“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 63
|
NUMMER 4
|
D E C E M B E R 2 0 19
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
N O O I T M E E R AU S C H W I T Z L E Z I N G Interview met bondspresident Joachim Gauck
M O N U M E N T I N VO O R M A L I G W E R K K A M P Walter van Rossum bij onthulling in Kamp de Beetse
V R I J W I L L I G N A A R AU S C H W I T Z ? Roy van Gool over Salo Carlebach
’EEN PRINCIPIEEL CHRISTEN’ Awraham Meijers over een verbeten jodenjager
Steun het Nationaal Holocaust Namen monument. Juist nu DE FINANCIERING IS BIJNA ROND! E E N B I J D R AG E K A N A L VA N A F 3 E U R O
De Nooit Meer Auschwitz Lezing 2020 wordt gehouden door theoloog, politicus en voormalig bondspresident van Duitsland Joachim Gauck. Aan hem wordt tevens de Annetje Fels Kupferschmidt onderscheiding uitgereikt. De lezing zal in het Duits worden gehouden.
Nooit Meer Auschwitz Lezing 2020
plaats Koninklijk Instituut voor de
kaarten reserveren
De organiserende instellingen willen de
Tropen, Amsterdam
Aanmelden tot 15 januari 2020 via de web-
boodschap ‘Nooit Meer Auschwitz’ ook bij
datum Woensdag 22 januari 2020
site www.aanmelder.nl/nmalezing2020.
jongeren levend houden. U kunt dus ook uw
tijd 15:00 uur, zaal open vanaf 14:30
Er is slechts een beperkt aantal kaarten be-
kinderen en/of kleinkinderen inschrijven
Aansluitend is er tot 18.00 uur gelegenheid
schikbaar; kaarten op volgorde van aanmel-
voor de lezing. Voor de achtergronden van
om na te praten.
ding. U ontvangt uw toegangsbewijs met
de Nooit Meer Auschwitz Lezing en van de
QR-code per omgaande per e-mail.
spreker zie het interview met Joachim Gauck in dit nummer, blz. 6 t/m 9.
Omslag Joachim Gauck (foto J. Denzel-S. Kugler) Inzet Het Joods monument in Kamp de Beetse (foto André Dümmer)
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
3
INHOUD
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. Uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
De enig overgebleven barak in Kamp de Beetse
Cartoon ‘Droosjes over
gestolen Stolpersteine’ / 13 Willem Vleeschouwer geeft zijn visie
Column
‘Een principieel Christen’ / 22 Awraham Meijers over de onvermoeibare en meedogenloze jodenjager Johan Bronsema
Cultureel
Recent verschenen / 19 Nieuwe boeken gekozen door Sarah Bremer
Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Een vrijwillige deportatie / 10 Roy van
Gool over Salo Carlebach, de man die zich ‘vrijwillig’ naar Auschwitz liet deporteren Tentoonstellingen van Yad Vashem / 12 Scholen, synagogen, bibliotheken en andere instellingen kunnen zelf tentoonstellingen samenstellen Stand van zaken Holocaust Namenmonument / 13 Bouw is van start gegaan
Herdenken Nationale Holocaust Herden-
king 2020 / 4 Aankondiging herdenking en reserveren voor de lunchbijeenkomst Joods monument in Kamp de Beetse / 14 Walter van Rossum over de onthulling van het Joods monument op 3 oktober 2019
Interview ‘Vrijheid moet steeds weer bevoch-
ten worden’ / 6 Ellen Lock in gesprek met Joachim Gauck
INTEGR ALE LIVE TELE VISIE- UIT ZENDING VIA NOS
Nationale Holocaust Herdenking 2020 zondag 26 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m
Op 27 januari 2020 zal het 75 jaar geleden
bloemen bij het monument te leggen. Voor
men boeken over o.a. de Holocaust en herden-
zijn dat het concentratie- en vernietigings-
diegenen die slecht ter been zijn, zijn in het
ken in het algemeen kan aanschaffen.
kamp Auschwitz werd bevrijd. De VN heb-
Wertheimpark zitplaatsen aanwezig.
ben deze dag uitgeroepen tot Holocaust
PROGRAMMA SAMENGEVAT
Memorial Day. Deze dag staat symbool
Om kracht bij te zetten aan het belang van
10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de
voor het Herdenken en ter nagedachtenis
de doelstelling ‘Nooit Meer Auschwitz’ is een
hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdin-
van alle slachtoffers van de Holocaust.
grote opkomst, als een signaal tegen het opko-
gang aan de Amstelzijde
mend antisemitisme, van buitengewone be-
11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark
In Nederland wordt de bevrijding ieder jaar
tekenis. Dus is niet alleen uw deelname maar
11:30 Herdenking bij het Spiegel-
herdacht op de laatste zondag van de maand
ook die van uw kinderen, familie, vrienden en
monument ‘Nooit Meer Auschwitz’
januari. Het Nederlands Auschwitz Comité
kennissen, meer dan ooit van grote waarde.
12:15 Vertrek van bussen naar Hotel Casa (enkele reis)
organiseert op zondag 26 januari 2020 de Nationale Holocaust Herdenking bij het
LUNCHBIJEENKOMST
12:30 Zaal in Hotel Casa open
Spiegelmonument ‘Nooit Meer Auschwitz’
De lunchbijeenkomst vindt na de herdenking
13:15 Begin lunchbijeenkomst
in het Wertheimpark te Amsterdam, gevolgd
plaats in Hotel Casa in Amsterdam. Deelne-
diverse sprekers
door een lunchbijeenkomst in Hotel Casa in
mers kunnen gebruik maken van het gratis
15:30 Einde lunchbijeenkomst
Amsterdam.
busvervoer van het Wertheimpark naar Hotel Casa.
live televisie-uitzending
HERDENKING
De zaal in Hotel Casa gaat om 12.30 uur open.
De Nationale Holocaust Herdenking 2020 zal
Vanaf 10:00 uur bent u welkom in het Stad-
De lunchbijeenkomst begint om 13.15 uur.
weer door de nos integraal worden uitgezon-
huis van Amsterdam, ingang Amstel. Om
Evenals voorgaande jaren zijn wij genood-
den op tv.
11:00 uur vertrekt vanaf het Stadhuis de Stille
zaakt u voor de lunch een bijdrage in de
Tocht naar het Wertheimpark. De herden-
kosten te vragen van €17,50. De wijze van
king begint om 11:30 uur met toespraken
bestellen vindt u onder deze aankondiging.
waarna het Jizkor en Kaddisj worden uit-
De lunchbijeenkomst heeft altijd een infor-
gesproken. Hierna is er gelegenheid voor
meel karakter en is bestemd voor iedereen!
organisaties en particulieren hun kransen en
Standaard is de boekentafel aanwezig, waar
R E S E RV E R E N LU N C H B I J E E N KO M S T
Voor het reserveren van plaatsen voor de lunchbijeen-
Wij verzoeken u het totaalbedrag, gelijktijdig met het
komst verzoeken wij u de in dit blad opgenomen kaart
opsturen van de kaart, over te maken op rekening:
vóór 15 januari 2020 op te sturen naar:
NL53 ABNA 0414646282 tnv Nederlands Auschwitz Comité,
Nederlands Auschwitz Comité
Amsterdam (graag alleen deze rekening gebruiken), onder
Postbus 74131
duidelijke vermelding van uw naam en het aantal lunches.
1070 BC Amsterdam Opgave per email is ook mogelijk: info@auschwitz.nl
Kaarten kunnen wij pas versturen na ontvangst van uw betaling.
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
D EC 2019
|
5
VO O RWOO R D
AUSCHWITZ BULLETIN
redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeldredactie] Yoka Verduin [correctie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl
I
n dit laatste nummer van 2019
richt. Dit was voor Roy van Gool, redacteur
uiteraard aandacht voor de Nooit Meer
bij RTV Drenthe, aanleiding te schrijven
Auschwitz Lezing die traditiegetrouw
over Salo Carlebach.
jaarlijks gehouden wordt eind van de
NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
maand januari. De komende editie zal de
Walter van Rossum, die al eerder schreef over
secretariaat Postbus 74131,
voormalig bondspresident van de republiek
de Joodse werkkampen in Groningen, was
1070 bc Amsterdam
Duitsland de lezing uitspreken. Bij die gele-
aanwezig bij de onthulling van het herden-
tel: 020 672 33 88
genheid wordt hem ook de Auschwitz Award
kingsmonument voor de Joodse mannen die
email info@auschwitz.nl
uitgereikt: de Annetje Fels Kupferschmidt
daar te werk waren gesteld, voor ze via Wes-
www.auschwitz.nl
onderscheiding.
terbork werden afgevoerd naar Auschwitz.
email financien@auschwitz.nl
In aanloop hiervan had Ellen Lock een
In dit nummer ook ruime aandacht voor
bank iban: nl53 abna 0414646282
interview met Joachim Gauck. Daarin gaat
boekuitgaven van recente datum, in Sarah
bic: abnanl2a
hij bijvoorbeeld in op het belang van ‘tole-
Bremers vaste rubriek Recent verschenen,
rantie’, dat ook het onderwerp is van zijn
waarin elke keer drie uitgaven worden aan-
laatst verschenen boek. ‘Tolerantie helpt te
gestipt.
financiële administratie
abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
voorkomen dat er al te snel kampen worden gevormd, waarbij groepen zich van elkaar
Awraham Meijers schrijft in zijn column
afsluiten en elkaar alleen nog vijandig tege-
over jodenjager Johan Bronsema, een poli-
moet treden’, aldus Gauck.
tieagent die nog klant moet zijn geweest van Awrahams grootvader in Doesburg.
‘Al heel jong kan een kind leren aanvoelen wat onrecht en geweld is, wat menselijkheid
Ook aandacht voor de ontwikkelingen rond-
het auschwitz bulletin is een uitgave van
betekent. Dit kunnen verhalen bewerkstelligen.’
om het Holocaust Namenmonument. Na
het nederlands auschwitz comité
Om aan deze woorden van de begin dit jaar
jaren en jaren kunnen we eindelijk melden
overleden pedagoog dr. Ido Abram inhoud te
dat de bouw ervan onlangs is gestart. Wat
De activiteiten van het Nederlands
geven, is bij het afscheid van Dirk Mulder als
ons betreft is dit prachtig nieuws!
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
directeur van Herinneringscentrum Kamp
gemaakt door het vfonds
Westerbork het Leo Salo Leo–Fonds opge-
— Fedde Schouten
In dIt nUMMer de opgavek a art voor DE NATIONALE HOLOC AUST HERDENKING 2020 EN RESERVEREN TOEGANG VOOR DE nooit Meer Auschwitz- lezing 2020
6
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
n oo I t M eer aUs c h wI t z L e zI n g 2020
‘Vrijheid moet steeds weer bevochten worden’ In gesprek Met JOACHIM GAUCK
— DOOR ELLEN LOCK
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
7
I N T ERV I E W B o n d s p r e s I d e n t va n d U I t s L a n d ( 2012-2017 ) J oac h I M g aU c k ov e r to L e r a n t I e
Joachim Gauck zal op 22 januari 2020 de ‘Nooit meer Auschwitz’ Lezing
Heeft uw vader na zijn terugkeer in 1955 ooit met u over zijn
houden. Het volgende interview is met hem gehouden naar aanleiding van
tijd in Russische gevangenschap gesproken? Mijn vader heeft
zijn recent verschenen boek ‘Toleranz: einfach schwer’ (2019). Hij pleit in
nooit geheimzinnig gedaan over wat hem is overkomen. Over zijn
zijn boek voor meer tolerantie, waardoor vrijheid zich kan ontplooien en
internering heeft hij gedichten geschreven, die hij na zijn terugkeer
verschillende meningen geaccepteerd zouden kunnen worden in onze Euro-
in 1955 aan ons voordroeg - en over het onrecht dat hem is aangedaan
pese democratieën. Als voormalige DDR-burger weet hij wat het betekent
heeft hij niet gezwegen.
om in een totalitaire staat te leven. Gauck verduidelijkt de betekenis van vrijheid en tolerantie en zet tegelijkertijd uiteen hoe belangrijk het is om
Welke invloed had het lot van uw vader destijds op de keuzes in
degenen te bestrijden die intolerant zijn en de democratische rechten en
uw leven? Door het lot van mijn vader zijn mijn broer, zussen en ik
waarden proberen te ondermijnen.
eerder dan gebruikelijk politiek bewust geworden. Het staatssocialisme manifesteerde zich al vroeg als georganiseerd onrecht. Om die
Waarom vindt u het zo belangrijk om een debat over tolerantie
reden schaarde ons gezin zich onder degenen die zich van het regime
op gang te brengen? En waarom is tolerantie ‘gewoon moeilijk‘?
distantieerden. Wij weigerden lid te worden van staatsorganisaties
De democratie als ruimte waarin pluriformiteit en verschil geac-
die in het leven waren geroepen voor kinderen en jongeren. Vervol-
cepteerd worden, geeft ook rechten aan degenen wier denkbeelden,
gens traden wij als volwassenen natuurlijk niet toe tot de regerende
ideologieën of religies door grote delen van de maatschappij als be-
staatspartij. Een dergelijke houding was niet bevorderlijk voor je
vreemdend of zelfs verkeerd worden ervaren. Het is vaak een enorme
carrière in de DDR.
opgave om dit te moeten verdragen. Wie tolerantie ontwikkelt, laat zien dat hij de vrijheid heeft om zelfstandig beslissingen te nemen.
Hoe was de overgang van de DDR naar het herenigde Duitsland
Het hoeft niet per se zo te zijn dat hij in moeilijk hanteerbare situa-
voor u? Ikzelf was al enigszins vertrouwd met het Westen. Voor de
ties altijd vlucht of zich agressief afwerend opstelt; hij is er niet toe
bouw van de Muur in 1961 was ik er vaak geweest. Later was het via
veroordeeld om iedereen die zijn mening niet deelt en die niet aan
radio en televisie uit het Westen mogelijk om ten minste een geeste-
zijn zijde staat als vijand te beschouwen. Hij kan leren het ‘andere’ te
lijke verbinding tot stand te brengen. Maar veel van mijn Oost-Duit-
verdragen en er mee om te gaan. Tolerantie helpt te voorkomen dat er
se landgenoten stelden zich het leven in vrijheid als volkomen
al te snel kampen worden gevormd, waarbij groepen zich van elkaar
zorgeloos voor. Zij hadden zich er geestelijk niet op voorbereid dat
afsluiten en elkaar alleen nog vijandig tegemoet treden.
na de door hen geëiste snelle hereniging de meeste staatsbedrijven failliet zouden gaan en zijzelf werkloos zouden worden. Op de korte
In 1951 werd uw vader door het Sovjetregime geïnterneerd in
periode van eerste euforie volgde een fase van ontnuchtering en
een Goelag in Siberië. Had uw familie contact met uw vader
teleurstelling.
tijdens zijn gevangenschap? Mijn vader werd samen met andere
onschuldige mensen gearresteerd en in een geheime procedure door
Nadat u vijftig jaar van uw leven in de DDR had doorgebracht,
een Sovjet-Russisch militair tribunaal tot tweemaal vijfentwintig
bent u aan het einde van uw politieke carrière bondspresident
jaar dwangarbeid veroordeeld en vervolgens naar Siberië gedepor-
van een verenigd Duitsland geworden. Wat heeft u in dit ambt
teerd. In deze gevallen van stalinistische terreur werden de families
het meest gewaardeerd? Het mooiste voor mij was het feit dat ik
niet op de hoogte gesteld van wat er met degenen die waren ‘opge-
president van een vredig en echt democratisch land mocht zijn, waar
haald’ was gebeurd. Tweeëneenhalf jaar lang wisten wij niet of onze
de rechtsstaat gewaarborgd was. Mijn land was fundamenteel anders
vader nog leefde of dood was en ook niet waar hij eventueel kon zijn.
dan het Duitsland van mijn vader en grootvaders en anders dan de
Pas na Stalins dood werd mijn moeder mondeling geïnformeerd dat
dictatuur, waarin ik vijf decennia had geleefd. Het meest waardeer-
hij nog leefde en door de Sovjets was veroordeeld.
de ik dat er - met name in het Westen - zo’n levendige en pluriforme burgermaatschappij bestaat. Het land is doortrokken van netwerken
8
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
v e r v o Lg va n pa g . 7
van actieve, vrijwillig opererende mannen en vrouwen. Als bonds–
geboortegrond waar zij zich geworteld voelen en hun nationale en
president vond ik het heel belangrijk om het zelfvertrouwen van
culturele verworvenheden moeten opgeven.
de mensen te versterken en Duitsland eraan te herinneren dat het zoveel mogelijk ook internationaal zijn verantwoordelijkheid moet
Hoe kunt u een dialoog voeren met diep conservatieve mensen
nemen.
die niet naar andere meningen luisteren en die geen deel willen uitmaken van een moderne maatschappij? In een open demo-
Er is sprake van een groeiende kloof tussen conservatieve
cratische maatschappij zal er altijd over meningen worden getwist.
krachten die graag alles bij het oude willen laten in de sa-
Kortzichtige mensen en groepen zijn er in alle politieke kampen.
menleving en progressieve krachten zoals voorstanders van
Daarnaast zijn er in alle milieus mensen die open staan voor argu-
globalisering en vernieuwing. Hoe kunnen onze politici bruggen
menten. Aanhangers van linkse, rechtse of andere dogma’s neigen
bouwen om de kloof tussen deze verschillende levenswijzen en
tot minachting van het debat en van een discussiecultuur, zij vaardi-
overtuigingen te dichten? Dit fenomeen is in de westerse landen
gen liever decreten uit. Het is een verworvenheid van de Verlichting
en in de Verenigde Staten de laatste jaren zeer sterk waargenomen
om te erkennen dat mensen de rede kunnen gebruiken en dat zij zich
en besproken. Ik heb in mijn boek Toleranz – einfach schwer (Tolerantie
kunnen openstellen voor redelijke argumenten. Daarom moet er
- gewoon moeilijk) mijn zienswijze hierover gegeven. Alleen als wij
vasthoudend worden gezocht naar degenen met wie men in gesprek
een breder tolerantiebegrip accepteren en de politieke, culturele en
en in debat kan gaan. Vrijheid moet steeds weer bevochten worden.
religieuze pluriformiteit niet voortdurend als een gevaar typeren,
Als er aan de andere kant pure intolerantie wordt gepraktiseerd, zal
zullen wij een toekomst hebben als open maatschappij die verschil-
ook de meest tolerante mens met intolerantie moeten antwoorden.
len toelaat. Hierbij moet niet ieder verschil geaccepteerd worden;
Tolerante mensen verdedigen zich, daarom strijden zij serieus, maar
sommige houdingen en doctrines moeten zelfs bestreden worden.
in het bewustzijn dat bij het verdedigen van de democratie in laatste
Maar ook zo’n strijd kan nog in het kader van de tolerantie worden
instantie ook eigen intolerantie hoort.
gevoerd - als strijdbare tolerantie. Pas als de ander uit haat handelt, de wet overtreedt, mensen veracht, is duidelijke intolerantie
Als beheerder van de Stasi-archieven van 1990-2000 weet u hoe
legitiem.
ver de Oost-Duitse geheime politie is gegaan qua overheidscontrole. Moderne technologie is enerzijds noodzakelijk voor
Zelfs in de meest welvarende en voorbeeldige democratieën
de bescherming van onze vrijheid, ze kan zich anderzijds ook
in Europa hebben conservatieve partijen toch ook in de laatste
ontwikkelen tot een ‘gedachtenpolitie’. Wanneer wordt hier
tien jaar aan invloed gewonnen. Hoe verklaart u deze ontwikke-
de grens overschreden? Wie de waardigheid, de autonomie en de
ling? Sociale problemen vormen duidelijk niet de oorzaak. Juist in
mensenrechten minacht, zal op iedere denkbare manier zijn macht
voorbeeldige democratieën als de Scandinavische landen, Zwitser-
willen veilig stellen. Daarom bieden de nieuwe technologische
land en Nederland zijn dergelijke partijen succesvol. Het zijn cultu-
middelen ongekende mogelijkheden aan despoten en dictators. De
rele factoren die tot deze ontwikkeling hebben geleid. Volgens recent
ontwikkeling in China, waar naar een allesomvattende controle van
wetenschappelijk onderzoek is in Europa circa 33 procent van de
de bevolking wordt gestreefd, is een reden tot grote zorg en laat zien
bevolking (in de Verenigde Staten 44 procent) in wezen conservatief
waar dit proces toe kan leiden.
georiënteerd. Het zijn mensen die sceptisch staan tegenover iedere grote verandering, die veiligheid belangrijker vinden dan vrijheid,
De ‘Nooit meer Auschwitz’ Lezing vindt kort voor 27 januari
die een krachtige leiding waarderen en kritisch staan tegenover de
plaats, de herdenkingsdag van de bevrijding van Auschwitz
door technologie vormgegeven moderne wereld. De moderne tijd
door het Rode Leger. Wat zijn uw gedachten bij deze herden-
ervaren zij als bedreigend. Deze houding is niet meteen kwalijk of
kingsdag? Wij gedenken gezamenlijk de misdrijven, de schuld en
slecht. Er kan een positief, op behoud van waarden gericht engage-
dat men zich onttrokken heeft aan het afleggen van rekenschap, niet
ment uit voortkomen – maar het kan ook leiden tot negatief, anti-
alleen maar omdat we met het verleden verbonden willen blijven.
democratisch-reactionair gedachtegoed. Populisten maken gebruik
Wij zijn niet verslaafd aan het verleden, maar wij zien aan verkeerd
van de vrees die deze bevolkingsgroep ervaart voor het verlies van
geleefde levens hoe belangrijk het is voor het heden en de toekomst
de eigen cultuur en hiermee winnen zij aan politieke invloed. Hun
om de waardigheid en de rechten van àlle mensen te verdedigen.
succes zal minder worden als de progressieve bevolkingsgroepen zodanig vorm geven aan de vooruitgang, globalisering en moderni-
In 2012 nodigde onze Koningin Beatrix voor het eerst een
sering dat de conservatieve groepen niet hoeven te vrezen dat zij de
Duitse bondspresident uit om op Bevrijdingsdag de Nationale
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
9
Bevrijdings-toespraak te houden. Welke herinneringen heeft u hieraan? Het was een grootmoedige, prachtige uitnodiging
die ik van Koningin Beatrix ontving; een geschenk aan mij en aan Duitsland, aan dít Duitsland. Ik werd met veel warmte ontvangen. Als vriend van de vrijheid mocht ik een vrijheidsfeest vieren met degenen die waren bevrijd - wat een mooie Europese dag! En wat onvergetelijk was: hoe vriendelijk en warm ik werd ontvangen, zelfs door overlevenden die in Duitse concentratiekampen waren mishandeld. U heeft een pleidooi gehouden voor medeleven met vluchtelingen, maar u heeft ook gezegd: ‘Ons hart is groot, maar onze mogelijkheden zijn eindig.’ Wat betekent ‘eindig‘ hier?
Daar moet in iedere maatschappij open over onderhandeld worden. Iedereen weet dat Europa niet de eindbestemming van alle vervolgden en armen van de wereld kan zijn. Maar menslievende mensen zullen altijd willen helpen. De hulpvaardige, de overbevreesde en de hardvochtige mensen bevolken gezamenlijk onze maatschappijen. Humane politiek kan alleen vorm krijgen wanneer er meerderheden in de landen zijn die dat ook willen. Het is duidelijk dat wij in Europa niet aan het einde van onze mogelijkheden zijn aanbeland. Maar het is ook duidelijk dat er over de aard en de omvang van migratie en instroom gesproken en besloten moet worden.
De vroegere evangelisch-lutherse predikant Joachim Gauck (1940) werd als anticommunistische burgerrechtenactivist in
Wat geeft u hoop voor de toekomst van Europa met betrekking
de DDR bekend. Tijdens de ‘vreedzame revolutie’, die in 1989
tot immigratie, tolerantie en de universele geldigheid van men-
in de DDR plaatsvond, was Gauck medeoprichter van de
senrechten? Ik bekijk de huidige ontwikkeling zeker met bezorgd-
burgerbeweging Neues Forum, een oppositiebeweging die
heid. Aan de andere kant heb ik gedurende mijn leven de ondergang
bijdroeg tot de nederlaag van de Sozialistische Einheitspartei
van bijzonder machtige dictaturen gezien. Men moet erin geloven
Deutschlands.
dat ‘het betere’ ook werkelijkheid kan worden. De geschiedenis van de democratie toont aan dat het mogelijk is om dicht bij waarhe-
Na de Wende en de daarop volgende hereniging van Duits-
den te komen, compromissen te vinden en zichtbare vooruitgang
land in 1990 werd Joachim Gauck door de Volkskammer
te boeken – dankzij tolerantie. Iedere bewuste democraat die dit
gekozen tot lid van de Bondsdag namens de partij Bündnis
speelveld van mogelijkheden wil beschermen, moet echter, als hij
90/Die Grünen. Een dag later werd hij gekozen tot eerste
met overtuiging ja zegt tegen tolerantie, tegelijkertijd vastbesloten
bondsvertegenwoordiger die speciaal belast was met het
ja zeggen tegen intolerantie, namelijk wanneer vrijheid en tolerantie
beheer en onderzoek van de Stasi-archieven; een opdracht
gevaar lopen en vernietigd dreigen te worden. Tolerant zijn en verde-
die Gauck van 1990 tot 2000 uitvoerde. In dit ambt verwierf
digen horen bij elkaar. Wij willen het juiste verdedigen, de zekerheid
hij erkenning als ‘Stasi-jager‘ en ‘onvermoeibare voorvechter
dat het waard is om te verdedigen wat alle mensen in gelijke mate
van de democratie’, omdat hij de misdaden van de Oost-Duit-
toekomt: menselijke waardigheid, lichamelijke en geestelijke inte-
se geheime politie openbaarde.
griteit, vrijheid en recht. Het zal altijd weer lonend zijn om daarvoor te strijden met verantwoordelijkheidsgevoel, met moed en – mét
van 2012 tot 2017 was hij bondspresident. naar aanleiding
strijdbare tolerantie. —
van zijn zeventigste verjaardag beschreef bondskanselier angela Merkel hem als een ‘ware docent van de democratie’ en als een ‘advocaat voor vrijheid, democratie en de rechtsstaat’. In zijn in 2012 verschenen boek Vrijheid: Een Pleidooi
foto's J. Denzel-S. Kugler
roept Gauck ertoe op, vrijheid en mensenrechten over de hele wereld te verdedigen.
10
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
de Man dIe zIch ‘vrIJwILLIg’ NAAR AUschwItz LIet deporteren OV ER S A LO C A R L E BAC H — d o o r R OY VA N G O O L
Zou Salo Carlebach hebben geweten wat
Westerbork vertelt ze dat Salo erg muzikaal
hem te wachten stond, toen hij vrijwillig
was en goed met kinderen overweg kon.
gedeporteerd werd naar Auschwitz? De leraar stapte op het laatste moment op
Maar dan, in de nacht van 9 op 10 novem-
de allereerste trein, die vanuit Kamp
ber 1938, worden Joden aangevallen, Joodse
Westerbork naar het Oosten werd
winkels worden vernield en synagogen in
gestuurd. Hij wilde de weeskinderen uit
brand gestoken. De nacht die bekend komt
het kamp niet alleen laten. De liefdevol-
te staan als de Kristallnacht. Salo besluit
le daad betekende z'n doodvonnis.
Duitsland te ontvluchten. "Je hoeft je geen zorgen te maken, ik zit in Holland", zegt hij
Siegfried Salomon Carlebach wordt op 10
tegen Edith. Zij vlucht naar Engeland, maar
november 1919 in Leipzig geboren, precies
ontmoet Salo nog in Nederland. Ze verloven
honderd jaar geleden. In de familie Carle-
zich. "Wat er ook zou gebeuren, we zouden
bach stikt het van de Salo's, dus de kleinste
op elkaar wachten", vertelde Edith in 2004.
Salo krijgt al gauw de bijnaam Bobbel. LESGEVEN IN K AMP WESTERBORK
Als kind heeft hij een zwakke gezondheid
Een jaar later is het oorlog, wanneer na-
en hij krijgt daarom thuis onderwijs. Zijn
zi-Duitsland buurland Polen binnenvalt. Ne-
ouders dachten namelijk dat hij lichamelijk
derland wordt op 10 mei 1940 bezet. Tijdens
niet sterk genoeg was om naar school te
de oorlog schrijven de twee geliefden elkaar
leo sAlo leo - fonds
gaan. Rond z'n tiende gaat hij pas voor het
nog brieven. Ondertussen werkt Salo als
In juni van dit jaar richtte Herinne-
eerst naar een echte school. Daar blinkt de
onderwijzer in Kamp Westerbork, dat op dat
ringscentrum Kamp Westerbork
leergierige Salo uit. Het is dan geen ook geen
moment nog een vluchtelingenkamp is. Salo
een speciaal fonds op, om jonge
verrassing dat hij uiteindelijk zelf leraar
heeft dat baantje te danken aan de Joodse
kinderen kennis bij te brengen
wordt.
Raad. "Salo was de eerste die in het kamp Joodse lessen gaf", vertelt Guido Abuys van
over de Holocaust. Het Leo Salo Leo-fonds is genoemd naar Leo
KRISTALLNACHT EN DE VLUCHT NA AR
het Herinneringscentrum. "Omdat hij door
Blumensohn, Salo Carlebach en Leo
NEDERL AND Halverwege de jaren 30
de Joodse Raad werd 'uitgezonden', mocht
Meijer, die alle drie in kamp wester-
vertrekt Salo naar Hamburg. Hij gaat regel-
hij vrij op en neer reizen tussen het kamp en
bork verbleven.
matig naar een Joods-orthodoxe jeugdbe-
Amsterdam."
weging. Daar leert hij Edith Cahn kennen. Blumensohn overleefde de oorlog
Ze is erg onder de indruk van hem. In een
De Joodse lessen die hij geeft zijn volgens
als enige. Hij verbleef tegelijk met
interview uit 2004 met conservator Guido
Abuys buiten schooltijd. "Die lessen moeten
carlebach in het kamp. Leo Meijer
Abuys van Herinneringscentrum Kamp
gegeven zijn in de vrije tijd van de kinderen
werd op 9-jarige leeftijd in Auschwitz vermoord.
AUSCHWITZ BULLETIN
in het kamp", weet hij. Behalve de lessen,
beschouwd, meldden zich soms vrijwillig
maakt Salo ook graag muziek met kinderen.
aan om bij hun ouders te blijven. Maar mis-
Zo wordt er veel gezongen en speelt hij viool.
schien is het vanuit het kamp ook gevraagd,
Salo lijkt populair te zijn. Na de oorlog duikt
dat weten we niet zeker. Maar het idee is dat
er namelijk ook een poëzie-album op van
dat vrijwillig gebeurde."
een van de jonge kampbewoonsters. Sprich
D EC 2019
|
11
Salo Carlebach (met baard) met andere onderwijzers en kinderen in Westerbork (foto: Herinneringscentrum Kamp Westerbork)
wenig, tue viel, schrijft hij. VOORPORTA AL VAN DE HEL Maar dan
foto linkerpagina: collectie Yad Vashem
verandert de aard van Kamp Westerbork. Het wordt een zogeheten durchgangslager. Westerbork wordt een tussenstation voor de vele Joden, Sinti en Roma, die uiteindelijk naar de concentratiekampen in Oost-Europa worden gestuurd. Het Drentse kamp is het
'KINDEREN HADDEN GEEN SCHIJN VAN
voorportaal van de hel.
K ANS' De reis van Salo en z'n weeskinderen
naar Auschwitz duurt zo'n twee dagen. Het Op 15 juli 1942 vertrekt het eerste transport
zijn de laatste momenten die ze samen door-
naar Auschwitz. "Een soort commissie
brengen. Direct na aankomst in Auschwitz
bepaalde wie in het kamp mocht blijven.
worden de gevangenen geselecteerd: de ene
Kampgevangenen die een belangrijke rol
groep gaat het kamp in, de andere groep gaat
hadden, mochten blijven. Alles wat niet rele-
rechtstreeks naar de gaskamers. De wees-
vant werd bevonden, ging weg."
kinderen horen bij die laatste groep. "Op die leeftijd had je daar geen schijn van kans",
SALO MELDT ZICH VRIJWILLIG A AN
legt Abuys uit. "Salo heeft de kinderen dus
Van tevoren werd een quotum opgesteld.
'in de steek' moeten laten. Die werden me-
Een specifiek aantal gevangenen moest op
teen vergast."
transport naar Auschwitz. "Het getal was heilig", vertelt Abuys. "En dan worden er
25 AUGUSTUS 1942 Volgens Abuys
ook nog eens ruim vijftig weeskinderen op-
was het onmogelijk dat Salo het lang zou
geroepen." Kamp Westerbork had namelijk
volhouden in het concentratiekamp. "Zijn
ook een weeshuis. "Ik denk dat Salo deze
gezondheid liet al te wensen over. Hij had
kinderen ook les had gegeven, anders was hij
bijvoorbeeld maar één nier. Bovendien was
niet zo bij hen betrokken geweest."
hij geen man voor fysiek werk. Salo was een intellectueel en een pedagoog."
De gedachte dat de weeskinderen alleen worden gedeporteerd, kan Salo niet verdragen.
Een paar weken houdt hij het er nog vol.
Hij besluit zich op het laatste moment vrij-
Maar op 25 augustus 1942 overlijdt Salo
willig aan te melden voor het transport naar
Carlebach, op 22-jarige leeftijd.
het Oosten. "Je meldt je dan gewoon aan, heel simpel", zegt de conservator. Volgens hem gebeurde dat vaker, vooral bij gezin-
dI t a rt I k eL v er s c h een eer der o p de
nen. "Kinderen, die als volwassenen werd
W EBS I T E VA N RT V DR EN T H E
12
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
Tentoonstellingen van Yad Vashem V O O R S C H O L E N , S Y N AG O G E N , B I B L I OT H E K E N E N A N D E R E I N S T E LLINGEN
Yad Vashem biedt de mogelijkheid tentoonstellingen van museumkwaliteit samen te stellen in het kader van de Internationale Holocaustherdenking (27 januari 2020). DIVERSE THEMA'S
Er zijn zeven thematisch ingerichte tentoonstellingen beschikbaar. De ready2print-tentoonstelling "Auschwitz - A place on earth: the auschwitz Album" bijvoorbeeld toont de
It humanly possible?", "spots
instructies voor afdrukken en
zeer geschikt voor gebruik in
enige bekende, visuele docu-
of Light: To be a Woman in the
installatie. De ready2print-for-
scholen, synagogen, kerken,
mentatie van de aankomst van
Holocaust", "Stars Without a
mule maakt een eenvoudige,
universiteiten, bibliotheken en
een transport van Joden naar
Heaven: Children in the Ho-
snelle en betaalbare productie
gemeenschapscentra.
auschwitz-Birkenau. 27 januari
locaust" en "Art in the Holo-
van de tentoonstelling moge-
2020 is 75 jaar na de bevrijding
caust".
lijk bij een plaatselijke drukke-
Voor meer informatie gaat
rij of digitale printer.
u naar de website van Yad
van het beruchte vernietigingskamp.
De ready2print-tentoonstel-
Vashem. U kunt ook gebruik-
lingen worden geleverd als
De tentoonstellingen zijn
maken van deze link:
Andere tentoonstellingen zijn
digitale bestanden met een
beschikbaar in vele talen,
bit.ly/2D4tNlh
onder meer "Shoah: How Was
hoge resolutie, samen met
waaronder Nederlands, en
DDEECC 22001196 | | 1133
AUSCHWITZ BULLETIN
KO RT s ta n d va n z a k e n n at I o n a a L h o Lo c a U s t n a M e n M o n U M e n t
BoUw h o Loc aUs t n a M en Mo n UM en t va n s ta rt ! Voor het ter perse gaan van dit nummer
in Amsterdam eindelijk de bouw van het
om het bouwterrein af te schermen. Gestart
van het Auschwitz Bulletin is nog niet
Holocaust Namenmonument van start. In
wordt nu met het slopen van enkele ge-
bekend of de voorzieningenrechter van
samenspraak met de gemeente Amsterdam
metselde structuren en het verwijderen
de Raad van State het kort geding dat en-
was eerder besloten dat de uitspraak van de
van ondergrondse afvalcontainers. Daarna
kele omwonenden tegen de start van de
meervoudige rechtbank zo eenduidig was,
zullen begin december stalen damwanden
bouwwerkzaamheden van het Holocaust
dat er geen reden was nog te wachten op een
geplaatst worden. Hierna zullen de nu onder
Namenmonument hadden aangespan-
eventueel hoger beroep bij de Raad van State.
het terrein gelegen kabels en leidingen
nen, ongegrond heeft verklaard. Dat betekent dat die werkzaamheden tot nu
Het bouwproces vindt plaats in twee fasen:
toe gewoon door kunnen gaan.
het bouwrijpmaken van het terrein en vervolgens het daadwerkelijke bouwen van het
Voor de initiatiefnemers van het Namen-
monument.
monument was afgelopen 6 november een bijzondere dag. Terwijl een aantal bestuurs-
Eind augustus werden een aantal bomen
leden van het Nederlands Auschwitz Comité
en struiken gekapt. Op 6 november werden
mee op de jaarlijkse Polenreis was, ging
door de aannemer bouwhekken geplaatst
DROOSJES Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers
Het bouwterrein aan de Weesperstraat
verlegd worden tot buiten het bouwterrein. Eind december zal naar verwachting het nu nog op het terrein aanwezige 'Dankbaarheidsmonument’ verwijderd worden (dat gaat te zijner tijd terug naar de plek waar het oorspronkelijk is opgericht). Deze werkzaamheden lopen door tot in het eerste kwartaal van 2020. Intussen zal worden gestart met het graveren van de namen op de 102.000 bakstenen die in het monument verwerkt zullen worden. Fase twee begint naar verwachting maart/ april 2020. Het terrein wordt dan ontgraven zodat de fundering kan worden aangebracht. Een belangrijke mijlpaal zal zijn de start van het metselen van de eerste stenen. Dat moet in september gaan gebeuren. Daaropvolgend kan worden begonnen met het plaatsen van de roestvrijstalen letterconstructies. Volgens planning zal het monument dan zomer 2021 worden opgeleverd.
14
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
Joods monument in Kamp de Beetse — d o o r WA LT E R VA N R O S S U M
In de nummers 4/2017 en 1/2018 van het Auschwitz Bulletin hebben we aandacht besteed aan ’de Joodse periode’ van 20 januari 1942 tot 3 oktober 1942 in Kamp de Beetse, onder de titel ‘Een vergeten Joodse geschiedenis in Oost-Groningen’.
f oto g r a f I e a n d r é d ü M M e r
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
15
H ER DEN K EN
Op donderdagavond 3 oktober 2019 is een monument ter herinnering aan de Joodse mannen die in 1942 in Kamp de Beetse verbleven officieel onthuld. Het monument is tot stand gekomen door een anonieme gift. Burgemeester J. Velema van de gemeente Westerwolde sprak een welkomstwoord.
bork werden ze afgevoerd
helemaal niet vanzelfspre-
de dichtwedstrijd ‘Dichter bij 4 mei 2018’.
naar Auschwitz waar bijna
kend is. Dat we haar moeten
allen vermoord werden. Voor
koesteren, onderhouden. Dat
zover bekend, hebben van de
de lessen van het verleden
Opdat wij nooit vergeten
vijfhonderd Joodse mannen
ons leren, dat de aantasting
Vele decennia later
maar drie de oorlog over-
van die cruciale waarden vaak
Dragen mensen nog de litte-
leefd.
bijna ongemerkt begint. Dat
kens op hun ziel
Het was op deze plek, waar
ook de Joodse mannen, voor
Dreunt oorlog door in verdere
wij nu staan, dat de Joodse
ze in Kamp de Beetse te-
generaties
mannen begonnen aan hun
recht kwamen, vast heel lang
laatste tocht.
hebben gedacht: ’het zal wel
Vele decennia later
meevallen’.
Zwijgen mensen
Vanavond zijn wij bijeenge-
Vergeten mensen
komen op deze beladen plek
Om die reden is het behoud
Mensen leven door
om hun gruwelijke lot te
van Kamp de Beetse van
Vele decennia later
herdenken. Het is een verhaal
groot belang, om ons te
‘Op de avond van 2 oktober
van vervolging, onmense-
blijven herinneren aan het feit
Leven de gestorvenen voort in
1942, toen de Joodse mannen
lijkheden, onderdrukking en
dat onze vrijheid zwaarbe-
het verdriet
die in Kamp de Beetse ver-
gruwelijkheden dat na de
vochten is en met een hoge
Getekend door de pijn van een
bleven vermoeid van het land
oorlog langzaam doorsijpelde
prijs kwam. Wij zijn de werk-
periode vol ellende
terugkeerden, werden ze bij
in onze samenleving. Het is
groep dan ook erg dankbaar
In de hoop dat niemand dit
het kamp geconfronteerd met
van groot belang dat we dit
voor hun inzet en het geweldi-
meer hoeft mee te maken
Duitse militairen die het kamp
verhaal uit onze geschiedenis
ge werk dat ze doen. Het nieu-
Want het gevoel van de oorlog
omsingeld hadden. Uitgere-
niet vergeten en doorvertel-
we monument dat door een
sterft nooit
kend op de nacht van Jom
len aan de generaties die na
anonieme donatie tot stand
Kipoer, de heiligste dag in het
ons komen.
is gekomen herinnert speci-
Na het welkomstwoord werd
fiek aan de Joodse periode in
het monument, met een
Jodendom, werden ze bijeen gedreven en de volgende
Al enkele jaren heb ik als be-
Kamp de Beetse. Deze vond
muzikale omlijsting door
ochtend gedwongen om naar
stuurder tijdens de nationale
plaats van 20 januari 1942 tot
Jeduthun, onthuld door
het station in Stadskanaal te
herdenkingen gesproken over
en met de gruwelijke nacht
wethouder G. Luth. Na de
lopen.
de diepe waarden van vrijheid,
van 2 op 3 oktober 1942 waar
onthulling hadden mensen de
Vanaf het station ging de
rechtsstaat en democratie
ik mijn verhaal vanavond mee
gelegenheid langs het monu-
tocht per trein verder naar
in relatie tot de onvrijheid,
begon. Ik ben hier ook erg
ment te lopen en bloemen of
Westerbork. De mannen was
willekeur en de dictatuur
dankbaar voor en wens dat dit
een steentje neer te leggen.
verteld dat daar gezinsher-
tijdens de bezetting van ons
monument bijdraagt aan dat
eniging zou plaatsvinden, en
land. Maar hoe verder de
we nooit vergeten wat er hier
Door het voorlezen van twee
inderdaad zijn de vrouwen en
bezetting achter ons ligt, hoe
is gebeurd.
brieven gaf peter stadens, lid
kinderen tegelijkertijd vanuit
meer het besef van die diepe
hun woonplaatsen ook naar
waarden lijkt weg te zakken.
Graag sluit ik af met een ge-
De Beetse, een inkijkje in de
Westerbork vervoerd...
Hoe minder mensen zich lijken
dicht van de negentienjarige
Joodse periode van het kamp.
Kort na aankomst in Wester-
te realiseren, dat democratie
Daan Bruggen – winnaar van
van de werkgroep van kamp
16
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 63 # 4
v e r v o Lg va n pa g . 15
sel l i nge n, 31 m e i 1942
grens. Wij horen ongeveer elke dag het inschieten
sel l i nge n, 12 j u l i 1942
van de kanonnen te Meppen, waar een filiaal van Beste Chris + Lies,
Krupp gevestigd is. De mensen zijn hier loyaal
Beste Chris + Lies,
Ik ontving je brief van 29/5. Ik ben je voor dit zeer
met ons. Vanzelfsprekend zijn hier natuurlijk
Als ik jullie die brief schrijf ben ik "nog" in
dankbaar en voel mij zeer getroffen door jouw
ook lui van de andere kant, maar die zijn er in de
Nederland. Zoals je misschien reeds vernomen
belangstelling.
minderheid.
zult hebben worden alle Joden: ook dus de
Ja, je hebt gelijk, dat het treurig is, dat ik in die
Momenteel ben ik een beetje onwel en ben ik in
Nederlandsche Joden, naar Polen gestuurd van 15
omstandigheden mijn verjaardag moet vieren.
de barak gebleven. Ja, als je nadenkt, waar je
jaar tot]met 39 jaar. Ik behoefje niet te schrijven,
Ja, beste Chris, op deze plaats waar ik nu mijn,
vroeger over geagiteerd was, laat je nu rustig
wat dat betekent. Ik zal wel zeer moeten boffen,
toch zeer jeugdig bestaan gedeeltelijk moet
voorbijglijden. Ondanks alles laat ik m'n kop niet
zal ik door deze verschrikkelijke tijd komen. Dat
doorbrengen, is niet zeer interessant. Het is hier
zakken, want ik ben per slot van rekening toch
het Europeesche Jodendom ongeveer geheel en al
zelfs een zeer onaangenaam bestaan Je moet niet
een kerel, maar het werkt toch zenuwslopend
uitgeroeid zal worden, dat is wel zeker. Wat mij
denken, dat wij in een gewoon R.W.K. werken,
dat je elke dag weer scherpere en altijd scherpere
te wachten zal staan is mij bekend, daar ik Poolse
doch in een gematigd soort gevangenkamp. Ook
maatregelen kunt verwachten, die je het bestaan
Bazen had en wel het een en ander doorsijpelde.
hier is de bewegingsvrijheid zeer miniem. Het
nog ellendiger kunt maken.
Daar sterven iedere dagen vele duizenden Joden.
eten is hier meer dan bar.
Gelukkig ben ik geen pessimist en bezie niet alles
Desondanks zal ik m'n kop maar ophouden.
's Morgens krijgen wij zeer slechte pap, 't
van de donkere zijde.
M'n baas z'n dochterje van 16 jaar moet Woens-
middageten bestaat uit een rantsoen brood van
Ja, je kent mij toch wel niet waar?
dagnacht of Dinsdagnacht om 1.30 uur van 't
257 gram brood per dag, d.i. 5 sneden brood en
Centaal Station vertrekken. Babies nog zo jong
's avonds nog geen halve pollepel stamppot,
[...]
bestaande uit slechte, niet goed geschilde aardap-
worden meegevoerd met de ouders. Er gaan hele gezinnen weg. Natuurlijk wanneer de vader en
pelen met meestal spinazi, waar altijd een zeker
Het laatste gedeelte toen je me schreef over de flits
de moeder weggaat dan nemen ze de kinderen
percentage gras in zit! Dit gras is er moedwillig
van 't leven, toen was ik werkelijk ontroerd. In
mede!
bij gedaan door de leverancier enz. Een jongen
dien tijd had ik nooit gedacht dit ooit behoeven
Veel moois had ik je dus niet mee te delen.
van 10 jaar zou op 't avondeten nog ondervoed
te ondervinden. Ik zal echter zo lang het nog te
Als ik ooit nog van het leven zou moeten schei-
worden. Ik wil echter van deze brief geen tragedie
dragen is, proberen uit te houden, natuurlijk
den, dan zal ik jou zeker en je lieve vrouw tot 't
maken en wel daarom, omdat ik van thuis
tot een zekere grens Chris, wat ik je even apart
laatste oogenblik herinneren. Maar aandachtig
genoeg overgestuurd krijg en dus geen honger be-
zeggen wil, ik stel het altijd op hogen prijs een
het recht Hollandsche spreekwoord: "Als de nood
hoefte lijden. Maar je moet ook rekening houden
briefte ontvangen. En een brief van jou staat op
het hoogst is is de redding 't meest nabij", zal
met menschen, die nooit wat gestuurd kunnen
één van de hoogste trappen der waardering. Dus
ik tot 't laatse levensogenblik moed proberen te
krijgen van thuis.
schrijf me spoedig en veel. Zal je mij dit beloven.
houden. Vele Joden hebben zich reeds van 't leven
De hygiënische toestand is hier ook niet zo bijster
Dan lijkt het net of ik met je spreek.
beroofd.
goed. Slechts 2 kranen (die dikwijls niet lopen)
Er rest mij verder niets te schrijven dan de
Ik weet ook, dat ook de niet Joden het leven niet
voor 52 man. Een oude kiepwagen dient voor
groeten aan je lieve vrouw, aan Jos en z'n vrouw,
zo aangenaam gemaakt wordt. Moge 't geven dat
badcel. De energie voor de verlichting en voor
aan je broer en z'n vrouw en voor jou een ferme
jij met al watje lief is, deze verschrikkeleijke tijd,
de watervoorziening, wordt verkregen door een
handdruk van je dankbare vriend.
zal doormaken en (in de toekomst) je beste krach-
motor, die dikwijls defect is, dus je kunt begrij-
Benjamin
ten zal geven aan een rechtschapen maatschappij
pen wat een ellende dit voortbrengt. De mannen
en wreke het onrecht.
hier zijn reeds negen weken van huis, en nog is
Barak 3
er geen sprake van verlof. Het is hier in Sellingen
Rijkswerkkamp
Je trouwe vriend,
zelf, wat je noemt een gat. Eén postkantoor in
Sellinger (Gr.)
Benjamin Coopman
miniatuur, een bakkertje, een.... enz.
Dit is het juiste adres het behoeft niet uitgebrei-
Het werken bestaat uit het graven en spitten. Je
der.
krijgt hier wel een enorme honger. Je kunt dan ook wel begrijpen, datje het mogelijke aanwendt om afgekeurd te worden, maar dit valt niet mee. Wij zijn hier slechts enkele kilometers van de
R.W.K. Barak 3 Sellingen. Gr. PS. Wil je mij gauw terugschrijven oude Reus!
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
17
H ER DEN K EN
Kamp De Beetse, gelegen bij Sellingerbeetse in Zuid-
zo’n grote groep mannen was berekend. De avonden
Toen het kamp geheel was ontruimd, kwamen arbei-
Oost Groningen, was in 1935 gebouwd als werkverschaf-
werden soms met een uitvoering gedood. In april 1942
ders de barakken schoonmaken. Tot 1944 bleven de
fingskamp voor werklozen uit heel Nederland. Januari
begonnen de werkzaamheden. Als eerste werd een
barakken leeg; in dat jaar werd het kamp gebruikt om
1942 moesten zij plaats maken voor Joodse dwangar-
gedeelte van een weg aangelegd en bomen geplant.
arbeiders van de arbeidsinzet onder te brengen. Deze
beiders. Dit grootste Joodse werkkamp bood officieel
Later in het jaar werden de mannen ingezet bij het
situatie zou tot het einde van dat jaar zo blijven.
plaats aan 392 dwangarbeiders.
rooien van aardappelen. Het werk was zwaar. Het enige
In februari 1945 kwam een grote groep NSB-ers in het
Op 20 januari 1942 arriveerde de eerste groep
voordeel van het oogsten was dat tijdens schafttijd in
kamp wonen. Zij waren na Dolle Dinsdag naar Duits-
Joodse mannen. Ze reisden per trein, moesten daarna
de keet aardappelen konden worden gekookt op een
land gevlucht en kwamen op bevel van Mussert naar
overstappen op de tram en het laatste stuk lopend
vuurtje van door omwonenden geleverde turf.
Nederland terug. Daar werden ze niet met open armen
afleggen. De ontvangst in het kamp was vriendelijk
Op 2 oktober 1942 kwamen de dwangarbeiders ver-
ontvangen; vandaar dat de groep in het afgelegen
en de nieuwe bewoners werden verblijd met koffie en
moeid van het aardappelenrooien in het kamp terug.
kamp terechtkwam.
erwtensoep.
Amper bijgekomen, kwam een overvalwagen met 25
Na de bevrijding diende De Beetse als internerings-
De mannen waren slecht voorbereid. Velen hadden
Duitse militairen voorrijden. De Beetse werd afgezet
kamp voor NSB-ers. Op 15 februari 1948 werd het kamp
slechts een kostuum met bijpassende schoenen
en er werd appèl gehouden. Het verliep chaotisch. De
gesloten. De geïnterneerden werden overgebracht
meegenomen. Werkkleding werd niet verstrekt. Door
mannen werden tenslotte bijeengedreven in de kantine
naar onder andere kamp Westerbork en een deel van
de strenge vorst kon tot het voorjaar niet worden
en geregistreerd. De mannen gingen naar het station
de barakken werd verkocht. Op het terrein staat nu nog
gewerkt. De meeste dwangarbeiders hingen maar wat
van Stadskanaal, vanwaar de reis verder ging naar
één barak.
rond in een kamp dat niet op een langdurig verblijf van
kamp Westerbork.
Tek S T uIT WeBSITe W W W. JOODSeWerkk A mpeN.NL
18
|
AUSCHWITZ BULLETIN
co LUM n
|
JA ARGANG 63 # 4
E E N PR I N C I PI E E L C H R I S TE N
aw r a h a M M eI J er s
M
I J N VA D e r H e N r I m e I J e r S is in 1911 in Doesburg geboren en woonde daar met zijn ouders boven de slagerij in de roggestraat, naast het politiebureau. Toen vader wat ouder was, is het gezin naar een groter (winkel)pand verhuisd op nummer 12, schuin tegenover het politiebureau. Doesburg telde die jaren zo’n zevenduizend inwoners, er zullen drie à vier agenten zijn geweest. Dus mijn vader zal zeker de ‘buuragenten’ van dat bureau hebben gekend. Ik weet ook zeker dat hun vrouwen klant van mijn opa waren. een van die agenten heette Johannes (Johan) Bronsema.
Mijn ouders verhuisden midden jaren dertig naar Hengelo (O) waar mijn vader in de buurt (Borne) een baan als onderwijzer had. De Tweede Wereldoorlog en de bezetting door de nazi’s van ons land; mijn ouders moesten onderduiken en vonden onderdak bij Gerrit Jan en martha ten Voorde op de Landsmanweg in Hengelo. Het toeval wil dat nóg een Doesburger naar Hengelo was verhuisd, namelijk voormalig buuragent Johan Bronsema. Tijdens de oorlog ontpopte deze man zich tot een extreem fanatieke Jodenhater, ergo een onvermoeibare smeerlap die rücksichtslos op Joden joeg, maar ook op degenen die aan deze medeburgers en verzetsstrijders onderdak verschaften. Bronsema spoorde ze op en leverde hen uit aan de nazi-autoriteiten. Hij arresteerde ook Gerrit Jan ten Voorde wegens diens hulp aan Joden en verzetsmensen. Na zijn arrestatie, toen hij nog in een cel op het Hengelose politiebureau zat, is zijn vrouw Martha naar Bronsema gegaan en heeft hem gevraagd haar man weer vrij te laten. Wat had hij uiteindelijk misdaan, hij was gewoon
zijn hart gevolgd, hij had een paar dakloze mensen opgenomen, er was een gezin dat hij moest onderhouden – ze hadden een zoon die op dat moment 14 jaar was – en dat haar man geen vlieg kwaad zou doen: ‘Dus laat mijn man alstublieft weer vrij.’ Bronsema eiste in ruil voor vrijlating van Gerrit Jan dat martha hem vertelde waar de vlak voor de razzia weggevluchte Joden waren gebleven. Ik citeer martha’s verslag van haar gesprek met Bronsema: ‘Het kon hem niet schelen of ik ook andere Joden aangaf, want het was per slot toch alleen maar de bedoeling om Joden op te ruimen. Waarop ik zei dat al wist ik ze te vinden, ik ze toch niet zou verraden (…) Omdat geen eerlijk mens verrader kon zijn’. Het antwoord van martha ten Voorde was dat van een onvoorwaardelijke heldin! Zij was zich uiteraard bewust van de gevolgen van haar pertinente weigering. Gerrit Jan belandde via Den Haag en Vught in onder andere de concentratiekampen Oranienburg, Bergen-Belsen en Sachsenhausen. In dat laatste kamp is hij begin februari 1945 overleden – dus vlak voor de val van nazi-Duitsland. Supersmeerlap Bronsema wordt na de oorlog tot de doodstraf veroordeeld, maar dat vonnis wordt gewijzigd in een gevangenisstraf van twintig jaar.
laten uitkleden op kamer 3 van het politiebureau alhier. Dit heette volgens hem fouilleren. Op het moment dat ik mij voor dienst op die kamer moest begeven stond bedoelde Jodin, waarvan gegevens niet bekend, geheel naakt met Bronsema alleen op die kamer. Waarvan door mij op afgelegde ambtseed is opgemaakt, gesloten en geteekend te Hengelo, den 22-05-1945’. De bijzondere raad van cassatie, maandag 25 augustus 1947. Verklaring Bronsema: ‘Direct na de Duitse bezetting in mei 1940 ben ik pro Duitsch geworden uit principiële overwegingen. In 1940 ben ik lid geworden van de NSB. In 1942 heb ik bedankt. In 1943 ben ik weer lid geworden van de NSB en heb niet meer bedankt en was lid van het Nederlands rechtsfront. In 1941 ben ik vrijwillig lid van de Germaanse SS. Zeven weken opleiding. Ik ben niet in praktische dienst geweest. Naderhand heb ik bedankt om godsdienstige redenen, Ik ben namelijk Nederlands Hervormd’. Nadat Bronsema zijn straf heeft uitgezeten woont hij met zijn vrouw Wilhelmina Cornelia in rheden (Gld.) waar hij tot zijn dood een rustig leven leidt. Onder welke omstandigheden Gerrit Jan ten Voorde is overleden en waar zijn eventuele graf is, is niet bekend. —
Deel uit de processen verbaal van het Bijzonder Gerechtshof te Arnhem, de datum 13 maart 1947—Getuige karst Jacob Bos, agent van politie, 2e klas te Hengelo verklaart: In het jaar 1943/1944, op een avond tegen middernacht, heb ik gezien en waargenomen dat agent van politie J. Bronsema te Hengelo een Jodin van plusminus 40 jaar oud, die even te voren alhier was gearresteerd, geheel heeft
email awraham.meijers@hetnet.nl
AUSCHWITZ BULLETIN
D EC 2019
|
19
BO EK EN EN ZO s a r a h B r e M er
R EC E NT V E R S C H E N E N
op 17 september was het
laatste jaren zien de Neder-
beeldend boek dat eindigt, via
precies 75 jaar geleden dat in
landers de NS vooral als de
fotomateriaal, onderzoek en
Nederland de Spoorwegsta-
organisatie die de treinen liet
de recente bevindingen die
king begon, met als doel de
rijden voor het transport van
daar uit voort zijn gekomen, bij
Duitse aanvoer van munitie te
Joden en daar 2,5 miljoen euro
de afspraken met de commissie
blokkeren i.v.m. de operatie
aan verdiende.
Individuele Tegemoetkoming
Market garden. na de oorlog
Dit boek vertelt de werkelijke
slachtoffers wo2.
werd de NS (en haar 30.000
geschiedenis van de spoorwe-
stakende medewerkers) een
gen in de periode 1939 – 1945.
d. barnauw, d. mulder,
heldenrol toegedicht.
Over het ‘loyale samenwer-
g.veenendaal, De Neder-
Het verzetsimago van het
kingscontract’ dat de NS in
landse Spoorwegen in oorlogstijd
spoor hield tientallen jaren
1940 sloot met de Duitsers,
1939 – 1945, Uitg. WBooks,
stand, maar in de jaren ne-
de directie die alleen dacht
Zwolle 2019, 192 blz., isbn
gentig keerde het gevoel. De
aan het bedrijfsbelang. Een
9789462583337, € 24,95
‘De barones’ uit de titel is
Kannegieter. Zij wordt geraakt
Wagt, die momenteel werkt
diplomatendochter Mellina van
door zijn situatie en probeert
aan een boek over het Namen-
Asbeck, die zich in 1939 in een
hem te helpen.
monument, neemt je mee in
pension in Genève terugge-
Deze historische roman gaat
de wereld van zijn personages
trokken heeft. Een vrouw die
over een waargebeurde
op een boeiende en goed te
zich heeft ingezet voor de vre-
geschiedenis. Een verhaal over
volgen manier.
de en een verenigd Europa. Zij
idealisme, hoop, verantwoor-
begint haar memoires te schrij-
delijkheid en menslievendheid
wim de wagt. De barones en
ven en vraagt zich af hoe zinvol
in een versplinterend Europa.
de vluchteling, Boom uitgevers,
haar activisme is geweest. In
Ook nu nog van belang en actu-
Amsterdam 2019, 256 blz., isbn
hetzelfde pension woont ‘de
eel om te lezen, opdat het niet
9789024427154, € 22,50
vluchteling’, de Joodse Henri
nog een keer gebeurt. Wim de
een zeer uitgebreide biografie
Bepalend voor hem was de
lezen, compleet, indringend en
over de documentairemaker
geruchtmakende tragedie
toont een helder beeld van een
Louis van Gasteren. Door
waarin hij verwikkeld raakte
vol leven.
sommigen gehaat als egocen-
in de oorlog, maar die ver na
trische bullebak, door anderen
de oorlog in de media een
jan willem regenhardt,
geliefd vanwege zijn tomeloze
felle strijd over zijn reputatie
Louis van Gasteren. Seismograaf
gedrevenheid. Met zijn werk
teweegbracht. In 1943 moest
van onze tijd, Boom uitgevers,
liet hij de wederopbouw van de
hij een Joodse onderduiker die
Amsterdam, 2019, 870 blz.,
jaren vijftig en de magische ja-
bij hem was ondergebracht
isbn 9789024427130, € 49,90
ren zestig en zeventig zien. Het
liquideren. Volgens Van Gaste-
laatste deel van zijn leven keek
ren omdat de man labiel was en
hij vooral terug en beschouwde
een groot gevaar vormde voor
‘de kunst van het observeren’.
anderen. Het boek is goed te
Het is altijd druk bij
Slagerij Zikking & Zn!
Drukkerij Peters Amsterdam BV
Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam
Tel. 020– 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
hoge service, persoonlijke aanpak
telefoon 020 – 66 28 652
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Jonet – site met onaf hankelijk Joods nieuws, achtergronden én agenda met activiteiten in heel Nederland – heeft uw hulp nodig. Ga naar www.JoNet.Nl
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
L. Tertaas Gebro Sales bv