Auschwitz Bulletin, 2019, nr 01 by Nederlands Auschwitz Comité

“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956

JA ARGANG 63

NUMMER 1

J A N UA R I 2 0 19

auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É

E E N O PM E R K E L I J K E R E D D I N G S P O G I N G Kunsthandelaar Carel van Lier kreeg bijna een niet-Joodse vader

B OT S I N G M E T H E T V E R L E D E N Chaja Polaks ontmaskering van halve waarheden en hele leugens

J O D E N V E R VO LG I N G I N F OTO' S Groots opgezette fototentoonstelling

TO E N E M E N D O N B EG R I P Verslag van de laatste Polenreis

Herdenking Joods Verzet | 25-02-2019 Op 25 februari zal om 15.00 uur weer de herdenking van het Joods verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog plaatsvinden. Deze herdenking wordt georganiseerd door de Stichting Vriendenkring ‘Mauthausen’ en vindt plaats dichtbij het Waterlooplein waar in februari 1941 Joodse knokploegen hebben gevochten om de Joodse buurtbewoners en handelaren te beschermen tegen de brutale overvallen van de gewapende WA -ers van de N S B . De plechtigheid vindt plaats bij het monument voor het Joods verzet, hoek Amstel/Zwanenburgwal in Amsterdam-Centrum. Na de herdenking van het Joods verzet heeft ieder ruimschoots tijd aanwezig te zijn bij de herdenking van de Februaristaking bij de Dokwerker (16:45 u). Nadere informatie bij Marjon de Klijn, namens Stichting Vriendenkring Mauthausen, tel. 06-48057860, e-mail klij0055@planet.nl

oproep documentaire over albert konrad gemmeker

Van oktober 1942 tot april 1945 was Albert Konrad Gemmeker kampcommandant in kamp Westerbork. De NOS maakt een documentaire waarin deze man en zijn slachtoffers in beeld gebracht worden. We zijn hiervoor op zoek naar getuigen die destijds contact hebben gehad met Gemmeker of hem op een andere manier hebben meegemaakt. Mocht u herinneringen hebben aan Gemmeker en deze met ons willen delen, dan kom ik graag met u in contact. U kunt een e-mail sturen (cissy.lancee@nos.nl) of mij telefonisch bereiken op 035 - 677 21 03. Cissy Lancee, NOS Evenementen

De reis die het Nederlands Auschwitz Comité

Meer informatie kunt u vinden op onze website

jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-

www.auschwitz.nl/nac/activiteiten

tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en

Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen

Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 4

met Jacques Grishaver, 06 54 606 290

november t/m zaterdag 9 november 2019.

6 - d a a g s e P O L E N R E I S 2 0 19 De reissom bedraagt € 995 per persoon op basis van een

Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:

tweepersoonskamer. Een éénpersoonskamer is beperkt mo-

Nederlands Auschwitz Comité

gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis

t.a.v. De heer J. Grishaver

Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per

Postbus 74131

luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in

1070 BC Amsterdam

uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-

e-mail: info@auschwitz.nl

tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea. N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijvende hotel- en vliegtarieven.

Omslag: Carel van Lier, circa 1933 (foto Erwin Blumenfeld) Inzet: Chaja Polak (foto Tessa Posthuma de Boer/Atlas Contact)

auschwitz bulletin

J A N 2019

inhOud

HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.

Column

Het antisemitisme is verslagen. Voorgoed! / 30 Awraham Meijers over verontrustende geluiden uit Amerika

Cultureel

Een nieuwe visie op de Endlösung / 14 Ton Zwaan over ‘Endlösung. Het lot van de Joden, 1933-1949’, van David Cesarani De man die geen hekel had aan Joden / 20 Bertje Leuw bespreekt het eerste non-fictieboek van Chaja Polak Recent verschenen / 31 Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

Actueel Hoe Carel van Lier bijna een niet-Jood-

se vader kreeg / 6 Bas van Lier kwam door wonderlijk toeval in bezit van documenten over een plan om zijn opa vrij te krijgen De Jodenvervolging in foto’s / 22 Walter van Rossum in gesprek met Erik Somers over de eerste grote fototentoonstelling over de Jodenvervolging in Nederland Nooit Meer Auschwitz / 27 Nieuw ontwerp Annetje Fels-Kupferschmidt Onderscheiding De jeugd van tegenwoordig / Walter van Rossum vroeg een aantal instellingen naar hun activiteiten op het gebied van jongereneducatie, deel 2

Opinie

Namenmonument mag lelijk zijn / 18 Jessica Durlacher over Libeskinds ontwerp voor het Nationaal Holocaust Monument Eerherstel voor Konstanky Rokicke / 19 Poolse ambassadeur vraagt aandacht voor vergeten consul

Herdenken

Hoe meer ik zag, hoe minder ik begreep / 10 Martijn van Dussen over zijn reis naar Auschwitz Lotty’s bankje / 26 Sarah Bremer Gerben Posts boek over locaties als stille getuigen van de zwartste pagina uit de geschiedenis van Amsterdam

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

INTEGR ALE LIVE TELE VISIE- UIT ZENDING VIA NOS

Nationale Holocaust Herdenking 2019 zondag 27 ja n ua r i—w erthei mpa r k, a mster da m

Op zondag 27 januari organiseert het

parkeren in de parkeergarage onder het

PROGR AMMA SAMENGEVAT

Nederlands Auschwitz Comité de jaar-

Stadhuis/Muziektheater, de parkeergarage

10:00 Verzamelen voor de Stille Tocht in de

lijkse Nationale Holocaust Herdenking

op de hoek van de Jodenbreestraat (onder

hal van het Stadhuis te Amsterdam, hoofdin-

bij het Spiegelmonument ‘Nooit Meer

Albert Heijn) of de parkeergarage onder het

gang aan de Amstelzijde

Auschwitz’ in het Wertheimpark in Am-

wooncomplex Valkenburgerstraat-ingang

11:00 Begin Stille Tocht naar Wertheimpark

sterdam. Aansluitend vindt een lunch-

Anne Frankstraat. Deze parkeerplaatsen zijn

11:30 Herdenking bij het Spiegel-

bijeenkomst plaats in het Wibauthuis,

niet gratis. Zij die in het bezit zijn van een

monument ‘Nooit Meer Auschwitz’

Wibautstraat 3b, 1091 GH Amsterdam.

invalidenparkeervergunning kunnen par-

sprekers Jacques Grishaver, voorzitter

keren bij de hoofdingang van het Stadhuis/

Nederlands Auschwitz Comité

Verzamelpunt is het Stadhuis van Am-

Muziektheater, maar alleen op vertoon van

sterdam. Vanaf 10.00 uur bent u welkom

de vergunning! Rondom het Wibauthuis is

in het Stadhuis via de hoofdingang aan de

niet veel parkeergelegenheid. Onder het Wi-

Amstelzijde. In de hal wordt koffie en thee

bauthuis is een parkeergarage (niet gratis),

geschonken. Om 11.05 uur vertrekt de Stille

ingang Tweede Boerhavestraat.

Tocht naar het Wertheimpark.

Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei Duco van Eijkelenburg, deelnemer nac Polenreis 2018

LUNCHBIJEENKOMST

Rabbijn Menno ten Brink, Kaddisj- en

Het programma van de herdenking begint

Het Wibauthuis gaat om 12.30 uur open. De

Jizkorgebeden

om 11.30 uur. Na de herdenking kunnen

lunchbijeenkomst begint om 13.00 uur. Voor

muziek Carmel Quintet o.l.v. Doron Peper

particulieren en organisaties hun kransen

de lunchbijeenkomst dient u in het bezit

en bloemen bij het monument leggen.

te zijn van toegangskaarten.

12:20 Vertrek van bussen naar het Wibauthuis

Kransen en bloemen kunnen eventueel op

In het Wibauthuis staat zoals ieder jaar een

(enkele reis)

zaterdag 26 januari, tussen 10 en 14 uur,

boekentafel. Een deel van de opbrengst van

12:30 Lunchzaal van het Wibauthuis open

worden afgeleverd bij de Portiersloge van het

de boekenverkoop komt ten goede aan het

13:00 Begin lunchbijeenkomst

Stadhuis, ingang Zwanenburgwal.

Nederlands Auschwitz Comité.

sprekers Onno Hoes, burgemeester

U kunt het Stadhuis het beste bereiken met

live televisie-uitzending

het openbaar vervoer: metro 53 en 54 en snel-

De Nationale Holocaust Herdenking 2019 zal

Auschwitz Comité

tram 51 (halte Waterlooplein) of tramlijnen 9

weer door de nos integraal worden uitgezon-

muziek Jewish Music Band o.l.v. Hans

en 14 (zelfde halte). Na de herdenking staan

den op tv.

Schnabel

Zigeunerorkest Brandt

gemeente Haarlemmermeer

tegenover de uitgang van het Wertheimpark bussen klaar voor de mensen die kaarten aangevraagd hebben voor de lunchbijeenkomst in Het Wibauthuis. Van Stadhuis naar het Wibauthuis kunt u ook met de metro 53 en 54 en sneltram 51 (halte Weesperplein). Mocht u met de auto komen, dan kunt u

Jacques Grishaver, voorzitter Nederlands

15:30 Einde lunchbijeenkomst

auschwitz bulletin

CO LO FO N

WA A K Z A A M B L I J V E N

AUSCHWITZ BULLETIN

redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits

J A N 2019

e starten het nieuwe

Chaja Polak onderwierp het controversiële

jaar met een rijkgevuld

boek Oorlogsouders aan een diepgaand onder-

nummer van het Ausch-

zoek. Daarin werd pijnlijk duidelijk hoe ook

witz Bulletin. Allereerst is

haar eigen oorlogsgeschiedenis verbonden

[beeldredactie] Yoka Verduin [correctie]

daar het relaas over de befaamde kunsthan-

bleek te zijn met die van de schrijfster van

redactiesecretariaat

delaar Carel van Lier. Zijn kleinzoon kwam

Oorlogsouders, Van Boetzelaer. Het werd een

Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam

door toeval op het spoor van documenten

botsing met het verleden.

email redactie@auschwitz.nl

die deel uitmaakten van een plan om zijn grootvader uit Westerbork te krijgen.

NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ

Bertje Leuw noemt Polaks boek noodzakelijk ‘omdat antisemitische taal en stereotype

secretariaat Postbus 74131,

Martijn van Dussen was een van de deelne-

antisemitische beelden aan een herintre-

1070 bc Amsterdam

mers aan de Polenreis die afgelopen najaar

ding in het openbare leven bezig lijken te

tel: 020 672 33 88

plaatsvond. Hij beschrijft zijn bezoek aan

zijn. Alsof men geen zin meer heeft om zich

email info@auschwitz.nl

Auschwitz, Majdanek en Sobibór en maakt

precies te herinneren hoe het ook al weer zat

www.auschwitz.nl

ons deelgenoot van zijn gevoel dat hoe meer

met de Jodenvervolging, en waar uitschel-

financiële administratie

hij zag, hoe minder hij het begreep. Martijns

den en uitsluiten van Joden uiteindelijk toe

email financien@auschwitz.nl

verslag is geïllustreerd met collage’s van de

heeft geleid’.

bank iban: nl53 abna 0414646282

hand van Jacqueline Gerzon-Stoop, die zelf

bic: abnanl2a

komend najaar de voormalige concentratie-

Waar het toe leidde wordt letterlijk zichtbaar

kampen in Polen zal bezoeken.

in ‘De Jodenvervolging in foto’s’, de eerste

abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy

grote tentoonstelling over de vervolging Volgens velen is Endlösung, David Cesara-

van Joden in Nederland, die eind januari in

ni’s studie over het lot van de Joden tussen

Amsterdam opent. In dit nummer krijgt u

1933 en 1945, een standaardwerk. Onlangs

vast een voorbeschouwing.

verscheen de Nederlandse editie ervan. Ton Zwaan, die het vertaalde, beschrijft in een

Awraham Meijers maakt zich in zijn column

uitvoerig artikel het belang van het boek . In

ook kwaad over ‘antisemitische taal en

zijn eigen woorden ‘een waarheidsgetrouw

stereotype antisemitische beelden’ die weer

het auschwitz bulletin is een uitgave van

en heel menselijk beeld van de geschiedenis

de kop opsteken. In de politiek, op sociale

het nederlands auschwitz comité

als voorwaarts geleefde en beleefde werke-

media, op straat, op links en op rechts,

lijkheid en niet als een achteraf gereconstru-

antisemitisme wordt langzamerhand weer

De activiteiten van het Nederlands

eerde realiteit waarvan de afloop al bekend

salonfähig, zo lijkt het.

Auschwitz Comité worden mede mogelijk

is’.

vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv

Tegenwicht is van groot belang. Waakzaam

gemaakt door het vfonds

Halverwege december vorig jaar schreef Jes-

blijven. Ook daarom is het van belang dat

sica Durlacher een ingezonden stuk naar

de Nationale Holocaust Herdenking ruim

de Volkskrant, naar aanleiding van in

bezocht wordt. Komt allen!

die krant geuite meningen over het Namenmonument. Wij hebben haar repliek in ons Bulletin integraal opgenomen.

— Fedde Schouten

auschwitz bulletin

ac t u eel

Schilderij ‘Kanarie – man’ (1935) door Sipke Cornelis Houtman

ja argang 63 # 1

— dOOr BA S VAN LIE R

auschwitz bulletin

J A N 2019

Hoe Carel van Lier bijna een niet-Joodse vader kreeg

Door wonderlijk toeval kwam Bas van Lier in contact met een vrouw in Bremen die documenten bleek te bezitten over een plan om zijn grootvader, kunsthandelaar Carel van Lier, uit Westerbork vrij te krijgen.

‘Steeds heb ik mij afgevraagd waarom ik zo oud

Dick Ket, Wim Schuhmacher, Charley Toor-

vandaan kwam? En die kwestie van hem toen

moest worden, maar nu weet ik het’, zegt Valeska

op, Edgar Fernhout, Hendrik Chabot en John

met z’n testament en z’n mooie horloge wat hij

Haake (89). ‘Dat ik nog heb kunnen meemaken

Rädecker, om er een paar te noemen. Begin

jou wilde geven?!! Je moet maar eens probee-

dat ik je het schilderij en de brieven heb kunnen

jaren 20, toen hij nog vanuit zijn woonplaats

ren te bedenken wat dààr de reden wel van zou

geven maakt me zo gelukkig.’

Laren opereerde, was hij ook een van de

kunnen zijn!! Ik ben het met behulp van Tenkink

Toeval heeft me halverwege 2018 in contact

eersten die Afrikaanse etnografica aanbood,

aan ’t uitzoeken, ik denk dat je om zult vallen

gebracht met de voormalige zangeres en

naast Aziatische en Oceanische kunst. In

als je het resultaat later hoort. Ik kan niet meer

pedagoge uit Bremen en gaandeweg bleek

1927 exposeerde hij zijn inmiddels omvang-

zeggen op ’t oogenblik want ’t onderzoek is nog

dat zij meer dan dertig jaar de schatbewaar-

rijke collectie maskers, voorouderbeelden

maar pas begonnen en ik wil natuurlijk niemand

der is geweest van een archief dat onthul-

en gebruiksvoorwerpen in het Stedelijk

verdenken voor ik absoluut iets zeker kan zeggen.

lende informatie bevat over mijn familie in

Museum.

Maar die liefde kon wel eens een héél natuurlijke

de oorlogsperiode. Dat bijna 75 jaar na dato

In 2003 publiceerde ik een biografie van

brieven opduiken – notabene in Duitsland –

mijn grootvader, tegelijk met een tentoon-

die een even opzienbarende als wanhopige

stelling over de Kunstzaal Van Lier in het

poging aan het licht brengen om mijn opa

Museum voor Moderne Kunst in Arnhem. Mijn

uit Westerbork te bevrijden, is nauwelijks

onderzoek is daarna nooit gestopt en er blijft

te bevatten. Vooral omdat die informatie

steeds maar weer nieuwe informatie naar

waarschijnlijk stil was blijven liggen onder

boven komen. Zo werd ik na het overlijden

een trap in Bremen, als ik niet in januari 2018

in 2016 van mijn oudste tante, Van Liers

mijn grootvaders naam, Carel van Lier, had

oudste dochter, verrast door de vondst van

ingetypt bij Google.

tien briefjes die mijn opa naar huis had

reden hebben!!’

gestuurd toen hij in 1943 in Westerbork zat. KUNSTHANDEL A AR Carel van Lier (1897-

Daarbij zat ook een kopie van een antwoord

1945) was een bekende kunsthandelaar die

van mijn oma, zelf niet-Joods, aan haar

van 1927 tot 1942 zijn Kunstzaal Van Lier

Joodse man met een aanvankelijk nogal

dreef op het Rokin in Amsterdam. Zijn zaak

cryptische passage. Ze schreef: ‘Verder heb ik

was een middelpunt in de Nederlandse

een zéér zonderlinge ontdekking gedaan!! Je weet

kunstwereld waar moderne kunstenaars van

wel die oude Houtman? En dat wij ons altijd al

het moment exposeerden: Raoul Hynckes,

afvroegen waar die sterke gehechtheid voor jou

De auteur op bezoek bij Valeska Haake (rechts achter) en twee vriendinnen (foto Michaël Ferron)

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

v e r v O lg va n pa g . 7

SIPKE CORNELIS HOUTMAN De Hout-

een verwarrende herkomstgeschiedenis bij.

Ik ben verrast, maar het schilderij blijkt niet

man aan wie zij refereerde was Sipke Cor-

Gevraagd om uitleg vertelde de aanbiedster

het enige om me over te verbazen. Het hangt

nelis Houtman (1871-1945), een voormalig

dat ze het schilderij van haar tante in Bre-

boven een 17de-eeuwse dekenkist die Haake

banketbakker die via mijn grootvader enige

men had gekregen, Valeska Haake, die het

heeft herkend op een foto van de Kunstzaal

bekendheid had verworven als zondags-

zeker erg leuk zou vinden met mij in contact

in mijn boek. En helemaal verrassend: ik

schilder. Carel van Lier stimuleerde zijn

te komen. Want Haake was zelf een nicht

mag beide meenemen. ‘Het schenkt me grote

goddelijk geïnspireerde kunstenaarschap

van Theo Ortmann (1897-1941), een edelsmid

vreugde dat ik ze je nog met de warme hand

– ‘Ik kan zelf niets. Mien penseel gaat in ’t

en tekenaar, die in 1933 met zijn vrouw Milli

kan geven’, herhaalt Haake meermaals.

gebed en dan doet God mij het penseel han-

Blankenstein om politieke redenen naar Ne-

teren’, zei de kunstenaar zelf. Van Lier gaf

derland was gevlucht. Daar kreeg Ortmann

MILLI ORTMANN Het schilderij en de kist

hem doek en verf en bezorgde hem twee keer

verschillende exposities in de Kunstzaal

zijn van Milli Ortmann geweest, die in de

een tentoonstelling, in 1933 en 1935. Zes van

Van Lier en Milli en Theo Ortmann werden

jaren na de oorlog contact met mijn groot-

zijn schilderijen, waaronder een zelfportret,

goede vrienden van mijn grootouders. Zelf

moeder heeft gehouden. Beiden waren als

interieurs en een stadsgezicht, zijn terecht-

had Haake van 1958 tot 1960 in Amsterdam

weduwen uit de oorlog gekomen en de kans

gekomen in de collectie van het Stedelijk

gewoond om er zangles te krijgen van Paula

is groot dat Ortmann uit solidariteit de kist

Museum.

Salomon-Lindberg, de stiefmoeder van kun-

heeft gekocht toen mijn grootmoeder eind

stenares Charlotte Salomon.

1949 de Kunstzaal definitief had verkocht.

Het duurde even voor ik begreep waar mijn

Het schilderij van Houtman moet Ortmann

oma, Elisabeth van de Velde, het in haar brief aan haar geïnterneerde man over had.

K ANARIE IN EEN KOOI In augustus 2018

hebben aangeschaft op de veiling van de

Kennelijk was zij bezig een verhaal te con-

bezocht ik Valeska Haake in haar bijzondere

overgebleven collectie van Carel van Lier, op

strueren dat de Duitsers moest laten geloven

huis in Bremen. Ik tref een allervriendelijk-

8 november 1950 bij Mak van Waay. Veel kun-

dat Houtman de biologische vader van Van

ste, erudiete en kunstminnende dame. De

stenaars en vrienden van mijn oma kochten

Lier was. Ik had dat nooit eerder gehoord en

jaren hebben haar krom gebogen, maar haar

daar kunstwerken, soms hun eigen werk, om

was getroffen door de wanhoop die uit deze

geest en humeur zijn onaangetast gebleven.

mijn berooide grootmoeder te steunen.

actie sprak. Zou het enig verschil hebben

Ze is opgetogen om me te zien en we praten

gemaakt of mijn opa’s vader wel of niet Joods

uren over haar leven en de banden van onze

blijkt dat Milli Ortmann ook tijdens de

was?

families die via Theo en Milli Ortmann zijn

oorlog mijn oma heeft gesteund en wel in

Weken na mijn bezoek aan Valeska Haake,

ontstaan. Bij een rondleiding door het huis

haar pogingen om haar man uit Westerbork

de nasleep van de aanslag op het bevolkings-

krijg ik werk te zien van Ortmann en van an-

te krijgen. In gesmokkelde briefjes naar huis

deren, maar wat Haake me vooral wil laten

die in mijn familie bewaard zijn gebleven

verband gebracht met het Kunstenaarsverzet

zien is een schilderijtje van Sipke Houtman.

schrijft Van Lier dat hij in Westerbork is

van Gerrit van der Veen, waarvoor hij geld

Het vierkante doekje toont een kanarie

aangekomen en tot zijn verrassing niet

en valse persoonsbewijzen doorgaf aan on-

in een kooi en was, blijkens een stickertje

meer als ‘strafgeval’ wordt gezien. Er is hem

dergedoken kunstenaars in het Gooi. Hij had

achterop, in 1935 te zien in de Kunstzaal Van

beloofd dat hij snel vrij zal komen, vanwege

in de gevangenis aan de Amstelveenseweg

Lier.

zijn gemengde huwelijk. De vrijlating kan

Carel van Lier was in april 1943 opgepakt in

en in Kamp Amersfoort gezeten, voordat hij

echter niet meteen, omdat er een besmette-

op 27 november 1943 plotseling was overge-

lijke ziekte heerst in het kamp en iedereen in

bracht naar Westerbork.

quarantaine wordt gehouden.

BALINEES SCHILDERIJ In januari 2018

GEWA AGD PL AN Elisabeth van de Velde

googelde ik weer eens de naam ‘Carel van

bewandelt verschillende wegen om haar

Lier’, omdat dat af en toe nieuwe vondsten

man vrij te krijgen. Ze vraagt de Verwalter

oplevert. Zo ook dit keer, toen ik stuitte op

van de Kunstzaal om hulp, betaalt men-

een Balinees schilderij uit de jaren 30 dat

sen die misschien iets kunnen regelen en

werd aangeboden op een Frans-Engelse onli-

schrijft brieven naar de Duitse autoriteiten.

ne-uitdragerij. Het schilderij droeg een stickertje van de Kunstzaal Van Lier en er stond

Maar het meest gewaagde plan lijkt te zijn Het schilderij van Houtman boven de kist die af komstig is van Kunstzaal Van Lier

ingestoken door Milli, een kleine kordate

auschwitz bulletin

vrouw die ook banden had met het verzet en

wroeging bezorgde. Haar jongste kind zou niet

alles wilde doen om haar goede vriend Carel

van haar man zijn. Namen heeft zij niet genoemd

uit het kamp te krijgen.

of herinner ik mij niet.’

Post uit Bremen zorgt voor nieuwe verras-

Was deze gefingeerde getuigenis uiteinde-

sing door dit plan te onthullen. ‘Mensen

lijk de Duitsers onder ogen gekomen, dan

vragen me wel eens waarom ik zoveel

hadden zij kunnen nagaan dat Francisca

bewaar, maar nu ben ik blij dat ik niets heb

van Lier-Adelaar in januari 1920 ‘opnieuw’

weggegooid’, zegt Valeska Haake.

een zelfmoordpoging had ondernomen, die

Diep weggestopt onder een trap bewaarde zij

toen wel is geslaagd. Een opname in 1919,

meer dan 30 jaar lang het correspondentie-

waarvoor verder geen enkel bewijs is, was

archief van Milli Ortmann. Daarin bevin-

dus heel goed mogelijk geweest.

den zich acht brieven van Sipke Houtman,

Maar de brief van Rümke en de brieven van

deels gericht aan Milli en een kopie van een

Houtman zijn nooit op een Duits bureau

schrijven van zenuwarts Nel Rümke-Bakker

beland. Want de vrome Houtman raakte in

van 4 december 1943. Tezamen laten zij zien

conflict met zijn geweten en schreef op oud-

hoe is gepoogd Carel van Lier een niet-Joodse

jaarsavond 1943 aan Milli Ortmann: ‘Ikzelf

vader te geven.

blijf bidden nacht en dag voor Carel van Lier en

In een geantedateerde brief van juni 1936

J A N 2019

ik heb het geloof dat de Heer mij vast zal ver-

schrijft Sipke Houtman aan Carel van Lier:

hooren. Ik kan in het voorstel van U onmogelijk

‘Ik vind het wel bespottelijk maar voor de wereld

heil verwachten hoe goed het ook bedoeld is. De

begrijpt ge is ’t toch niet gewenscht de onder-

Duitsche overheid met alle listige streken bekend

linge verhouding tusschen U en mij zoo publiek

weet heel goed dat wij tooneelspel spelen en weet

rechterlijk te laten horen en weten dat gij toch

ze het niet dan gaan ze het nazoeken en dan blijft

mijn zoon zijt. U moeder heeft mij zoo vaak

er niks van over dan leugen en nog eens leugen en

vertelt, Carel zal zijn vader later wel beter leren

dat wéét God in de hemel honderdmaal beter dan

kennen.’ Dat het origineel van deze brief in

wij allen te samen.’

het archief van Milli terechtkwam, doet vermoeden dat zij Houtman deze brief in 1943

L AUR AHÜTTE Het gebed van Houtman

heeft laten schrijven.

is uiteindelijk toch niet verhoord. Tegen de

In gekopieerde briefjes uit 1937 en 1939 die

verwachting van een spoedige vrijlating

mogelijk wel daadwerkelijk aan mijn opa

in werd Carel van Lier op 23 maart 1944 op

zijn gestuurd, vraagt Houtman hem t.z.t.

transport gesteld naar Auschwitz. Na een

zijn begrafenis te regelen. Uit dank daarvoor

paar weken werd hij daar tewerkgesteld

schenkt hij hem alvast zijn gouden horloge.

in het buitenkamp Laurahütte, waar de gevangenen in een fabriek van Rheinme-

BUITENECHTELIJKE VERHOUDING De

tall-Borsig ag luchtafweergeschut voor

brief van zenuwarts Rümke-Bakker van 4 de-

de Duitse marine moesten maken. Tien

cember 1943 onthult hoe het complot verder

maanden later, op 23 januari 1945 werden de

is gesmeed. Rümke schrijft in 1919 mevrouw

gevangenen in open treinwagons naar Maut-

Van Lier-Adelaar te hebben behandeld, de

hausen gevoerd, waar ze vijf dagen later

boven Carel van Lier op de expositie van zijn

moeder van Carel van Lier. Zij had een suïci-

aankwamen. Op 3 februari is een deel van

collectie in het Stedelijk Museum, 1927

depoging ondernomen en was daarom in de

de groep naar het buitenkamp Mühlenberg

midden Sipke Houtman, ca. 1933 (foto Erwin

Valeriuskliniek opgenomen. Verschillende

van het concentratiekamp Neuengamme bij

Blumenfeld) Foto's Erwin Blumenfeld gebruikt

redenen hadden haar tot haar daad gebracht,

Hannover gebracht. Naar verluidt is Carel

met dank aan de erven Blumenfeld

schrijft Rümke, ‘terwijl zij tevens onder groot

van Lier daar bij aankomst op het station in

onder Brief met gefingeerde getuigenis van

affect meedeelde een tijd lang een buitenechtelij-

elkaar gezakt en bezweken aan uitputting en

zenuwarts Nel Rümke-Bakker

ke verhouding te hebben gehad welke haar veel

ondervoeding.

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

H ER DEN K EN

hOe M eer ik z ag , hOe M I N DE R ik beg r eep M i j n r e i s n a a r p O l e n — d O O r M A R T I J N VA N D U S S E N

e staan op een grote open

dus regelmatig in contact met ver-

plek in het bos, belegd met

halen over de vernietigingskam-

witte stenen en omringd

pen en de mensen die ze hebben

door een muur van hoge

meegemaakt of met mensen wier

bomen. Recht voor ons zien we een verhoging

familie in de kampen is omgekomen en ver-

van de grond van een paar meter hoog en nog

moord. Daarnaast heb ik in de zes jaar dat ik

eens twee keer zo breed; het is de asheuvel

geschiedenis studeerde vanzelfsprekend veel

en het massagraf, waar de resten van zo’n

kennis opgedaan over de Tweede Wereldoor-

170.000 vermoordde Joden te ruste liggen,

log en zijn begrippen als Auschwitz en de

op sommige grafstenen. Het was de hele week

zoals Jacques Grishaver ons kort daarvoor

Holocaust uitvoerig behandeld. Afgezien van

prachtig weer in Polen en het hele land lag

heeft verteld. Het is ijzig koud en doodstil.

Voormalig Kamp Westerbork had ik alleen

onder een deken van warme herfstkleuren, zo

We staan op de plek van het voormalig

nog nooit een concentratiekamp bezocht en

ook de Joodse begraafplaats. Agnieszka leidde

vernietigingskamp Sobibór en herdenken de-

voor mijn eigen persoonlijke ontwikkeling en

ons rond en vertelde bij een paar graven wat

genen die daar omgekomen en vermoord zijn.

verdieping vond ik dit wel erg belangrijk.

extra informatie of anekdotes.

gebed en de herdenking, terwijl er een krans

De reis begon op een koude maandagochtend

Terwijl de avond inviel baanden we ons een

gelegd wordt en iedereen een kaarsje aan-

waar de groep zich verzamelde bij Terminal 1

weg door de drukke avondspits van Warschau

steekt. Nadien houden we elkaar goed vast en

op Schiphol. Nadat alle bagage en passagiers

naar de Nederlandse ambassade, een plek

knuffelen we terwijl we elkaar nog vele jaren

ingecheckt waren, vertrokken we richting

waar Jacques Grishaver en het Comité al jaren

wensen. Het is de een-na-laatste dag van de

Warschau waar we op het vliegveld werden

vriend aan huis zijn. En terecht, want het

Polenreis, een jaarlijkse reis langs de vernie-

verwelkomd door onze Poolse gids Agnies-

pand van de ambassade en de residentie van

tigingskampen Auschwitz, Auschwitz-Bir-

zka. Zij zou ons, samen met de bus en de

de ambassadeur zijn prachtig en we werden

kenau, Majdanek en Sobibór, georganiseerd

chauffeur, de hele week begeleiden. Toen

warm onthaald met hapjes en drankjes. Waar

door het Nederlands Auschwitz Comité.

iedereen met zijn of haar bagage herenigd

de meesten van ons zo’n 10 uur geleden nog

Samen met zo’n 60 andere reisgenoten mocht

was, vertrokken we naar het eerste hotel van

vreemden waren, werden er bij de ambassade

ik dit jaar deelnemen aan deze reis.

de week dat zich ongeveer naast het iconi-

al vriendschappen voor de rest van de week

sche gebouw van het Paleis van Cultuur en

(en daarna) gesloten.

Rabbijn Menno ten Brink gaat ons voor in het

Ik ging mee op deze reis is omdat ik als mede-

Wetenschap bevond. Elke hotelkamer waar

werker van het Nationaal Comité 4 en 5 mei

ik tijdens de week in Polen gezeten heb, was

De volgende ochtend vertrokken we in alle

nauw betrokken ben bij onder andere de Nati-

groter dan mijn eigen kamertje in Amster-

vroegte (lees: 6 uur opstaan en kwart over 7

onale Herdenking op 4 mei op de Dam, maar

dam dus dat was een ware luxe. Na onze

vertrekken) richting Oswiecim in het zuid-

ook bij de ondersteuning van de Nationale

eerste lunch brachten we een bezoek aan de

westen van Polen. Velen kennen deze plaats

Holocaust Herdenking, elke laatste zondag

Joodse begraafplaats in Warschau waar de

vanwege de beruchte vernietigingskampen

van januari. Via mijn werkzaamheden kom ik

kogelgaten uit de oorlog nog zichtbaar waren

genaamd Auschwitz en Auschwitz-Birkenau.

auschwitz bulletin

J A N 2019

De reis ernaartoe gebeurde op een zonnige

gefluit van de vogels lieten mij denken: Hoe

In Krakau, waar we verbleven tijdens ons be-

dag die een voorbode zou zijn voor de rest

kan het, dat op zo’n plek, waar zo veel dood,

zoek aan Oswiecim, zijn we in de avond nog

van de week, over door de eu gesubsidieerde

verderf en leed heeft plaatsgevonden, de

naar de Joodse wijk geweest waar ik veel leer-

vierbaanswegen. Na een vijf uur durende

bomen elk jaar nog bloeien? Waar de vogels

de over Joodse tradities en gebruiken die we

tocht arriveerden we op een parkeerplaats vol

nog fluiten. Waar de zon nog schijnt. Hoe? Ik

in de Synagoge verteld kregen door rabbijn

touringcars en vele groepen jongeren, waar-

weet het antwoord nog steeds niet. Misschien

Menno ten Brink. Later die avond was het tijd

van het grootste gedeelte schoolgroepen uit

omdat het leven uiteindelijk gewoon weer

voor voetbal (er was een wedstrijd van Ajax

Israël waren. In Auschwitz kregen we in drie

doorgaat. De veerkracht van het leven, zo zou

die avond op televisie–red.) en ontspanning.

verschillende groepen een uitgebreide rond-

je het kunnen noemen.

De volgende ochtend bezochten we Schind-

leiding door de barakken. De hoeveelheid aan spullen die gevangenen bezaten toen ze in het kamp terechtkwamen, de barre leefomstandigheden en de gebouwen die alles mee hebben gemaakt en stille getuigen zijn van dood en verderf maakten veel indruk op me. Aan het eind van de middag vond de eerste herdenking van de week plaats in het Nederlands Paviljoen. Ik had nog niet eerder zoiets meegemaakt; het aansteken van kaarsjes, het noemen van namen en het uitspreken van het Yizkor. Ik kon er alleen maar stil van worden. Minder dan 24 uur later stonden we weer in het kamp. We bezochten de gaskamer en de ovens en hadden daarna nog wat vrije tijd om op eigen gelegenheid bepaalde barakken te bezoeken. Tsja, wat klinkt dat eigenlijk ironisch: ‘vrije’ tijd. In de middag reden we naar Auschwitz-Birkenau, ongeveer vijf kilometer van het eerste kamp vandaan. Wat een onvoorstelbaar groot kamp en weer totaal anders dan Auschwitz 1. Nadat ik zelf een stukje de krans heb mogen dragen, wat ik een hele eer vond en ook fijn om zo'n kleine bijdrage te kunnen leveren, hebben we ook hier een herdenking gehouden. Daarna liepen we door het kamp, langs de verwoeste gaskamers naar Kanada (een van de negen kampen in Birkenau, dat werd gebruikt om de geplunderde Joodse eigendommen te sorteren en op te slaan. Red.). Ik krijg het mijn mond bijna niet uit maar het kamp lag er die dag bijna mooi bij in het gouden licht van het lage middagzonnetje. Ook de sereniteit van de gouden bladeren en het

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

v e r v O lg va n pa g .11

ler’s Factory Museum (u weet wel, van die film), een prachtig museum over de Tweede Wereldoorlog in Polen. Rond het middaguur was het weer tijd om te reizen; deze keer via Sandomierz naar Lublin. Inmiddels was het vrijdag en bezochten we Majdanek. Een kamp, die dag gehuld in dichte mist, met onheilspellende zwarte barakken en zwarte kraaien en waar alles nog precies zo staat als ongeveer 75 jaar geleden. Ook hier kregen we een rondleiding (door een geweldige gids!) gevolgd door een herdenking bij de enorme asheuvel aan de achterkant van het kamp. Tijdens ons bezoek aan Majdanek ging ik mij afvragen wat krachtiger was; als alles er nog precies zo staat als toen, of als er juist veel in puin ligt en er een soort leegte overheerst? Beide getuigen in ieder geval van een verbinding met het verleden. De vernietigingskampen in Polen zijn zogenoemde lieux de mémoire, plaatsen van herinnering die symbool staan voor een groter geschiedverhaal en waar de angst heerst dat het verleden verloren zal gaan. En die angst is terecht als je de weggevaagde barakken en gaskamers in Auschwitz-Birkenau ziet, vernietigd door de vluchtende Nazi’s in de hoop dat elk bewijs van de Holocaust zou verdwijnen. Na Majdanek stond er nog een trip naar Sobibór op het programma. Ver in niemandsland, op de grens van Wit-Rusland en Oekraïne, ligt Sobibór. Van alle herdenkingen die week maakte de herdenking hier de meeste

begreep. Hoe kan het dat er zoiets verschrik-

Ajax scoorde. Het wonderlijke aan zo’n reis

indruk op mij, mede door de prachtige tekst

kelijks heeft plaatsgevonden? Hoe kan het

is dat je als vreemden bij elkaar komt en als

die de rabbijn uitsprak. Deze begon met ‘Bij

dat er mensen zo in en in slecht kunnen

vrienden uit elkaar gaat. Omdat je samen iets

zonsopgang en zonsondergang denken wij

zijn? En tóch is het gebeurd en dus kan het

onvergetelijks hebt meegemaakt. —

aan hen’ en eindigde met ‘Vergeten zijn ze

weer gebeuren. Daar maakt deze reis je heel

niet en nooit zullen ze vergeten worden’. En

bewust van.

dat is precies waar deze reis over gaat. Dit moet en kan niet vergeten worden. Hoe meer

Tijdens de week in Polen heb ik verschil-

ik tijdens deze week zag en hoorde over de

lende emoties gevoeld, afhankelijk van het

Holocaust en de vernietigingskampen die

moment. Van boosheid en verdriet bij het

we bezochten, hoe minder ik alles eigenlijk

bezoek aan de kampen, tot blijdschap toen

auschwitz bulletin

J A N 2019

Voor het beeldmateriaal bij dit reisver-

‘De verhalen die ik thuis en op school

ik deze woorden van de dichter Leo

fundamentele vorming van mij. Tot ik

slag mochten we een keuze maken uit

hoorde over de Tweede Wereldoorlog,

Vroman, want eigenlijk was ik als jong

besloot als eigen innerlijke voorberei-

het werk van Jacqueline Gerzon-Stoop.

hebben mij begin jaren zestig als jong

meisje zelf al sprakeloos bij dat eerste

ding een paar beelden te maken, om

meisje fundamenteel gevormd. In

besef van wat er gebeurd was en ons

niet al te wenend dit najaar mijn grote

diezelfde fase werd ik als na-oorlogse

en mij en onze beschaving voorgoed

herdenkingsreis naar Auschwitz en

jongere vaak voor de avonden van

getekend heeft.’

Sobibor te gaan maken. Kleine collages

de 4e mei gevraagd om herdenkings-

‘Als docent Hoger Beeldend Kunston-

ontstonden, waarin de iconische kari-

poëzie te lezen: “Kom vanavond met

derwijs, toegewijd aan atelierbegelei-

atiden van onze cultuur niet het dak

verhalen, hoe de oorlog is verdwenen,

ding en colleges Kunst- en Cultuurge-

van onze tempels dragen, maar een

en herhaal ze honderd malen: alle

schiedenis, heb ik zelf niet eerder enig

ondragelijk besef van het menselijke

malen zal ik wenen...” Gelukkig kreeg

beeld gemaakt dat verwijst naar deze

tekort.’

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

b e s pr ek i n g

Een nieuwe visie op de Endlösung — d O O r TO N Z WA A N

Het indrukwekkende boek van David Cesarani, Endlösung. Het lot van de Joden, 1933-1949, behelst een complete, in menig opzicht vernieuwende en integrale geschiedenis van de ervaringen van de Joden in Europa tussen 1933 en 1949. Die ervaringen zijn bovenal getekend geweest door collectieve belastering, uitsluiting en vernedering, gevolgd door grootschalige gewelddadige vervolging en vernietiging tussen 1939 en 1945.

bezinning. Het is dan ook een goede zaak

het alsof alles wat daaraan vooraf ging met

dat uitgeverij Atlas Contact onlangs, amper

ijzeren noodzakelijkheid en onontkoombare

twee jaar na eerste publicatie in het Engels,

noodlottigheid naar die laatste fase heeft

een Nederlandse vertaling van Cesarani’s

gevoerd. Ook dat stemt niet overeen met de

levenswerk heeft uitgebracht.

historische realiteit. Begin 1933, toen Hitler kanselier werd, kon niemand de oorlog en

STIJL VAN GESCHIEDSCHRIJVING

genocide voorzien die zich zes jaar later

Cesarani opent zijn boek onder meer met

begonnen af te tekenen. Mensen zijn altijd

een fundamentele kritiek op de begrippen

gebonden aan het hier en nu van het heden.

‘De Holocaust’ en ‘De Shoah’. Tegen beide

Ze kunnen enige notie hebben van het ver-

termen, dominant geworden sinds de jaren

leden, maar ze kunnen niet in de toekomst

zeventig en tachtig, zijn zeker bezwaren aan

kijken, die blijft altijd tot op grote hoogte

te voeren. Vier daarvan zijn voor Cesarani

ongewis – en daarmee hebben ze te leven.

doorslaggevend. Ten eerste is door populaire

Om aan de gesignaleerde problemen het

tv-series, romans en films onder het etiket

hoofd te bieden, bedient Cesarani zich van

Holocaust of Shoah – waaraan veel mensen

een specifieke stijl van geschiedschrij-

hun kennis over het onderwerp ontlenen

ving. Hij bedrijft narratieve (vertellende)

– maar ook door goedbedoelde educatieve

geschiedenis met een chronologische en

en herdenkingsactiviteiten een oppervlak-

thematische structuur. In heldere, leesbare

kig en bijna clichématig beeld ontstaan.

taal passeert jaar na jaar de revue, waarbij

Ten tweede is de kloof tussen dit beeld en

bepaalde thema’s geregeld terugkeren. Voor

Tegen de Europese Joden is in deze jaren

de beschikbare historische kennis groter

elke tijdsperiode benoemt hij de voornaam-

een kolossale en krankzinnige misdaad

geworden. Veel resultaten van wetenschap-

ste feitelijke ontwikkelingen en tegelijker-

gepleegd: van de naar schatting 8,5 miljoen

pelijk onderzoek zijn niet doorgedrongen tot

tijd laat hij met behulp van vele uiteenlo-

mensen van Joodse komaf die te eniger tijd

het grotere publiek. Ten derde suggereren de

pende bronnen zien hoe tijdgenoten – Joods

binnen het machtsbereik van het natio-

termen Holocaust en Shoah een eenduidig-

en niet-Joods, Duits en niet-Duits – deze

naal-socialistische Duitsland en zijn bond-

heid en eenvormigheid in de ervaringen van

ontwikkelingen waarnamen, meemaakten

genoten hebben verkeerd, hebben omstreeks

Joden in de jaren dertig en veertig die niet in

en beoordeelden. Zo ontstaat een waar-

5,5 miljoen dat niet overleefd. Het ontstaan

overeenstemming zijn met de geleefde wer-

heidsgetrouw en heel menselijk beeld van de

en de ontwikkeling van deze catastrofe – het

kelijkheid van de mensen destijds. Tenslotte

geschiedenis als voorwaarts geleefde en be-

absolute politieke en morele dieptepunt van

acht Cesarani het bezwaarlijk dat in beide

leefde werkelijkheid en niet als een achteraf

de Europese beschaving en geschiedenis

termen een sterke nadruk ligt op de laatste

gereconstrueerde realiteit waarvan de afloop

in de 20ste eeuw – verdienen steeds her-

fase van het vervolgingsproces: de massale

al bekend is.

nieuwde publieke aandacht, discussie en

gewelddadige destructie. Daardoor lijkt

auschwitz bulletin

J A N 2019

Naast het precies plaatsen van mensen, gebeurtenissen en ontwikkelingen in tijd en ruimte, biedt Cesarani passende contextualisering. Of mensen dat nu willen en weten of niet, hun individuele levens liggen altijd ingebed in grotere verbanden – werk, school, sociale klassen, naties en staten bijvoorbeeld. Veranderingen op het niveau van die contexten werken door op het micro-niveau van het leven van individuele mensen. Concreet: in dat eerste jaar – 1933 – vonden in Duitsland ingrijpende veranderingen plaats die vérstrekkende gevolgen hadden voor de Joden, zowel de omstreeks 425.000 gevestigde en relatief welgestelde Duitse Joden als de ongeveer 100.000 zogeheten Oostjoden, die veelal armer waren, orthodox gelovig, Jiddisch spraken en meestal niet beschikten over de Duitse nationaliteit. In

David Cesarani werd in 1956 geboren in Londen in een Brits-Joods gezin. Na zijn

hoog tempo werden de democratie en de

middelbare school bracht hij een jaar door in israël, waar hij onder meer in een kib-

rechtsstaat grotendeels ontmanteld en alle

boets werkte. Vervolgens studeerde hij moderne geschiedenis aan de universiteit

burgerrechten opgeschort. De nationaal-so-

van cambridge en joodse geschiedenis aan columbia university in new York. hij

cialisten schakelden hun voornaamste

promoveerde aan de universiteit van Oxford. hij publiceerde een groot aantal boe-

politieke opponenten uit, er werden concen-

ken en artikelen, waaronder een uitstekende biografie van adolf eichmann (Eich-

tratiekampen ingericht en boekverbrandin-

mann. His Life and Crimes, 2005). in 2004 werd hij hoogleraar aan de universiteit van

gen georganiseerd. Het staatsapparaat werd

londen. in engeland heeft hij ook veelvuldig bijgedragen aan publieke debatten en

genazificeerd, talloze maatschappelijke organisaties en sectoren werden gelijkgeschakeld. In de zomer van 1933 was Duitsland in hoge mate een gecentraliseerde éénpartij-dictatuur geworden, met totalitaire pretenties gericht op een doorgaande nazificatie

zich ingezet voor meer en beter onderwijs over de Holocaust en voor de instelling van een holocaust Memorial day, die in 2001 officieel is ingevoerd. hij is in 2015 op 58-jarige leeftijd overleden, kort voor de voltooiing van Endlösung. Richard Evans, naaste collega en zelf bekend historicus van het Derde Rijk, heeft de laatste hand gelegd aan het manuscript.

van de hele samenleving en cultuur. Deze sinistere ontwikkelingen hadden

den zij kwetsbaarder en ontstond een ruime

lend ontvangen in de diverse buitenlanden,

ernstige consequenties voor het leven van

marge van straffeloosheid voor al diegenen

maar al snel ontstonden sterke weerstanden

Joden. Ze werden geconfronteerd met col-

die hen te na wilden komen. Hun rechts- en

tegen de vluchtelingen en emigranten.

lectieve belastering; met een economische

machtspositie verzwakte, terwijl die van

Aan het andere uiterste waren er enkele

boycot; met weerkerend paramilitair straat-

degenen die hen vijandig gezind waren, juist

Duits-Joodse nationalistische organisaties

geweld; en met allerlei specifieke anti-Jood-

sterker werd.

die in feite dicht bij het fascisme stonden.

se maatregelen, waaronder de zogeheten

Joden reageerden verschillend op dit alles.

Ariërparagraaf, die leidde tot ontslag uit

Aan het ene uiterste van het scala van reac-

zich de hoofdstroom van Duitse Joden en

overheidsdienst en al spoedig ook uit andere

ties pleegden enkele honderden zelfmoord

Joodse organisaties. Zij verweerden zich zo

werkkringen. Doordat de krachten van het

en vertrokken rond 37.000 mensen uit Duits-

goed mogelijk tegen de toenemende druk

geweldsmonopolie van de staat – primair

land, samen met ruim 60.000 andere Duitse

en probeerden taai vast te houden aan hun

justitie en politie – partijdiger werden, wer-

emigrés. Aanvankelijk werden zij welwil-

maatschappelijke posities – al waren ook

Tussen deze beide uitersten in bevond

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

v e r v O lg va n pa g .15

hier aanzienlijke verschillen, onder meer tussen seculieren en orthodoxen en tussen zionisten en anti-zionisten.

wat dachten ze, en wat deden ze? Die vragen worden door Cesarani herhaal-

ze – mede door grootschalige misleiding en militaire overvaltactieken van de vervolgers

delijk gesteld en beantwoord. Hij kan dat

– uiteindelijk gevangen raakten, worden

In Cesarani’s verhalende geschiedenis spe-

doen doordat hij het onderzoek van de afge-

zo indringend beschreven dat je als lezer

len ook historisch-sociologische vergelijkin-

lopen decennia grotendeels heeft verwerkt

onontkoombaar wordt meegenomen.

gen een belangrijke rol. Door het verloop van

en zo ontstaat een veelzijdig en diepgaand

de vervolgingen – die uiteindelijk in twintig

beeld van de ernstiger wordende catastrofe.

VERNIEUWINGEN Cesarani’s Endlösung

verschillende landen en bezette territoria

Een sterk punt in de opbouw van dat beeld

is in meerdere opzichten vernieuwend. Dat

plaatsvonden – gedetailleerd te beschrijven,

is dat Cesarani dat mede doet door tijdge-

geldt voor zijn visie op de samenhangen

komen naast overeenkomsten ook aanzien-

noten aan het woord te laten. Zo horen we

tussen oorlog en genocide, maar ook voor

lijke verschillen aan het licht. De vervolgin-

de stemmen van tal van Duitse Joden: van

een aantal thema’s, zoals de rol van antise-

gen verliepen niet overal op dezelfde wijze,

politieke en religieuze leiders, zakenlieden,

mitisme; de willekeur en inconsistentie van

de ervaringen van de Joodse bevolkingsgroe-

bankiers, en scherpzinnige intellectuelen,

de anti-Joodse politiek; liefde en seksuali-

pen waren niet eenduidig en niet eenvormig.

maar ook van ‘gewone’ mensen: de Joodse

teit; de specifieke lotgevallen van vrouwen

Dat wordt op wrange wijze onderstreept

eigenaar van een ijzerwinkel, een invalide

en van kinderen; en de betekenissen van

door de slachtofferpercentages. Het me-

oorlogsveteraan en diens niet-Joodse vrouw,

collaboratie en verzet. Vernieuwend is ook

rendeel van de kleine Joodse gemeenschap

een journalist, een doktersvrouw, een slager.

dat zijn boek de eerste moeilijke naoorlogse

in Noorwegen wist tijdig te vluchten en in

Van nationaal-socialisten horen we de agres-

jaren behandelt.

Denemarken ontkwam nagenoeg de hele

sieve en kwaadaardige publieke retoriek van

Joodse bevolking aan vervolging. Maar in

de centrale leiders – en zien we hun beslui-

de Tweede Wereldoorlog, die veelal amper

Nederland werd ruim 75% van de mensen ge-

ten, die meestal achter de schermen werden

aandacht hebben besteed aan de Jodenver-

arresteerd, geconcentreerd, gedeporteerd en

genomen – maar ook de opvattingen van

volging, en tot historici van de Holocaust,

vermoord. In België bedroeg het percentage

plaatselijke burgemeesters, politiemensen

die hun onderwerp vaak los gezien hebben

40%, in Frankrijk 25%, in het bezette Polen

en ‘gewone’ Duitsers komen aan bod. Buiten-

van de grotere oorlogscontext, betoogt

en de Baltische staten 90%.

landse waarnemers in Duitsland – Britse en

Cesarani dat juist de vervlechtingen tussen

Amerikaanse consuls; reizigers; correspon-

de oorlogvoering en het genocidale proces

INTEGR ALE GESCHIEDENIS Cesarani

denten van buitenlandse kranten – zagen

doorslaggevend zijn geweest.

beoogt ‘integrale geschiedenis’ te schrijven,

in de jaren dertig vaak scherp wat er gaande

Het lot van de Europese Joden was steeds

zoals historici dat noemen. Hier betekent

was en rapporteerden dat ook. Wie destijds

nauw verbonden met de economische

dat dat zijn focus ligt op de ervaringen van

de krant las, kon het vervolgingsproces vrij-

behoeften, de geostrategische prioriteiten

de Joden als doelwitgroep, maar dat ook het

wel op de voet volgen. Maar de Engelse en

en de militaire successen en tegenslagen van

denken en handelen van de vervolgers steeds

Amerikaanse ministeries van Buitenlandse

Duitsland.

belicht worden. De lezer krijgt daardoor

Zaken, en die van veel andere landen, deden

inzicht in de dynamiek van de betrekkingen

vooral hun best een potentiële toevloed van

simpele grondgedachte: aan een bepaalde

tussen de vervolgers en de vervolgden die

Joodse vluchtelingen tegen te gaan.

categorie mensen binnen de samenleving

het hele proces voortstuwt. Daarbij ko-

Deze techniek van het schrijven van inte-

In tegenstelling tot militair historici van

Elk genocidaal denken begint met een

wordt het bestaansrecht ontzegd. Zij mogen

men de perspectieven en het handelen van

grale geschiedenis door betrokkenen aan het

er niet zijn, ze moeten verwijderd worden,

nog twee andere omvangrijke categorieën

woord te laten, wordt door Cesarani door het

ze moeten weg. Tijdens de eerste vijf jaar

geregeld aan de orde. Ten eerste die van de

hele boek heen volgehouden. Het maakt de

van het nationaal-socialistisch regime

overige bevolking – eerst in Duitsland, later

geschiedenis zeer inzichtelijk en net als bij

overheerste dit idee binnen de zogeheten

ook in de andere (bezette) landen – en ten

een goed literair werk ook heel invoelbaar.

‘Judenpolitik’. Joden in Duitsland moest het

tweede die van regeringen, Joodse gemeen-

De almaar dreigender wordende situaties,

leven zo onaangenaam worden gemaakt dat

schappen en andere delen van bevolkingen

de beklemmingen en dilemma’s waar Joden

ze weg zouden gaan. Binnen de fascistische

buiten het Duitse machtsbereik, vooral in

voor geplaatst werden, hun doorgaande

collectieve haatfantasie over ‘het internatio-

Groot-Brittannië en Amerika. Wat wisten ze,

machtsverlies en de valstrikken waarin

nale Jodendom’ fungeerden zij daarnaast als

auschwitz bulletin

gijzelaars, als waardevol onderpand. Vanaf 1936, toen de Duitse oorlogsvoorbe-

J A N 2019

enorme proporties kunnen aannemen. Al

tegreerden. Naakt eigenbelang, een sterke

voor de oorlog begon, bestond anti-Joodse

wil tot zelfbehoud en eigen overleven, en

reidingen begonnen en versneld vanaf 1938,

overheidspolitiek in landen als bijvoor-

een grote onverschilligheid voor het lot van

toen de eerste oorlogshandelingen plaats-

beeld Polen en Roemenië. Later kwam daar

anderen kwamen daarvoor in de plaats. Uit

vonden, traden verschuivingen op in de

onder meer Vichy-Frankrijk bij. Die politiek

de feitelijke beschrijvingen rest slechts de

behandeling van Joden. Zij werden een bron

vloeide deels voort uit een opportunistisch

verdrietige conclusie dat onder de gegeven

voor staatsverrijking ter financiering van de

streven aan te sluiten bij Duitsland, maar de

omstandigheden ook Joden soms andere Jo-

oorlogsvoorbereiding: ze werden vrijwel vol-

anti-Joodse maatregelen wortelden ook in

den verschrikkelijke dingen hebben aange-

ledig onteigend en vervolgens werd hun een

de inheemse autoritaire politieke cultuur en

daan. Al bleven die uiteraard van een andere

verplichting tot dwangarbeid opgelegd. Hun

de specifieke geschiedenis van de betrokken

orde dan de verschrikkingen die niet-Joden

fysieke bestaan werd nu ook meer bedreigd:

landen.

Joden aandeden. Maar Cesarani besteedt ook

in 1938 vonden twee grote pogroms plaats (in

De Duitse vervolgers beschikten vaak niet

aandacht aan vormen van sterke solidariteit,

Oostenrijk begin maart, in het hele Duitse

over voldoende middelen en mankracht

de bloei van cultureel leven onder barre con-

rijk begin november); het kwam tot massale

om hun zelfgestelde vervolgingsdoelen te

dities, en aan vele manifestaties van Joods

verdrijvingen van Oostjoden over de grens

bereiken. Ze waren daarvoor afhankelijk van

verzet. En hij rekent grondig af met de lang

met Polen; en tienduizenden Duitse Joden

anderen. In Roemenië lagen de vervolging en

gangbare mythe dat Joden zich passief en

werden tijdelijk opgesloten in concentratie-

vernietiging nagenoeg geheel in Roemeense

willoos naar hun eigen einde zouden hebben

kampen. Honderden werden vermoord en

handen. De arrestaties en binnenlandse

laten leiden.

kwamen om. Uit deze stapsgewijze radicali-

deportaties van honderdduizenden Hon-

sering van de vervolging blijkt dat Joden nu

gaarse Joden in 1944 werden uitgevoerd door

Cesarani’s Endlösung is een groots en hart-

steeds meer werden beschouwd als absolute

de Hongaarse gendarmerie. Maar ook in het

verscheurend boek dat een ruime lezers-

vijanden.

bezette Frankrijk en in Nederland hebben

kring verdient.

De laatste twee beslissende escalaties wa-

de activiteiten van inheemse fascisten, de

ren verbonden met het begin van de oorlog

bewilliging door de civiele autoriteiten,

tegen Polen in september 1939 en met de

de inzet en ijver van ambtenaren en in het

Duitse aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941.

bijzonder van de eigen politiediensten een

Hoewel allerlei incoherentie in de anti-Jood-

zeer grote bijdrage geleverd aan het vervol-

se politiek bleef bestaan, tekende zich in

gingsproces. De algehele anti-Joodse politiek

de zomer van 1941 onmiskenbaar de finale

was niet alleen een Duits-Oostenrijkse en

betekenis van de tot dan toe schimmige

nationaal-socialistische zaak, maar was in

term ‘Endlösung’ af. De genocidale grondge-

wezenlijke zin ook een Europese zaak.

dachte bereikte in het nationaal-socialisti-

De moeilijkste kwesties in dit verband van

sche handelen zijn meest radicale conclusie:

collaboratie en verzet – het functioneren van

verwijderen werd massaal gewelddadig

Joodse raden (overwegend in Oost-Europa),

ombrengen. Eerst door omvangrijke massa-

van Joodse ordediensten, getto-politie en

moorden met vuurwapens, later ook in de

Gestapo-informanten – worden door Cesara-

vernietigingskampen. Oorlog maakte geno-

ni niet vermeden. ‘Collaboratie’ is hier geen

cide mogelijk en de oorlogvoering bepaalde

toereikend begrip – allen stonden immers

het verloop van het genocidale proces.

onder direct levensbedreigende druk van de vervolging en in Oost-Europa ook van

Zonder omvangrijke medewerking – of

de extreme omstandigheden in de getto’s.

david cesarani – Endlösung. Het lot van

collaboratie – van niet-Duitse overheden,

Joodse dagboekschrijvers constateerden

de Joden, 1933-1949. Uitgeverij Atlas Contact

staatsapparaten en delen van inheemse

verbijsterd dat onder die omstandigheden

2018, 640 blz. isbn 9789045034904, € 39,99.

bevolkingen hadden de vervolging en

beschaafde omgangsvormen en morele

vernietiging tussen 1939 en 1945 nooit zulke

gedragsstandaarden in hoog tempo desin-

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

O pi n i e D I T A R T I K E L V E R S CH E E N E E R D E R I N D E VO L K S K R A N T 14 12 2018

Namenmonument mag lelijk zijn

— dOOr JE SSIC A DURL ACHE R

n de lichtenthalerallee in baden-baden waar het

Het is werkelijkheid geweest en niet aan ze denken

om de oren met wat we het liefst willen vergeten.

jongetje dat mijn vader vroeger was, met zijn

is een stuk fijner maar het zou een verkrachting

Maar hoe intens ook, lang niet alles en niet ieder-

ouders woonde liggen er drie voor de deur.

zijn van de nagedachtenis van al die vermoorde

een wordt er mee herdacht.

Voor Erna Durlacher, Arthur Durlacher en Gerhard Durlacher. Stolpersteine - struikelstenen - de klei-

mensen. Elke keer dat ik Stolpersteine zie ben ik gek

Het Namenmonument van Daniel Libeskind, gepland op de Weesperstraat in Amsterdam, doet

ne vierkante steentjes met hun messing bovenkant

genoeg behalve aangeslagen om de tragiek ervan,

die poging wel; het zal immers 102.000 namen

waarin de namen van in de Tweede Wereldoorlog

ook getroost door het feit dat ze er liggen. Dat er

weergeven, op evenzoveel (bak)stenen. De muren

verdreven Joden zijn gegraveerd, en die inmiddels

mensen zijn die de steentjes daar hebben willen

die daarmee gebouwd worden zullen zigzaggen,

verspreid liggen over heel Europa. Hier en daar

graveren en neerleggen. Dat al die moorden niet

in het plantsoen van de Weesperstraat, zoals wel

vind je in steden in Europa halve stoepen belegd

onopgemerkt gebleven zijn.

meer ontwerpen van Libeskind enigszins lijken

met Stolpersteine.Dat was een goeie vangst voor

Gelukkig lijkt haast niemand ertegen om ook een

te zigzaggen, met hun suggestie van gebroken

de SA, of de plaatselijke politiemensen, kan je dan

specifiek monument te wijden aan álle namen van

davidsterren. In zoveel steen zal dat ontegenzeg-

haast niet helpen om te denken, al was het lang

de nederlandse slachtoffers. toch heeft het heel

gelijk ontregelend werken als je ertussen loopt - al

niet altijd de politie, SA of Gestapo die voor het

erg veel strijd gekost dat dit specifieke monument

vormen zijn zigzagmuren (in staal) vier Hebreeuw-

vertrek op die bepaalde plek zorgden - vaak her-

in Amsterdam er komt in de huidige vorm. Een

se letters die samen 'In memoriam' betekenen.

denken de steentjes ook de vlucht uit dat huis, van

paar weken terug is groen licht gegeven voor de

Je zult je er enigszins verloren voelen, zij het

die plek: wanhopige beslissingen van mensen die

bouw.

binnenin minder dan wanneer je er buitenaf naar

op grond van steeds geloofwaardiger geruchten

Dat de buurtbewoners van het voorgenomen

kijkt, langs loopt of rijdt - zo stel ik me tenminste

alles wat ze hadden noodgedwongen achterlieten,

Namenmonument moeite hebben met de weinig

voor. Een kolossale stenen bliksemschicht in de

hopend op een redding die ze uiteindelijk niet von-

democratische besluitvorming rond het ontwerp

Weesperstraat.

den. Joodse families met meisjes, jongens, vaders,

van Daniel Libeskind - daar kan ik me in verplaat-

moeders, opa's, oma's, alleenstaanden, stellen.

sen. Maar de intense woede over en weerstand

te zijn hoop ik een beetje op de verlorenheid.

De gedachte blijft voor altijd onverdraaglijk:

tegen de aard van het ontwerp waarover ik las

Het op stapel staande monument moet toch het

dat gewone mensen om hun afkomst of geloof

schokte me ook. Is het echt zo nodig dat een

complement van de Stolpersteine zijn, en nee, niet

moesten vluchten of onder dwang weggehaald

monument voor een 102.000-voudige misdaad

mooi of bescheiden. Misschien dat een monument

zijn van hun plek, uit de kamers waar ze hebben

die de stad voor altijd verminkte en van karakter

als dit dat ook niet moet zijn, als historische mar-

gegeten en (met elkaar) geslapen, hun verjaardag

veranderde mooi en beschaafd en bescheiden

kering? Moet het wreed en groot zijn, autoritair

gevierd, dansjes gemaakt als ze een goed humeur

oogt? Niet te groot en te hoog is? Zelfs de eis dat

als een tempel, klaar om ons tijdelijk op te vreten

hadden, geschreeuwd als ze boos waren, op elkaar,

zo'n monument zou moeten ontroeren verbaasde

en uit te spuwen?

op de kinderen, een plek om te lezen, muziek te

me. Wie bepaalt dat...?

maken, zich te kunnen verschansen, zich op hun

De vergelijking tussen de lokale Stolpersteine en

Ik durf het bijna niet te zeggen maar om eerlijk

Online kun je het monument alvast bekijken, en ik heb het bekeken. Nee, móói vind ik het niet,

gemak te voelen, om hun kinderen op te voeden...

het voorgenomen Namenmonument snijdt geen

net zomin als ik het Joods Museum in Berlijn

Om vervolgens met hun koffers naar een plek

hout, maar hij wordt gemaakt. Ten faveure van

mooi vind, wel vind ik het imposant en erg, en ik

te worden gebracht waar ze werden uitgekleed,

de Stolpersteine, die zoveel ontroerender zouden

geloof dat ik ook wel heel graag wil dat het dat is:

beroofd, uitgehongerd, gemarteld, doodgeslagen

zijn dan een groot monument. (Degenen die dat

imposant en erg.

of vergast.

zeggen vergeten dat er mensen zijn die ook van

Het blijft een verhaal dat haast niet aan te horen is zonder gek te worden van weerzin. Zo pervers dat je er het liefst nooit meer aan zou denken.

in het allereerste hoofdstuk van de ongelooflijke

die steentjes voor hun voordeur niet gediend zijn

roman ‘Leven en Lot’ van Vasili Grossman dat

omdat ze hen 'een naar gevoel' geven.)

onder meer de Duitse kampen beschrijft, wijst de

Stolpersteine zijn inderdaad mooi en ze geven

schrijver op de onmenselijke eentonigheid van de

Maar dat is geen optie als we een beschaafd land

de straat waar ze zijn gelegd iets kostbaars mee.

gebouwen en wachttorens van de kampen die de

willen zijn, compleet met een geweten en histo-

Ze nemen weinig ruimte in en ze schreeuwen toch

uniciteit van de mens ontkracht. De uniciteit van

risch besef, een land dat wil begrijpen, oordelen

stilletjes om aandacht voor de schande. Terloops

het levende kapotgemaakt door de doodsheid van

en opvoeden, een land als een Mensch...

schitterend slaan de steentjes ons bescheiden

de eenvormigheid.

auschwitz bulletin

J A N 2019

i n g e zO n den p O O l s e a M b a s s a d e u r v r a a g t a a n d a c h t v O O r v e r g e t e n cO n s u l

eer h er s t el vOOr kO n s ta n t Y rOk i c k i In Berlijn schiep Libeskind ter verbeelding daarvan

Binnenkort wordt de Internationale Her-

werden afgegeven voor Joodse burgers

aan het eind van een gang die haast onmerkbaar

denkingsdag voor de slachtoffers van

van polen, nederland, slowakije, honga-

omhoogliep, een kleine met krankzinnig hoge

de Holocaust gehouden, de dag waarop

rije en voor Joden uit Duitsland die geen

muren omsloten binnenplaats waar het waaide en

de slachtoffers van onbeschrijfelijke

staatsburgerschap hadden. Het aantal

koud was, vreselijk claustrofobisch door die muren

wreedheid en lijden worden herdacht,

paspoorten in het Silberschein-archief in

en de stalen, even hoge, deur die vanzelf achter je

zes miljoen mensenlevens, waaronder

Yad vashem suggereert een aantal van

sluit als je binnen bent. Je word er gegarandeerd

veel burgers van mijn vaderland. de

minstens 1.056. sommige paspoorten

overvallen door een haast fysieke eenzaamheid.

herinnering aan deze misdaad staat

waren afgegeven voor meerdere personen

(De opluchting daarna naar buiten te kunnen...)

relativering niet toe, het is vereist om

waardoor het totaal aan begunstigden

In dit voorgenomen monument lijkt Libeskind

met moed te praten over genocide en

op 2.100 komt. Ongeveer een uit tien van

opnieuw te spelen met de naarheid van die

onschuldige slachtoffers en zonder

alle ‘nep-paraguayanen’ was nederlander.

uniformiteit, fysiek en hardhandig. Niets moois of

aarzeling te wijzen naar de nazi-duitse

Dankzij de paspoorten van Rokicki over-

bescheidens aan dus - al schuilt in de vervorming,

daders – hier is geen plaats voor grijstin-

leefden onder andere aron schuster, de

het spel, wel troost. Die is immers bedacht, grillig

ten, hier is geen plaats voor rechtvaar-

latere opperrabbijn van Amsterdam, Hanna

en uniek. En menselijk, hoe immens ook. Die vorm

diging.

‘hannelie’ pick-goslar, een vriendin van

zegt: het vreselijke was vreselijk, en is gezien,

Helaas zijn in diverse berichten van de

Anne Frank en genoemd in haar dagboek,

is niet onopgemerkt gebleven. Het is groot. En

afgelopen jaren formuleringen verschenen

alsmede latere rabbijnen, universiteits-

waarom is het zo groot? Omdat het de namen van

die deze waarheid verdraaien of zelfs rond-

professoren, journalisten en leden van de

al die mensen wil weergeven. De veelheid van de

uit ontkennen. in dit kader zou ik opnieuw

Nederlandse elite.

namen is de veroorzaker - niet de hybris van de ma-

een beroep willen doen om speciale aan-

ker. Dat is ook het huiveringwekkende. Want het

dacht voor de taal en om niet de misleiden-

is Rokicki iedere erkenning ontzegd – hij

was huiveringwekkend. Het was enorm. Het was

de term ‘poolse concentratiekampen’ te

stierf in anonimiteit in 1958, vergeten door

onvoorstelbaar. Het monument is de markering

gebruiken. Dit verdraait de waarheid over

de internationale gemeenschap en door

van een onvoorstelbare amputatie. Het zegt: we

de grootste tragedie van de 20ste eeuw,

zijn eigen, destijds socialistische, staat.

hebben het gezien, en we zullen het blijven zien.

het verbergt de verantwoordelijkheid

pas in oktober vorig jaar slaagde de poolse

Het is pijnlijk.

van de daders en het is grievend voor de

overheid erin om de herinnering aan deze

slachtoffers.

grote man te herstellen, door zijn graf-

Als het klaar is kunnen we de namen van de onzen op het monument zoeken en eraan lijden,

ik wil mij niet alleen richten op menselijke

Ondanks deze onmiskenbare verdiensten

steen in luzern, in het bijzijn van president

aan de onontkoombaarheid ervan, aan de puntige,

fouten maar ik zou u ook graag aan het

A. Duda, te onthullen. Daarom doe ik een

kille stenigheid, aan de meedogenloosheid van

goede en heldhaftige van de mens willen

beroep op u, vlak voor de Holocausther-

de massa waaruit het bestaat die vertelt van het

herinneren. Bijvoorbeeld met het verhaal

denkingsdag, om deze man te noemen.

verlies van toen. Dat Nederland, zoals het toen

van een buitengewone man – konstanty

Deze man die er in slaagde vele levens te

was, het lot van al deze mensen niet heeft kunnen

rokicki. deze poolse consul heeft als lid

redden die anders door de shoah zouden

voorkomen.

van de zogenaamde Berner Gruppe tijdens

zijn verteerd.

Dat is geen onbelangrijk besef nu we weten dat

de Tweede Wereldoorlog veel Joden gered

38 procent van de Europese Joden zich inmiddels

door ze vervalste paraguay-paspoorten te

M a r c i n c z e p e l a k Ambassadeur van

zo onveilig voelt dat ze weg willen uit Europa, ook

geven. De groep bestond uit vier diploma-

de Republiek Polen in het Koninkrijk der

uit Nederland.

ten van de republiek polen in zwitserland

Nederlanden

Maar als je denkt aan het aantal en het schan-

en een vertegenwoordiger van het door

daal van al die angst en al die vermoorde mensen,

het Joods Wereldcongres opgerichte RE-

Portret van

wat is het dan eigenlijk maar klein, wat is het dan

licO-comité (comité voor hulp aan joodse

Konstanty Rokicki

eigenlijk bescheiden...: die paar zigzagmuren met

oorlogsslachtoffers) en vertegenwoordiger

namen, daar op de Weesperstraat.

van Agudat Jisra’el. De reisdocumenten

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

EEN HOOGNODIGE E ONTMASKERING NTMASKERING r ec en s i e

— dOOr BE RTJE LEUW

Het is een aanklacht. Er worden onwaarheden weerlegd. Er zijn citaten uit verhoren en getuigenverklaringen. Er is een notenapparaat. En het is ook literatuur. Chaja Polak schreef met De man die geen hekel had aan Joden haar eerste non-fictieboek. Zij noemt het: Een botsing met het verleden.

niek over goed en fout in twee adellijke families,

EEN METAFOOR “Ik hoop maar dat de

door de dochter Isabel van Boetzelaer. Nadat

stoep niet al te glad is, ik wil beslist met

daarin ernstige fouten aan het licht waren

ferme stappen op het huis toelopen en niet

gekomen, volgde in 2018 een aangepaste her-

angstig, bang voor uitglijden en vallen,”

druk waarbij ook de subtitel was gewijzigd,

schrijft Chaja Polak in haar boek. Het gaat

nu tot: kroniek van twee adellijke families in de

hier over een documentaire die in de maak

Tweede Wereldoorlog. Het ‘goed’ uit de titel bij

is naar aanleiding van Oorlogsouders en haar

de eerste druk bleek namelijk toch ‘fout’ te

kritische reactie daarop. De documentaire-

zijn; dochter Van Boetzelaer zei dat ze daar

makers leiden haar naar het onderduikadres

nooit van op de hoogte was gebracht. Erger:

in Den Haag waarvandaan haar ouders

haar moeder bleek voor de Duitse opa een

zijn opgepakt. Ze was er nooit meer terug

heldenrol verzonnen te hebben en de schrijf-

geweest. Een schitterende metafoor is

ster had verzuimd eigen onderzoek te doen

het, voor het glibberige pad dat ze te gaan

voor haar kroniek. Via Google, stelt Polak

heeft, dat ze van zichzelf móet gaan om de

in haar boek, had zij met een muisklik de

waarheid boven tafel te krijgen, tegen de jui-

waarheid over deze grootvader boven tafel

chende kritieken in en tegen de tendens in

kunnen krijgen.

van de tijd waarin we leven, waarin daders

Maar het was niet zozeer deze fout die Polak

steeds meer genivelleerd worden tot óók

aanzette tot nader onderzoek en uiteindelijk

slachtoffers. Slachtoffers van de verkeerde

tot het schrijven van haar aanklacht – zij kon

tijd waarin ze geboren zijn, van hun verkeer-

begrip opbrengen voor de behoefte van een

de vrienden, van een verkeerde achtergrond,

dochter om haar ontegenzeggelijk foute va-

die hun foute keuzes vergoelijkt.

der toch te verdedigen. Het waren zelfs ook

Maar voordat de documentaire er is, is er nu

niet andere, niet-gerectificeerde, onjuisthe-

dit boek. Het is een aanklacht, in literai-

den, halve waarheden en het versluierend

re taal, met literaire middelen; literaire

taalgebruik met betrekking tot Van Boetze-

non-fictie.

laer’s ss-verleden. Het waren vooral de juichende aanbevelingen van deskundigen van

Polak schetst een beeld van haar gezin –

buiten bij het verschijnen van Oorlogsouders,

vader, moeder, kind – dat maar zo kort com-

de onkritische pers en het podium dat me-

pleet was. De moeder die haar acht maanden

vrouw Van Boetzelaer werd geboden om een

oude baby – kleine Chaja – meegaf aan een

pijnlijke geschiedenis te verdoezelen. Samen

buurvrouw die het kind naar een veilig adres

met anderen onderwierp Polak Oorlogsouders

moest brengen. De angst en het verdriet die

aan een diepgaand onderzoek en dook zij in

daarmee gepaard ging, de schrijfster kent

de archieven. Daar, met name in het Centraal

de verhalen van haar moeder, nu schrijft

Archief Bijzondere Rechtspleging, werd pijnlijk

ze deze op. En ze vult ze aan met eigen

duidelijk hoe ook Polaks eigen oorlogsge-

herinneringen. Herinneringen van een

Chaja Polak schreef De man naar aanleiding

schiedenis verbonden bleek te zijn met die

peuter – ze is dan tweeëneenhalf jaar – die

van het verschijnen, in 2017, van een ander

van Van Boetzelaer. Het werd rechtsstreeks

in razende vaart van dit adres moest worden

non-fictieboek: Oorlogsouders. Een familiekro-

een botsing met het verleden.

weggehaald toen het verraden bleek. Toen

auschwitz bulletin

J A N 2019

haar ouders, die zich later bij haar hadden

aangevoerd, en: “als ik het niet deed, hadden

Van Boetzelaer en haar familiekroniek in

gevoegd, op dit adres werden gearresteerd

anderen het gedaan.”

woorden te vatten. De rol daarin van Van

en de peuter onopgemerkt bleef als prooi,

Hij heeft ‘een keer’ meegeholpen, zegt zijn

Liempt is die van een vriendelijke brom-

omdat het arrestatieteam uit was op een

dochter. In de stukken van de na-oorlogse

beer die af en toe wat tegensputtert, niet

zoontje Polak en niet op een dochtertje. Toen

rechtzaak tegen hem leest Polak over het

noemenswaard, maar zo de schrijfster de

ze terugkwamen om hun vergissing recht

werk van Willem van Boetzelaer als leiden-

kans geeft haar verbijstering toe te lichten

te zetten was de kleine Chaja al in andere

de politieman bij de Sicherheitsdienst in

en met gedocumenteerde feiten de omissies

handen overgegaan, in andere veilige maar

Den Haag, de sd; ze leest dat de baron zich

en verdraaiingen in het boek aan te tonen.

haar onbekende handen. Dat laatste zal haar

jarenlang heeft beziggehouden met het op-

Zij heeft overigens, lees ik in haar boek, echt

eerste eigen herinnering blijken te zijn aan

sporen van verzetsmensen en ondergedoken

contact gezocht met Van Liempt en hem per

de oorlogsjaren.

Joden. Ergens in haar boek vraagt ze zich af

brief tevergeefs gevraagd om zijn visie op Oorlogsouders publiekelijk te herzien.

Nu leest zij het boek Oorlogsouders, doet on-

waarom Ad van Liempt mevrouw van Boet-

derzoek in het archief en ontdekt dat het ar-

zelaer niet op de mogelijkheid heeft gewezen

restatieteam dat haar ouders kwam ophalen

“..dat die ander het wel eens níet zou willen

MENSEN MOETEN DIT WETEN De drijf-

van hun onderduikadres, onder commando

doen, en de volgende ander ook niet. Dat zij

veer tot het schrijven van De man is duide-

stond van ss- Unterscharführer Willem van

zouden weigeren te doen wat Willem van

lijk. De mensen moeten weten hoe gevaarlijk

Boetzelaer. Ze komt getuigenverklaringen

Boetzelaer wel deed.”

boeken als Oorlogsouders zijn om, zoals Chaja

tegen die beschrijven hoe haar eigen vader

In De man wordt duidelijk hoe dochter Van

Polak het verwoordt, de daden van de nazi’s

door dat commando werd gemarteld. Haar

Boetzelaer haar vader als een naïeve, expli-

toe te dekken en de lezers met een vertekend

beide ouders worden naar Auschwitz ge-

ciet niet antisemitische persoon wil zien –

beeld achter te laten.

voerd. Haar vader zal ze niet meer terugzien.

‘mijn vader had in het geheel geen hekel aan

Door haar eigen aangrijpende familiege-

Ze heeft hem amper gekend.

Joden’ schrijft ze letterlijk – en ook als een

schiedenis naast die van mevrouw Van

Polak leest de aanbevelingen voor Oorlogsou-

vader die geen weet zou hebben van de ver-

Boetzelaer te zetten, dat te combineren met

ders van de gerenommeerde schrijvers,

nietigingskampen waar wekelijks de treinen

de juichende aanbevelingen voor Van Boet-

onderzoekers, kenners van de geschiedenis

vol Joden vanuit Westerbork naar toe reden.

zelaers boek naast de moeite die het haar

Ad van Liempt en Alexander Munning-

Polak bewijst dat het tegendeel waar is.

zelf kostte om publieke aandacht voor haar schokkende ontdekkingen te krijgen, wordt

hof. De laatste prijst het boek aan als “een monumentale bijdrage aan het voortschrij-

EEN DROOM Chaja Polak beschrijft in haar

het belang van haar queeste schrijnend

dend inzicht in onze geschiedenis.” Ad van

boek een droom, een echte of een literaire,

duidelijk.

Liempt, die mevrouw Van Boetzelaer bij het

waarin zij voor de rechtbank getuigt van de

Wat mij betreft is De man een noodzakelijk

schrijven van haar boek adviseerde, schrijft

onwaarheden in Oorlogsouders, en de selec-

boek omdat zoetjes aan antisemitische taal

bewonderend dat hij oorlogsmemoires op

tieve manier waarop de schrijfster feiten

en stereotype antisemitische beelden aan

dit hoge niveau zelden tegenkomt.

kiest en feiten weglaat. In zijn antwoord

een herintreding in het openbare leven bezig

overweegt de rechter dat mevrouw Van Boet-

lijken te zijn. Alsof men geen zin meer heeft

“ALS IK HET NIET DEED, DEED IEMAND

zelaer begrijpelijkerwijs haar boodschap

om zich precies te herinneren hoe het ook

ANDERS HET WEL .” Naar aanleiding van

zo helder mogelijk wil brengen. “Alles wat

al weer zat met de Jodenvervolging, en waar

het verschijnen van Oorlogsouders komen er

haar niet uitkomt, alles wat haar daarbij in

uitschelden en uitsluiten van Joden uitein-

interviews met de schrijfster. De Telegraaf

de weg staat, vermijdt ze”, zegt de rechter.

delijk toe heeft geleid.

kopt: ‘Idealist in de val van de nazi’s’. Haar

“En mevrouw, dat is níét strafbaar.” Een

vader was geen racist, vertelt de schrijfster

prachtige, literaire vertolking van Polaks

in het interview, maar hij heeft een keer

echte angst dat er zo op haar ‘aanklacht’ zal

meegeholpen bij het ophalen van Joodse

worden gereageerd.

chaja polak–De man die geen hekel had aan

onderduikers. Dat heeft ze hem enorm

Ook het fictieve gesprek dat zij voert met

Joden. Een botsing met het verleden. Uitg. Atlas

kwalijk genomen. “Iedereen wist al waar ze

Ad van Liempt is een literaire ingreep die

Contact 2018, 142 blz. isbn 9789045037691,

woonden”, had haar vader ter verdediging

het mogelijk maakt haar visie op mevrouw

€18,99

H ER DEN K EN

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

auschwitz bulletin

J A N 2019

D E J O D E N V E R VO L G I N G I N F O T O ’ S

Eerste grote fototentoonstelling over de Jodenvervolging in Nederland.

De vervolging van de Joden

Op 28 januari 2019 opent

vernietiging in Oost-europa.

amateurs, die de vervolging

in nederland tijdens de

in het Nationaal Holocaust

Er is bijna nooit aandacht voor

en de deportatie van de Joden

Duitse bezetting is uitvoerig

Museum i.o. de door Erik

het Westen. Met deze fototen-

fotografeerden. Talloze archie-

in beeld gebracht. Zowel

somers en rené kok van het

toonstelling willen we in die

ven in binnen- en buitenland

professionele fotografen als

niOd samengestelde tentoon-

lacune voorzien.”

werden geraadpleegd; dit

amateurs maakten aangrij-

stelling ‘De Jodenvervolging in

pende foto’s van deze don-

foto’s, nederland 1940-1945’.

Nederland had van de bezette

kere periode. veel foto’s zijn

Het is de eerste grote tentoon-

West-Europese landen relatief

heeft geleid tot de ontdekking van vele nog onbekende foto’s.

bewaard gebleven. Daarin

gestelde visuele geschiedenis

het grootste aantal Joodse

erik somers: “rené kok en ik

onderscheidt Nederland zich

van de Jodenvervolging in

slachtoffers. van de onge-

zijn nog steeds aan het zoeken

van andere door nazi-Duits-

Nederland tijdens de Tweede

veer 140.000 joden hebben

naar onbekende foto’s. we

land bezette landen in

Wereldoorlog. De tentoonstel-

102.000 joden de Holocaust

zijn in het buitenland geweest,

West-Europa.

ling is een samenwerkingsver-

niet overleefd. De meesten

hebben archieven uitgeplo-

band van het niOd, het joods

van hen werden vermoord in

zen. We gaan, nog steeds,

in gesprek met historicus

cultureel kwartier en het

de concentratie- en vernieti-

systematisch hele archieven

erik somers, werkzaam bij het

museum en documentatiecen-

gingskampen van de nazi’s.

door. We hebben de website

niOd (instituut voor Oorlogs-,

trum Topographie des Terrors

De moord op de in Nederland

Joods Monument uitvoerig

Holocaust- en Genocidestu-

in Berlijn, waar de tentoonstel-

woonachtige Joden begon in

doorgenomen en dat heeft

dies) en samen met zijn collega

ling vanaf het najaar van 2019

juli 1942, toen de eerste trans-

veel materiaal opgeleverd.

rené kok (hoofd beeldarchief)

te zien zal zijn.

porten naar het vernietigings-

We hebben gebruik gemaakt

kamp Auschwitz plaatsvonden.

van andere collecties, in het

verantwoordelijk voor deze tentoonstelling. — d O O r WA LT E R VA N R O S S U M

bijzonder van het voormalig erik somers: “de trigger voor

het niOd, beheerder van

kamp Westerbork en het

de tentoonstelling was het

veruit de grootste fotocol-

joods historisch Museum. Ook

Topographie des Terrors-mu-

lectie over dit thema, deed

komen er nog steeds fotoal-

seum in Berlijn. Een indruk-

uitgebreid onderzoek naar de

bums boven water uit particu-

wekkend museum, waarbij veel

visuele geschiedenis van de

lier bezit. We zijn al jaren bezig

gebruik wordt gemaakt van

Jodenvervolging in Neder-

met dit project en het idee dat

fotografie. er komen jaarlijks

land. een groot aantal foto’s

er een fotoboek moet komen

zo’n 1,3 miljoen bezoekers,

is gemaakt door professio-

over de Jodenvervolging in

waaronder veel jongeren. Het

nele fotografen, meestal in

Nederland.”

museum heeft een perspec-

opdracht van Duitse instanties

tief vanuit de daders, gericht

voor gebruik als propaganda.

De tentoonstelling toont

op de Jodenvervolging en

Daarnaast waren er ook talloze

een groot en representatief

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

overzicht van de fotografische

met de oproep van 14 juli 1942

nederland. Onder andere een

ven door rené kok en erik

vastlegging van de Jodenver-

om je te melden en je daaraan

foto met een pamflet op een

somers. de publicatie is een

volging. De beelden laten op

te houden. Daarnaast laten

raam met de vraag of er iets

uitgave van wbooks in zwolle.

indringende en confronte-

we ook een aantal originele

bekend is over gedeporteerde

het joods cultureel kwartier

rende wijze de gevolgen van

fotoalbums zien.’

familieleden.

verzorgt een educatief pro-

Bij dit alles komt steeds de

gramma bij de tentoonstelling.

de anti-Joodse maatregelen in bezet nederland zien. ze

‘Er is een duidelijk onderscheid

vraag naar voren: wat heeft

getuigen van het genadelo-

tussen de foto’s gemaakt door

onze beeldvorming bepaald?

ze optreden van de Duitse

de Duitsers, vaak gebruikt

Door wie, door wat en waar-

bezetter, de medewerking van

voor propagandadoeleinden

om? zeker nu, we leven in een

Nederlanders aan de depor-

en de foto’s gemaakt door par-

snelle tijd en communiceren

taties, maar ook van de hulp

ticulieren. Ook bij de laatsten

veel in beelden. in die context

aan onderduikers en van het

vraag je je af wat de redenen

hopen we dat de tentoon-

dagelijkse Joodse leven tijdens

zijn van de opnames. Ging het

stelling een nieuwe dimensie

de bezetting. Daarnaast is er

om een historisch bewustzijn?

toevoegt omdat beeldende

aandacht voor de naoorlogse

Wilde men het unieke van de

verhalen op een andere manier

opvang van de weinige over-

gebeurtenis vastleggen? van

binnenkomen.’

levenden uit de kampen en

de eerste grote duitse razzia’s

degenen die terugkeerden uit

onder de Joodse bevolking

Bij deze tentoonstelling

Krant lopen schijnbaar onbekommerd over de

de onderduik.

van Amsterdam op het Jonas

verschijnt ook een publicatie.

Dam in Amsterdam. Een fotograaf die foto’s

daniël Meijerplein op 22 en 23

Tentoonstelling en boek zijn

van passanten maakt en te koop aanbiedt,

erik somers: ‘de foto’s zijn

februari 1941 hebben we alle

parallel opgezet; de geschied-

maakt deze opname. Door onder te duiken

uitgangspunt. Wat zeggen die

opnames die gemaakt zijn we-

schrijving is opgedeeld in

weten beiden de oorlog te overleven. Collectie

foto’s als je ernaar kijkt? wat is

ten te traceren. We komen tot

zestien specifieke thema’s en

Joods Historisch Museum

de zeggingskracht van de foto,

21 foto’s. we laten ze allemaal

deze komen zowel terug in de

van het beeld? hoe komen de

zien. ze behoren wereldwijd

tentoonstelling als in het boek.

1) Zeshonderd Joodse vluchtelingen uit

foto’s binnen, hebben ze ver-

tot de meest iconische beel-

De hoofdstukken hebben een

Duitsland, waaronder veel kinderen, arriveren

mogen te prikkelen? leveren

den van de Jodenvervolging.

chronologisch–thematische

per trein in Nijmegen. Velen dragen een regis-

de foto’s een bijdrage aan de

Het verhaal erachter is opmer-

indeling. Er wordt begonnen

tratienummer. Spaarnestad Photo, 1938

bewustwording, wat zeggen

kelijk. Een Duitse militair heeft

met een korte kijk op de peri-

ons de foto’s vandaag de dag?

de foto’s gemaakt en bij foto-

ode voor de oorlog en daarna

2) Jonge Joden laten zich fotograferen voor

Bij de keuze hebben we geke-

zaak lux laten ontwikkelen.

gaat het stap voor stap in drie

een richtingaanwijzer van de ANWB met de

ken of de foto’s aanspreken,

een laborant heeft extra af-

fases: isolement - al met de

tekst ‘Joden niet gewenscht’. The Ghetto

emotie oproepen en veront-

drukken gemaakt en achterge-

eerste provocaties -, vervol-

Fighters' House, Israël / The Photo Archive,

rusten.’

houden. enkele foto’s hebben

ging en vernietiging. —

augustus 1941

‘We hebben er bewust voor

aan het eind van de oorlog nog

gekozen geen objecten ten-

Londen bereikt, om te laten

de ntr besteedt op 27 januari

3) Een groepje kinderen uit Amsterdam-Zuid

toon te stellen. Wel is er een

zien wat er hier gebeurde. Ook

2019 (holocaust Memorial

in de Jekerstraat, niet ver van de woning waar

vitrine met vier kenmerkende

van de onderduik hebben we

day) aandacht aan de tentoon-

Anne Frank woont voordat ze onderduikt. De

aspecten. ze bieden tastbare

indrukwekkende foto’s, zoals

stelling.

kinderen ouder dan zes jaar dragen de ster. De

context: een bord “verboden

die van de Joodse fotografe

voor Joden”, de Jodenster,

Maria austria. haar foto’s

Bij de tentoonstelling ver-

links, die dan net die leeftijd heeft. Geschei-

een persoonsbewijs met het

geven een beklemmend beeld

schijnt de publicatie ‘De

den van zijn ouders zal hij later onderduiken

stempel j en een klein pamflet

van de onderduik. We hebben

Jodenvervolging in foto's, Ne-

en de oorlog veilig doorkomen. Yad Vashem,

van Het Joodsche Weekblad,

foto’s van de terugkeer naar

derland 1940-1945’, geschre-

Jeruzalem, zomer 1942

1 Blz 22. Januari 1943. Ralph Polak en Miep

foto is uit het bezit van Fred Lessing, derde van

auschwitz bulletin

2 3

4) Nederlandse medewerkers van de SD

5) De eerste deportatietreinen vanuit Wes-

controleren de persoonsbewijzen van Joodse

terbork vertrekken vanaf het kleine station

handelaren op de postzegelmarkt op de

Hooghalen, vijf kilometer buiten het kamp.

Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam. Bart

Chaotische taferelen doen zich voor. Onder

de Kok, NIOD, zomer van 1942

bewaking van de Nederlandse marechaussee zeulen de gedeporteerden hun eigen bagage naar de trein. De verwachting is dat hun bezittingen op de nieuwe bestemming goed van pas zullen komen. Yad Vashem, Jeruzalem, 1942

J A N 2019

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

Lotty’s bankje H ER DEN K EN

Er is een prachtig boek verschenen over

Lotty is 22 jaar wanneer ze op 11 februari 1943 tijdens een razzia van huis wordt gehaald en naar de

de geschiedenis van de Amsterdamse

Hollandse Schouwburg gebracht wordt, even later gevolgd door haar ouders en zeven jaar jongere

Joden ten tijde van de oorlog. Het boek

zusje Carla. Diezelfde avond al, gaat het hele gezin op transport naar het Nederlandse concentratie-

beschrijft hoe het de Joden van Am-

kamp Vught, waar ze de komende maanden zullen verblijven. Op 5 juni 1943 krijgt het gezin te horen

sterdam – in 1940 waren dat er 80.000

dat alle Joodse gevangengenomen kinderen weg moeten uit het kamp. Carla is vijftien en moet dus ook

– verging. Uitgesloten, vervolgd en

vertrekken, samen met haar moeder. Lotty’s vader hoeft niet mee, maar besluit toch te gaan om zijn

uiteindelijk meer dan 75% gedeporteerd

vrouw en jongste dochter bij te staan tijdens hun reis naar en verblijf in het Oosten.

en vermoord. in Amsterdam zijn ruim 80

Lotty wil ook mee maar haar ouders besluiten dat het beter is dat zij in Nederland blijft zodat er

monumenten opgericht die iets te maken

iemand zal zijn wanneer zij weer naar huis kunnen komen. Op 6 en 7 juni vertrekken de berucht

hebben met de vervolging. Daarnaast

geworden kindertransporten. De eerste dag alle kinderen tot en met drie jaar, de tweede dag de wat

zijn er veel locaties die een deel van het

oudere kinderen tot en met zestien jaar. Carla en haar ouders vertrekken dus ook op 7 juni. Via Wes-

verhaal vertellen: gebouwen, pleinen en

terbork wordt een groot aantal van de kinderen en hun ouders doorgezonden naar het vernietigings-

straten. Stille getuigen van de zwartste

kamp Sobibor, waar ze direct na aankomst op 11 juni 1943 worden vergast. Lotty blijft nog een tijd in

pagina uit de geschiedenis van de stad.

Kamp Vught maar wordt uiteindelijk, in juni 1944, ook op transport gezet. Haar eindbestemming is

In 95 korte verhalen wordt deze geschie-

Auschwitz, waar ze bij aankomst niet meteen wordt vergast, maar tewerkgesteld in een fabriek op

denis verteld . Het boek is genoemd naar het

enige afstand van het kamp. Wanneer in januari 1945 het Sovjetleger steeds dichterbij komt, worden

bankje van lotty. het verhaal van lotty huffener–

de vrouwen weggevoerd. De dodenmars waarop Lotty en de anderen worden meegenomen, is een

Veffer is exemplarisch voor deze geschiedenis van

tocht vol ontberingen. Ze krijgen weinig te eten en hebben onvoldoende kleding voor de voettocht

de Amsterdamse Joden ten tijde van de oorlog.

door de sneeuw waarbij temperaturen van meer dan twintig graden onder nul gehaald worden. Later

Toen zij als overlevende van Auschwitz uiteindelijk

worden ze in open goederenwagons langs verschillende kampen gevoerd. Velen van hen redden het

terugkwam in Amsterdam, was er van een warm

niet en sterven van de kou en uitputting. Op 4 mei komen de vrouwen aan in Beendorf. Daar zijn

welkom geen sprake. Noodgedwongen brengt zij

de geallieerden en worden ze uitgewisseld tegen Duitse krijgsgevangenen. Via Denemarken komen

haar eerste nacht 'thuis' door op een bankje aan

ze uiteindelijk in Zweden terecht waar ze de kans krijgen te herstellen. Lotty overleeft als enige van

de Apollolaan. In september 2017 wordt de dan

haar gezin de oorlog. Lotty zal drie maanden in Zweden blijven. Daarna begint zij aan haar terugreis.

96-jarige Lotty geëerd met haar eigen monument,

In Nederland eerst met de trein naar Groningen, waar bij aankomst de weinige spullen die ze heeft,

een bankje op de plek waar zij die eerste nacht

worden gestolen. Vervolgens moet ze in een kazerne in quarantaine maar na enige tijd regelt Lotty zelf

doorbracht. Het is slechts één van de vele plekken

een lift met een vrachtwagen die richting Rotterdam gaat, van waar ze uiteindelijk naar Amsterdam

in de stad die ons vandaag de dag nog steeds

reist. Eenmaal ‘thuis’ aangekomen, laten zij en haar vriendin Beppie zich op 26 augustus afzetten op

herinneren aan de Jodenvervolging.

de Dam. Ze hebben geen idee waar ze onderdak kunnen krijgen. De ellende is echter nog niet voorbij.

Op 28 november 2018 is het eerste exemplaar

Lotty’s familie is verdwenen, ze heeft helemaal niets en de mensen die ze tegenkomt, zijn over het alge-

van dit boekje uitgereikt aan de dochter van Lotty

meen niet bijzonder aardig tegen haar en Beppie. Er is geen opvang voor mensen die de Holocaust heb-

huffener – Veffer. in haar toespraak zegt Mirjam:

ben overleefd, al hoort Lotty wel dat ze in een pand in de Cornelis Schuytstraat iets konden krijgen.

“In dit boek wordt helder beschreven hoe het

Misschien iets te eten? Het enige dat ze krijgen is een paardendeken die hen toegeworpen wordt, maar

toeging, hoe lang het duurde voor onderkend werd

wat daarmee te doen of waar naartoe te gaan, is nog steeds een groot probleem. ‘Kom,’ zegt Lotty tegen

dat het in Duitsland niet pluis was voor Joden,

Beppie wanneer ze door de stad slenteren en op de dure Apollolaan aankomen, ‘we gaan op chique’.

hoe Joden steeds meer werden uitgesloten van de

Hun eerste nacht ‘thuis’ in Amsterdam brengen ze noodgedwongen door onder de paardendeken op

samenleving. De chronologische volgorde neemt

een bankje aan de deftige laan. In september 2017 wordt de dan 96-jarige Lotty Huffener-Veffer geëerd

je mee en laat zien hoe het leven in oorlogstijd

met haar eigen monument. Het is een bankje dat op dezelfde plaats staat als het bankje waar zij jaren

werkt. Hoe het verzet op gang kwam, over verraad,

geleden die eerste nacht doorbracht. Op de rugleuning van het bankje staat de tekst: ‘De Amsterdamse

over dilemma’s. En elk verhaal is een monumentje

Lotty Huffener-Veffer overleefde Auschwitz, keerde na de bevrijding terug en bracht noodgedwongen

op zich. Dit alles maakt dat het een heel móói

de eerste nacht door op een bankje aan de Apollolaan.’

boek is.“ In dit nummer van het Auschwitz Bulletin publiceren wij één van de 95 verhalen.

Gerben Post—Lotty’s Bankje, Stilstaan bij de Jodenvervolging in Amsterdam.

—Sarah Bremer

lm publishers, Volendam, 2018 (24 blz.), isbn 9789460224867, € 17,50

auschwitz bulletin

J A N 2019

ac t u eel

Nooit Meer Auschwitz

tineke nusink ontwerpt nieuwe annetje fels-kupferschmidt onderscheiding

Personen die zich

Vorig jaar besloot het

Nusink: ‘De enige voor-

‘Daarna heb ik wasmodel-

’de hele onderscheiding

buitengewoon verdien-

bestuur van het Neder-

waarde voor het ontwerp

len gemaakt van voor- en

is aan de voorkant aan

stelijk hebben gemaakt

lands auschwitz comité

was dat de letters NMA

achterzijde, om die weer

beide zijden iets naar

in het realiseren van de

een nieuw ontwerp te

(nooit Meer auschwitz)

tegen elkaar te boetseren.

elkaar toe gebogen om de

doelstellingen van het

laten maken. De opdracht

heel duidelijk zichtbaar

Van dat geheel werd weer

beklemming nog extra te

Nederlands Auschwitz

werd dit keer gegund aan

zouden zijn. Eigenlijk van

een wasmodel gemaakt.

benadrukken.’

Comité, ontvangen de

de Nederlandse beeld-

het allereerste moment

Die kon naar de bronsgie-

Annetje Fels-Kupfer-

houwer Tineke Nusink

was men het eens met

terij om het verder af te

schmidt Onderscheiding.

(Maassluis, 1951). nusink

mijn schetsvoorstellen. Die

werken.’

de voorgaande jaren was

rondde in 1974 cum laude

ben ik later op mijn atelier

dat steeds een plastiek

de Rotterdamse Academie

verder uit gaan werken.

’de letters op de voorzijde

van Jan Wolkers; een

voor Beeldende kunsten

Daar ben ik wel enige we-

heb ik in punten laten uit-

glazen zandloper waarin

af, waar zij les had van Arie

ken mee bezig geweest. ik

lopen, wat een associatie

het zand niet meer

teeuwisse, ian pieters,

werkte op ovalen stukken

oproept met de punten

doorlopen wil, symboli-

bram roth en pieter

karton en hout, waar ik

van een kapotte Davids-

serend dat de tijd bleef

d‘hont. in nederland

overheen boetseerde – de

ster. ik heb ze buiten het

stilstaan. Deze onder-

is haar werk te zien op

letters, de figuren. de

vlak laten vallen, om -

scheidingen waren niet

diverse openbare en se-

wagon op de achterzijde

samen met de kleur - de

meer beschikbaar en het

mi-openbare locaties en in

heb ik eerst opgebouwd

rauwheid van die periode

bedrijf dat ze maakte

musea (utrecht, uithoorn,

met strookjes karton.’

te accentueren.‘

kon geen nieuwe exem-

alkmaar, spijkenisse,

plaren meer leveren.

Rotterdam, Wassenaar, Winterswijk).

auschwitz bulletin

jeugd

ja argang 63 # 1

D E E L 2 | r e d a c t i e WA LT E R VA N R O S S U M

in het auschwitz bulletin van december 2018 hebben we, mede naar aanleiding van het onderzoek ‘wat weten nederlandse jongeren over de tweede wereldoorlog?’ van Marc van berkel en de start van ‘project Ongehoord’ enkele organisaties gevraagd wat zij momenteel doen voor jongeren. De bijdragen van Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het project Oorlog in mijn buurt had u nog tegoed van ons en zijn hieronder weergegeven.

Kamp Westerbork

De educatieve benadering rust op de pijlers

bezoek brengen aan een plek met een beladen

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork

kennis-empathie-handelen. De verhalen van de

geschiedenis en aan programma’s op maat

ontvangt jaarlijks ruim 35.000 jongeren in

naar Kamp Westerbork weggevoerde Joodse

tijdens een bezoek aan deze plekken. Daarbij

het museum en verzorgt daarnaast educatie-

mannen, vrouwen en kinderen en Sinti en

staat de student met zijn/haar kennis, ach-

ve programma’s voor gebruik op scholen en

Roma staan centraal. Wanneer een leerling

tergronden, vragen en belangstelling cen-

lerarenopleidingen. In het huidige museum

het Herinneringscentrum Kamp Westerbork

traal, zodat er een aansluiting ontstaat bij de

is daarmee het maximum aantal scholieren

bezoekt, vormt de rode draad van het bezoek

belevingswereld en interesses van jongeren

vrijwel bereikt. In het hernieuwde muse-

de geschiedenis van een Joods gezin dat af-

anno 2019.

um dat over circa twee jaar zijn deuren zal

komstig is uit de woonplaats van de leerling.

openen is er weer meer ruimte voor de groei

Aan de hand van dit persoonlijke verhaal

STUDENTEN VAN LERARENOPLEIDINGEN

van het aantal schoolgroepen en komen er

worden de verschillende stadia van de Joden-

Een andere belangrijke doelgroep voor het

presentaties op maat voor leerlingen uit

vervolging met de leerlingen besproken en

Herinneringscentrum vormen studenten

verschillende onderwijsniveaus.

herkend en is er aandacht voor mechanismes

van lerarenopleidingen voor programma’s

van uitsluiting en de rol van slachtoffers-om-

in Westerbork zelf, maar ook worden er

standers-daders.

educatieve reizen georganiseerd naar Wes-

BEREIKEN VAN FAMILIES EN GEZINNEN

Naast de programma’s voor scholen zet het

terbork en Bergen Belsen voor studenten aan

Herinneringscentrum in op het bereiken van

STIJGENDE BELANGSTELLING Het Herin-

Pabo’s en lerarenopleidingen geschiedenis.

families en gezinnen, omdat leren immers

neringscentrum constateert een nog steeds

Jaarlijks vinden in het Herinneringscentrum

niet alleen in de schoolsetting maar juist ook

stijgende belangstelling voor de Shoah

studiedagen Holocausteducatie plaats voor

thuis en in de vrije tijd plaatsvindt. Hiervoor

binnen het onderwijs, waarbij bovendien

leerkrachten in het basisonderwijs en voor

zijn programma’s ontwikkeld voor kinderen

een nieuwe impuls is te constateren vanuit

docenten geschiedenis, maatschappijleer en

vanaf 6 jaar.

het vak Burgerschap. Ondersteund vanuit

burgerschap, waarin zij handvatten krijgen

het Ministerie van Volks-

aangereikt om Holocausteducatie binnen de

gezondheid, Welzijn en

eigen school te verzorgen.

Sport werken het Nationaal Monument Kamp Vught, het

ONDERZOEK MARC VAN BERKEL

Nationaal Monument Kamp

Uit het onderzoek van Marc van Berkel blijkt

Amersfoort, het Indisch

het belang van de oorlogs- en verzetsmusea

Herinneringscentrum, het

en herinneringscentra die als bronnen van

Holocaust Museum i.o. en

informatie en kennis een belangrijke rol

het Herinneringscentrum

spelen: 80% van de leerlingen uit zijn onder-

Kamp Westerbork aan

zoek heeft wel eens een museum of herinne-

voorbereidend lesmateriaal

ringscentrum over de Tweede Wereldoorlog

voor mbo-studenten die een

bezocht.

auschwitz bulletin

J A N 2019

J EUG D

Oorlog in mijn Buurt is

kelingslessen leren interviewen, presenteren

een ontmoetings- en

en onderzoek doen. Op elke school wordt na

onderwijsprogramma

zes weken een eindpresentatie gehouden,

dat ouderen en kinderen

waarin de kinderen hun eigen visie geven

en de buurt dichter bij

op oorlog en het gehoorde oorlogsverhaal

elkaar brengt rondom

terugvertellen aan de ouderen.

persoonlijke buurtverhalen. Kinderen uit

DE NIEUWE ERFGOEDDR AGERS Leer-

groepen 7 en 8 gaan naar

lingen melden zich aan als officiële ‘Erf-

het huis van een oudere

goeddrager’ van hun stad: zij ontvangen een

die tijdens de oorlog in

onderscheiding en geven daarmee officieel

De meest bezochte instellingen/musea zijn

hun buurt woonde. Ze houden een interview

aan dat zij het gehoorde verhaal van de

het Anne Frank Huis, Herinneringscentrum

onder begeleiding van een journalist en een

ouderen blijven doorvertellen in hun leven,

Kamp Westerbork, het oorlogsmuseum Over-

fotograaf. Het interview wordt vastgelegd

in de buurt, maar ook daarbuiten, zoals bij

loon en het Verzetsmuseum Amsterdam.

in tekst, beeld en audio. Teksten en beelden

herdenkingen en in de media. De oudere

worden opgenomen in de website van Oorlog

die zij interviewden nadert misschien het

in mijn Buurt en hergebruikt in het onderwijs.

einde van haar of zijn leven, maar de officiële

Het Onderwijsproject Oorlog in mijn Buurt

Audio-opnamen worden opgenomen in het

Erfgoeddrager zal haar of zijn oorlogsverhaal

Amsterdam laat ouderen de oorlogsverhalen

archief van Oorlog in mijn Buurt.

blijven doorvertellen.

viewen kinderen in Amsterdam ouderen,

Oprichter Minka Bos: ‘Ontmoeten is een

BUURTEN Buurten in Amsterdam zijn

die tijdens de oorlog in hun buurt woonden.

nieuwe vorm van leren. Niet met geschie-

onder andere Oud-West, De Baarsjes, Bos en

Basisschoolkinderen stellen ouderen vragen

denis uit een boek. Maar door het delen en

Lommer, Centrum, De Pijp, Staatslieden-

over wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog

het doorgeven van authentieke persoonlijke

buurt, De Rivierenbuurt. In Den Haag gaat

in hun buurt gebeurde.

geschiedenissen van ouderen aan jongeren.

het om de wijken Bezuidenhout, Centrum

En het kind te leren om de nieuwe verteller

en de Vogelwijk. De verhalen zijn allemaal te

van geschiedenissen te worden.’

lezen op www.oorloginmijnbuurt.nl.

ONDERWIJSPROGRAMMA Het interview

Dit artikel kwam tot stand dankzij de medewer-

is onderdeel van een verdiepend, zes weken

king van Kamp Westerbork en Oorlog in mijn

durend onderwijsprogramma waarin leer-

buurt. Het beeldmateriaal is afkomstig van hun

lingen in drie masterclasses door historici

websites.

Oorlog in mijn buurt

doorgeven aan kinderen. Sinds 2012 inter-

meer leren over de Tweede Wereldoorlog (van alle kanten belicht) en in drie talentontwik-

auschwitz bulletin

ja argang 63 # 1

cO luM n aw r a h a M M ei j er s

H E T A NTI S E M I TI S M E I S V E R S L AG E N . VOO RG O E D !

op, omdat die goedertierenheid in feite het ge-

seyer (filantroop, milieuactivist, fondsenwerver

Misschien vanwege pesach of chanoeka, dat

cultiveerde dieptepunt van quasi geloofwaar-

en actief Democraat) tot Holocaust-overleven-

weet ik niet meer. Maar in elk geval was het

digheid uitdraagt. Hun karakter is een combi-

de george soros (miljonair die ooit de democra-

een samenzijn van Joodse overlevenden uit de

natie van onwrikbare dominantie, gelardeerd

tische ontwikkelingen in Oost-europa subsidi-

regio. Er waren toespraken die een jochie van

met deerniswekkende kruiperigheid. U bent

eerde, evenals de oppositie tegen toenmalig

nog geen tien jaar niet interesseren. Er werd

gewaarschuwd!

president Bush jr.). En van oud-burgemeester

gelachen, geapplaudisseerd. En toen, na een

zo zag ik het afgelopen jaar ene wayne lapierre

van new York, Michael bloomberg tot senator

laatste toespraak, werd er gehuild, er werd

op tv. er was weer een fikse slachtpartij aange-

charles schumer, leider van de democratische

omarmd, iedereen kuste iedereen, er werd

richt, ergens in de vs. aangezien hij voorzitter

fractie. Deze Joden werden door tricker happy

opnieuw geapplaudisseerd.

is van de National Rifle Association (nra) en die

(am. woordenboek: A person who just can’t wait

Enkele jaren daarna vertelde mijn vader dat die

lapierre voldoet aan boven geschetste onberis-

to shoot every motherfucker in the area) lapierre

laatste golf van emotie was ontstaan door de

pelijke hardwerkende blanke Amerikaan, mocht

aan het kruis genageld. Hij beschuldigde hen er

redevoering van een zutphense wethouder.

hij zijn zegje doen. Hem werd gevraagd of hij

van dat zij ‘tot tot de kern van de leugens beho-

Deze had vol overtuiging beweerd dat met de

zich langzamerhand geen zorgen maakt over

ren’. aha, de eeuwenoude Judenlügen. Netmens

overwinning op de nazi’s het antisemitisme

het grenzeloos wapenbezit, met in het verleng-

lapierre over ‘de’ joden – ik vat samen en ver-

voorgoed was verslagen. Dankzij de geallieer-

de daarvan de toenemende schietincidenten. in

taal vrij: ‘zij hebben een doorwrocht plan om de

den zou jodenhaat definitief tot het verleden

2017 waren er 46.805 gevallen van vuurwapen-

Amerikaanse vrijheid te vernietigen, deze ”Eu-

e t z a l i n 195 0 z i j n g e w e e s t

dat pasgeboren baby’s ziedend van jaloezie in

Een klassieke antisemitische zondvloed ont-

dat ik met mijn ouders naar zut-

hun wiegje liggen briesen.

vlood aan zijn vrome mond: van filosoof karl

phen ging. Daar, in een zaaltje,

Bij mij wekken dergelijke lieden braakneigingen

Marx tot politicus bernie sanders. van tom

was een feestelijke bijeenkomst.

behoren: ‘Het antisemitisme is voorgoed

geweld, waarbij 11.716 dodelijke slachtoffers

ropese socialisten“ die de democratische partij

verslagen. De zevenkoppige draak is van de

vielen en 23.756 gewonden. kun je dit goedpra-

hebben overgenomen (…). ’en wat is hun doel?

aardbodem weggevaagd.’

ten? nou, schoongewassen lapierre knipperde

Hun ultieme droom is absolute controle binnen

Tot de belangrijkste bevrijders van Europa

niet met zijn ogen toen hij antwoordde: ‘Niet de

elk segment van onze regering. Deze intellectu-

kunnen we de vs rekenen. nu, tijdens de eerste

vuurwapens doden, maar de mensen.’ na deze

ele elites denken dat ze slimmer zijn dan de rest

helft van de 21ste eeuw, klinken verontrusten-

lugubere formulering lukte het mijn vrouw niet

van ons. ze denken dat ze beter zijn dan wij. zij

de geluiden uit diezelfde vs. en dan bedoel ik

mij die avond en de dag daarop te troosten.

geloven het echt! Jullie weten dat de bevoor-

niet hooligans of zielige onderknuppels, maar

die lapierre was weer op tv tijdens een bijeen-

rechten, de machtigen, er van overtuigd zijn dat

lieden die in dat land werkelijk wat in de melk te

komst van het Conservative Political Action Con-

zij het verdienen om de leiding te hebben over

brokkelen hebben.

ference – een partij waarvan de leden vromer

elke machtsstroom. Maar weet je wat: de Ame-

Je kent ze wel, mannen met een onberispelijk

zijn dan God zelf. Hij hield daar een ijzingwek-

rikaanse grondwet maakt het volstrekt duidelijk

voorkomen. Keurig in het oerdegelijke maatkos-

kend betoog over het aangerichtte bloedbad

dat zij niet de leiding hebben. Wij, de gewone

tuum, waarvan kleur en snit de perfecte afspie-

op de Marjory Stoneman Douglas High School in

mensen, hebben de leiding over dit land!’

geling zijn van de drager, namelijk allerminst

de stad parkland – waar naar verluidt zo’n 40

Waar en wanneer hebben we dergelijke uitspra-

frivool, met zelfs geen zweempje moderniteit.

procent van de leerlingen Joods is.

ken eerder gehoord? —

Overhemd, stropdas, sokken en schoenen: ze

En toen, tóen kwam de langverwachte aap uit

stralen goedertierenheid uit. De haren van

de mouw: zijn reactie namens de NRA op die

deze lankmoedige medemens zijn foutloos

moordpartij ontaardde in onverholen antisemi-

over diens schedel gedrapeerd, de scheiding

tisme à la De Protocollen der Wijzen van Sion. De

langs een liniaal getrokken. het (kunst)gebit

keurige nra-bobo identificeerde de vijanden

is zo glimwit, het tandvlees zo rozenroze dat

van zijn schietgewerenclub – en dus van het

de fabrikant van Steradent van trots naast z’n

blanke amerikaanse volk – als joden. zonder

schoenen loopt. Wangen en kin van de onberis-

overigens het J-woord in zijn mond te nemen.

pelijke heer zijn zo genadeloos gladgeschoren,

Jawel. Joden. Moet kunnen. email awraham.meijers@hetnet.nl

auschwitz bulletin

J A N 2019

bO ek en en zO s a r a h b r e M er

R EC E NT V E R S C H E N E N

intrigerende, indringende

een ontdekkingsreis naar de

verstoorde levens van Joodse

roman over internationaal

achtergrond van zijn moeders

kinderen, die als baby door hun

gevierde israëlische schrijver

eis. De schrijver loopt door de

ouders bij christelijke gezinnen

van 70 jaar. hij reist de hele

geschiedenis van zijn moeder,

werden ondergebracht. Heden

wereld over om zijn boeken

van zijn ouders, van de ver-

en verleden raken steeds meer

te promoten, maar Nederland

volgde Joden in Amsterdam.

met elkaar verweven. span-

heeft hij nog nooit bezocht.

Als vanzelf komen omstreden

nend, realistisch, niet pathe-

zijn moeder heeft ooit van hem

thema’s in het verhaal naar

tisch en volledig overtuigend.

geëist dat hij nooit een voet in

voren. zo uit hoofdpersonage

Amsterdam zou zetten. Nu zijn

sonja felle kritiek op zowel het

emuna elon, Sonja's zoon

derde roman in het Nederlands

‘collaboreren’ van de joodse

Uitgeverij Atlas Contact,

vertaald is, moet hij wel en

Raad als op de meegaandheid

Amsterdam 2018, 342 blz., isbn

samen met zijn vrouw reist hij

van de ‘naïeve’ joodse elite.

9789025450786 , € 21,99

naar Amsterdam. Dan begint

Ook heeft elon het over de

De Nederlandse consul in Kau-

– vrijwel allen overleefden de

De rechtvaardigen is een les

nas (litouwen) jan zwartendijk

oorlog. in korte tijd schreef hij

in moed, in het maken van

ontdekte aan het begin van

koortsachtig duizenden visa

de juiste keuzes op het juiste

de Tweede Wereldoorlog een

uit.

moment.

gevluchte Joden het leven te

Jan Brokken beschrijft het

jan brokken, De rechtvaar-

redden. Hij schreef voor hen

leven van jan zwartendijk en

digen. Hoe een Nederlandse

een visum uit voor curaçao.

de lotgevallen van veel van

consul duizenden Joden redde.

Daarmee reisden de Joden met

de ontkomen Joden in een

Uitgeverij Atlas Contact,

de trans siberië express naar

meeslepend epos, waarin een

Amsterdam 2018, 504 blz., isbn

Japan, van waaruit ze zich over

treffend beeld wordt geschetst

9789045036649 , € 22,99

de hele wereld verspreidden

van een wanhopige tijd.

‘De Nederlandse toerist die in

en feitelijke organisator van de

Duitsland reageerde op de

de jaren zeventig of tachtig van

vervolgingsmaatregelen en de-

van staatswege georganiseer-

de vorige eeuw bij een bezoek

portaties uit Nederland. Voor

de volkerenmoord. Er is van

aan München de weg kwijt

zijn aandeel in de Jodenvervol-

het begin af aan veel kritiek

raakte, kon het overkomen in

ging stond Harster tweemaal

geweest op deze rechtspraak.

zijn eigen taal weer op het juis-

terecht: in ’49 in nederland en

welk ‘recht’ is er gedaan, hoe

te spoor te worden geholpen

18 jaar later in Duitsland. Aan

kwam het tot stand en wat

door een vriendelijke ogende,

beide zaken kleven omstreden

waren de obstakels?

ietwat mank lopende, bejaarde

aspecten. De Mildt gebruikt de

manier om duizenden uit polen

inwoner van de Beierse hoofd-

‘harsterprocessen’ als aankno-

dick de mildt, De rechter en

stad.’ historicus dick de Mildt

pingspunt voor onderzoek naar

de deporteurs. Uitg. Verloren,

beschrijft hier dr. Wilhelm Har-

de wijze waarop de naoorlogse

Hilversum 2018, 111 blz., isbn

ster, rechterhand van Rauter

justitie in zowel Nederland als

9789087047122, € 15,00

Het is altijd druk bij

Slagerij Zikking & Zn!

Drukkerij Peters Amsterdam BV

Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam

Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl

hoge service, persoonlijke aanpak

telefoon 020 — 66 28 652

Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost

Steun nu het

holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!

Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.