam van

Nederlandse Joden rond

volhouden dat ze van niets wist. Samen met nog een

Lodewijk Hendrik van der Tweel.

Tehuis oosteinde.

Joodse vrouw zaten ze met z'n vieren in een cel voor

Na de oorlog liep hij niet te koop met zijn verzets-

Zij werd geboren in1914 in Frankfurt am Main in een

één persoon. Op een avond gingen alle cellen op haar

verleden. kleerekoper/van der Tweel werd niet in de

traditioneel Joods gezin. Haar moeder kwam uit

gang open en werd er geschreeuwd: 'Juden raus.'

bestaande literatuur over de oorlog genoemd, niet

metz en haar vader, vertegenwoordiger in stoffen,

Trudel ging niet. ze zei: 'ik zal niet ontkennen dat ik

door Loe de Jong, niet door Presser, hij was nergens

uit Nederland. Ze wist al jong wat antisemitisme was.

vier Joodse grootouders heb, maar met de Neuren-

te vinden. Slechts een paar keer komt zijn naam in de

In Saarbrücken waar ze toen woonde, legde het kind

berger rassenwetten heb ik niets te maken. Ik ben een

literatuur over de oorlog voor...

dat op school naast haar zat een boek tussen hen in

verzetsvrouw.' Dat redde haar het leven.

Enkele gegevens kwamen uit interviews met mensen

‘zodat ze niet in aanraking kwam met dat Jodenkind’’.

Het transport dat toen vertrok ging via Westerbork di-

die in de oorlog met hem hadden gewerkt. De dochter

Ze werd er geslagen en met stenen bekogeld. Als ze

rect naar Auschwitz. De volgende dag werd ze alsnog,

van Henk van der Tweel, ging in haar ouderlijk huis op

huilend thuiskwam, zei haar moeder. ‘Daar moet je

begeleid door een Nederlandse politieagent, naar

zoek met het idee dat haar vader toch iets opgeschre-

trots op zijn.’

Westerbork gestuurd. Daar werd ze tewerkgesteld op

ven zou kunnen hebben. Dat bleek inderdaad het

auschwitz bulletin

JA N 2018

der. ‘Een verbetering van het procedé’, schrijft Van der

Links—Henk van der Tweel/

Tweel, ‘was het afschaven van de oorspronkelijke foto

Louis Kleerekoper

en het splitsen van de nieuwe, zodat er slechts een dunnere laag op komt.’ Henk van der Tweel werd al doende een meester-vervalser. Misschien niet in de laatste plaats omdat hij zo nauwkeurig te werk ging. Hij schrijft: ‘Een van de belangrijkste eigenschappen hierbij nodig is een onuitputtelijk geduld. Men moet zo consciëntieus zijn. zo duidelijk begrijpen dat het om mensenlevens gaat dat men een stempeltje wel tien twintig maal moet geval. Op de zolder vond zij twee blocnotes, één met

kunnen overmaken.’

aantekeningen over zijn jeugd en één met aantekeningen over de oorlog en zijn verzetsgroep. Het is geen

DE VRIJE GROEPEN In het najaar van 1944 werden

lopend verhaal; het zijn fragmenten met name over

de zogenaamde Vrije Groepen Amsterdam (VGA)

mensen, met wie hij nauw samenwerkte. Informatie

opgericht om de verzetswerkzaamheden van allerlei

genoeg om de verzetsactiviteiten van Henk van der

groepen en groepjes te coördineren. Over de VGA is

Leden van de verzetsgroep van Jan

Tweel en zijn groep te reconstrueren.

heel weinig gepubliceerd. Pas in 2013 werd door Loes

Hemelrijk bezig met vervalsings-

Henk van der Tweel was zijn ‘nom de guerre’. Na de

Gompes recht gedaan in de publicatie ’Fatsoenlijk

werkzaamheden

oorlog heeft hij die naam aangehouden en laten

land. Porgel en Porulan in het verzet’.

legaliseren...

Voor de historicus, die moeite doet om een beeld

in de zomer van 1942 leerde van der Tweel de

te krijgen van de dagelijkse gang van zaken van

chemicus Peter Roelofs (1949-2015) kennen bij een

Amsterdamse verzetsgroepen, betrokken bij verval-

gemeenschappelijke vriend Hans van Gogh.

singswerk, hulp aan onderduikers enzovoort, is het

van gogh was een studiegenoot van van der Tweel.

eenvoudig het spoor bijster te raken in de talloze

Het is niet onmogelijk dat zij samen zijn begonnen.

los-vaste verbanden. Deze groepen komen niet voor

Theun Lammertse herinnerde zich dat hij Henk van

in grote overzichtswerken zoals van De Jong. Veel

der Tweel medio 1942 ontmoette bij greet carval-

betrokkenen hebben niet geschreven en zij waren niet

ho-Kraassenberg (1905-1997), die met haar man Ies

op de televisie. Een enkele keer hebben ze, meestal

al voor de oorlog betrokken was bij hulp aan Duitse

over iemand anders, een interview afgegeven. Zo

emigranten.

iemand was ook Henk van der Tweel. zelfs in de aanzet

van der Tweel verzorgde pB's voor hun onderduikers

tot het schrijven van zijn oorlogsherinneringen heeft

en ook zijn vriendin en latere vrouw Lies Volker (1918-

hij het meestal over anderen.

2000), die hij tijdens zijn studie had leren kennen,

Henk van der Tweel was niet de enige die in het

kwam er veel om papieren te halen en te brengen.

openbaar niet sprak over zijn verzetsverleden. Joodse

Theun Lammertse kwam net van school en had een

en niet-Joodse verzetsmensen hadden vaak het gevoel

kamer bij Greet Carvalho.

dat ze niet genoeg hadden gedaan - zeker toen het

Om aan PB’s te komen werden deze aanvankelijk ge-

drama van de Shoah bekend werd.

stolen of men kreeg er een van een bevriende relatie.

maar toch. Henk van der Tweel: ‘ik denk dat het

De beroofde of de ‘verliezer’ gaf dat aan en kreeg dan

voor een land goed is als het zijn rustpunten in het

betrekkelijk gemakkelijk een nieuw pB. van der Tweel

verleden heeft en dat ook weet te waarderen. Want je

Carry van Lakerveld/Victor Levie, Ze doen ons niets;

schrijft in zijn aantekeningen dat zij in het begin de

hoeft je warempel niet te schamen, in ieder geval niet

Vervolging en deportatie van de joden in Nederland

meeste (gestolen) PB’s kochten voor circa 150 gulden.

voor de verzetsmensen, je moet je als Nederlander

1940-1945, ISBN 9789461052667, uitg. Boom, gebon-

Dan werd er een nieuwe pasfoto over de oude geplakt.

wel een beetje schamen voor wat er allemaal gebeurd

den, 260 blz, € 25,00.

een hele primitieve manier, want de foto werd dan

is, of misschien een beetje boeltje maar er zijn dus

De foto's bij dit artikel zijn afkomstig uit het boek.

dubbeldik en de vingerafdruk klopte niet. Maar de

mensen geweest en daar zijn die documenten voor, die

methodes werden in de loop van de tijd steeds verfijn-

hun leven hebben gegeven.’ —

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

ac t u eel

De Namenlijst tOt s ta n d kO M i n g data b a s e vO O r n at i O n a a l h O lO c au s t n a M e n M O n u M e n t

— d O O r WA LT E R VA N R O S S U M

Ruim 102.000 Joodse en 220 Sinti en

Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en

torisch Museum de databases naast elkaar

Roma slachtoffers van de Holocaust, die

Genocidestudies) en de ministeries van De-

gelegd en zijn ze de verschillen gaan onder-

geen eigen graf hebben, krijgen 73 jaar na

fensie en Buitenlandse Zaken. Tenslotte zijn

zoeken. Nog steeds bleken er overlevenden

de Tweede Wereldoorlog een eigen monu-

alle verzamelde gegevens, voor zover moge-

in te staan, soms ontbraken nog slachtof-

ment. In Amsterdam zal een monument

lijk, geverifieerd bij de diverse gemeentelijke

fers, en in veel gevallen liep de spelling van

verrijzen waarop alle namen van deze

bevolkingsregisters.

namen uiteen, of waren er verschillen in

Holocaustslachtoffers worden vermeld.

geboorte- of overlijdensdata.

De totstandkoming van de namenlijst die

JOODS MONUMENT Het Joods Monument

Uitgebreid speurwerk in archieven, zoals het

gebruikt wordt voor de namen op het mo-

gedenkt de meer dan 104.000 personen die

opzoeken van geboorte- en overlijdensaktes,

nument kent een lange geschiedenis. Er

in Nederland als Joden werden vervolgd en

heeft geresulteerd in een nieuwe database,

zijn verschillende bronnen: De Oorlogs-

de Holocaust niet overleefden. Sinds 2006

‘De Nationale Database Vervolgingsslachtof-

gravenstichting, Het Joods Monument

wordt de website beheerd door het Joods

fers (ndvs)’, die nu de basis is voor zowel het

(Joods Historisch Museum), Een Naam en

Historisch Museum. Iedereen heeft een

‘Joods Monument’ als voor ‘Een Naam en een

een Gezicht (Herinneringscentrum Kamp

eigen pagina, zo mogelijk voorzien van een

Gezicht’. Deze database wordt door de twee

Westenbork) en het Nationaal Holocaust

foto, en relaties met gezins- en familieleden.

instellingen gezamenlijk beheerd.

Namenmonument.

Door reacties van websitebezoekers en door

De database van de Oorlogsgravenstichting

het beschikbaar komen van nieuwe bronnen

en de database ndvs van Kamp Westerbork

GESCHIEDENIS Voor zowel ‘het Joods

zijn in de loop van de jaren veel gegevens

en het Joods Historisch Museum vormen

Monument’, ‘Een Naam en een Gezicht’ en

aangevuld en gecorrigeerd.

samen de basis voor de namen op het Natio-

het Namenmonument was de oorspronkelij-

naal Holocaust Namenmonument.

ke bron de ‘Gedenkboeken’ van de Oorlogs-

EEN NA AM EN EEN GEZICHT Herinne-

gravenstichting in Den Haag. Deze werden

ringscentrum Kamp Westerbork heeft een

HOLOCAUST NAMENMONUMENT Chelly

na de Tweede Wereldoorlog samengesteld

database, ‘Een Naam en een Gezicht’, met de

Overdijkink-Abram, secretaris van het Na-

ter herinnering aan de 125.000 Nederlandse

namen van vervolgden, Voor het aanvullen

menmonument, is naast Jacques Grishaver,

slachtoffers zonder aanwijsbare rustplaats.

van deze database werden onder meer trans-

voorzitter van het Nederlands Auschwitz

Het doel van de gedenkboeken is al die

portlijsten en de kaarten uit de Joodsche

Comité, het centrum bij de totstandkoming

slachtoffers op passende wijze te herdenken,

Raad Cartotheek gebruikt.

van de namendatabase voor het monument.

opdat zij naam voor naam in de herinnering

Doordat de informatie in ‘Een Naam en een

In zijn algemeenheid komen alle vragen,

blijven voortleven. Voor het verzamelen van

Gezicht’ en ‘het Joods Monument’ steeds

en dat zijn er best veel, per mail, post of

de personalia van de omgekomenen werd

werd aangevuld en gewijzigd, maar los van

telefoon bij het secretariaat binnen en

een beroep gedaan op verschillende instan-

elkaar, ontstonden er storende verschillen

beantwoord. Het gaat dan onder andere over

ties, zoals het Nederlandse Rode Kruis, het

tussen de twee databases.

de database op de website en over de adoptie

toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdo-

In de jaren 2013-2017 hebben Herinnerings-

van namen. Met regelmaat wordt er een

cumentatie (nu het niod, het Nederlands

centrum Kamp Westerbork en het Joods His-

nieuwsbrief gestuurd en staan er artikelen

auschwitz bulletin

Namenwand Nederlands paviljoen in Auschwitz

JA N 2018

Impressie Holocaust Namenmonument

in het Auschwitz Bulletin. Het secretariaat

mensen gestuurd. Na betaling duurt het

en het Joods Historisch Museum over de

bekijkt de Facebook-pagina’s en geeft regel-

ongeveer zes weken tot men het certificaat

overdracht van een kopie van De Nationale

matig reacties terug aan mensen.

ontvangt.

Database Vervolgingsslachtoffers. Kamp

DATABASE Er stonden, en misschien

Men kan ook een verhaal met betrekking op

nagekeken en waar nodig gecorrigeerd. De

staan er nog wel, fouten in de database op de

bijvoorbeeld de geadopteerde naam opstu-

gecorrigeerde versie ontvangt het Ausch-

website van het Namenmonument. Men kan

ren naar de webmaster van de site. Er wordt

witz Comité binnenkort. Dit is belangrijk

dan via een correctieformulier op de site de

dan bekeken of dit verhaal op onze website

omdat er begonnen moet worden de namen

fout doorgeven aan het Auschwitz Comité.

geplaatst kan worden.

met lasers op de reeds gebakken stenen aan

Westerbork heeft alle namen nogmaals

Het secretariaat zoekt dit dan uit via de Oor-

te brengen, iets wat zeker vier maanden in

logsgravenstichting, Kamp Westerbork, het

GEMEENTEN Het secretariaat heeft met

Joods Historisch Museum of spit zelf diverse

veel gemeenten contact over de vraag hoe-

stambomen na.

veel inwoners uit hun gemeenten zijn weg-

Tot slot willen wij langs deze weg het Joods Historisch

De mensen die een correctieformulier heb-

gevoerd en of zij de namen kunnen uitzoe-

Museum, Herinnerscentrum Kamp Westerbork en de

ben ingevuld krijgen vervolgens antwoord

ken en invoeren voor adoptie (adoptie van

Oorlogsgravenstichting bedanken voor hun medewer-

en de eventuele wijzigingen worden doorge-

een naam op een steen van het monument).

king bij het tot stand komen van de database met de

voerd in De Nationale Database Vervolgings-

De gemeenten krijgen dan de certificaten. Er

namen die zullen worden geplaatst op het Nationale

slachtoffers.

staan zes namen op een certificaat.

Holocaust Namenmonument.

beslag zal nemen.

Een voorbeeld. De laatste gemeente waar het NA AM ADOPTEREN Het gebeurt regelma-

secretariaat certificaten voor geregeld heeft

tig dat mensen, en dat zijn vooral oude(re)

was gemeente De Marne (een gemeente in

www.holocaustnamenmonument.nl

personen, niet weten wat ze moeten doen

Groningen en ontstaan na een herindeling).

www.namenmonument.nl

om een naam te adopteren. Vaak hebben ze

Hier moest het secretariaat, per gemeente

geen computer. Dan vraagt het secretariaat

die onder De Marne valt, totaal 215 namen

om hun persoonsgegevens en de te adop-

adopteren.

teren namen. Het secretariaat vult alles in op de adoptiepagina van de website. De

L A ATSTE LOODJES Momenteel is het

bevestiging met het rekeningnummer plus

Auschwitz Comité druk in gesprek met

kenmerknummer worden per post aan deze

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

auschwitz bulletin

ja argang 62 # 1

cO luM n

LI E FD E I N D E H E L

aw r a h a M M ei j er s

voor informatie over de optredens van Timo waarsenburg, stuurt u een mail naar awraham meijers

O u r n a l i s t/ h i s tO r i c u s Timo

reis duurt naar ons gevoel eeuwen. in werkelijk-

verdoezelen: ‘in de tweede helft van 1944 worden

Waarsenburg vertelt in theaters en

heid zijn het vier dagen. zonder eten, zonder

de resten van ons transport bij elkaar geveegd. We

onderwijsinstellingen het verhaal van

drinken’.

krijgen te horen dat we een herscholing moeten

Hans Beckman; militair, verzetsman

Eindstation Auschwitz:‘Van spoorwegpersoneel

ondergaan om ons nuttig te maken voor de totale

en voormalig Auschwitz-gevangene, die daar zijn

horen we dat er een lager in de buurt is. Op onze

kriegseinsatz. in werkelijkheid willen de duitsers

grote liefde vond - de joegoslavische noëmi trpin.

vraag of er gevangen worden vrijgelaten, krijgen

hun genocide verborgen houden. Kampen die te

Waarsenburg (45 jaar) presenteert een spannend

we een grinnikend antwoord: “ja, durch’s kamin”.

dicht bij het langzaam opschuivende front komen

liefdesverhaal dat niemand onberoerd laat. ik was

We kijken elkaar aan en kunnen niet bedenken wat

te liggen, worden ontruimd. De gevangenen

bij zijn optreden in het haagse theater pepijn. (de

'ie daarmee bedoelt…’

worden dieper polen, tsjechië of duitsland in

aangehaalde tekstregels komen uit zijn voor-

definitieve ontmenselijking: ‘iedereen krijgt een

gestuurd’.

dracht).

papiertje met een nummer dat we in het Duits en

noëmi en hans zijn verliefd. ze beloven elkaar na

Timo staat op het podium en zegt dat hij Hans

pools uit het hoofd moeten leren. van nu af aan

de oorlog te ontmoeten. Hans doet een huwelijks-

beckman heet, geboren in 1919 in pontianak –

is onze naam niet meer belangrijk, zo wordt ons

aanzoek.

Borneo. Hij vertelt over zijn leven in Nederland en

verteld’.

Het naziregime is verslagen. Vrede: ‘De tweede

studies aan de Koninklijke Militaire Academie en

chaos, uitputting: ‘Op onze eerste dag schrijven

dag van de bevrijding zie ik de eerste colonnes

Technische Hoogeschool van Delft.

we meteen ons eigen transport in. Van de 1250 die

duitse krijgsgevangenen richting Oosten ver-

Mei 1940, ons land wordt bij de oorlog betrokken:

uit compiègne zijn vertrokken, hebben er 1170 de

dwijnen. ik zou voldoening, overwinning moeten

‘De universiteit in Delft is ondertussen gesloten en

treinreis overleefd. Drie weken later zijn er van ons

voelen. Maar ik zie een haveloze, moedeloos voort

daarmee loop ik het risico om als dwangarbeider

transport nog maar 300 over. We blijken een goed

sjokkende stoet krijgsgevangen genomen Duitsers

te werk gesteld te worden in duitsland. ik besluit

transport te zijn!’

die in niets meer lijkt op het zelfverzekerde

daarom naar Engeland te vluchten, om me daar bij

untermenschen, slavenarbeid, gaskamers: ‘Om

Herrenvolk van de afgelopen jaren. Eigenlijk tegen

het leger aan te sluiten’.

in Auschwitz dood te gaan hoef je bijna niets te

mijn zin voel ik een groots medelijden opkomen’.

vluchten. niet engeland, maar zwitserland,

doen: de gemiddelde levensduur is drie weken.

terug naar nederland, terug naar joegoslavië,

arrestatie bij de zwitserse grens: ‘Mijn hart slaat

Wie niet direct naar de gaskamers wordt gestuurd,

hans’ frustrerende ervaring met nederlandse

over van schrik. controle. Op de brug staan twee

sterft van uitputting of mishandeling. En ook daar

autoriteiten: ‘Na twee weken komen we aan op

wachtposten.Omkeren kunnen we niet zonder

hoef je niet je best voor te doen’.

het station in Maastricht. Wat een deceptie. Waar

argwaan te wekken. Dus we stappen brutaal op

hans ‘ontmoet’ de 21-jarige noëmi trpin uit

we als kampoverlevenden in Frankrijk en belgië

de mannen af. Vragen of het dorpje aan de andere

ljubljana, waar ze rechten studeerde. zij is als

op elk station warm onthaald worden met eten

kant van de brug vaufrey is’.

zogenaamd politischer Häftling op een vrouwen-

en drinken, mogen we in Maastricht de trein niet

geïnterneerd in Frontstalag 122. willekeur, de

transport richting Auschwitz gezet: ‘Haar familie

eens uit’.

dood toe: ‘plots valt mijn oog op een zwartom-

komt oorspronkelijk uit gorizia in italië, maar is

het ‘ijzeren gordijn’ deelt ons werelddeel in twee-

lijnde kennisgeving. Onze vrienden zijn alle vier

daar vlak voor de oorlog vertrokken. Haar vader

en. noëmie kan niet naar nederland, beroepsmili-

ter dood veroordeeld wegens Feindbegünstiging!

heeft niet veel op met het italiaanse fascisme, en

tair Hans mag niet naar communistisch Joegosla-

Hulp aan de vijand. Het vonnis is zelfs al voltrok-

als sloveense minderheid voelt hij zich in het natio-

vië. in 1947 zijn ze met de handschoen getrouwd,

ken…’

nalistische italië bovendien gediscrimineerd’.

noëmi beckman komt naar nederland.

Op transport, honger, dorst: ‘we gaan per trein:

Op weg naar de gaskamer redt ze haar leven. ter-

Beestenwagens met een paar ventilatieroosters

wijl noëmi naar de gaskamers loopt, zegt een van

Timo rondt zijn fascinerende voordracht af: ‘Mijn

met prikkeldaad ervoor en een poepton. in elke

de begeleidende ss'-ers iets tegen haar in de trant

naam is luitenant-kolonel buiten dienst Hans Beck-

wagon worden 100 man gepropt. Waar de reis

van: ‘jullie joden’. noëmi reageert verbaasd en

man, ex-auschwitz-gevangene 45218. Overleden

heen gaat, krijgen we niet te horen’.

zegt: ‘Maar ik ben helemaal geen jood’. dan hoor je

op 13 februari 2011’.

Treinreis, hitte, dorst, honger: ‘Het is juli en bloed-

hier ook niet! Letterlijk op de drempel van de gas-

heet. Weer zoals je zou wensen in juli. Maar niet

kamer wordt ze als enige uit de groep getrokken.

Het is stil, heel stil, voordat het ontroerde publiek

onder deze omstandigheden. Als we stilstaan, wat

1944. de nazi’s worden op alle fronten verplet-

applaudisseert... —

soms uren het geval is, is de hitte ondragelijk. De

terd en nemen maatregelen om hun genocide te

email awraham.meijers@hetnet.nl

auschwitz bulletin

JA N 2018

bO ek en en zO R EC E NT V E R S C H E N E N

s a r a h b r e M er

de film is recent digitaal ge-

1980. De Tweede Wereldoorlog

film ademt muziek en is een

restaureerd en is nu te zien in

brengt de verhalen van de vier

ode aan het leven.

bioscopen in het hele land.

families bij elkaar. De muziek

claude lelouch’ portret van de

is wat de personages – werk-

belevenissen van vier muzikale

zaam in de jazz, het variété, de

uns et les autres, Film,184 minu-

families voor, tijdens en na de

klassieke muziek en het ballet

ten, Frankrijk 1981, digitaal ge-

Tweede Wereldoorlog maakte

– verbindt, ondanks de grote

restaureerd 2017. Cast: Geraldine

bij verschijning in 1981 grote

verschillen in levensloop.

Chaplin, Robert Hossein, James

indruk.

De liefde voor de muziek

Caan, Jacques Villeret, e.a

de film volgt vier muzikale

brengt alle personages bij

families met verschillende

elkaar in de wervelende finale,

nationaliteiten (Frans, duits,

met een door Maurice béjart

Russisch en Amerikaans) gedu-

gechoreografeerde opvoering

rende de periode van 1936 tot

van Maurice ravels boléro. de

Edith Eger wordt op haar

ze verhuist naar de verenigde

voor vrijheid kan kiezen.

zestiende uit het Hongaarse

staten en studeert psycholo-

Op de omslag staat de aanbe-

Kassa, samen met haar ouders

gie. pas op haar 90ste besluit

veling van Desmond Tutu: ‘De

en haar zus Magda, gedepor-

ze haar verhaal op papier te

Keuze is een geschenk aan de

teerd naar Auschwitz. Haar

zetten. Eerder kon niet.

mensheid.’

claude lelouch (regie). Les

ouders worden direct ver-

in De Keuze beschrijft Edith

moord, zij en haar zus worden

Eger haar oorlogsherinne-

edith eva eger. De Keuze—

in de rechterrij gezet. ’s avonds

ringen en verhalen uit haar

Leven in vrijheid, Uitgeverij

dwingt Mengele haar, als balle-

jarenlange praktijk. ze vertelt

A.W. Bruna, Amsterdam 2017,

rina, voor hem te dansen.

hoe ze haar cliënten helpt om

326 blz., isbn 9789400508408,

in mei 1945 wordt ze bevrijd,

zich uit hun eigen gedachten

€ 19,99

ze weegt dan nog maar 32 kilo.

te bevrijden, en hoe iedereen

"Men zou het als een zelf-

deel van mijn leven, en eigenlijk

het Duits, en omdat hij zelfs in

kwelling kunnen ervaren dat

ben ik daar zelfs nooit wegge-

het zwartste donker een klein

ik af en toe eens terugga naar

weest."

lichtje zag branden. Dit boek

Auschwitz-Birkenau, maar dat

tobias schiff, heeft de con-

is daarvan de ontroerende

is het niet. Daar is de asse, daar

centratiekampen van Hitler

getuigenis. Met voorwoord

is het graf van vader, moeder,

overleefd. niet één, maar een

van arnon grunberg, die schiff

zus en van een hondertal fami-

hele reeks. Als jongen van

plaatst in het rijtje van primo

lieleden. En, het is een soort

17 begon zijn tocht door de

levi en imre kertész.

bevrijding: ik ga terug naar een

kampen, op zijn 20ste kwam hij

plaats waar ik gewoond heb,

eruit. Dankzij z‘n jeugd, humor,

Tobias Schiff , Terug op de

als ik tenminste het woord "wo-

slimme kneepjes, branie, moed,

plaats die ik nooit heb verlaten.

nen" daarvoor mag gebruiken.

overlevingsdrang, een flinke

Uitg. Epo, Antwerpen, 216 blz.,

ik ga bewust terug, het is een

dosis geluk, zijn kennis van

isbn 9789462671041, € 19,90

hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl

ADRESSEN

020-6180256 / 06-26260528

g.italiaander@gmail.com

/GideonItaliaander0

gideonitaliaander.nl

Steun nu het

holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!

Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost

Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz ComitÃ©.

Auschwitz Bulletin, 2018, nr 01

Articles inside

Een Joods Politie Netwerk, is dat nodig?

Recent verschenen

generatie op

Een vergeten Joodse geschiedenis in Oost-Groningen

als makke schapen?

Liefde in de hel’ / Column

De Namenlijst

Holocaust-ontkenning