W a n n e e r bij d e 4 m e i - h e r d e n k i n g v o o r d a t ene k o r t e m o m e n t h e t r u m o e r v a n o n s l e v e n v e r s t o m t , k o m t w e l eens d e g e d a c h t e bij m i j o p : w a t z o u d e n de mensen o m m e heen n u eigenlijk d e n k e n ? H e r d e n k e n is e e n z e e r p e r s o o n l i j k e a a n g e l e g e n h e i d . I k h e r i n n e r m e , d a t i k eens o p d e W a a l s d o r p e r v l a k t e in d i e stille m i n u u t s t o n d t e p e i n z e n o v e r een b o r d j e , d a t i k z o j u i s t h a d g e z i e n . W a t r a a r t o c h , d a c h t ik, d a t e r bij h e t b e g i n v a n e e n w e g , d i e n a a r een e x e c u t i e p l a a t s v o e r d e , n u e e n b o r d j e m e t een w a a r s c h u w i n g v o o r schietoefeningen staat. E n toen begon er een v o g e l te fluiten. D i e b r a c h t ineens v e r l e d e n e n h e d e n bij e l k a a r . E r zijn a l t i j d v o g e l s b o v e n d e W a a l s d o r p e r v l a k t e . Z e m o e t e n e r o o k g e w e e s t zijn t o e n de mensen d a a r geëxecuteerd werden. J e kon je o p d a t m o m e n t e v e n heel i n t e n s i n d e n k e n h o e h e t m o e t zijn d o o d t e g a a n t e r w i j l zo'n v o g e l v e r d e r vliegt. O m h o o g kijkend, k r e e g ik in een f l i t s e c h t e r w e e r e e n a n d e r beeld v o o r m'n geest; een beeld uit h e t k a m p : ik z a g m e z e l f een v o g e l n a k i j k e n , n e t zoals n u . M a a r die v o g e l v a n toen v l o o g w e g o v e r het prikkeldraad — de belichaming v a n d e v r i j h e i d , d i e je z e l f n i e t h a d . E r w a r e n d a a r eigenlijk n i e t v e e l v o g e l s , s c h o o t m e vlak d a a r o p te binnen. Is d a t n u „ h e r d e n k e n " ? I k w e e t h e t n i e t . I k zie genoeg redenen w a a r o m herdenkingen g e w e n s t en n o d i g zijn, m a a r ik m o e t z e g g e n , d a t de v o r m v a n het h e r d e n k e n m e lang niet a l t i j d a a n s p r e e k t en d a t ik m e t d e i n h o u d v a n het herdenken soms moeite heb. Bij z o ' n stille t o c h t k u n j e j e g e d a c h t e n n o g v r i j l a t e n g a a n . H e t zijn d a n w e l n i e t a l t i j d v a n d i e v e r h e v e n g e d a c h t e n , m a a r z e zijn gewoon v a n jezelf. B e w a a r m e echter v o o r het officiële herdenkingsvertoon. H e t v o r i g j a a r w o o n d e ik een 4 mei-plecht i g h e i d bij m e t w a a r d i g e t o e s p r a k e n en b e s c h a a f d e k a m e r m u z i e k . H e t w a s o p een b e p a a l d e m a n i e r misschien wel stemmig, m a a r t o e n w e d a a r o p o n z e n e t t e stoeltjes i n g e t o gen z a t e n te luisteren n a a r d a t v o o r n a m e m u s i c e r e n , k r e e g ik e e n n e i g i n g h a r d t e g a a n gillen. W a t s t o n d d i e b i j e e n k o m s t o n m e t e l i j k v e r a f v a n h e t r u m o e r in een B l o c k , h e t g e r o u w d o u w in een K o m m a n d o , d e g r i m m i g e s f e e r v a n een a p p è l o f v a n d e k a m e r a a d s c h a p - z o n d e r - p o e s p a s , die er t o c h o o k w a s . H o e v e e l k a m p c y n i s m e z o u e r destiids zijn l o s g e k o m e n w a n n e e r m e n z o ' n gepolijste h e r denking v a n nu h a d kunnen voorzien . . .
H e t zijn d i t s o o r t d i n g e n , die m e d o o r h e t h o o f d spelen w a n n e e r d e b e v r i j d i n g van Auschwitz herdacht gaat worden. M e n b e h o e f t d e k r a n t e n n i e t eens z o e r g n a u w g e z e t te volgen o m te bemerken, d a t e r nog steeds k o p p i g e r e s t a n t e n v a n h e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e v o o r t b e s t a a n en d a t e r in d e w e r e l d o o k nieuwe s y m p t o m e n verschijnen v a n mentaliteiten, die m e t het n a t i o n a a l socialisme v e r w a n t zijn; de berichten diena a n g a a n d e zijn t e t a l r i j k o m z e o v e r h e t h o o f d t e z i e n . A l l e e n a l o m die r e d e n m o e t A u s c h w i t z telkens o p n i e u w h e r d a c h t w o r d e n . D e n o o d z a a k h i e r v a n b e s e f f e n d , ben ik e c h t e r tezelfdertijd bevreesd v o o r het vernis der herdenkingen, v o o r de p l i c h t m a t i g e i n g e t o g e n h e i d en v o o r d e g r o t e w o o r d e n . I k m e e n , d a t h e t t e m e e r z a a k is z i c h h i e r v o o r t e h o e d e n n u w e s t a a n v o o r d e t a a k h e t essentiële v a n d e b e t e k e n i s d e r c o n c e n t r a t i e - en v e r n i e tigingskampen door te geven aan jongeren, die het helemaal v a n „horen zeggen" moeten hebben. D i e j o n g e r e n z u l l e n al heel g a u w in d e g a t e n hebben o f ons herdenken alleen m a a r p l i c h t m a t i g geschiedt ó f d a t het v o o r t k o m t uit de eerlijke d r a n g t e g e t u i g e n o m t r e n t h e t v e r l e d e n o m d a t d i t v e r l e d e n v a n b e l a n g blijft v o o r h e t h e d e n en v o o r d e t o e k o m s t . Met betrekking tot Auschwitz behoeft men in z e k e r e z i n n i e t b a n g t e zijn v o o r o p g e s c h r o e f d h e i d . I n h o u d en o m v a n g v a n h e t g e e n z i c h in d i t v e r n i e t i g i n g s k a m p h é é f t afges p e e l d zijn z o o n t s t e l l e n d , d a t d a a r g e e n e x t r a g r o t e w o o r d e n bij n o d i g zijn. M a a r men vergist zich wanneer men zou denken,
HET MOEILIJKE HERDENKEN d a t m e n e r is m e t h e t r e l e v e r e n v a n d i t d r a m a in zijn t o t a l i t e i t . V a a k w o r d t z o s t e r k de n a d r u k gelegd o p de o m v a n g v a n de m i s d a d e n , o p de a a n t a l l e n s l a c h t o f f e r s e n z . , d a t h e t bij v e l e n o v e r d e h o o f d e n h e e n g a a t . Z i j voelen zich onmachtig o m het te vatten. D e situatie in h a a r geheel w a s d a a r v o o r o o k t é extreem. M a a r die e i n d s i t u a t i e is n i e t „ z o m a a r " o n t s t a a n . Z e is v o o r t g e k o m e n u i t een p r o c e s , dat begon met duizenden n a a r verhouding v e e l k l e i n e r e g e b e u r t e n i s s e n . H e t lijkt m e , d a t m e n d i t o o k in g e d a c h t e n m o e t h o u d e n in g e s p r e k k e n m e t D u i t s e r s . V a n d e e e r s t e d e b e s t e D u i t s e r is n i e t t e v e r w a c h t e n , d a t hij d e g a s k a m e r s v o o r zijn r e k e n i n g k a n n e men. E e n willekeurige Duitser heeft inderd a a d n i e t alles g e w e t e n v a n d e k a m p e n . A l s hij v o l g e n s d e b e k e n d e f o r m u l e z e g t „ h e t " niet g e w e t e n te hebben, k o m t de z a a k e c h t e r a n d e r s t e liggen.' hij h e e f t in een heel « o e g s t a d i u m v a n h e t n a z i s m e al in d e g a t e n kunnen krijgen, d a t Muller, die plotseling n i e t m e e r o p k a n t o o r o f in d e f a b r i e k v e r scheen, in e l l e n d i g e o m s t a n d i g h e d e n w a s k o men te verkeren. H e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e is a l l e r e e r s t g e r e a l i s e e r d in een g r o o t a a n t a l „ i n c i d e n t e n " , die t h a n s in h e t g r o t e geheel n i e t v e e l a a n d a c h t m e e r k r i j g e n , m a a r die e r i n m i d d e l s alles mee te m a k e n hebben o m d a t ze evenzovele overschrijdingen waren van de grenzen v a n r e c h t en r e d e l i j k h e i d . H e t is, g e l o o f i k , w e l t e k e n e n d , d a t „ N e u z u g a n g e " in g e v a n g e n i s s e n en k a m p e n in h e t begin v a a k v o l w a r e n v a n d e o n r e c h t v a a r digheden, die ze h a d d e n e r v a r e n toen ze w e r den opgepakt, m a a r dat ze meestal spoedig ophielden d a a r o v e r te spreken o m d a t ze merkten, dat vrijwel niemand er belangstelling v o o r h a d . O o k d e g e v a n g e n e n z e l f w a r e n o f w e r d e n in z e k e r e m a t e a a n g e t a s t door „het systeem" — wie m a a k t e zich nu nog d r u k o v e r dergelijke „ d e t a i l s " . I k ben a f k e r i g v a n de opgelegde ingetogenh e i d als v a n d e n a d r u k k e l i j k e h e r d e n k i n g s t a a i , m a a r ik z i e o o k geen heil in h e t u i t m e t e n v a n h e t k w a a d in zijn u i t e r s t e o m v a n g w a n n e e r het daarbij blijft. Ik begrijp, d a t de g r o t e getallen niet w e g g e l a t e n k u n n e n en m o g e n w o r d e n : u i t d e z e k w a n t i t e i t e n is t e l e r e n h o e v é r d e m e n s e lijke o n t a a r d i n g k a n g a a n . M a a r bij d e z e s c h e r i n g m o e t e r o o k een i n s l a g zijn, d i e d e ellende v a n de „ k l e i n e r e " situaties z i c h t b a a r maakt. V a n een o u d - g e v a n g e n e h o o r d e ik, d a t z i j , n a een m e n s o n w a a r d i g t r a n s p o r t eindelijk in Birkenau aangekomen, allereerst dacht: „ A c h , h e t is h i e r misschien t o c h n o g n i e t z o g e k " . D e ineengedrongen figuren, die tegen h e t v a l l e n v a n d e a v o n d in een v r e e m d e k l e dij o v e r d e b e v r o r e n plassen v o o r t s c h o v e n , z a g z e a a n v o o r s c h a a t s e r s . W e l k een o n t hutsende ervaring moet het k a m p geweest zijn v o o r i e m a n d , die — s t a a n d e n o t a b e n e o p h e t s e l e c t i e - p e r r o n — n o g d e illusie k o n h e b b e n , d a t e r in B i r k e n a u g e s c h a a t s t w e r d . H e t lijkt m e v a n b e l a n g d e o g e n v a n d e j e u g d t e s c h e r p e n juist v o o r d e z e „ k l e i n e " d i n g e n . I k k a n mij v o o r s t e l l e n , d a t een n i e u w e g e n e r a t i e bij een c o n f r o n t a t i e m e t d e b a l a n s v a n A u s c h w i t z z e g t : m a a r d i t is a b s u r d en d a t zij d i t a b s u r d e uit h a a r g e d a c h t e n bant o m d a t zoiets immers niet m e e r kan voorkomen. Ik zou daarom de a a n d a c h t willen r i c h t e n n i e t a l l e e n o p d i e v i e r m i l j o e n doden, m a a r o o k o p de enkelingen. H e t v a n d a g tot d a g lopende „ K a l e n d a r i u m " ( o p g e n o m e n in d e , bij h e t N . A . C . v e r k r i j g b a r e , „ H e f t e v o n A u s c h w i t z " ) g e e f t m e t zijn opsomming v a n d e g e b e u r t e n i s s e n in h e t k a m p een s c h e r p e t e k e n i n g v a n h e t g e e n h e t
nazisme de individuele mens heeft a a n g e d a a n . M e n z i e t in d e z e k r o n i e k d e g e v a n g e n e n als p e r s o n e n a a n z i c h v o o r b i j t r e k k e n e n m e n blijft e r bij z i t t e n m e t e e n h o o f d v o l g e d a c h t e n — o v e r h e t k i n d , d a t in h e t „ Z i g e u n e r l a g e r " geboren w e r d ; o v e r de v r o u w , die in h e t „ V e r s u c h s b l o c k " w e r d o p g e n o m e n en de m a n , die n a a r de B u n k e r ging. Een rondgang door het museum van Auschw i t z v o e r t langs die tientallen meters lange v i t r i n e m e t koffer-s, k o f f e r s en n o g eens k o f fers v a n de mensen, die hun laatste bezit meezeulden n a a r de p l a a t s v a n hun o n d e r g a n g . M e n s t a a t e r v e r w e z e n bij t e kijken — tot het oog v a l t op de grote letters o p een v a n die k o f f e r s : een N e d e r l a n d s a d r e s . O v e r de A m s t e r d a m m e r , die die k o f f e r g e s j o u w d h e e f t , k a n m e n d e n k e n en b l i j v e n denken. O f o v e r d a t meisje, v a n wie een f o t o o t j e in een v a n d e v i t r i n e s l i g t : e e n k i n d , dat staat te pronken met h a a r mooie jurk. H o e is h e t t o c h m o g e l i j k , k l e i n e m e i d , d a t jij vergast moest worden. D e z e o v e r d e n k i n g e n v i n d e n g e e n e i n d e en o p d e v r a g e n k o m t n o o i t e e n a n t w o o r d . H e t is n i e t eens m o g e l i j k h e t l e e d v a n één,» d i e t e n o n d e r ging of de o n t a a r d i n g v a n de a n d e r , d i e a a n zijn o n d e r g a n g s c h u l d i g is, o p d e juiste w i j z e t e v e r w o o r d e n — l a a t s t a a n e r k l a a r h e i d in t e b r e n g e n . W i j m o e t e n l e v e n m e t dit onbegrijpelijke. E n daarbij m o e t e n w e o o k nog t r a c h t e n dit d o o r te geven a a n anderen. H o e ?
Ton Elias, redacteur van De Maasbode, was met leden van Nederlands Auschwitz Comité andere nabestaanden aanwezig het leggen van de eerste steen het monument te Auschwitz.
Tijdhet en bij voor
O p de A u s c h w i t z - t e n t o o n s t e l l i n g , die h e t v o rig j a a r g e h o u d e n is, w e r d ik h e t m e e s t g e t r o f f e n d o o r een z e b r a - j a s j e , d a t d a a r h i n g . W a a r o m eigenlijk — e r w a s d a a r n a a s t m a teriaal uitgestald, d a t zeker m e e r indruk h a d kunnen maken. H e t „ w a a r o m " was, dat dat jasje d a a r o p e e n k l e r e n h a n g e r h i n g . T e r w i j l ik e r n a a r k e e k , v r o e g ik m e a f o f ik in d e tijd, w a a r i n w e d e z e k l e r e n d r o e g e n , o o i t e e n z e b r a - p a k o p een k l e r e n h a n g e r h a d z i e n h a n gen. J u i s t d i t a l l e d a a g s e g e b r u i k s v o o r w e r p v a n nu verscherpte het beeld v a n die t o t a a l andere wereld van toen. H e t zal wel geen zuiver beeld v a n A u s c h w i t z zijn g e w e e s t , w a n t ik h e b g e e n k a m p e r v a r i n g v a n A u s c h w i t z z e l f en i k w e e t , d a t e r een g r o o t v e r s c h i l is g e w e e s t tussen d e v e r n i e t i g i n g s - en d e a n d e r e c o n c e n t r a t i e k a m p e n . M a a r ik h a d een a a n k n o p i n g s p u n t . H o e m o e t m e n iets v a n die a n d e r e w e r e l d o n t s l u i t e n v o o r jongeren, die gelukkig, h e l e m a a l geen e r v a r i n g e n h e b b e n in d i t o p z i c h t ? Ik denk, d a t men niet alléén z a l m o e t e n z o e k e n in h e t v e r m e l d e n v a n h e t g r o t e en h e t totaal onvoorstelbare, doch dat men tegelijkertijd a a n d e a n d e r e k a n t m o e t b e g i n n e n : hoe kon deze wereld der verschrikking onts t a a n en w a t g e b e u r d e e r in h e t l e v e n v a n een m e n s , die een m o n s t e r a c h t i g e w r e e d h e i d op zich af zag komen. M i s s c h i e n — h e t blijft e e n „ m i s s c h i e n " — k a n m e n o p d e z e w i j z e k o m e n t o t een h e r d e n k i n g in w a a r a c h t i g h e i d , d i e h e t b u i t e n s t a a n d e r s m o g e l i j k m a a k t t o t een b e g i n v a n m e e - d e n k e n te g e r a k e n . D e beelden, de k l a n k e n , d e g e u r e n , d e g e v o e l e n s en d e geestelijke e r v a r i n g e n , die o u d - g e v a n g e n e n v a n A u s c h w i t z in h u n h e r i n n e r i n g m e e d r a g e n , zijn v o o r a n d e r e n niet r e p r o d u c e e r b a a r . I k w e e t d a n o o k m e t het herdenken n o g altijd niet goed r a a d , m a a r ik w e e t e v e n e e n s , d a t e r h e r d a c h t móét worden. D e doden kan men er niet mee t o t leven wekken, m a a r men m a g niet aflaten althans t e p o g e n bij d e l e v e n d e n e e n b l i j v e n d e o n r u s t t e w e k k e n o v e r h e t g e e n g e b e u r d is. O n r u s t v a n w e g e d e menselijke m o g e l i j k h e i d t o t o n t aarding, tot on-menselijkheid. T O N E L I A S