Auschwitz Bulletin, 2012, nr 03

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 1

Jaargang 56, nr. 3, september 2012

Kamercommissie VWS bezoekt Auschwitz

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 2

2 Inhoud

3 4 5 8 9

10 12 14 15 21 16 18 19 11 17 17

Auschwitz Bulletin

Herdenken De Kamercommissie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport bezoekt Auschwitz / Ronald van den Berg Nooit Meer Auschwitz Lezing 2013 door Beate Klarsfeld Weesmeisje werkte als verzorgster in de crèche / Steven Musch en Max Arian Familieleden ‘onder de klok’ / Steven Musch Column Uit de bakermat van de westerse beschaving / Max van Weezel Cultureel / Boekbespreking Tussen sociaal-democratie en Auschwitz, de geschiedenis van een familie / Bertje Leuw MetaMaus / Max Arian Wijze woorden van Sonny Herman / Winnifred Jelier Een beschamende geschiedenis / Willem van Bennekom Recent verschenen / Marjon de Klijn Actueel Het Requiem voor Auschwitz, een roep uit de massagraven / Rinus van der Heijden Leny Boeken-Velleman, Amsterdam 1922-2012 / Carry van Lakerveld Demjanjuk (91) gestorven / Siegfried Stranders Berichten Op zoek Requiem voor Auschwitz Vergeet hen niet

Toezending van het Auschwitz Bulletin (4 afleveringen per jaar) kan men aanvragen - via www.auschwitz.nl/bulletin/abonnement - per email info@auschwitz.nl - per post Nederlands Auschwitz Comité, Postbus 74131, 1070 BC Amsterdam - per telefoon 020 – 6003455

56ste jaargang, nr. 3, september 2012. Verschijnt 4x per jaar

Drie vrouwen In de afgelopen periode is een dierbare vriendin van het Comité, Leny Boeken-Velleman, overleden. Jarenlang begeleidde ‘Tante Leen’, zoals velen haar kenden, de jaarlijkse reis naar de kampen met haar ervaring als oud-gevangene van Auschwitz. Een ontroerend levensbericht over haar is achteraan in dit nummer in de rubriek Actueel opgenomen. Voor in het nummer staat een interview met een van de zeldzaam nog aanwezige kinderverzorgsters uit de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg, die daar als jong meisje was komen te werken. En verder is er de aankondiging van de Nooit Meer Auschwitz Lezing 2013, te houden door een vasthoudende strijdster tegen nazi oorlogsmisdadigers die ‘onberecht’ bleven. Het zijn portretten van drie krachtige vrouwen die in hun werk, ieder op eigen wijze, uiteenlopende aspecten van de Shoah vertegenwoordigen.

Aansluitend bij het verhaal over de crèche en de kinderen, die er uit gered werden, is een artikel naar aanleiding van een nieuw boek over de organisatie van de kinderonderduik. Het is als het ware de opstap naar een groep boekbesprekingen met heel verschillende en elk op zichzelf zeer boeiende onderwerpen. Er is een bundel toespraken, die Sonny Herman als rabbijn en therapeut gehouden heeft, die weer staat naast de geschiedenis van een veelkleurige Amsterdamse Joodse familie. Dan nog een familiegeschiedenis, maar nu een Amerikaanse en in een heel bijzondere stripvorm, met Auschwitz onthutsend in het middelpunt. En dan daarnaast weer een analyse van het zo jammerlijk gefaald hebbende optreden van het hoogste rechtscollege in eigen land tijdens de oorlogsjaren. En tot besluit, zoals gewoonlijk, het overzicht met aankondigingen van een aantal net verschenen boeken.

Aan dit alles vooraf gaat een kort verslag over het bezoek dat een vertegenwoordiging van de Tweede Kamer samen met twee bestuursleden van het Comité onlangs aan Auschwitz gebracht heeft. – H.S.

Portokosten per jaar: binnenland € 10 / in Europa € 14 / buiten Europa € 20

De activiteiten van het Nederlands Auschwitz Comité worden mede mogelijk gemaakt door het ‘Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg’ met middelen uit de ‘BankGiroLoterij’ en de ‘Lotto’. Uw deelname aan deze loterijen wordt daarom van harte aanbevolen

Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 3

3

Herdenken

De Kamer commissie van Volks gezondheid, Welzijn en Sport bezoekt Auschwitz Ronald van den Berg

Gedurende het meireces van de Tweede Kamer bezocht een zestal leden van de Kamercommissie van VWS Auschwitz en Birkenau. Zij werden begeleid door een afvaardiging van het Nederlands Auschwitz Comité.

Volksvertegenwoordigers Het idee om een officiële reis te organiseren is door Jacques Grishaver geopperd tijdens een van de vele gesprekken die in 2011 hebben plaatsgevonden tussen diverse volksvertegenwoordigers en het Nederlands Auschwitz Comité. Dat gebeurde in verband met het verzoek van het Comité om tot een officiële erkenning van de Herdenking op de laatste zondag van januari te komen. Op het voorstel werd direct positief gereageerd en op 8 mei 2012 vertrokken Pauline Smeets (commissievoorzitter, PvdA), Helma Lodders (VVD), Hanke Bruins Slot (CDA), Henk van Gerven (SP), Pia Dijkstra (D66), Linda Voortman (GroenLinks) en griffier Hans Clemens naar Krakau. ’s Avonds voegden Marcel Kurpershoek, Nederlands ambassadeur in Polen, en Krzysztof Weyher, Assistent van de Politieke Afdeling, zich bij dit gezelschap.

‘Het is van belang dat we als volksvertegenwoordigers kennis hebben van de geschiedenis en die overdragen. Dat we zien welk

Kranslegging bij het Internationale Monument in Birkenau (foto H. Clemens)

werk het Nederlands Auschwitz Comité doet, opdat de herinneringen aan deze geschiedenis levend blijven’, aldus Pauline Smeets in de Kamerbode.* Tot de officiële kant van de reis behoorden een ontvangst door de Burgemeester van Oswiecim en een bezoek aan de directeur van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau.

Met een korte inleiding legden beiden, zij het vanuit verschillend perspectief, de nadruk op het belang van onderwijs.

Auschwitz Tijdens de rondleiding door Auschwitz werden diverse barakken bezocht, waar de vele stille getuigen van hetgeen zich in Auschwitz tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft afgespeeld, zijn uitgestald. Brillen, arm- en beenprotheses, koffers met de namen van de eigenaren, afgeschoren haren en kinderkleding en schoeisel, maakten diepe indruk.

Bij het zien van de maquette van de gaskamers en crematoria, zoals die in Birkenau werden gebruikt en de uitleg daarbij, drong het besef over het fabrieksmatige van de vernietiging echt ten volle door. ‘De vernietiging van mensen als lopende band werk is te bizar voor woorden’, volgens één van de delegatieleden.

‘De meeste indruk maakte een grote wand in de permanente tentoonstelling van de Nederlandse overheid, met daarop de namen van de Nederlandse slachtoffers in Auschwitz/Birkenau.

Confronterend en het blijft op je netvlies staan. De gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog behoren weliswaar tot het collectief bewustzijn, maar het verleden spreekt pas echt tot de verbeelding als je dit soort plekken bezoekt’, zo verwoordde Helma Lodders haar ervaring in de Kamerbode.

‘Wij hebben ons als Commissie goed voorbereid op dit bezoek’, vertelt Hanke Bruins Slot, ‘en hebben onder andere gesproken met Gerdien Verschoor, schrijfster van het boek De draad en de Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 4

4

vliegende naald over een Poolse familie vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Ik vond het daarnaast ook belangrijk om zelf te kunnen waarnemen wat het Auschwitz Comité doet om de herinnering levend te houden en om te zien hoe de Polen omgaan met het feit dat er een Duits vernietigingskamp op hun grondgebied staat.’

Tijdens het bezoek aan Auschwitz werd bij de fusillade muur – die staat tussen barak 10, het experimentenblok, en barak 11, het dodenblok – officieel een krans gelegd door Pauline Smeets en Henk van Gerven, namens de Staten-Generaal.

Birkenau Birkenau werd een dag later bezocht. Door alle belangrijke plekken van dit kamp, waar op gezette tijden bijna 100.000 gevangenen verbleven, te bekijken kreeg de delegatie een indruk van de enorme omvang van het kamp. De wandeling langs de Rampe, de gaskamers 2, 3, 4 en 5, de Sauna en de asvijver maakte diepe indruk. Ook bij het Internationale Monument in Birkenau werd een krans gelegd namens de Staten-Generaal. Een moment van stilte werd in acht genomen om de meer dan één miljoen slachtoffers van Auschwitz/Birkenau te herdenken.

Nooit Meer Auschwitz Lezing 2013 door Beate Klarsfeld Voor de tiende keer organiseert het Nederlands Auschwitz Comité, in samenwerking met het NIOD, instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies en de Sociale Verzekeringsbank, de Nooit Meer Auschwitz Lezing. De lezing zal gehouden worden door Beate Klarsfeld uit Frankrijk. Mevrouw Klarsfeld is vooral bekend door de vele acties samen met haar man Serge Klarsfeld om grote nazi-misdadigers op te sporen en voor het gerecht te brengen. Bij deze gelegenheid wordt aan haar ook de Annetje Fels-Kupferschmidt Onderscheiding uitgereikt.

De lezing, in het Engels, vindt plaats op donderdag 24 januari 2013 in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam.

Krakau Om het beeld compleet te maken zijn tijdens de reis ook bezoeken gebracht aan de Joodse wijk van Krakau, waar een nog in gebruik zijnde synagoge en een museum werden bezocht. De rondgang door het Joodse kwartier geeft een goede indruk hoe het Joodse leven in Krakau eens was en wat er nu nog van over is gebleven. Vanzelfsprekend werd ook het nieuwe museum in de voormalige Schindler’s Fabriek bezocht, waar een schitterende tentoonstelling is ingericht over Krakau voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

Alle commissieleden waren tijdens het vier dagen durende bezoek onder de indruk door alle facetten en aspecten van de geschiedenis waarmee zij nu in aanraking kwamen. Tevens heeft het bezoek bijgedragen aan de bevestiging dat hun inzet voor een officiële erkenning van de Holocaustherdenking – Nooit Meer Auschwitz meer dan gerechtvaardigd is. Helma Lodders complimenteerde het Comité als volgt: ‘Ik heb veel waardering voor het Nederlands Auschwitz Comité dat bijdraagt aan een bewustzijn van de Tweede Wereldoorlog en zorgt voor kennisoverdracht, zodat ook jongeren zich bewust zijn van de betekenis van de Tweede Wereldoorlog.’ * De uitspraken van de deelnemers zijn gebaseerd op het artikel ‘Stil in de bus’ in Kamerbode, Intern Nieuwsblad van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, jaargang 21, nr. 16, 21.05.2012

De Duits-Franse journaliste Beate Klarsfeld en haar man hebben vijftig jaar geleden bewust gekozen voor directe actie bij de opsporing van nazi oorlogsmisdadigers. Hun aandacht was in eerste instantie gericht op het nazibewind in Vichy Frankrijk. Zij hebben daarvoor speciaal de Association des fils et filles des déportés juifs de France (Vereniging van zonen en dochters van gedeporteerde Joden uit Frankrijk) opgericht. Daarmee brachten zij de omvang en zwaarte van de in Frankrijk heel lang nauwelijks erkende Shoah naar voren. Het leidde tot algemene erkenning van de slachtoffers, maar vooral ook tot een aantal opzienbarende veroordelingen van kopstukken uit het foute bewind.

Zeer bekend is Beate verder geworden door haar spraakmakende publieke optredens tegen autoriteiten elders met een nazi oorlogsverleden.

Haar activiteiten hebben zich in een ruimer kader gericht op het bestrijden van antisemitisme en van daaruit de bescherming van minderheden in het algemeen. Ook hierbij was directe actie het middel. Zo is zij geregeld naar dictaturen toegegaan om, zoals de Klarfelds het noemen, ‘in het hol van de leeuw’ het onderwerp aan de kaak te stellen. Zij heeft dit steeds gedaan vanuit de ideologie van de Beate Klarsfeld Foundation, die speciaal voor dit doel in 1979 is opgericht.

Eerdere berichten over Claude Lanzmann als spreker komen hiermee te vervallen.

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 5

5

Herdenken

Weesmeisje werkte als verzorgster in de crèche

Rosalie Smid-Wisch (foto Steven Musch) Rosalie Wisch als leerling kinderverzorgster

Interview met mevrouw Rosalie Smid-Wisch

boortestad van haar vader, kan hij als perser in een kleermakerij

Rosalie Smid-Wisch kreeg in 2005 een speciale onderscheiding op de conferentie Still Going Strong, samen met drie andere Joodse verzetsmensen. Ze hadden geholpen tijdens de oorlog de levens van Joden te redden, maar kwamen niet in aanmerking voor een Yad Vashem-onderscheiding, omdat die alleen bedoeld is voor niet-Joden die Joden uit handen van de nazi’s hebben gered.

Mevrouw Smid-Wisch woont nu in het bejaardencentrum Beth Shalom in Amsterdam. Zij kan levendig vertellen over de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg waar door de Duitsers de Joodse kinderen werden ondergebracht, die op transport moesten. Vele werden gered, maar nog heel veel meer niet. Het is verre van haar om haar rol in het verzet te overdrijven, integendeel.

‘Ik wist dat er kinderen werden weggesmokkeld uit de crèche, maar ik mocht er niet actief aan meedoen’, vertelt mevrouw Smid-Wisch ons, kort na het uitkomen van de film over Walter Süskind. ‘De andere meisjes ook niet. Alleen Fanny Philips, Betty Oudkerk, Sieny Cohen-Kattenburg en Virrie Cohen brachten de kinderen weg …. Ik ging wel vaak wandelen met de kinderen en dan nam de ondergrondse er een paar mee. We kwamen altijd met minder kinderen terug dan waarmee we vertrokken waren.

Maar daar mocht absoluut niet over gepraat worden. Het moest allemaal heel stiekem.’

aan het werk. Daarom verhuist het gezin, als mevrouw Smid twee jaar is en haar kleine broertje net geboren is, naar Berlijn. Daar rukt echter het Nationaal-Socialisme langzaam maar zeker op.

Als Rosalie zeven jaar is, in 1933, komt Hitler aan de macht. De Joodse gemeenschap in Duitsland maakt dan voor het eerst kennis met een aantal anti-Joodse maatregelen die door Hitler zijn ingevoerd. ‘Ik mocht op school niet eens meer bij de andere kinderen zitten’, zegt mevrouw Smid-Wisch. ‘Ik moest achter in de klas zitten, omdat ik Joods was. Verschrikkelijk vond ik dat. Hitler was toen pas net aan de macht. Dat weet ik nog goed, want we moesten tegen die bruinhemden altijd “Heil Hitler” roepen. Als kind vond ik dat eigenlijk wel fijn’, lacht zij, ‘want dan moesten ze ons teruggroeten.’

Op een dag wordt de vader van Rosalie opgepakt, omdat iemand anti-Hitler-propaganda in zijn zak heeft proberen te stoppen. Er ontstaat een vechtpartij en meneer Wisch belandt in de gevangenis. Mevrouw Smid-Wisch: ‘Na drie dagen kwam hij pas thuis.

Ze hadden zijn paspoort afgepakt en hij zou zich vanaf dat moment iedere dag moeten komen melden. Maar hij is, zodra hij uit de gevangenis kwam, direct illegaal de grens naar Nederland over gegaan. De dag daarna zijn mijn moeder, mijn broertje en ik de grens over gestoken.’

‘In eerste instantie keerden we terug naar Almelo, maar mijn vader wilde in Amsterdam wonen. Zodoende kwamen we in de Vrolikstraat terecht. Dat was echter maar voor even, want in Amsterdam kregen we telkens weer een andere plek aangewezen. Uiteindelijk kregen we van vluchtelingenhulp een huis in de Nieuwe Kerkstraat. Dit was allemaal in de Jodenbuurt.’

Almelo – Berlijn – Amsterdam

Meisjesweeshuis

In november 1925 wordt Rosalie Wisch geboren in Almelo. Haar vader is een Duitse Jood en haar moeder Nederlands. Het gezin heeft maar weinig geld, omdat er geen werk is. In Berlijn, de ge-

Op 11 november 1934 sterft de moeder van Rosalie in het kraambed. Haar man heeft geen idee wat hij zonder zijn vrouw met de kinderen aan moet, want hij zit zonder geld en moet keihard

Steven Musch en Max Arian

Kinderen weggesmokkeld

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 6

6

werken om brood op de plank te krijgen. Rosalie komt in het Nederlands-Israëlitisch Meisjesweeshuis terecht, waar zij een strenge en vrome Joodse opleiding krijgt. Haar broertje wordt ondergebracht bij een jongensweeshuis in Utrecht, omdat ze in Amsterdam geen buitenlandse kinderen willen.

‘Ik vond het helemaal niet leuk in het weeshuis’, zegt mevrouw Smid-Wisch. ‘Je kreeg van die zwarte gebreide kousen en hoge schoenen aan. Het was er ontzettend streng en dan dat vieze eten… Ze probeerden je altijd zo naar beneden te drukken. De directrice, juffrouw Frank, kon mij niet uitstaan. Ik denk, omdat ik al een heel ander leven achter de rug had in Duitsland. Ik mocht van haar ook niet naar de HBS (de Hogere Burger School), terwijl ik dat gemakkelijk had gekund. Ik moest naar de Huishoudschool.’

Henriette Pimentel, directrice van de crèche

Voor de oorlog in de crèche, ‘Toen ik vijftien was maakte ik de Huishoudschool af en begon ik als leerling te werken op de crèche, in de Plantage Middenlaan.

Ik woonde nog steeds in het weeshuis, dus voor mij was het een verademing om in de crèche te zijn. De crèche was namelijk hele-

alleen Joodse meisjes die er werkten, maar toen de Duitsers kwamen, moesten alle niet-Joodse vrouwen eruit.’

maal niet streng, zoals ik dat gewend was. De directrice, Henriette Pimentel, zei altijd: “Ik wil hier geen meisjes hebben, die met gebreide kousen lopen.” Ik mocht vanaf toen dus gewone kleren aan.’

‘Het was een heel gewone crèche, waar meisjes - een beetje van de gegoede stand, moet ik eerlijk zeggen - hun opleiding kregen.

Men ging er naar toe om te leren. De opleiding duurde twee jaar en we kregen les in kinderverzorging, zang, pedagogiek en van alles. Het was echt een goede opleiding. Heel leuk ook. De kinderen kwamen ’s ochtends vroeg en werden aan het eind van de middag weer opgehaald. Het had toen nog niets met Walter Süskind of de oorlog te maken. Dat was pas later.’

In 1942 worden er in Amsterdam steeds meer Joden opgepakt.

Ze worden opgevangen in de Hollandse Schouwburg, om vervolgens op transport naar de ‘werkkampen’ te gaan. De crèche is de aangewezen plek om de kinderen op te vangen. Walter Süskind wordt de directeur van de Schouwburg en begint samen met Felix Halverstad met het saboteren van de lijsten, waardoor er kinderen kunnen ontsnappen.

‘Iedere dag en nacht werden er mensen opgehaald en kwamen er meer kinderen bij ons. Wij moesten ze aanleveren om op transport te gaan. Verschrikkelijk was dat. Later gingen we vaak wandelen met de kinderen en dan haalde de ondergrondse er een paar weg. Je ging dan naar de Jodenbreestraat en daar gingen allemaal mensen om de kinderen heen staan. Ze kregen koekjes of snoepjes en dan namen ze gewoon zo’n kind mee. Je liep wel altijd het risico dat er geteld werd als je wegging, maar bij mij is dat nooit gebeurd.’

Oorlog, het begin Bij het uitbreken van de oorlog in 1939 verklaart Nederland zichzelf neutraal. Toch zet Duitland op 10 mei 1940 de invasie op Nederland in. ‘Ik weet nog, dat ik op een zondag wakker werd en dacht: “Wat hoor ik nou. Mattenkloppen op zondag.” Dat was het afweergeschut. Mijn vader moest huilen toen de moffen kwamen. Hij zei: “Nu is het afgelopen met ons.” Toch veranderde er eerst nog niet zo heel veel voor mij, toen de oorlog begon.

We mochten allerlei dingen niet: op een bank zitten bijvoorbeeld, er werd steeds meer verboden voor Joden. Maar als kind merk je daar niet zoveel van. Op een gegeven moment hoor je wel verhalen over mannen die worden opgepakt, maar buiten dat en alle regels die werden ingesteld, gebeurde er nog vrij weinig.’

‘Voor mij begon de oorlog pas echt, toen mijn vader op een dag in de crèche stond om te zeggen dat ze mijn broertje, die in Utrecht zat, hadden opgehaald, omdat hij Duitser was. Hij moest naar Westerbork. Ik heb de hele dag gehuild. Bijna alle Duitse Joden, die hier waren, werden opgehaald. De dreiging begon te komen. In de crèche was het personeel gemengd. Het waren niet Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

Kinderen uit de Hollandse Schouwburg

Het weeshuis ontruimd Tegen het eind van ’42 wordt vader Wisch uit zijn atelier opgehaald en naar Westerbork gestuurd. Hij zit daar een paar maanden met zijn zoon, maar mag dan naar Theresienstadt, omdat hij als een bijzondere Jood wordt gezien. In de Eerste Wereldoorlog, was hij namelijk gewond geraakt, toen hij in het Duitse leger voor Duitsland had gevochten. Maar nu haar vader en broertje weg zijn, heeft Rosalie bijna niemand meer, behalve in het Joodse meisjesweeshuis.

‘In het weeshuis kwam de zwarte SA iedere avond kinderen halen, die op de lijsten stonden. Gelukkig heerste er een soort roodvonk bij ons. Dus riepen we steeds: “Hier Scharlach (roodvonk), hier Scharlach!” Die moffen waren doodsbang voor besmettelijke ziekten, dus konden wij er iedere keer nog net onderuit komen. Toch stonden er op een dag van die groene

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 7

7

overvalwagens voor de deur van het weeshuis. Juist die dag was ik vrij van de crèche. Alle kinderen moesten zich aankleden en ik werd als eerste weggehaald, door die Nederlandse rotzakken.’

‘Ik wou nog iets pakken, maar er werd geschreeuwd: “Wat doe je daar. Blijf staan! Er wordt niets meegenomen.” Je was nog niet de deur uit of die wagens van Puls kwamen en die haalden het hele weeshuis leeg. Het waren geen mensen, het waren beesten.

We moesten allemaal de trein in, naar Westerbork. Vlak bij de Javakade stond een lange trein, met alleen maar kinderen.’

‘Niet te geloven. Al die kleine kinderen … Ik zat dus ook in die trein, maar er kwam iemand van de Joodse Raad naar me toe en die zei: “Als je wilt ontsnappen, dan moet je proberen uit de trein te komen en in een van de etenswagens te komen.” De Joodse Raad bracht eten naar de trein, dus er stonden van die bestelwagens, die leeg weer teruggingen. Ik vroeg aan juffrouw Frank, de directrice, “Wat moet ik doen?” Ik voelde me namelijk verantwoordelijk voor de kleinere kinderen van het weeshuis, maar de directrice zei: “Nee, ga maar gauw uit de trein.” De trein stond stil, dus ben ik er uit geklommen en heb me in die etenswagen verstopt. Later werd ik zo weer terug gereden naar de crèche.’

Geen huis meer ‘Vanaf dat moment had ik geen huis meer, want ik kon niet terug naar het weeshuis en ook niet naar mijn vader. Gelukkig was er een meisje, Mirjam Rosenthal, waar ik bij mocht slapen. Mirjam werkte ook in de crèche en haar ouders waren Duits. Haar moeder had gezegd: “Neem haar maar bij ons”. Dus woonde ik een tijdje in de Sarphatistraat. Tot er op een ochtend wagens met grote luidsprekers door de straat reden. “Alle Joden naar buiten”, riepen ze. “Koffers meenemen, kleren meenemen.” Iedereen moest de straat op.’

‘Ik was met Mirjam en wij hadden onze verpleegstersuniformen aan. We liepen richting de brug bij het Weesperplein en daar stond een SS’er op wacht. “Wat moeten jullie?”, zei hij. “Wir müssen die Kinder bringen”, zeiden we. Hij liet ons door en een kwartier later werd alles hermetisch afgesloten. Alle mensen uit Amsterdam-Oost en -Zuid, de hoogste mensen van de Joodse Raad, iedereen werd opgepakt.’

‘Mirjam haar ouders waren ook opgepakt, dus nu hadden wij allebei geen huis meer. Gelukkig mochten we in de crèche slapen. SS’er Aus der Fünten kwam toen langs in de crèche. Doodsbang waren we voor die man. We gingen altijd snel weg als hij er was, voordat hij een van de meisjes iets zou aan doen, met zijn dronken kop... Hij was echt een verschrikkelijke rotzak. Hij kwam op een dag binnen en haalde de telefoon van de tafel: “Juden brauchen kein Telephon.” zei hij.’

die moffen zei dat ik iets voor hem moest halen, dus toen heb ik me snel verstopt. Via een ladder kon je op het dak van de crèche komen en naast de crèche zat pension Frank. Ik ben over dat dak heen geklommen, naar het dak van de Hervormde Kweekschool; daar was een raam en daar ben ik naar binnen geklommen.’

‘Ik zat daar boven helemaal in mijn eentje. Het was midden in de nacht en ik was doodsbang, maar ik ben heel voorzichtig naar een andere schuilplaats gekropen, op het dak van de crèche zelf.

Ook daar zat een raam en daarbinnen trof ik twee andere meisjes aan. Ik heb geen idee meer wie dat waren, maar dat raam leidde in ieder geval naar de zolder van de crèche. Van daaruit konden we door een gat in de vliering precies neerkijken op de grote babyzaal, waar die moffen bezig waren met tellen. Ze schreeuwden allemaal namen, ook mijn naam hoorde ik ze roepen. Alles stond op die lijsten, maar ik ben rustig op die vliering blijven liggen. Het was pikkedonker en pas om half zes ’s ochtends durfde ik naar beneden te gaan. Iedereen was meegenomen, behalve Virrie Cohen. Die stond nog beneden en zei tegen me: “Wat kom jij hier nou doen? Heb je geld? Een persoonsbewijs?”

Nou, als weesmeisje had ik geen cent natuurlijk en een persoonsbewijs had ik ook niet. Dus heeft Virrie contact opgenomen met verzetsman Piet Meerburg en die heeft mij achter op de fiets naar de Amsteldijk gebracht. “Hier kun je onderduiken”, zei hij.’

Onderduik Later komt Rosalie nog bij verschillende onderduikadressen terecht. Eerst in Amsterdam en later in Groningen, onder andere bij Sieuwert Bruins Slot - destijds de hoofdredacteur van dagblad Trouw. In Groningen brengt zij het laatste oorlogsjaar door tot dat Nederland wordt bevrijd. ‘Mijn broertje is teruggekomen uit het kamp’, vertelt mevrouw Smid-Wisch. ‘Maar mijn vader kon ik niet vinden op de lijsten van de mensen die terug zijn gekomen. Ze hadden zijn naam verkeerd geschreven. Er stond: ‘Bisch’ in plaats van ‘Wisch’. Op 4 oktober 1944 is hij vergast in Birkenau.

Toen ik dat zag, begreep ik pas wat er allemaal gebeurd was. Je kunt zoiets niet bevatten, als kind. Ik had wel eens in de crèche gezegd: “Als mijn vader terugkomt …” En dan keken ze meewarig naar me … Je bent nog een kind. Wie kan zoiets begrijpen?

Het is onvoorstelbaar. Ik snapte er niets van.’

Op een van haar onderduikadressen had zij Frits Smid leren kennen, met wie zij in 1948 is getrouwd. Als hij voor zijn dienst naar Indonesië moet, gaat zij met hem mee. Zo komt zij van de ene oorlog in de andere terecht. Terug in Nederland krijgen ze drie kinderen.

‘Mijn schoondochter zegt altijd: ”Mama, er is niet één ding dat u niet heeft meegemaakt.” Maar weet je, wat moet ik zeggen …

Als de kinderen maar gezond zijn ...’ •

Op het dak ‘Maar na een paar weken was het uiteindelijk zover, dat de Duitsers de crèche binnenkwamen en iedereen meenamen. “Ein, zwei, drei, vier, fünf”, we werden allemaal geteld. Maar één van Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 8

8 Herdenken

Familieleden ‘onder de klok’ Naar aanleiding van een nieuw boek over de georganiseerde onderduik van Joodse kinderen Steven Musch

Derde generatie Zo nu en dan vraag ik mij af in hoeverre de oorlog doorwerkt in onze samenleving nu. Mijn grootvader Gerard Musch en achteroom Jaap Musch maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uit van de Naamloze Vennootschap (NV-groep), één van de vier grote verzetsorganisaties die zich bezighielden met het redden van Joodse kinderen.

De NV-groep had als doel Joodse kinderen onder te brengen bij onderduikadressen in Limburg en Overijssel. Jaap Musch was samen met Joop Woortman het brein achter deze provinciale organisatie. Beiden overleefden zij de oorlog niet. Mijn opa Gerard wel. Hij werd in ’44 door de Russen gered uit kamp Sachsenhausen. De tijd die hij in het kamp doorbracht tekende hem voor het leven. Jaren na de oorlog ging hij eraan onderdoor, omdat hij in een drankorgel veranderde. De oorlog maakt om die reden ook een groot deel uit van mijn vaders leven.

‘De tweede generatie oorlogskinderen’ noemde Rudolf van den Berg mensen zoals mijn vader. Ik vraag mij af of er ook zoiets bestaat als een derde generatie oorlogskinderen. In een zekere zin heeft de oorlog namelijk ook een plek in mijn leven ingenomen.

Niet dat ik een slachtoffer ben van de gebeurtenissen destijds, maar door mijn familiegeschiedenis en de verhalen en anekdotes die mijn vader mij altijd heeft verteld, ben ik wel veel bezig met de oorlog en probeer ik mij te verdiepen in de geschiedenis van de ‘kinderredders’.

Voor de Groningse historicus Bert-Jan Flim zal dit denk ik in hoge mate hetzelfde zijn. Anders dan ik heeft hij zich ook echt verdiept in de geschiedenis van het verzet. Zijn vader Herman Flim runde het NV-filiaal in de Overijselse plaats Nijverdal. Hij bood aan tientallen kinderen een plek om onder te duiken. Mijn opa en achteroom hebben hem gekend. Op een bepaalde manier delen BertJan Flim en ik dus een familiegeschiedenis.

Voor Flim is zijn achtergrond hoogstwaarschijnlijk de aanleiding Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

geweest om alles rondom het kinderwerk te onderzoeken. In 1995 promoveerde Bert-Jan Flim op de geschiedenis van de Joodse onderduik. Later schreef hij er een dik naslagwerk over, genaamd: Omdat hun hart sprak. Geschiedenis van de georganiseerde hulp aan joodse kinderen in Nederland, 1942-1945.

Kinderwerkers Nu heeft Flim een nieuw boek uitgebracht: Onder de klok.

Georganiseerde hulp aan Joodse kinderen. Dit verhaal is een flink stuk dunner en toegankelijker. Flim biedt op een prachtige manier een inkijk in het leven van de kinderwerkers en pleegouders. Hoewel Onder de klok bijna niet ingaat op het werk van de NV-groep en ook niet op het werk van de Trouw-groep, geeft het verhaal aan de hand van honderden interviews met verzetsstrijders en onderduikers, een nagenoeg compleet beeld van hoe het kinderwerk plaatsvond.

Het boek gaat over twee verzetsgroepen: het Utrechts Kindercomité (UKC) en de Amsterdamse Studenten Groep (ASG). Ook wijdt Flim een hoofdstuk aan het Joodse verzet, waar Walter Süskind (directeur van de Hollandse Schouwburg) een hoofdrol in speelt.

Vanuit de Hollandse Schouwburg werden ruim 100.000 van de 140.000 Joden gedeporteerd naar werkkampen en later naar vernietigingskampen. Tegenover de Schouwburg, op de Plantage Middenlaan, bevond zich een crèche waar de Joodse kinderen werden opgevangen, die van hun ouders werden gescheiden voor zij werden gedeporteerd. Flim legt uit hoe een eerste team kinderen onder de ogen van de Duitsers wegsmokkelde uit de crèche. Andere studenten, merendeels meisjes, namen de kinderen over ‘onder de klok’ op het station en brachten hen per trein naar zusterorganisaties, zoals de NV-groep, in de provincie. Daar stond – alweer onder de klok - een derde team klaar om de kinderen naar pleeggezinnen te brengen. Flim belicht op een nuchtere manier de dilemma’s waar zowel de verzetsstrijders als onderduikgezinnen mee kampten. Naast het feit dat deze mensen hun levens waagden, waren er ook praktische zaken zoals geld, bonkaarten en kleding nodig. De historicus geeft met dit boek aan dat niet alle Nederlanders ‘grijs’ waren. Daarnaast geeft hij een bijzondere inkijk in het leven van deze mensen.

Tussen ’42 en ’44 is het de ‘kinderwerkers’ gelukt om ongeveer duizend kinderen te laten onderduiken bij pleeggezinnen. Mijn opa heeft daar dus aan meegeholpen. Ook hij heeft ‘onder de klok’ kinderen staan opwachten. Zelf heb ik mijn opa nooit gekend, maar door dit boek krijg ik een idee van wat hij ten tijde van de Tweede Wereldoorlog heeft gedaan. Net als Bert-Jan Flim in de epiloog van zijn boek doet, stel ik mijzelf de vraag: had ik dat ook gedurfd?

Bert Jan Flim, Onder de klok. Georganiseerde hulp aan Joodse kinderen, Uitgeverij Gibbon, Amsterdam 2012, (320 blz), ISBN 9789491363023, € 19,90.

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 9

9

Colomn

Uit de bakermat van de westerse beschaving Max van Weezel

‘Buitenlanders in elkaar slaan, vind ik prima.’ Aan het woord is Ninos Koustas (33), taxichauffeur in de Griekse hoofdstad Athene.

Hij was zo goed verslaggever Arjen van der Ziel van de Volkskrant te woord te staan. Koustas voelt zich slachtoffer van de economische crisis die zijn land sinds het voorjaar van 2010 teistert. Hij is bang dat zijn inkomen naar beneden gaat. Hij heeft net een belastingaanslag van 2200 euro gehad en weet bij God niet waarvan hij die moet betalen. Op vakantie kon hij deze zomer niet gaan, nou ja, een paar dagen naar Corfu, waar zijn familie een huis heeft. Trots is hij nog alleen op de partij waarop hij bij de verkiezingen heeft gestemd, Gouden Dageraad. Dat zijn geestverwanten zo nu en dan buitenlanders in elkaar slaan, kan zoals gezegd zijn goedkeuring wegdragen: ‘Ze doen dat voor het vaderland.’

Koustas staat niet alleen in die mening. Bij de verkiezingen dit voorjaar haalde Chrysi Avgi, zoals de partij op zijn Grieks heet, bijna zeven procent van de stemmen. Goed voor eenentwintig zetels in de Vouli, het parlement. Dat de aanhangers van de extreemrechtse groepering wel eens buitenlanders in elkaar slaan, mag een understatement worden genoemd. Gouden Dageraad gaat er vanuit dat niet de bankiers maar illegale immigranten uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika het land aan de bedelstaf hebben gebracht. En de partij huldigt het credo: geen woorden maar daden.

Zoals Abuzid Mubarak aan den lijve ondervond. De 27-jarige Egyptenaar lag op het dak van het huis van vrienden van hem een dutje te doen toen opeens scooters en motoren arriveerden, meldt Van der Ziel. Twintig in het zwart geklede leden van een knokploeg van Gouden Dageraad klommen op het dak en begonnen met knuppels op Mobarak in te beuken. ‘Ik dacht dat ze me dood zouden slaan,’ zegt Mubarak: ‘Na een minuut was ik al buiten westen’. Zulke taferelen doen zich vaker voor. De zwarthemden pikken het niet dat Egyptische straatverkopers met

vis langs de deuren gaan en er minder voor vragen dan autochtone Griekse visboeren. Het stoort hen dat illegalen uit Somalië, Pakistan en Afghanistan zich ‘s avonds ophouden op het Victorieplein. Dus moet dat plein migrant-vrij worden gemaakt.

Gouden Dageraad ontkent een fascistische groepering te zijn.

Maar op de partijvlag staat een symbool dat verdacht veel op een swastika lijkt. En in januari 2011 bracht partijleider Michaloliakos tijdens een vergadering de Hitlergroet. Taxichauffeur Koustas noemt het in de Volkskrant ‘verschrikkelijk’ dat Machaloliakos de misdaden van de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog wegwuift.

‘Maar ik ben het wel met hem eens dat het systeem dat Hitler wilde goed is. Hitler vond dat Duitse vrouwen alleen met Duitse mannen moesten trouwen. Het zou het beste zijn als Grieken ook alleen nog maar met Grieken zouden trouwen. Dat zou ons volk sterker maken.’ Gouden Dageraad doet in elk geval wat aan de bevordering van de veiligheid op straat, zegt hij: ‘Ik had laatst een vrouw in de taxi die had een flat verhuurd aan Pakistanen.

Die Pakistanen stopten na een paar maanden met betalen. Ze belde de politie, maar die deed niets. Toen heeft ze Gouden Dageraad gebeld. De mannen van Gouden Dageraad kwamen meteen. Ze waarschuwden de Pakistanen dat ze voor twaalf uur de volgende dag moesten vertrekken. Toen die Pakistanen dat niet deden, kwamen die mannen van Gouden Dageraad weer en gooiden alle drie Pakistanen van het balkon (..) Dat soort acties vind ik prachtig.’

Economische crisis leidt tot fascisme, leerde ik al van mijn marxistische docenten aan de Universiteit van Amsterdam. De nazi’s in de Republiek van Weimar beheersten als geen ander de kunst dingen die niets met elkaar te maken hadden toch met elkaar in verband te brengen: er was werkloosheid, er heerste honger, de winkels waren in handen van Joodse families als Tietz en Wertheim. En één plus één is twee, rekenden de nazi’s de door de crisis geteisterde bevolking voor. De afloop is bekend.

De Joden van nu heten Abuzid Mubarak of Omar Arafa. Ze verkopen vis in Athene. Gouden Dageraad geeft hun de schuld van de kredietcrisis. Waar hebben we die haatspraak eerder gehoord?

‘Wij weigeren te aanvaarden dat op ons continent Joden, immigranten, moslims, Roma of zwarten voor hun leven zouden moeten vrezen om wie ze zijn,’ schreven Dario Fo, Anthony Giddens, Bernard Kouchner, Eli Wiesel en A.B. Yeshoshua in een gezamenlijk manifest tegen het oplevende racisme in Europa. Ik ben het helemaal met hen eens. Griekenland noemt zich de bakermat van de westerse beschaving. Maar lieten de Duitsers zich er ook niet op voorstaan dat ze een beschavingsnatie waren?

Max van Weezel is politiek commentator van Vrij Nederland en presentator bij Radio 1

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 10

10 C u l t u r e e l

Boekbespreking

Tussen sociaaldemocratie en Auschwitz, de geschiedenis van een familie

schrijven van dit boek. Het trauma van die geschiedenis en de mate van ontkenning of verwerking is de hartenklop ervan. Levendige discussies en vaak woedende meningsverschillen tussen de Vuijsjes, het (te) veel praten of juist krampachtig zwijgen over de Shoah, alles zeer aansprekend en vaak ook geestig vertolkt, blijken exemplarisch te zijn voor de verschillen in heel politiek en Joods Nederland.

Bertje Leuw

‘Een zeer persoonlijk boek zonder wetenschappelijke pretenties’, zo beschrijft Marja Vuijsje in de nabeschouwing haar boek Ons Kamp, een min of meer joodse geschiedenis. Het is een al te bescheiden opmerking over een boek waarvoor zij uitvoerig en zorgvuldig onderzoek deed, een vracht aan publicaties bestudeerde en gerenommeerde wetenschappers vroeg mee te lezen.

pen door met geleend geld een eigen bakkerszaak te openen.

Zijn briljante bedrijfsplan: productie van Duits zuurdesem brood, speciaal voor de naar Nederland gevluchte Duitse Joden. Ze liepen er vele straten voor om, voor dat brood dat hun heimwee moest stillen. In de zomer van 1940 kon nog een zaak worden geopend, in het keurige Amsterdam-Zuid. Maar drie jaar later, in mei 1943, was het afgelopen. Opa en Oma Vuijsje werden gedeporteerd, de zaak leeggehaald door de Firma Puls, het verhuisbedrijf dat de huizen van weggevoerde Joden leegroofde.

Uit de as

Onderduiken of niet

Een persoonlijk boek is het zeker, te beginnen met de beschrijving van het wel en wee binnen haar gezin van herkomst voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Maar het persoonlijke is van meet af aan politiek, waardoor haar boek behalve een journalistiek geschreven familie-epos ook bron van meer algemene kennis wordt. Vuijsje beschrijft de emancipatie van de grote Joodse gemeenschap in Amsterdam aan de hand van die binnen haar eigen familie. Voor de gruwelijke gebeurtenissen tijdens de Shoah geldt hetzelfde. Daarnaast schrijft ze over Europa in de aanloop naar WO2 en erna, over de veranderende visie op vervolging en verzet en op slachtofferschap en heldendom. Over Israël gaat het natuurlijk ook, waarover zowel binnen de familie Vuijsje als daarbuiten de degens gekruist werden. En over nog veel meer zaken die met draden verbonden zijn met het grootste sociaal-politieke drama en raadsel van de twintigste eeuw.

Marja Vuijsje: ‘De informatie die mijn vader over zijn ouders verschafte was bedekt met de as van Sobibor, alsof hun hele leven in het teken had gestaan van de gruwelijke manier waarop die aan hun einde waren gekomen.’ Het uit de as opgraven van de (vooral Amsterdamse) Joodse geschiedenis waar ook haar voorouders uit voortkwamen, lijkt een belangrijke drijfveer voor het

Opa Vuijsje wilde niets weten van onderduiken: ‘Ik heb altijd hard gewerkt, ik kan daar ook werken. En als het echt zo erg is als sommigen beweren, dan wil ik niet dat een ander zijn leven op het spel zet om het mijne te redden.’ Oma Vuijsje ging mee met haar mans redenering. Ze had er bovendien geen goed woord voor over dat haar zoon Nathan zijn toenmalige twee kinderen, bijna drie en net twee maanden oud, liet onderduiken: ouders hoorden onder alle omstandigheden bij hun kinderen te blijven, helemaal als die nog zo klein zijn. In het boek wordt duidelijk dat Nathan ondanks de triomf van zijn gelijk, zijn leven lang leed onder dit dramatische verschil van mening met zijn moeder, die hij niet weerzag na de oorlog.

Onderduiken of niet, je veilig wanen binnen een gemengd huwelijk, de rationalisaties over de kampen - te belachelijk om zoveel Joden zo ver te vervoeren om dáár om te brengen; en had de Joodse Raad het niet over ‘werkkampen’? - het waren angstige vragen voor de Vuijsjes, maar niet voor hen alleen. Aan de hand van hun discussies, hun twijfels en emoties, hun gedrag, wordt verhelderd wat in veel Joodse gezinnen speelde.

Na de oorlog gingen de discussies gewoon door, bij voorbeeld over het waarom van het blijven verwekken van Joodse kinderen

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

Maag met knoflook Marja Vuijsje beschrijft de achtergrond van haar grootouders Isaac en Schoontje. Hun geloof in een nieuwe, socialistische wereld. En in ‘de nieuwe mens’, die solidariteit met de verworpenen der aarde combineerde met genieten van kunst, cultuur en natuur. ‘Verering voor de socialistische idealen,’ schrijft ze, ‘verdreef die voor rabbijnen en godsdienst.’ Dat dat geloof werd beleden vanuit een van de meest verkrotte stegen van Amsterdam in het vooroorlogse Kattenburg, vervulde haar vader, Nathan Vuijsje, met grote trots. ‘Van mijn moeder kreeg ik maag met knoflook; tegenwoordig eten we gerookte zalm’, placht hij te zeggen.

Opa Isaac Vuijsje, bakkersknecht van beroep, presteerde het om in de dertiger jaren van de vorige eeuw aan de armoede te ontsnap-

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 11

11

– althans het niet voorkomen ervan – binnen hun familie maar ook in het algemeen, in die levensbedreigende omstandigheden.

‘Aantonen dat het gemengde huwelijk van mijn ouders geen schijnhuwelijk was en het er dus niet om ging mijn vader te beschermen’, vermoedde een van de neven Vuijsje. Het waren gewoon ongelukjes zeiden een paar ooms. Maar toch ook een vorm van levensdrang, vond Nathan Vuijsje .

De beschrijving van het gezin van een van de gemengd gehuwde ooms, sociaal-democraten van het eerste uur, maakt griezelig duidelijk hoezeer je bestand moest zijn tegen de zieke terminologie die ieders leven binnensloop. Marja Vuijsje zegt het zo: ‘Tussen de muren van hun bovenhuis hielden ze het idee van ‘één land: de wereld, één volk: de mensheid’ hoog. Voor de Duitse autoriteiten en hun helpers waren ze veranderd in een ondergedoken Jood die verborgen werd door een arische verraadster met haar bastaardkind.’

Retourtje Auschwitz De jeugd moet weten wat er gebeurd is, vond Nathan Vuijsje, te beginnen met zijn kind Marja dat hij tot zijn grote geluk tien jaar

na het einde van de oorlog in een nieuw huwelijk nog had gekregen. Als er visite was, schrijft zij, plukte haar vader haar bij de andere kinderen weg, zette haar op zijn knie en wees op het getatoeëerde nummer op zijn arm. ‘En dan keek hij met een mengeling van trots en triomf als ik het gewenste antwoord gaf: Dat hebben de moffen gedaan.’

Voor de schrijfster was haar leven zozeer doordrenkt van haar vaders kamp dat er tijden waren dat ze noch haar vader, noch zijn kampverhalen meer kon verdragen. Vuijsje: ‘Ik [kon] zijn teksten daarover net zo woordelijk opzeggen als mijn eens christelijke vriendinnen de gebeden uit hun jeugd.’ Voor haar neven was het juist een verademing, dat tenminste een van de teruggekeerde ooms uit hun gedecimeerde familie gewoon kon praten over het kamp en hoe het daar toeging.

‘Pas toen ik de borden Amsterdam-Centraal zag staan voelde ik me werkelijk bevrijd’, zou Nathan Vuijsje later over zijn terugkeer in Nederland zeggen. Maar de werkelijkheid van zijn thuiskomst, het verlies van zijn ouders, broer en zus kreeg hij niet over zijn lippen. Liever hield hij het bij het wonder van zijn “retourtje Auschwitz”: ‘Kan je nagaan wat een mazzel ik heb gehad.’

Voor het vertolken van die werkelijkheid had Nathan zijn naoorlogse dochter nodig. Marja Vuijsje: ‘Bij elke stap die mijn vader zette in de stad waarnaar hij had terugverlangd, werd hem ingepeperd hoe succesvol het uitroeien van de Nederlandse Joden was uitgevoerd.’ Marja en haar generatiegenoten binnen de familie kenden het Joodse Amsterdam van hun voorouders niet, maar ze realiseerden zich steeds meer hoezeer de Jodenvervolging onvermijdelijk ook in hun hoofden en harten verankerd zat.

‘Wij hoorden bij de eerste generatie Europeanen die opgroeide met het besef dat geen enkel fraai verlichtingsidee een dam had kunnen opwerpen tegen Auschwitz’, stelt Marja Vuijsje. Ik vind het ongelooflijk knap hoe zij die bewering staaft door de kleine geschiedenis van haar familie en de grote geschiedenis van de sociaal-democratie, WO-2 en Israël literair te verbinden en historisch te verklaren.

Marja Vuijsje, Ons Kamp, een min of meer joodse geschiedenis, Uitgeverij Atlas, Amsterdam 2012, 325 blz., ISBN 9789045016177, € 15

Op zoek Clementine Jesterhoudt is op zoek naar een vroegere vriendin van haar moeder.

Beiden woonden in de Kerkstraat in Amsterdam tussen Utrechtsestraat en Amstel.

Zij is in de oorlog getrouwd (foto) en heeft een dochtertje gekregen; mogelijk was de man filmprojecteur in een bioscoop. De vriendin heeft in Auschwitz gezeten en is daaruit teruggekeerd. Eventuele gegevens graag naar: Clementine Jesterhoudt, Alexanderkade 124, 1018 ZC Amsterdam, 020-6202561, rusconi@live.nl

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 12

12 C u l t u r e e l

Boekbespreking

MetaMaus Een intrigerende kijk achter de schermen van het beroemde stripboek Max Arian

H

et leek bij voorbaat onmogelijk en triviaal: een stripverhaal over Auschwitz, met muizen in de rol van Joden, katten als Duitsers en varkens als Polen. Toch bleek het in petieterig kleine plaatjes getekende en oorspronkelijk vanaf 1980 in afleveringen gepubliceerde epos Maus van de Amerikaanse striptekenaar Art Spiegelman indrukwekkend, ontroerend en onthutsend. Een meesterwerk, over de geschiedenis van zijn vader Vladek, zijn moeder Anja, zijn spookbroertje Richieu en over hemzelf, na de oorlog geboren en met de oorlog opgegroeid. Nu geeft Spiegelman ons een uitgebreide kijk achter de schermen door middel van het boek en de DVD MetaMaus.

Uitvoerig interview Het is een prachtig, overvol boek geworden. In een zeer uitvoerig interview door literatuurdocent Hillary Chute met Spiegelman, dat het overgrote deel van de 300 pagina’s beslaat, vraagt zij hem de oren van zijn hoofd. Over zijn ouders, Joods-Poolse overlevenden van de oorlog, wanneer hij voor het eerst van de oorlog hoorde, wat voor indruk dat maakte, hoe hij er toe kwam zijn vaders verhaal op te tekenen, maar ook over allerlei details uit het stripverhaal. Art Spiegelman geeft bereidwillig en eerlijk antwoord en vertelt hoe zijn strip tot stand is gekomen. Ze laat ook zijn vrouw Françoise en zijn dochter Nadja en zoon Dash aan het woord over hoe het is te leven met iemand die de Jodenvervolging in een geliefd beeldverhaal heeft weten om te zetten.

Nog indrukwekkender is het overvloedige illustratiemateriaal op iedere pagina van het boek. Een bonte mengelmoes van honderden schetsen die hij maakte voordat hij zijn strip definitief tekende, boeken en tekeningen van anderen die hij gebruikte, klassieke en undergroundstrips die hem inspireerden, foto’s van het kamp Auschwitz, de boekenverzameling over de oorlog die zijn moeder Anja had verzameld en zijn vele andere inspiratiebronnen: daarbij zijn ook nazistische prenten waarin Joden als ongedierte werden afgebeeld.

Maus beleefd, maar ook voor Art was dat een grote verrassing.

Hij zegt dat hij er misschien op had gehoopt dat Maus ooit, lang na zijn dood zou worden herontdekt. Nu benauwt het wereldwijde succes van zijn strip hem soms heel erg, dan probeert hij – toch weer in stripvorm – zijn muizenmasker af te trekken. Maar wat zit daar eigenlijk onder? Hij laat het zien: misschien alleen maar een doodshoofd. Art Spiegelman is in de stripwereld werkelijk niet alleen maar de tekenaar van Maus, maar dit is zozeer zijn hoofdwerk dat zijn ander – soms lichtvoetiger – werk, bijvoorbeeld voor het blad The New Yorker altijd in de schaduw ervan zal blijven.

Soms zijn de schetsen die hij maakte nog ontroerender dan de uiteindelijke, keurig uitgewerkte tekeningen die daarna kwamen.

Soms zijn er korte strips die ik bijna nog meer sinister vind dan zijn hoofdwerk.

Art Spiegelman komt heel dicht bij de verschrikkelijke werkelijkheid, juist doordat hij de kunstmatige vorm van een muizenstrip gebruikt. Zijn tekenstijl maakt het mogelijk alles te laten zien en geeft toch net genoeg afstand. Zelf zegt hij dat hij het uiterst efficiënte gebruik van zijn middelen geërfd heeft van zijn – notoir gierige – vader, die zelf van mening was dat hij de kampen heeft overleefd doordat hij zo uitzonderlijk zuinig was.

Een lang interview met vader Vladek door Art is achter in het boek afgedrukt en staat in nog uitgebreider vorm op een ingesloten DVD vol getekend materiaal, geluidsfragmenten en films. Je kunt ook volgen hoe Art probeert aan wat meer informatie over zijn moeder te komen, die in 1968 zelfmoord heeft gepleegd, als Art 20 jaar is. Tien jaar later is hij aan zijn Maus-project begonnen, dat misschien toch vooral een eerbetoon is aan zijn moeder, al vertelt hij over haar via de verhalen van zijn vader, die haar na de oorlog terugvond en met haar eerst naar Zweden en later naar de Verenigde Staten is geëmigreerd. Art werd in 1948 in Zweden geboren en heeft misschien, suggereert hij zelf, nooit zijn in de oorlog gestorven broertje Richieu kunnen vervangen.

Van schetsen tot strip Er zijn ook veel verrassende foto’s van Vladek en Anja, veel mooier en gelukkiger dan je zou verwachten na wat ze tijdens de oorlog hadden meegemaakt. Ze hebben geen van beide het succes van Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

Art Spiegelman, MetaMaus, Uitgeverij Oog & Blik / De Bezige Bij, Amsterdam 2012, 300 blz., ISBN 978 90 549 2330 5 (met DVD: The Complete Maus Files), € 39,90

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 13

13

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 14

14 C u l t u r e e l

Boekbespreking

Wijze woorden van Sonny Herman Winnifred Jelier

Toespraken Hij kon belachelijk hard niezen. Het was alsof iemand een grote papieren zak had opgeblazen en die naast je hoofd kapotsloeg.

‘Een hartverzakking krijg ik ervan’, verzuchtte mijn moeder soms over mijn stiefvader, Rabbijn Sonny Herman.

Sonny, die drie jaar geleden overleed, was een man die op veel mensen diepe indruk maakte. Door hoe hij sprak over de vervolgingen, of door zijn aanhoudende oproep tot meer aandacht voor elkaar. Maar ook door zijn krachtige stem, dat Engelse accent, of de spontaniteit waarmee hij anderen kon omhelzen.

Hoe neem je van zo iemand voorgoed afscheid? Een onmogelijke vraag, vond mijn moeder. Ze besloot een selectie te maken van Sonny’s toespraken met het idee ze te laten bundelen. Dat troostte wat, ook al was het pijnlijk om Sonny’s teksten terug te lezen. De woorden, die hun kracht hadden gekregen in hoe ze waren uitgesproken, stonden er ineens verpletterend zwijgzaam bij. Toch ging ze door. Door de aanmoediging van vrienden en kennissen, en ook door de wetenschap dat Sonny zelf graag een boek had willen schrijven, maar daar zelf nooit aan toe was gekomen.

Joodse levens Het resultaat, de bundel Words of Wisdom, is een bescheiden, maar bonte verzameling van vijftien toespraken die Sonny hield in zijn moedertaal, het Engels, bij herdenkingen, op Shabat, en op Joodse feestdagen. Sonny schrijft over Shavuot, Pesach en Chanukah, maar ook over de Holocaust en de zware weg van overlevenden en nabestaanden.

Zijn boodschap is geregeld ernstig, ook als hij deze in lichtvoetige metaforen probeert te verpakken. ‘Ik denk af en toe dat onze Joodse levens zijn vormgegeven door een groots programma van IBM’, schrijft hij in 2001. ‘Alles zit erin. Je zet je pc aan, en er rolt zo een lijst met instructies uit. Maar er zou een waarschuwing moeten volgen: deze instructies zijn niet voor de lol. Je moet ze wel serieus nemen.’

Op eenzelfde confronterende manier reageert hij in 2006 op de vraag waarom we na al die jaren de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog nog zouden moeten herdenken: ‘Probeer eens op zaterdagmiddag door de Kalverstraat te lopen, en vergelijk dit met maandagochtend. Het verschil dat je ziet, is het verschil dat vandaag de dag nog steeds in de Joodse gemeenschap in Nederland merkbaar is. Alleen onder Poolse Joden waren er in de Tweede Wereldoorlog meer slachtoffers dan onder de Nederlandse.’

Ontroerend is de anekdote die Sonny vertelt over een oude vriend die net op bezoek is geweest bij zijn dementerende moeder. ‘Ze noemde me Harry’, zegt de vriend verontwaardigd tegen Sonny. ‘Je weet dat ik niet zo heet. Ze wist gewoon niet meer wie ik was.’ Niet leuk natuurlijk, als je moeder je niet meer herkent, maar het voorval is voor ‘Harry’ extra pijnlijk, omdat het benadrukt dat hij zijn moeder voor altijd aan het kwijtraken is.

Afscheid Hoe moet je afscheid nemen van je dierbaren, vroeg Sonny zich meer dan eens tijdens zijn toespraken af. En hoe neem je zelf afscheid van het leven? Geen makkelijke vragen, maar wel vragen waarvoor je de verantwoordelijkheid volgens Sonny niet zomaar uit handen mocht geven.

Toen hij in 2008 het vreselijke nieuws hoorde dat hij alvleesklierkanker had, besloot Sonny dan ook als een trotse strijder te vechten voor zijn leven. Hij bleef de rasoptimist die hij was, zonder zijn lot ook maar een moment te miskennen. Naar de woorden die hij jarenlang had uitgesproken over verlies en over verzoening met het lot, handelde hij naar mijn idee ook echt. Zo was hij een voorbeeld voor zijn naasten, en misschien ook voor iedereen.

Words of Wisdom, Rabbi Sonny Herman, samengesteld en ingeleid door Lena Herman-ten Cate. Drukkerij Dijkgraaf-Rijsdorp, Apeldoorn 2012, 77 blz., Engelstalig, € 23,50. Te bestellen via www.auschwitz.nl.

Rabbijn Sonny Herman (1927-2009) werd in Londen geboren en groeide daar op. Hij verhuisde na zijn opleiding als rabbijn en psychotherapeut naar Nederland om onder meer Shoah-overlevenden te helpen. Namens het Auschwitz Comité ging Sonny mee als begeleider tijdens de jaarlijkse reizen naar de kampplaatsen in Polen. Hij sprak de Kaddish- en Jizkor-gebeden uit bij de Auschwitzherdenking (eind januari) in het Amsterdamse Wertheimpark, en hield tot in het jaar van zijn overlijden de laudatio voor de Nooit Meer Auschwitz Lezing, die sinds 2004 jaarlijks in Amsterdam plaatsvindt.

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 15

Cultureel

15

Boekbespreking

Een beschamende geschiedenis Willem van Bennekom

I

n 2011 verscheen, na een opdracht van Hoge Raad-president Geert Corstens, De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog.

Behalve dat de beide auteurs aan de Radboud-universiteit werken is de publicatie ook anderszins met Nijmegen verbonden.

Mr. Corstens was er vroeger hoogleraar, terwijl ook de zetel van de Hoge Raad zich van 10 mei 1943 tot 20 september 1944 in de Karelsstad bevond. Als zittingszaal diende toen de aula van de Katholieke Universiteit Nijmegen.

Nauwelijks principieel Door de bevrijding van Nijmegen in ’44 kwam een eind aan de beschamendste periode van de Nederlandse rechtspraak in de moderne tijd. De onafhankelijke rechtspleging, die vanaf 1940 toch al een zwak flakkerend vlammetje was geweest, ging uit als een nachtkaars. Volgens de meeste raadsheren kon van hervatting van de werkzaamheden in bevrijd gebied geen sprake zijn.

Terugverhuizing naar Den Haag was evenmin aan de orde. Ook zij die hadden gemeend dat de (cassatie)rechtspraak tijdens de bezetting door moest gaan, vonden nu dat ze moesten stoppen.

Tijdens de laatste bespreking tussen de deutschfreundliche president Van Loon en de ‘oude’ raadsheren Van den Dries en Nypels, op 10 november 1944, bleek dat laatstgenoemden ‘om principiële redenen’ niet meer mee wilden doen. Het was mooi geweest.

Waarom wèl principiële bezwaren tegen het eind van de oorlog, en niet aan het begin? Een van de verdiensten van dit boek is dat de denkwereld van de doorwerkende meerderheid het volle pond krijgt. Ook daardoor wordt de titel volledig waargemaakt. Wat beschreven wordt is namelijk (veel) meer dan de lotgevallen van ons hoogste rechtscollege in de oorlogsjaren. Aandacht wordt ook besteed aan de in het interbellum bestaande rechtsopvattingen, en aan die over de verhouding tussen wetgever en rechter. Ook de invloed van de Duitse rechtswetenschap en van het Nederlandse rechtsleven komen aan bod. Zodoende is de lezer redelijk vertrouwd met de opvattingen van de toenmalige cassatierechters toen de noodlottig gebleken brief van 15 oktober 1940 op de mat viel. Het schrijven waarin de geadresseerde werd opgeroepen op te geven dat noch hijzelf, noch zijn partner, noch zijn ouders of grootouders ‘ooit heeft behoord tot de Joodsche geloofsgemeen-

schap’. De ‘ariërverklaring’ dus – waarvan de schrijvers de tekst overigens niet juist weergeven (p. 91). Ondanks een klemmend verzoek van B.M. Telders om de principiële kant het zwaarst te laten wegen besloot de Hoge Raad met ruime meerderheid mee te werken. Zelfs de afgesproken protestbrief van de vice-presidenten Kosters en Taverne aan Seyss-Inquart ging niet uit.

Een schaarse held De Joodse president, Louis Eduard Visser, één van de schaarse helden uit het relaas, had zich van deelname aan de debatten onthouden. De raadsheren ‘tekenden’ en in hun voetspoor 95% van alle rechterlijke ambtenaren. Het is een percentage dat nog steeds onthutst. Al droeg de Aanwijzing van minister van Justitie Goseling van 25 april 1938 de justitiële ambtenaren op tijdens een bezetting op hun post te blijven ‘voor zover [die] hun dit niet onmogelijk maakt’.

Na die nederlaag was het in feite afgelopen met de geloofwaardigheid van de rechtspleging. De eerste naoorlogse president, Jan Donner, die na enkele arrestaties en anderhalf jaar in diverse gijzelaarskampen tenslotte op 4 februari 1944 ontslag vroeg (na zijn vrijlating was hij eerst weer ‘gewoon’ aan het werk gegaan), had in 1940 op ‘zijn’ ariërverklaring aangetekend dat de inzending ‘allerminst mocht worden opgevat als medewerking aan de maatregelen, met het oog waarop de inlichting mocht worden gevraagd’ – waarmee het kwaad natuurlijk niet was beteugeld.

Dat zou snel blijken. Toen Visser op 1 maart 1941 werd ontslagen liet het college geen woord van protest horen. Op zijn begrafenis, in februari 1942, sprak geen van zijn ex-collega’s.

Wat door ons hoogste rechtscollege daarna nog aan onafhankelijkheid is getoond viel bij dit meervoudig falen in het niet. Daar kan niet aan afdoen dat het leerzaam is te lezen over de protesten waar de Hoge Raad van 1941 tot 1944 wèl toe kwam.

Nadenken Naast de in het afgelopen decennium verschenen deelstudies, bijvoorbeeld over de advocatuur in oorlogstijd*, beschikken wij nu dan ook over een omvattende analyse over de houding van ons hoogste rechtscollege in de tijd dat het er op aan kwam. Het onderzoek stemt tot schaamte en tot nadenken. De belangrijkste les lijkt me dat de onafhankelijke rechter geen ‘rustig bezit’ is.

Juist niet als het stormt. Eigenlijk hoeft dat niet te verbazen: rechters hebben nu eenmaal geen talent voor opstandigheid.

Eén kritische kanttekening nog. Ik miste een analyse van de rechterspersoonlijkheid van Jan Donner, die tijdens en na de oorlog zo’n belangrijke rol heeft gespeeld, en wiens gedragingen zó intrigeren. * In Auschwitz Bulletin 2011-1 (p.36-38) besproken.

Corjo Jansen en Derk Venema, De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog, Recht en rechtsbeoefening in de jaren 1930-1959, Uitgeverij Boom, Amsterdam 2012, 359 blz., ISBN 978 94 6105 988 8, € 29,90.

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:12 Pagina 16

16 A c t u e e l

Het Requiem voor Auschwitz, een roep uit de massagraven Rinus van der Heijden

‘Enige tijd geleden,’ aldus Zoni Weisz, ‘sprak ik Roger ‘Moreno’ Rathgeb, de componist van het Requiem voor Auschwitz. Hij vertelde me dat hij de motivatie om dit Requiem te componeren vond in een bezoek aan Auschwitz in 1988. Een bezoek dat een verpletterende indruk op hem maakte. Zelf zegt hij hierover, en ik citeer: “Het besef dat miljoenen mensen door die poort zijn gegaan, dat ze allemaal op dezelfde manier geleden hebben, honger, pijn, marteling, vergassing. Ze legden allemaal dezelfde weg af naar de ovens. Joden, Polen, Sinti en Roma. Daar werd ik ontzettend kwaad van. Ik wilde een muzikaal monument oprichten om alle slachtoffers te eren en herdenken, ongeacht hun afkomst, en daarin mensen en volkeren verenigen.” Dit muzikale monument ging op 3 mei in première in een stampvolle Nieuwe Kerk te Amsterdam.

Het bijzondere aan het Requiem is dat de componist autodidact is. Zoals zovele Sinti en Romamuzikanten maakte hij prachtige muziek zonder ook maar één noot te kunnen lezen. Hij heeft zich het notenschrift, compositie en dergelijke op latere leeftijd eigen gemaakt. Het Requiem werd uitgevoerd door het orkest van de Philharmonischer Verein der Sinti und Roma uit Frankfurt am Main onder leiding van Riccardo M. Sahiti. Beter dan recensent Rinus van der Heijden,’ zegt Weisz, ‘zou ik het Requiem niet kunnen beschrijven. Met zijn toestemming volgt hier zijn recensie.’

Componist Roger ‘Moreno’ Rathgeb (l) en dirigent Riccardo M. Sahiti (r) bij de huldiging na afloop van de première

Een gedenkwaardige première Zelden heeft een dodenmis een imposantere indruk nagelaten dan het Requiem voor Auschwitz van de hand van Sinticomponist Roger ‘Moreno’ Rathgeb. Een dodenmis die niet alleen de miljoenen slachtoffers van de Holocaust herdenkt, maar vooral een muzikaal monument is dat ook trots, blijdschap, respect en waardering voor de wereld van nú herbergt. Een gedenkteken dat zijn weerga niet kent en een onverbiddelijke plaats opeist tussen de honderden dodenmissen die componisten vóór Rathgeb al schreven.

Trots, die voerde de boventoon tijdens de gedenkwaardige première in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Trots, dat ondanks de vernietigingstactieken van de nazi’s, de Sinti en Roma – en de Joden en homoseksuelen – niet zijn uitgestorven en fier voortleven. Het Requiem voor Auschwitz is tegelijkertijd mis voor de doden en veilige schuilplaats voor de levenden.

Componist Roger ‘Moreno’ Rathgeb heeft een meesterwerk gecomponeerd. Symfonieorkest, solisten en groot koor voeren het op ongeëvenaarde wijze uit en zetten een gedenkteken neer, dat niet maalt om de tand des tijds. Muzikale pracht en praal vieren hoogtij maar laten niet onverlet dat de diepere intentie van een requiem, het verdriet om de overledenen, smartelijk in de muziek tot uitdrukking komt. Op deze twee pijlers rust Rathgebs Requiem voor Auschwitz en omdat hij die zo excellent heeft geornamenteerd, vliegt zijn werk je naar de keel, om – vermoedelijk – na een paar dagen pas los te laten.

Acht delen, vier solisten Het Requiem voor Auschwitz begint met subtiel klokgelui. Orgel, pauken en een fluit leiden de toehoorder langzaam naar de strijkers en blazers van de Roma und Sinti Philharmoniker om in het tweede deel van de dodenmis – het Requiem en Kyrie - bij het groot koor uit te komen. Dan is de voortgang onherroepelijk: in Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:13 Pagina 17

17

het Dies Irae (de dag van toorn) werkt de mis huiveringwekkend naar een muzikale massaliteit toe, die zelden is gehoord. Hier klinkt de roep uit de massagraven onontkoombaar, hier schreit de mensheid eeuwige tranen en wordt Faust voor de poorten van Dante’s hel weggevoerd.

Het Requiem voor Auschwitz telt acht delen, die alle even sterk zijn gecomponeerd. Hoop en opluchting, verdriet en woede wisselen elkaar als de kringloop van de tijd af. Is het Lux Aeterna een gebed voor eeuwig licht, het Sanctus/Benedictus is een strijdkreet, een oerroep van de universele mens, die in zijn soort altijd zal overleven.

De universele mens is bij componist Rathgeb de individuele mens. Die laat hij zien in de personen van sopraan Kristina Bitenc, alt Kadri Tegelmann, tenor Gevorg Hakobjan en bas Laurent Deleuil. Prachtig gekozen stemmen, die zich nergens door de massaliteit van het Requiem laten ondersneeuwen. En tot tranen geroerd de vertwijfeling, marteling, pijniging, vernedering en wanhoop van de nazislachtoffers en het uitzicht uit het lijden te worden verlost, door de Nieuwe Kerk smijten. In het Agnus Dei zorgen alt en bas voor een aangrijpende versmelting met het koor, waar alle barbaarsheden van het krankzinnige Herrenvolk als in een atoompaddestoel naar de hoogste gewelven van de kerk reiken.

Requiem voor Auschwitz – uitvoering in ’s-Hertogenbosch Het Requiem voor Auschwitz wordt nog een keer uitgevoerd in Nederland en wel op zondagmiddag 30 september 2012 in de St. Janskathedraal in het centrum van ’s-Hertogenbosch.

Deze uitvoering is als benefietconcert aangeboden aan de vrijwilligersgroep ‘barak 1b’, een groep vrijwilligers van het Nationaal Monument Kamp Vught. Zij zetten zich op allerlei manieren in voor de (educatieve) inrichting van barak 1b, de laatst overgebleven (post)barak van het voormalige concentratiekamp Vught. De opbrengsten gaan in zijn geheel naar de inrichting van barak 1b tot educatief centrum voor (met name) jongeren.

Het Requiem voor Auschwitz werd op 4 mei jl. ’s avonds uitgezonden op de televisie en een eerste uitvoering vond diezelfde middag plaats in Tilburg. De uitvoerenden in de St. Janskathedraal zullen nu zijn het Projectkoor Brabant onder leiding van Lex Wiersma en het Zuid-Nederlands Begeleidingsorkest. Zij worden bijgestaan door scholieren van het St. Jans College uit ’s-Hertogenbosch die de ontroerende teksten voorlezen.

De kaarten voor dit bijzondere optreden kosten € 15,– per stuk.

Informatie over de aanvangtijd, bereikbaarheid en kaartverkoop en informatie over ‘barak 1b’ en onze acties vindt u op www.barak1b.nl.

Lukt het u niet om via de website kaarten te bestellen dan kunt u mailen naar actiebarak1b@gmail.com.

Bent u niet in het bezit van internet neem dan telefonisch contact op met Annemieke Kamoschinski-Portegies Zwart, één van de leden van het vrijwilligersgroepje ‘barak 1b’, tel. 073 64 20 899 of 06 10 57 89 06.

Orkest, koor en solisten bij de première van het Requiem in de Nieuwe Kerk te Amsterdam (foto’s Jan van Eerd)

Dagboekfragmenten Tijdens de première werden grote foto’s vertoond van slachtoffers van de Holocaust. Tussen de delen van het Requiem lazen Ella van Drumpt, Bram van der Vlugt, Eric Borrias, Huub van der Lubbe, Fedja van Huêt en Frédérique Spigt fragmenten voor uit dagboeken en/of memoires van omgekomen Joden. Zoals uit de afscheidsbrief van de Amsterdamse Klaartje de Zwarte-Walvisch aan haar man. Zij schreef hem vlak voordat ze uit Kamp Vught naar Sobibor werd getransporteerd: ‘het onbekende tegemoet.

Zo zal ik ook Vught verlaten. Met opgeheven hoofd. Ik heb maar één doel voor ogen. En dat is: ik kom bij jou terug. – Je vrouw.’

Klaartje werd op 16 juli 1943 omgebracht. Ze werd 32 jaar.

Deze tekst is met toestemming ontleend aan www.jazzenzo.nl.

Vergeet hen niet www.communityjoodsmonument.nl

Op het Digitaal Monument en de Community Joods Monument krijgen de slachtoffers van de Sjoa een gezicht.

Foto’s of brieven van omgekomen familieleden of vrienden kunt u bij hun naam plaatsen op communityjoodsmonument.nl Krijgt u hier liever hulp bij, neem dan contact op met het kenniscentrum van het Joods Historisch Museum: 020-5310320, redactiecommunity@jhm.nl of ernest@jhm.nl.

Desgewenst komt de heer E. Gompers bij u thuis voor begeleiding en hulp bij het plaatsen van uw foto’s op het Digitaal Monument.

Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:13 Pagina 18

18 A c t u e e l

Leny BoekenVelleman, Amsterdam 1922-2012 Carry van Lakerveld

‘Maar ik dacht altijd: wie werkt, wordt niet vermoord. Dus stond ik altijd vooraan in de rij als er klusjes verdeeld werden.

Het was heel gek, ik was zo’n verwend kind geweest, en in Auschwitz stond ik overal vooraan.’

Terug in Auschwitz Op 17 april 2012 overleed Leny Boeken-Velleman, Auschwitz overlevende, weduwe van Sven Boeken, moeder, oma, vriendin.

Ik leerde Leny kennen in 1996 toen zij voor de eerste keer meeging samen met haar zoon André op de Polenreis georganiseerd door het Nederlands Auschwitz Comité. Op de volgende reizen deelden Leny en ik een kamer: een eenpersoonskamer wilde ze niet, dan was ze bang. Het was het begin van onze vriendschap.

Beetje kletsen in bed was er niet bij. Als Leny’s oor het kussen raakte, viel ze direct in slaap. ‘Dat is toch zo gek hè,’ zei ze tegen me, ‘thuis doe ik ’s nachts geen oog dicht en in Auschwitz slaap ik als een blok’.

Sindsdien ging ze ieder jaar mee, in 2010 voor de laatste keer, 88 jaar oud, in november, dus koud in Polen, niet gezond, maar ze ging. Leny, voor velen tante Leen, was er diep van doordrongen hoe belangrijk het is dat jongeren, docenten, familie van overlevenden en belangstellenden het verhaal over de concentratieen vernietigingskampen te horen krijgen van iemand die het zelf heeft meegemaakt. Zij sprak op scholen en in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork over haar ervaringen in Auschwitz.

Zelf zei ze een keer tegen me: ‘Ja, weet je, het is wel zwaar, maar je krijgt er ook wat voor terug’. Ze bedoelde dat ze door die reizen ook veel nieuwe vrienden had gekregen.

Laatste transport In juni 1942, nog voor het begin van de deportaties, dook het gezin Velleman onder in Amsterdam op verschillende adressen (haar grootouders van moederskant waren toen al overleden). In november 1942 ging Leny, met goede valse papieren, alleen naar Zeist, waar ze bij een gescheiden vrouw met twee kinderen en Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

Leny Boeken-Velleman in de Stoffen & Fournituren winkel, Amsterdam 2005 (foto Julie Blik)

zeven andere onderduikers, onderdook. In augustus 1944 werd ze door verraad met de andere onderduikers opgepakt. Op 3 september 1944 ging ze met het laatste transport van Westerbork naar Auschwitz. Haar ouders en broer waren al een jaar eerder verraden en naar Auschwitz gedeporteerd.

Toen het Russische leger naderde werden gevangenen die nog konden lopen geëvacueerd. Leny kwam in Tsjechoslowakije in Kratzau terecht. Dat kamp werd op 8 mei 1945 door de Russen bevrijd. Net op tijd voor Leny. ‘Ik was doodziek en he-le-maal op’. Met horten en stoten keerde Leny terug naar Nederland. Via Praag, een Amerikaans opvangkamp in Pilsen, een paar weken in een ziekenhuis in Bayreuth en tenslotte Maastricht, eindelijk in Nederland. Zij werd opgevangen door de Joodse Gemeente en naar Kamp Amersfoort gestuurd. Zat ze weer in een kamp dat nota bene vol zat met NSB’ers. ‘Dat vond ik zo’n rotgevoel. Deze verraders samen met ons, hun slachtoffers… de wereld op zijn kop’. En toen terug naar Amsterdam. Op het Centraal Station kreeg ze van het Joods Maatschappelijk Werk te horen dat niemand van haar familie was teruggekeerd. Wekenlang ging ze iedere dag naar het Station in de hoop dat haar ouders en broer misschien toch terugkwamen. Het bleek ijdele hoop. Doodongelukkig, geen familie, geen onderdak, geen geld zwierf Leny van hier naar daar en ‘overleefde’.

In 1946 leerde ze Sven Boeken kennen, ook hij was een Auschwitz overlevende. Zij trouwden, kregen een zoon en eindelijk begon er weer een gewoon leven. Over Auschwitz werd niet gesproken. Sven begon een groothandel in stoffen en fournituren in de Nieuwe Hoogstraat, inmiddels een beroemde winkel, die hun zoon in 1980 overnam. In 1987 stierf Sven geheel onverwacht. Na zijn dood ging Leny in de winkel helpen.

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:13 Pagina 19

19

Biografie in het Paviljoen in Auschwitz Zij en een aantal andere Auschwitz overlevenden hebben een indrukwekkende bijdrage geleverd aan de tentoonstelling in het Nederlandse Paviljoen in Auschwitz. Daar zijn acht biografieën van overlevenden te zien. Grote boeken met foto’s uit hun privé bezit. Boven ieder biografie hangen ingelijste foto’s van hun vermoorde familieleden, grootouders, vader, moeder, broers en zussen, ooms en tantes, nichten en neven. Als er geen foto’s waren, werden hun namen ingelijst. Voor de samenstelling heb je hulp nodig en zo zaten Leny en ik een hele dag in het kleine keukentje in Amsterdam-West, ieder met een exemplaar van In Memoriam op schoot op zoek naar de gegevens van haar vermoorde familie, kopje koffie, koekje, verdrietig en gezellig tegelijk. Er waren veel Vellemans. Hoorde ik Leny ineens mompelen ‘Verdomme, ik kan die vent niet vinden’. We kregen samen de slappe lach.

In april 2005 werd de tentoonstelling geopend door prins Willem Alexander en prinses Maxima. Beiden zeer stemmig gekleed, prinses Maxima met grote zwarte hoed en eenvoudige schoenen met een hakje. Twee Auschwitz overlevenden, Leny en Ernst Verduin, begeleidden het prinselijk paar. Het was koud, het had geregend en dus was het in Birkenau modderig. Leny vertelde me later, helemaal van slag, dat ze iets vreselijks had gezegd tegen Maxima. ‘Kind’, had ze gezegd, ‘dat zijn toch geen schoenen voor Birkenau die je daar aan hebt’.

Ik, en vele anderen houden verschrikkelijk veel van Leny. We zullen haar nooit vergeten, die kleine, moedige, felle, hartelijke, geestige Amsterdamse tante Leen.

Voor haar volledige levensverhaal: Leny Boeken-Velleman, Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een Auschwitz-overlevende.

Uitgeverij Verbum (Verbum Holocaust Bibliotheek), Laren 2008, 172 blz., ISBN 978 90 74274 22 7, € 15,00. Het boek is te bestellen op de website van het Comité: www.auschwitz.nl

Ruimte in de tentoonstelling in het Nederlands Paviljoen in Auschwitz.

Biografie Leny Boeken-Velleman; daarboven foto’s en namen van haar

Demjanjuk (91) in ZuidDuitsland (Beieren) gestorven Siegfried Stranders

D

e door het Landesgericht München I op 11 mei 2011 tot vijf jaar cel veroordeelde kampbewaker van Sobibor is op 17 maart 2012 in relatieve vrijheid gestorven. Hij verbleef – in afwachting van het tegen het vonnis ingestelde hoger beroep – in een bejaardentehuis in de buurt van Rosenheim. De doodsoorzaak is (nog) niet bekend (gemaakt). Als gevolg van zijn dood zal het hoger beroep geen doorgang vinden nu de hoofdpersoon niet meer terecht kan staan. Bij de overlevenden en de familie van de omgekomenen zal dit bericht nauwelijks verbazing wekken. Hij was immers ziek. Velen zullen het echter jammer vinden dat hij vanaf zijn veroordeling tot aan zijn dood als een ‘vrij man’ kon doorleven, omdat de rechtbank vond dat zijn gezondheid en leeftijd een onmiddellijke opsluiting niet toelieten. Hierover zal men van mening kunnen verschillen, omdat uit het vonnis waarbij Demjanjuk tot vijf jaar cel werd veroordeeld, blijkt dat hij volledig schuldig is aan de tenlastegelegde feiten en de rechtbank geen enkele strafvermindering op grond van persoonlijke omstandigheden heeft laten meewegen. Deze twee persoonlijke omstandigheden waren echter voor de rechtbank de aanleiding Demjanjuk een onmiddellijke gang naar de gevangenis te moeten besparen. Daarom kan de uitspraak paradoxaal genoemd worden en heeft terecht tot onbegrip en verbazing bij velen geleid. Demjanjuk heeft, afgezien van de voorlopige hechtenis van anderhalf jaar, zijn straf niet hoeven uitzitten en zelfs nog een jaar van zijn vrijheid volop kunnen genieten in een door de Duitse staat voor hem gehuurd appartement met volledige verzorging. Demjanjuk werd van de buitenwereld voor de media afgeschermd. Kortom: hij had een leven als een luis op een zeer hoofd. Velen vinden dit dan ook uitermate onbevredigend.

Enerzijds heeft zijn familie laten weten dat Demjanjuk de geschiedenis zal ingaan als ‘slachtoffer van het naziregime en als zondebok voor de door Duitsland begane daden. Hij hield van zijn familie, het leven en de mensheid.’ Anderzijds wast het water van de zee niet weg dat Demjanjuk uiteindelijk veroordeeld is voor zijn aanwezigheid als bewaker in Sobibor en de overlevenden als getuigen en de nabestaanden van de slachtoffers van Sobibor als medeaanklagers hun persoonlijk verhaal en ervaringen aan de rechtbank hebben kunnen vertellen. Vanaf het begin tot het einde zijn zij bij het proces aanwezig geweest. Bovendien werd hun toegestaan voor een Duitse rechtbank als eisers in het proces het woord te voeren en een gepaste straf voor Demjanjuk uit te spreken. De meesten eisten echter geen straf. Deze unieke ervaring en de veroordeling zullen als ‘een morele overwinning’ op Demjanjuk kunnen worden beschouwd, die zich tijdens het proces van zijn slechtste kant heeft laten zien.

vermoorde familie Auschwitz Bulletin 56, nr. 3, september 2012

A-Bulletin2012nr3vs04:def 16-9-12 15:13 Pagina 20

=LYI\T /VSVJH\Z[ )PISPVOLLR = LYI\T /VSVJH\Z[ )PISPVOLLR

+$16 + $16 8/5,&+

>0, >(: (55, -9(52& > 0, >(: (55, -9(52& Haar H aar leve leven, en, het Achte Achterhuis erhuis en ha haar aar dood (HQ NRUWH ELRJUDรฐH YRRU MRQJ HQ RXG (HQ Q NRUWH ELRJUDรฐH YRRU

U MRQJ HQ RXG

(UUL -YHUR PZ aVUKLY [^PQMLS OL[ ILRLUKZ[L (UUL -YHUR PZ aVUKL LY [^PQMLS Q OL[ ILR K ZSHJO[VM MLY ]HU KL /VSVJH\Z[ / ALZ ZSHJO[VMMLY ]HU KL /VSVJH\Z[ ALZ TPSQVLU ZSHJO[VMMLYZ UHaP[LYYL\Y 1VVKZL ZSHJO[VM MLYZ Z ]HU KL UHa

/HUZ <SY

PJO

NLZ`TIVSPZLLY K PU ttU WLYZVVU NLZ`TIVSPZLLYK WLYZVVU LLU TLPZQL ]HU QHHY >PL ^HZ aPQ LPNLUSPQR TLPZQL ]HU QHHY >PL ^HZ aPQ LPN

KP[ ]YVLN^PQaL TLPZQL KLaL YLJHSJP[

KP[ ]YVLN^PQaL TLPZQL KLaL YLJHSJP[YHU[L W\ILY KLaL 1VKPU KPL PU OHHY WYHJO[PNL W\ILY KLaL 1VKPU KPL K PU OHHY WYHJ

KHNIVLR HS V]LY ]LYNHZZPUN ]HU 1VKLU KHNIVLR HS V]LY ]LYYNHZZPUN ]HU 1V

RLU[ (UUL -YHUR UPL[& RLU[ (UUL -YHUR UPL

L[&

Koop dit boek

J\S[ร N\\Y NL^VYKLU >PL OLLU LLU J\S[ร N\\ KLU > \Y NL^VY

ZWYLLR[& -YHUR ZWY LLR[& (UUL -YHU UR PZ KVVY KL QHYLU QH

TH ]HKLY ]VVY V WH V

JO[LY aVVU TVLKLY KV KLYLU

LU RSLPURPU LSM 6M ] VVY QLa

WIE WAS ANNE FR A

Haar le ven, he t Achte ,LU RVY[ rhu L I 7HWLYIHJR 7HWLYIHJR ISHKaPQKLU

PVNYHร L ]

VVY QVUN

LU V\K

NK?

is en ha ar dood

7YPQZ! ร 0:)5

Also published in n English 7HWLYIHJR WHNLZ 7YPJL! ร

;LU NLSLPKL ]HU 7YVM KY /HUZ )SVT ; LU NLSLPKL L

]HU 7Y VM KY Y /HUZ )SV

T

0:)5

Postbus P ostbus 5 575 75 | 1 1250 250 A AN N L Laren a re n | T Tel.: el.: + +31 3 1 ((0)35 0)35 5 52 2 3 32 2 9 998 9 8 | iinfo@verbum.nl n fo @ ve r b u m . n l | w www.verbum.nl w w. v e r b u m . n l