“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
JA ARGANG 62
|
NUMMER 3
|
S E P T E M B E R 2 0 18
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
N O O I T A A N G EG E V E N B I J D E B U RG E R L I J K E S TA N D Loucky Content over de verdwenen dochter van Bep Content
H A R T V E R S C H E U R E N D E S T I LT E Awraham Meijers over Claude Lanzmann
H E T V E R H A A L AC H T E R E E N S C H I L D E R I J Marijke Barend-van Haeften over een Pools-Joodse onderduiker
E E N B O E K P R E S E N TAT I E I N B E R L I J N ‘Zoni-De vergeten Holocaust’ vertaald in het Duits
2
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
DANKBA AR VOOR HET NAMENMONUMENT
M
— Ma x arian
I JN T WEE ZOONS ,
ze werden vermoord? Het kan
van in de oorlog vermoorde
namen gemakkelijk vinden
Jeroen en Jasja,
wel. Mijn vader was de jongste
familieleden van mijn vader
en adopteren, de namen van
hadden me op
van een groot gezin met zeven
direct geadopteerd voor het
m’n onbekende achterneefje
een winterse dag meegeno-
kinderen. Zijn broers waren
Namenmonument. Maar de
en achternichtjes. Door het
men naar Diemen. Jasja had
bijna een hele generatie ouder.
kinderen van die dochters, de
Namenmonument worden
ontdekt dat mijn grootvader,
Mijn vader is al in augustus
achterkleinkinderen van mijn
althans hun namen bewaard.
de vader van mijn vader, op
1942 in Auschwitz vermoord,
grootvader, hadden andere
Als het er tenminste komt. De
de Joodse begraafplaats van
zijn twee broers en twee van
achternamen. Jasja zocht ze
Duitsers vonden het nodig
Diemen was begraven en hij
zijn zusters niet veel later, daar
voor me op. Marcel Fransman,
Marcel van tien jaar, Betty
wist verbazend snel het graf te
en in Sobibor. Twee onge-
geboren 6 mei 1933; Betty
van zes jaar en Eveline van vijf
vinden. De grijze steen stond
trouwde tantes bleken later
Fransman, geboren 1 oktober
jaar dood te maken. Sommige
er nog fier bij en de tekst was
nog in leven, ze woonden in
1937; Eveline Vieijra, geboren
buurtbewoners, dat zijn men-
ondanks wat geel mos nog
het zuiden van Frankrijk, om-
21 november 1937. Ik had nog
sen die nu wonen in de buurt
goed leesbaar: ‘Hier rust onze
dat mijn jongste tante Eveline
nooit van ze gehoord, mijn
waar mijn familie voor de oor-
geliefde vader, behuwd, groot
iets schandelijks had gedaan:
moeder en mijn tantes hadden
log woonde, vinden het nodig
en overgrootvader Izak Arian,
zij was in haar jeugd weggelo-
hun namen nooit genoemd,
hun namen uit te wissen, want
gestorven 1 augustus 1938 in
pen met een mooie Italiaan,
misschien kenden ze ze nauwe-
ze willen niet uitkijken op een
de leeftijd van 74 jaar’.
dat redde haar het leven en
lijks en niemand had nog enige
monument dat aan hun namen
Overgrootvader? Dat woord
dat van haar zuster daar nog
herinnering aan hen.
herinnert. Ik snap wel dat die
hoorde ik voor het eerst. Was
bij.
mijn grootvader ook over-
bewoners van de voormalige Ik ben heel dankbaar, dat er
jodenbuurt zich schamen,
grootvader geweest, waren
Dat mijn ooms dochters had-
een Namenmonument is, al
maar ook daarvoor moeten ze
mijn ooms al grootvader toen
den wist ik. Ik had al die namen
is het er nog niet. Ik kon hun
zich schamen.
Bouw mee aan het Nationaal Holocaust Namenmonument In Amsterdam komt een
Daarmee krijgt Nederland eindelijk
vergunning is inmiddels verleend.
realiseren. Als aandenken ontvangt u
monument met alle namen
een tastbaar gedenkteken waar de
Begin 2019 start de bouw.
een certificaat met de geadopteerde
van de ruim 102.000 uit
slachtoffers individueel kunnen
Help mee en adopteer een
namen. Ga naar de website voor meer
Nederland weggevoerde en
worden herdacht én als imposante
naam. Voor 50 euro kan iedereen
informatie.
vermoorde Joden, Roma en
waarschuwing voor nieuwe genera-
een naam adopteren. Op deze manier
Sinti.
ties. Het ontwerp is gereed en de
helpt u mee om het monument te
Omslag portret van Branca (Bep) Content-Blanes, 1942. Collectie Merckelbach/Stadsarchief Amsterdam Inzet Claude Lanzmann, regisseur van ’Shoah’
W W W. NA MENMONUMENT. NL
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
3
INHOUD
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ Het Nederlands Auschwitz Comité draait volledig op vrijwilligers. Uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
ABRAHAM BOMBA, DE KAPPER UIT CLAUDE LANZMANNS FILM SHOAH
Cartoon ‘Mein Kampf’ / 11
Willem Vleeschouwer geeft zijn visie
Column
In memoriam Claude Lanzmann / 18 Awraham Meijers over zijn persoonlijke betrokkenheid bij Claude Lanzmann
Cultureel
Recent verschenen / 19 nieuwe boeken gekozen door Sarah Bremer Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Philippe Sands / 4 Britse professor Sands
houdt zestiende Nooit Meer Auschwitz Lezing Kort / 11 stand van zaken bij het Holocaust Namenmonument In het hol van de leeuw / 16 Zoni Weisz doet verslag van de boekpresentatie van ‘De vergeten Holocaust’ in Berlijn
Herdenken Dankbaar / 2 Max Arian Een indrin-
gend pleidooi voor het Namenmonument Een bijzondere geschiedenis / 6 Marijke Barend-van Haeften over het verhaal achter een simpel schilderij De zoektocht naar Janneke / 12 Loucky Content over een map met brieven uit de oorlog die gericht waren aan haar ouders In memoriam / 15 Walter van Rossum herdenkt Evelien Gans en Lotty Huffener-Veffer
4
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
D O N D E R DAG 24 J A N UA R I 2018
Philippe Sands houdt 16e Nooit Meer Auschwitz Lezing in 2019 Op donderdag 24 januari 2018 organiseren het Nederlands
Naar analogie van zijn boek East West Street: On the Origins of Genocide
Auschwitz Comité, het NIOD en de Sociale Verzekeringsbank
and Crimes against Humanity (2016) heeft hij het script geschreven
voor de zestiende keer de ‘Nooit Meer Auschwitz Lezing’. De le-
voor de documentaire My Nazi Legacy: What Our Fathers Did. Deze
zing wordt gehouden in het Koninklijk Instituut voor de Tropen
heeft onder meer de Yad Vashem Chairman’s Award gekregen.
in Amsterdam.
Door toevalligheden ontdekte hij zelf de nazaat van een HoDe zestiende Nooit Meer Auschwitz Lezing zal uitgesproken worden
locaustoverlever (zijn grootvader) te zijn. Zijn boek East West
door professor Philippe Sands. Professor Sands (Londen, 1960) is
Street is een zoektocht naar zowel zijn eigen verborgen fami-
een expert in internationaal recht en treedt onder andere op in het
liegeschiedenis als ook naar de oorsprong van het interna-
Internationale Strafhof in Den Haag, Het Hof van Justitie van de EU
tionaal recht en het eerste gebruik van het woord ‘genocide’.
in Luxemburg en het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in
Hiervan is een Nederlandse vertaling verschenen: Galicische wetten.
Straatsburg. Zijn internationale expertise bestrijkt maritiem recht,
Over de oorsprong van ‘genocide’ en ‘misdaden tegen de menselijkheid’.
milieuzaken, handel, genocide en andere schendingen van mensenrechten en internationaal strafrecht.
Philippe Sands schrijft regelmatig voor The Guardian en The Financial Times en levert bijdragen aan tv-stations als bbc en cnn.
Daarnaast is hij onderzoeker en docent internationaal recht aan Harvard en is hij auteur van meerdere boeken over internationaal
Professor Sands heeft meerdere prestigieuze onderscheidingen
recht en heeft daarmee het publieke debat in het Verenigd Konink-
ontvangen.
rijk aangezwengeld inzake de legitimiteit van de Irak-oorlog.
AUSCHWITZ BULLETIN
CO LO FO N
S E P T 2018
|
5
V E R H A LE N B LI J V E N V E R TE L L E N
AUSCHWITZ BULLETIN
redactie Max Arian, Sarah Bremer, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat
V
erhalen blijven vertellen,
Haeften over de geschiedenis achter een
namen blijven noemen en vooral
simpel schilderij dat de Poolse Jood Szijmon
niet stil zijn, niet zwijgen. In dit al
Miller, die om zijn afkomst naar Nederland
ligt de waarschuwing voor de generaties van
was gevlucht, tijdens de onderduik heeft
nu.
gemaakt.
In zijn In Memoriam over Lanzmann be-
In De zoektocht naar Janneke vertelt Loucky
Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam
schrijft Awraham Meijers het interview dat
Content dat ze in 2018 een map in handen
email redactie@auschwitz.nl
Lanzmann in zijn documentaire ‘Shoah’ had
kreeg met brieven uit de oorlog gericht
met Abraham Bomba. Bomba, overlevende
aan haar ouders. Brieven die haar zodanig
NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
van Treblinka, waar hij met collega-kappers
intrigeerden dat ze erachter wilde komen wie
secretariaat Postbus 74131,
vrouwen – voordat ze de gaskamers ingingen
Janneke was en wat er precies met haar en
1070 bc Amsterdam
– de haren moesten afknippen. Tijdens het
haar familie is gebeurd.
tel: 020 672 33 88
interview vraagt Lanzmann hem door over
email info@auschwitz.nl
het feit dat hij sommige van die vrouwen
overlevende van Auschwitz, gaf lezingen over
www.auschwitz.nl
kende. Bomba vertelt over een collega die de
wat ze had meegemaakt. Inmiddels is er de
financiële administratie
haren van zijn eigen vrouw en zuster moest
Lotty Veffer Foundation die haar werk voortzet
email financien@auschwitz.nl
afknippen, wetende dat zij enkele minuten
om het verhaal van de Shoah te vertellen aan
bank iban: nl53 abna 0414646282
daarna de dood worden ingedreven. ‘Wat
nieuwe generaties. Om te waarschuwen tegen
bic: abnanl2a
voelde jij op zulke momenten?’, is Lanz-
groepsdenken en uitsluiting. Evelien Gans, in
manns’ vraag. Er volgt een zwaarbeladen
juli 2018 overleden, wees als wetenschapper
zwijgen. Bomba smeekt Lanzmann niet ver-
op hedendaagse antisemitische stereotypen
der te vragen. Uiteindelijk beschrijft hij toch
en vooroordelen.
abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
zijn gevoelens van toen. Met ‘Shoah’ vertelde Claude Lanzmann een onvertelbaar verhaal. Tijdens de presentatie in Berlijn van zijn boek De vergeten Holocaust werd Zoni Weisz gevraagd: ‘Waarom heb je nu pas, na zo’n
De onlangs overleden Lotty Huffener-Veffer,
Max Arian verwoordt het mooi in zijn artikel Dankbaar voor het Namenmonument. Met dit monument immers zullen de namen eeuwig worden bewaard. Getallen, niet te vatten getallen, krijgen
lange tijd, je verhaal geschreven? Wat en wie
namen. Achter de namen hoor je verhalen
het auschwitz bulletin is een uitgave van
hoop je met jouw boek te bereiken?’ Zoni
en familiegeschiedenissen. Drama’s die zich
het nederlands auschwitz comité
Weisz reageert: ‘Eenvoudige vragen maar
hebben afgespeeld. Hoe belangrijk het is dat
moeilijk te beantwoorden.’ Hij vertelt dat zijn
we straks namen kunnen lezen op het monu-
De activiteiten van het Nederlands
verhaal heel langzaam is gegroeid. Dat hij vele
ment, de naam kunnen aanraken met onze
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
jaren heeft getwijfeld. Weisz: ‘Er zijn al zoveel
hand, onze vingers. Opdat zij niet vergeten
gemaakt door het vfonds
verhalen van overlevenden gepubliceerd, wie
worden…
zit er nog te wachten op het verhaal van een
De verhalen en namen hebben niet alleen
Sinto die de Holocaust overleefd heeft?’
een rituele, maar ook een mythische beteke-
Het antwoord is mede weergegeven in
nis. Ze geven betekenis aan verleden, heden
deze uitgave van het Auschwitz Bulletin.
en toekomst, en daarmee zin aan het bestaan.
Ik denk dat het juist belangrijk is dat we verhalen blijven vertellen. Kleine verhalen, grote verhalen. Het maakt niet uit. Zoals het verhaal van Marijke Barend-van
— Walter van Rossum
6
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
R EP O RTAG E
EEN BIJZONDERE GESCHIEDENIS AC H T E R E E N S I M P E L S C H I L D E R I J
Dit is het verhaal achter een schilderij dat de Poolse Jood Szijmon (Siegfried) Miller, die om zijn Joodse afkomst naar Nederland was gevlucht, als onderduiker in de oorlog heeft gemaakt. >>
— d o o r m a r i j k e b a r e n d - va n h a e f t e n
AUSCHWITZ BULLETIN
— DOOR AWR AHA M MEIJER S
S E P T 2018
|
7
8
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
Begin 2009 ontvingen mijn man Frits
zouden hebben waar
Barend en ik een brief van een mevrouw
ze af en toe konden
die we niet kenden, Pia Kamper. Ze
verblijven. Dat werd
schreef dat ze haar huis aan het oprui-
het huis van Jan en
men was en een schilderij bezat dat
Noor de Bock met wie
Szijmon (Siegfried) Miller in de oorlog
Lientje en Siegfried
had gemaakt. De om zijn Joodse afkomst
een zakelijke relatie
naar Nederland gevluchte Pool Miller
hadden opgebouwd
was eind 1938 in Amsterdan met de toen
en later bevriend wa-
23-jarige Joods-Nederlandse Celiene
ren geraakt. Jan had
(Lientje) Limburg getrouwd. Omdat Lien-
in het begin van de
tje en haar vijf jaar oudere man tijdens
oorlog aangeboden
de oorlog enige tijd ondergedoken zaten
dat, als ze in nood
bij de ouders van Pia Kamper en Lientje
zaten, ze altijd bij
na de oorlog een vriendin was geworden
aanvankelijk het haar van de familie. Op
van de familie Barend, wilde Pia Kamper
de school van Pia Kamper viel het echter
het schilderij aan ons geven in de hoop
op dat haar haar zo mooi zat, dus na een
Op een dag belde een jonge man aan bij de
dat wij er een goede bestemming voor
tijdje mocht Lientje dat niet meer doen.
familie Kamper en vroeg of ze Joodse onder-
zouden bedenken.
Siegfried, een grossier in fournituren voor
duikers in huis hadden. Hij was de nieuwe
hem langs mochten komen.
lampekappen, was iemand die zich voor
vriend van de dochter van de overburen die
We wisten dat ‘tante Lientje’ als Ausch-
de oorlog graag in het uitgaansleven op
door het raam had gezien dat er vaak niet
witz-overlevende bij haar bevrijding door
het Rembrandtplein vertoonde. Om de tijd
vier, maar zes mensen aan het avondeten za-
de Russen was verkracht, dat ze Lientje
te verdrijven was hij aan het schilderen
ten1. Nadat moeder Kamper dat ten stelligste
Miller-Limburg had geheten, maar van
en boetseren geslagen. Dat was een vrij
had ontkend, vertrok het angstige echtpaar
haar door de nazi’s vermoorde man Sieg-
geruisloze bezigheid, een belangrijk aspect
Miller zo snel het kon naar twee vriendin-
fried Miller wisten we zo goed als niets,
bij onderduiken. Het kon immers gevaarlijk
nen van mevrouw Kamper, die de twee
laat staan van een schilderij. Nu we zelf
zijn als buren zouden horen dat er mensen
onderduikers uiteindelijk toch niet durfden
aan het opruimen zijn, besloten we ons te
in een huis aanwezig waren naast de vaste
opnemen. Vervolgens gingen ze naar Piet Tit
verdiepen in de bijzondere geschiedenis
bewoners. In 1941 werd bij v&d een Hol-
aan de Prinsengracht bij wie Siegfried Miller
achter een simpel schilderij.
landse klederdrachtpuzzel verkocht die
voor zijn huwelijk op kamers had gewoond.
Siegfried ijverig naschilderde, zoals hij ook
Daar werd de volgende middag al een briefje
ONDERDUIK Van begin oktober 1943 tot
de destijds zeer bekende albums van Verkade
in de bus gegooid met de mededeling: ‘U
eind juni 1944 hadden Lientje en Siegfried
graag als voorbeeld nam.
hebt Joden in huis, er komt een inval van
Miller als ‘oom Henk en tante Henni Lodder’
de Gestapo.’ Geschrokken stak het echtpaar
ondergedoken gezeten bij de familie Kamper
Toen het schilderij met de klederdracht af
Miller het hoogstnoodzakelijke bij zich en
in de John Franklinstraat 8 in het huidi-
was, liet ‘Henk Lodder’ het zelf inlijsten en
vluchtte zonder koffertje naar de familie De
ge stadsdeel De Baarsjes in Amsterdam.
kreeg het een plek in het huis van de familie
Bock in de Amsterdamse Potgieterstraat 222.
Vader Kamper handelde oorspronkelijk in
Kamper. Ook in de volgende huizen waar de
aardappelen en werkte later in de oorlog
familie Kamper ging wonen, behield het een
ARRESTATIE De volgende morgen al ston-
voor de voedselvoorziening Noord-Holland.
plaats aan de muur.
den twee Hollanders, gekleed in het uniform van de Duitse Sicherheitspolizei, voor de
Als kostgeld betaalde het Joodse echtpaar 25 gulden in de maand. Het langdurige saaie
Om het risico van ontdekking te vermin-
deur van de familie De Bock waar de Millers
onderduiken viel Lientje en Siegfried niet
deren en de druk niet uitsluitend bij de
de avond daarvoor even voor acht uur waren
altijd even makkelijk en geregeld vielen er
familie Kamper te leggen, leek het een goed
aangekomen. Lientje en Siegfried Miller en
woorden. Lientje, die kapster was, knipte
idee dat de Millers nog een onderduikadres
Jan de Bock werden opgepakt; de ernstig
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
9
zieke Noor de Bock mocht thuis blijven.
adressen die Lientje Miller-Limburg achter
Wat er met haar zelf gebeurde, beschreef
De drie moesten dwars door de stad van de
de deur had opgevangen van de vrouw in
ze in 1994 in een brief aan Jan de Bock: ‘Wij
Potgieterstraat in Amsterdam-West naar het
de verhoorkamer. Op die adressen zouden
vrouwen werden verder vervoerd naar Bir-
hoofdkantoor van de Sicherheitsdienst in de
zich ondergedoken Joden bevinden en die
kenau. De mannen bleven in Auschwitz. Na
Euterpestraat, de tegenwoordige Gerrit van
wilde hij waarschuwen. Hij herinnerde er
zeven weken Birkenau gingen wij op trans-
der Veenstraat, in Amsterdam-Zuid marche-
zich twee, Nes 66 en een adres in de Witte de
port naar een werkkamp. Daar was gelukkig
ren, begeleid door de twee politieagenten
Withstraat. In de Nes belde hij op nummer
geen gaskamer. ’
met getrokken revolver.
66 aan bij een melkwinkel en vertelde dat
‘Wij hebben er iedere dag van 6 - 18 uur
In het pand aan de Euterpestraat werden
de Sicherheitsdienst wist dat er Joodse
gewerkt. Op 7/8 mei 1945 werden wij door de
ze ondergebracht in een verder onbewaakt
onderduikers in huis waren en dat er een
Russen bevrijd.’
arrestantenlokaal waar Lientje bij een deur
inval te verwachten viel. Ook op de Witte de
‘27 van de 28 vrouwen hebben het daar
kwam te zitten, waardoor ze kon horen hoe
Withstraat bracht hij deze mededeling. Na
overleefd.’
een vrouw in een andere kamer vier adressen
de oorlog hoorde hij van de melkboer in de
doorgaf van onderduikers.
Nes dat er inderdaad onderduikers in huis
Een van die vrouwen uit Liebau was Lenie
waren geweest die allemaal voor de inval
de Jong-van Naarden die samen met haar
Lientje schreef later aan Jan de Bock: ‘Deze
de maandag daarop een veilig heenkomen
man Philip ook in het laatste transport
vrouw heette Rozetta d’ Oliviéra; zij had
hadden gevonden.
naar Auschwitz zat. Beiden overleefden en
binnen nog geschreeuwd: “Geef mij een
Lenie, net als Lientje een vriendin van de
sigaret, ik ben zo nerveus.” En zij kwam later
WESTERBORK, AUSCHWITZ EN LIEBAU
familie Barend, beschreef de bevrijding in
met deze half opgerookte sigaret in haar
Siegfried en Lientje Miller kwamen op 8
het werkkamp als volgt: ‘De Joods-Russi-
handen het arrestantenlokaal binnen waar
augustus 1944 in Westerbork terecht. Omdat
sche commandant schoot in de lucht en zei
wij zaten. Zij is gelijk met ons naar Ausch-
ze betrapt waren op onderduiken, werden ze
in het Jiddisch, dat de Poolse vrouwen voor
witz vervoerd en is daar omgekomen, nadat
in de strafbarak (nr. 67) ondergebracht. Op 3
ons vertaalden: “Nu ik zie wat er met jullie
wij verder getransporteerd waren naar het
september 1944 vertrokken ze naar Ausch-
is gebeurd, geloof me, we zullen revanche
kleine kamp Liebau 2.’
witz met het laatste transport naar dat kamp
nemen.” Daarna vroeg hij ons om allemaal
waarin ook Anne Frank en haar familie
in onze landstaal De Internationale te zingen.
Wat later die dag zag Jan de Bock in de ver-
zaten. In Auschwitz zag Lientje haar man
Het was heel indrukwekkend.’
hoorkamer een papier liggen waarop hij stie-
nog één keer.
kem las dat twee hem onbekende vrouwen, Fonds en Branca, de dag ervoor het briefje met de mededeling dat er een inval van de Gestapo zou komen op de Prinsengracht in de bus hadden gegooid. De vrouwen hadden vervolgens op een afstand de wacht gehouden en waren Lientje en Siegfried gevolgd toen ze beiden, zoals verwacht, naar buiten kwamen en naar het onderduikadres in de Potgieterstraat waren gevlucht. Nog op de dag van zijn aanhouding op een zaterdagochtend stond Jan de Bock ’s middags al weer op straat; hij had vol overtuiging gelogen dat zijn onderduikers pas een dag bij hem in huis waren. Meteen na zijn vrijlating liep hij zo snel mogelijk naar de Meubelfabriek Kurt Laske in Liebau, een van de drie bedrijven waar de vrouwen van kamp Liebau tewerk werden gesteld.
10 |
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
De Duitse vrouwen die nog niet op de
hongeroedeem te zijn gezwollen. Toch was
NOTEN
vlucht waren, werden op een vrachtwagen
haar angst om terug te keren gegrond. Haar
)
afgevoerd. Diezelfde commandant vroeg
ouders bleken de oorlog weliswaar te hebben
Drent(h)’ die na de oorlog veroordeeld zou zijn.
de vrouwen met nadruk de poort ’s avonds
overleefd, maar haar jongere zuster, haar
2)
goed op slot te doen omdat zijn manschap-
zwager en hun drie kleine kinderen waren
Lubawka, was een buitenkamp van concentra-
pen vaak stomdronken op vrouwenjacht
in 1943 in Sobibor vergast. Van een bekende
tiekamp Gross-Rosen in het zuiden van Polen
gingen. Lientje heeft helaas niet aan ver-
hoorde ze bovendien dat haar man kort voor
bij de grens met Tsjechië. Liebau was geen
krachting kunnen ontkomen.
de bevrijding was overleden. Na de oorlog
‘Vernichtungslager’ maar een werkkamp voor
‘In het kamp was ik bang te sterven. Nu,
heeft ze nog jarenlang op een officiële beves-
de oorlogsindustie. Er werden onder andere in
in vrijheid, op weg naar Nederland, ben
tiging van zijn overlijden gewacht. Voor ze
een fabriek van de firma nordland sneeuwket-
ik bang te leven,’ verwoordde Lientje haar
die kreeg, wilde ze niet hertrouwen.
tingen gemaakt.
angsten voor wat ze zou gaan horen, toen ze
De eerste jaren na de oorlog leidde ze een
3)
na haar bevrijding met bevroren voeten uit
nogal losbandig leven. De familie Barend
die in de periode mei 1943 tot en met augus-
het werkkamp in Neder-Silezië op weg was
leerde Lientje kennen na haar kortstondige
tus 1944 met de bekende eveneens Joodse
naar Amsterdam.
verhouding met een oom van Frits, Philip
verraadster Ans van Dijk voor het Bureau Jood-
Pia Kamper herinnert zich hem als ‘ene Het Frauen Arbeitslager Liebau, in het Pools:
Branca moet de Joodse Branca Simons zijn
Meijer, van textielconcern Alex Meijer. Rond
sche Zaken van de Amsterdamse politie werkte
AMSTERDAM EN K ARLSKOGA Terug in
1950 werd ze de lievelingstante van mijn
in ruil voor vrijstelling van deportatie. Na de
Amsterdam liet Lientje Miller-Limburg zich
echtgenoot en knipte ze met veel geduld zijn
oorlog werd Ans van Dijk ter dood veroordeeld
door een speciale Joodse arts onderzoeken,
haar. Vele jaren later vond ze rust, trouwde
en als enige Nederlandse vrouw in januari 1948
omdat ze een dikke buik had en bang was
in Zweden met Olle Larsson en liet haar
door een vuurpeloton doodgeschoten. Simons
zwanger te zijn. Haar buik bleek echter door
in haar arm getatoeëerde kampnummer
werd ook ter dood veroordeeld, maar kreeg
weghalen. Ze was
gratie en kwam uiteindelijk in 1959 vrij. De
bang dat mensen
eveneens genoemde Fonds is niet achterhaald.
zouden ontdekken dat ze Joods was. Het
G E B R U I K T E L I T E R AT U U R
paar vestigde zich
Jan H. de Bock met medewerking van de
in Karlskoga (Zwe-
onderduikster Lientje Limburg. Onderduikers.
den) waar de familie
1944. Een gebeurtenis uit het 60-jarig huwelijk
Barend en de diverse
(1934-1994) van Eleonora Cornelia Antonia
onderduikgevers
Moonen en Jan Hendrik de Bock. 1994.
Lientje regelmatig
Koos Groen. Als slachtoffers daders worden.
hebben opgezocht.
De zaak van de joodse verraadster Ans van Dijk.
In 2000 overleed
Ambo, Baarn 1994.
‘tante Lientje’ daar kinderloos en met
Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatriëring uit Ausch-
een eeuwig verlangen
witz en Liebau in 1945. Bezorgd door Marijke
naar Mokum.
Barend-van Haeften en Hetty Plekenpol. Zutphen, Walburg Pers 2006.
EPILOOG Begin 2018
hebben Frits en ik het
S c h i l d e r i j/ f o t o ’ S
schilderij van Sieg-
Het schilderij is in bezit van het Verzets-
fried Miller aan het
museum Amsterdam. De foto’s ervan voor
Verzetsmuseum in
dit artikel zijn beschikbaar gesteld door het
Amsterdam geschon-
museum.
ken.
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
11
KO RT
H E T N AT I O N A A L H O LOC AUS T N A M EN MON UM EN T G E M E E N T E A M S T E R DA M D R A AG T 3 M I L J O E N E U R O B I J Vlak voor de zomer werd bekend dat Am-
dan 60. Verschillende andere gemeenten
de fracties in de gemeenteraad aan het niet
sterdam 3 miljoen euro bijdraagt aan de
hebben aangegeven het verzoek om bij te
eens te zijn met ingebrachte bezwaren, maar
totstandkoming van het Namenmonument
dragen in behandeling te hebben genomen.
juist zeer gelukkig te zijn met de bouw van
Het gaat om een eenmalig bedrag van 2,4
Op 5 juli was er een bespreking van de
het Holocaust Namenmonument aan de
miljoen euro als bijdrage in de kosten van
commissie Algemene Zaken van de gemeen-
Weesperstraat. Hiermee herbevestigde de
het monument, en nog eens een bedrag van
te Amsterdam. Tijdens de bijeenkomst was
Amsterdamse gemeente het besluit van de
zeshonderdduizend euro voor het bouwrijp
er ruimte voor inspreken voor en tegen de
vorige gemeenteraad.
maken van de locatie aan de Weesperstraat.
komst van het monument. Unaniem gaven
Op dit moment zijn we in afwachting van
Amsterdam zal daarnaast de kosten van het
een uitspraak van de gemeentelijke bezwaar-
beheer en de beveiliging op zich nemen.
commissie. Soms zou je willen dat de dingen
Het Auschwitz Comité heeft Nederlandse
veel sneller gaan, maar wij moeten ons
gemeenten opgeroepen om de namen van
gewoon schikken in de wettelijke procedures
hun weggevoerde en vermoorde Joodse
die er nu eenmaal zijn. De verwachting is dat
inwoners te adopteren. In Amsterdam gaat
die uitspraak in oktober bekend zal worden.
om het 60.000 slachtoffers. Steeds meer
De fase van het bouwen komt in zicht!
gemeenten hebben gevolg gegeven aan de oproep om bij te dragen – tot nu toe al meer
Voorstander Vincent van den Ende spreekt in tijdens commissievergadering
DROOSJES
Het is altijd druk bij
Slagerij Zikking & Zn! Marathonweg 52, 1976 TB Amsterdam telefoon 020 — 66 28 652
Beeld: Willem Vleeschouwer —Tekst: Awraham Meijers
12
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
De zoektocht naar Janneke
— door LOUCK Y CONTE NT
INLEIDING Begin 2018 kreeg ik een map
opgepakt, doorgestuurd, vermoord of
berichten met verzoeken om medicijnen,
met brieven uit de oorlog in handen
gevlucht naar Zwitserland. Ook mijn va-
zeep, etenswaren en kleren. Hij deed
die gericht waren aan mijn ouders. Die
der dreigde opgepakt te worden. Alleen
wat hij kon. Mijn moeder mocht in de
map had al die jaren in de kelder van
door een gefingeerde zwangerschap
tram, hij niet. Ook zij deed wat ze kon.
mijn broer gestaan. Pas toen hij in 2018
van mijn moeder wist hij uit handen van
Een zestienjarig neefje van mijn vader
ging verhuizen kwamen de brieven
de bezetter te blijven. Joodse mannen
vroeg in al zijn onschuld of ze nog zijn
boven water. Mijn Joodse vader Michel
die gemengd gehuwd waren en een kind
warme groene trui bij de stomerij op
Content was gemengd gehuwd en was
hadden werden toen soms niet opge-
konden halen. Er kwamen roze, voorge-
in 1943 de enige van de uitgebreide
pakt.
drukte kaartjes terug uit Westerbork
familie Content die nog op zijn eigen
waarin stond dat de pakketjes waren
adres in Amsterdam woonde. De rest
Uit Westerbork stuurde de opgepak-
aangekomen. Soms waren ze te laat en
van de familie zat ondergedoken, was al
te familie hem kaartjes en summiere
waren de opgepakte familieleden al op
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
13
R EP O RTAG E
Linkerpagina—Kraamverpleegsters voor de
Branca (Bep) Content-Blanes schreef in 1943
horen ofschoon het lang niet altijd helpt. Mams
ingang van het Klimophuis, Prins Hendriklaan
en 1944 enkele brieven aan haar neef Michel
is strenger dan Paps, bij jou ook Loucky? Ik ga
60 in Amsterdam. Still uit een amateurfilm uit
Content en zijn vrouw waarin ze liefdevol
wel alleen staan, roep Dadada Pappa, Mammam
1944, Stadsarchief Amsterdam
schreef over haar Janneke. Soms schreef
en nog veel meer dingen, die niemand begrijpt,
ook haar man Frits. Ze waren op 16 juli 1942
lekker niet! Daar vertel ik jou wel de betekenis
met elkaar getrouwd. Ook Beps moeder Sara
van als ik je spreek hoor Loucky. Je moet ook niet
de trein naar de concentratiekampen
Blanes-Groen met wie ze samenwoonden
alles aan de grote mensen vertellen hoor. Denk
gezet. Later kwamen de gefrankeerde
schreef een enkele keer. Na veel puzzelen
je er om. Loucky, ik stuur je hierbij een bal, heeft
briefkaarten die familieleden uit de
en uitzoekerij werd langzaam duidelijk dat
mams voor je gemaakt. Je kunt er gerust op klui-
trein hadden gegooid en die door men-
Janneke Content de Adriane Helena Content
ven, doe ik ook. Hij is niet vies, en opgevuld met
sen in de buurt van Westerbork werden
moet zijn die in het In Memoriam nog als
gewone watten. Je moet je Mammy vragen om
gepost. “Houd moed” stond daarin.
vermist wordt vermeld. De brieven zijn niet
hem aan de kap van de wieg te binden. Loucky,
Daarna kwam er niets meer.
gedateerd, maar uit de inhoud valt op te ma-
zeg, ik heb altijd een strik in mijn haar. Heb jij
ken dat ze in 1943 en begin 1944 geschreven
veel haar? Het mijne groeit best. Maar krult nog
De meeste indruk maakte op mij de
zijn. Over haar dochtertje schrijft ze: ‘Onze
niet. Kun jij al staan? Ik wil niets anders, en trek
correspondentie van zijn neef en nicht
Janneke is al een echt mensje. Ze klapt in
me steeds aan Mams haar kleren op als ze me
Ephraïm (Frits) Content en diens vrouw
haar handjes... ook danst ze op verschillende
helpt. Heb jij al veel tanden? Ik 2. Maar ik ben
Branca (Bep) Blanes die in juli 1942 wa-
wijsjes heen en weer in de box.’
wel ingeent, op mijn rug onderaan. Oom dokter
ren getrouwd. Uit de brieven viel op te
zegt dat het daar nooit te zien zal komen. Zelfs
maken dat Janneke begin 1943 geboren
Bep schrijft ook – namens haar dochtertje(!)
niet als ik ga zwemmen. Nu Loucky, schrijf mij
was. Wie was Janneke? In het In Memo-
– een briefje aan mij, na mijn geboorte in
ook eens. Denk aan mijn raad. Veel kussen van je
riam stond geen Janneke Content.
augustus 1943:
vriendinnetje en nichtje Janny.’
Uit naspeuringen bleek dat Janneke is
‘Lieve Loucky, Je kent me wel niet, maar nu stuur
Bep schrijft ook dat ze zo graag met haar
geboren op 29 maart 1943 in het Klim-
ik je kiekjes van mij, om even kennis met mij te
dochtertje buiten zou gaan wandelen. Maar
ophuis, aan de Prins Hendriklaan in Am-
maken. Jij lijkt me ook flink, zo op het plaatje,
dat durfde ze niet. Mijn ouders probeerden
sterdam. Dat was toen een klein particu-
wel dikker als ik, geloof ik, hoeveel weeg je zeg?
een beetje te helpen. Met de feestdagen
lier ziekenhuis bij het Vondelpark. Haar
Ik nu 17 pond, maar ik ben natuurlijk al veel
stuurden ze een konijn aan de familie. En
ouders hebben haar niet aangegeven bij
groter en ouder als jij. Toch wil ik wel vriendin-
met de verjaardag van de oma van Janneke in
de Burgerlijke Stand. De deportaties wa-
netje met je zijn hoor. Maar dan mag ik de baas
februari 1944 lieten ze een cake bezorgen die
ren in de maanden dat Jannekes moeder
zijn. Dat wou jouw Pappy ook altijd als hij met
volgens een recept van de familie gebakken
zwanger was al in volle hevigheid aan de
mijn Mammy vroeger samen speelde. En dan
was. Oma Blanes-Groen schreef enthousiast
gang. Daarom vonden haar ouders het
kregen ze ruzie. Maar dat doen wij niet hoor. Jij
‘hoe ’n heerlijke ouderwetse cake dat was’. En
waarschijnlijk veiliger hun dochtertje
doet precies wat ik zeg, en dan spelen we lief!
dat konijn had ook zo lekker gesmaakt.
niet aan te geven. Als ze administratief
Loucky, ben jij altijd lief? Moet je vooral niet zijn
niet bestond zou ze misschien minder
hoor. Je ouders zouden er zo aan gaan wennen,
De brieven over Janneke intrigeerden me
gevaar lopen. Hebben andere Joodse
dat ze kwaad worden als je een keertje huilt. ’s
zodanig dat ik erachter wilde komen wat er
ouders in die tijd ook hun net geboren
Nachts ben ik wel altijd zoet. Maar overdag wil
precies met Janneke en haar familie is ge-
babies niet aangegeven?
ik absoluut niet toegedekt zijn. Want dan kan
beurd. Hebben ze hun dochtertje toch steeds
ik niet leuk schoppen met mijn benen en voeten.
bij zich gehouden ook al bestond ze officieel
Als represaille doet mijn moeder me ’s avonds
niet? Of hebben ze haar op een bepaald
een trappelzak aan. Maar dat is niet erg hoor
moment aan de zorgen van iemand anders
Loucky, met een beetje oefening kun je ook dan
toevertrouwd? Zouden ze daar misschien
nog je dekens wegtrappen. In de box, bevalt het
in het archief van kamp Westerbork iets van
me ook soms minder. Nu dat laat ik dan wel
weten? Op mijn vragen reageerde de heer
1144 | |
AAUUSSCCHHWWI TI TZZ BBUULLLLEETTI N I N | | J JAAAARRGGAANNGG 6602 ## 33
Ook Eveline Lam-
ne Helene – niet. Was zij op dat moment bij
brechtsen van het
Ariaantje Hoogland? En hebben de ouders
Stadsarchief van de
haar misschien daar laten ophalen omdat
gemeente Amster-
ze hun kleine dochtertje daar niet alleen
dam werkte mee. Op
wilden achterlaten? Of was Ariaantje Hoog-
de archiefkaart van
land – van beroep dienstbode – vaak bij de
Frits Content is te
familie Content en zorgde zij daar ook voor
lezen dat volgens een
de baby? We weten het niet. En zullen het
bij notaris Schaap in
nooit weten. Maar Ariaantje Hoogland, we-
Amsterdam in 1953
duwe Smit, heeft na de oorlog die verklaring
afgelegde verklaring
afgelegd. En zij kon het weten. En nu zijn
blijkt dat er in 1943
ook de brieven uit 1943 en 1944 boven water
uit de echt tussen
gekomen.
Frits Content en Bep Blanes een kind
Na de oorlog is de beruchte jodenjager
is geboren. Schaap
Hendrik van der Kraan ter dood veroordeeld.
werd hierover
Het vonnis is niet uitgevoerd aangezien
in 1953 officieel
koningin Juliana, die in 1948 haar moeder
geïnformeerd door
was opgevolgd, niet wilde dat er nog dood-
Ariaantje Hoogland.
vonnissen werden uitgevoerd. De straf werd
Deze in 1871 geboren
omgezet in levenslang.
Ariaantje, weduwe van R. Smit, wonen-
Met Janneke heb ik nooit gespeeld, zoals
de te Amsterdam,
haar moeder het zo graag had gewild. Ik wist
verklaarde toen dat
tot voor kort niet eens van haar bestaan. Ik
op 29 maart 1943
vraag me nu af hoeveel andere Joodse babies
Abuys van kamp Westerbork met de volgen-
in het Klimophuis te Amsterdam een kind
destijds uit veiligheidsoverwegingen niet
de mail: ‘De baby Adriane is met vader en
werd geboren dat de ouders de naam Adriane
zijn aangegeven.
moeder als strafgeval op 22-2-1944 in kamp
Helene hebben gegeven. Ze verklaarde dat
Westerbork terecht gekomen, barak 67. Alle
‘de baby niet werd aangegeven en dat het
drie zijn op 3 maart 1944 doorgezonden naar
kind in de leeftijd van elf maanden door drie
Auschwitz. Als overlijdensdatum is door
SS-ers bij haar werd weggehaald, zodat het
een naoorlogse commissie 31-7-1944 bepaald
vermoeden bestaat dat het met de ouders is
(als uiterlijke datum). De kans is echter dat
omgekomen.’
in ieder geval moeder en kind al op de dag van aankomst zijn vermoord.’ Dat zou dus
In het boek Een gegeven leven van Hanne-
enkele maanden eerder zijn, niet lang na de
loes Pen staat op pag. 156: ‘Het dossier van
verjaardag van oma Blanes.
jodenjager Hendrik Van der Kraan bevatte een lange lijst met namen van zijn slachtoffers: ...Branca Content, Frits Content,
Foto linksboven—portret van Branca
Elisabeth Content, Sara Blanes Groen… Hele
Content-Blanes, 1942. Collectie Merckelbach/
gezinnen, met jonge kinderen en soms met
Stadsarchief Amsterdam
grootouders, werden door hem weggevoerd. De namen van de ouders van Janneke staan erbij. De naam van Janneke – oftewel Adria-
—loucky content
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
15
I N M E MO R I A M
I
n korte tijd hebben we, met pijn in ons hart, afscheid moeten nemen van Evelien Gans en Lotty Huffener-Veffer.
Ze bespeurde in fictie over en
Ze gaf lezingen, onder andere op
Shoah in de aandacht te houden.
geschiedschrijving van de Tweede
basisscholen, over wat ze had mee-
Lotty Huffener-Veffer zette zich in
Wereldoorlog een tendens die ze
gemaakt. Nooit een zwaar verhaal,
voor een gedenkteken voor de kin-
‘nivellering’ noemde en dat ze in een
maar lezingen met een positieve
dertransporten vanuit kamp Vught.
recent interview met Vrij Nederland
draai.
De kindertransporten waren twee
omschreef als: ‘het vervagen van de
Lotty Huffener-Veffer werd in
massadeportaties op 6 en 7 juni 1943
grenzen tussen daders, slachtoffers,
1943 met de rest van haar familie
van alle aanwezige Joodse kinderen
omstanders, medeplichtigen’.
opgepakt en op transport gezet naar
in kamp Vught per trein via kamp
Evelien Gans was de biografe van
kamp Vught. Haar zusje en haar
Westerbork naar het vernietigings-
vader en zoon Jaap en Ischa Meijer
ouders werden korte tijd later ge-
kamp Sobibor in Polen. De meer dan
e v e l i e n G a n S (1951-2 018)
en auteur van een invloedrijk oeuvre
deporteerd naar vernietigingskamp
1000 kinderen in de leeftijd van 0 tot
Evelien Gans was bijzonder hoogle-
over hedendaags antisemitisme en
Sobibor in Polen met de zogenoemde
16 jaar werden bij aankomst direct
raar, ze bekleedde tot voor kort de
de verhouding tussen Joodse en
kindertransporten, waar ze onmid-
vermoord.
bijzondere leerstoel ‘Hedendaags
niet-Joodse Nederlanders.
dellijk na aankomst werden vergast.
In 1999 werd het monument voor de
Jodendom’ aan de Universiteit van
Ook haar banden met het Nederlands
Lotty Huffener-Veffer bleef in Vught,
kindertransporten onthuld, het ‘Mo-
Amsterdam en werkte als onderzoek-
Auschwitz Comité waren divers. In
maar werd in 1944 alsnog gedepor-
nument der verloren kinderen’. Op
ster bij het Nederlands Instituut voor
2008 stond er in het Auschwitz Bulle-
teerd naar Auschwitz. Ze moest in
dat monument staan de namen van
Oorlogsdocumentatie in Amsterdam.
tin (nummer 4/2008) een bespreking,
de buurt van het vernietigingskamp
alle 1269 gedeporteerde kinderen.
Zij was een van de belangrijkste
van redactielid Bertje Leuw, over
werken. Begin 1945, toen de Russen
De jaarlijkse herdenking is begin
historici van ons land op het gebied
het eerste deel van haar prachtige
oprukten, moest ze mee met de zo-
juni.
van de Joodse geschiedschrijving.
biografie ‘Jaap en Ischa Meijer, een
genoemde dodenmars: door de vries-
Ik herinner mij een foto uit 2015,
In 1994 verscheen haar boek
Joodse geschiedenis 1912-1956’.
kou gingen ze langs dertien kampen.
gemaakt tijdens de herdenking in
‘Gojse nijd & joods narcisme’. Over
Het tweede deel, dat over Ischa zou
In april 1945 werd ze bevrijd.
Vught van de kindertransporten. Lot-
de verhouding tussen Joden en
gaan en waar ze veel werkdruk van
Via Denemarken en Zweden keerde
ty Huffener-Veffer en Jules Schelvis
niet-Joden in Nederland en in 1999
ondervond bij het schrijven, zal er nu
Lotty Huffener-Veffer, als een van
achter hun rollator. Twee kwetsbare,
promoveerde ze op het proefschrift
helaas niet meer komen.
de weinige overlevenden van de ver-
maar nog steeds strijdbare mensen.
‘De kleine verschillen die het leven
Daarnaast had Evelien Gans geregeld
nietigingskampen, in augustus 1945
In 2011 was Lotty Huffener-Veffer
uitmaken – Een historische studie
(mail)contact met het Nederlands
terug naar Amsterdam. Bij terugkeer
met mede-overlevende Jules Schelvis
naar joodse sociaal-democraten en
Auschwitz Comité omdat zij soms
in Amsterdam bleek haar ouderlijk
(overleden in 2016) betrokken bij het
socialistisch-zionisten in Nederland’.
vragen stelde over mensen en/of
huis te zijn ingenomen door andere
Proces Demjanjuk, tegen kamp-
Hiervoor kreeg ze de Henriette
activiteiten.
bewoners. Haar Joodse ouders, zusje
bewaker John Demjanjuk, waar ze
Roland Holst-prijs.
Op 24 januari 2018 organiseerden het
en verloofde waren vermoord, zodat
fungeerde als medeaanklager. John
Evelien Gans onderzocht onvermoei-
Nederlands Auschwitz Comité, het
ze nergens terechtkon. Ze sliep op
Demjanjuk werd veroordeeld voor
baar en gedreven de positie van
NIOD en de Sociale Verzekeringsbank
‘een bankje’ in de Apollolaan, zoals
zijn betrokkenheid bij de massa-
Joden in de Nederlandse samenle-
voor de vijftiende keer de ‘Nooit
een dakloze. ‘Op chic’ noemde ze het.
moorden in Sobibor. Op deze manier
ving in heden en verleden en was
Meer Auschwitz Lezing’. De lezing
Ze had ergere dingen meegemaakt in
rechtdoend aan haar vermoorde
alert op het gevaar van hernieuwd
werd gehouden door professor De-
Auschwitz en tijdens de dodenmar-
familieleden.
antisemitisme en andere vormen van
borah Lipstadt. Bij deze gelegenheid
sen langs kampen en platgebombar-
Inmiddels is er de Lotty Veffer Foun-
racisme. Als wetenschapper wees
sprak Evelien Gans, indrukwekkend
deerde steden. Vorig jaar september
dation dat haar werk voortzet om
ze op hedendaagse antisemitische
en bevlogen, de Laudatio uit.
werd aan de Apollolaan een nieuw
het verhaal van de Shoah te vertellen
bankje neergezet, dat herinnert aan
aan de nieuwe generaties. Maar ook
stereotypen en vooroordelen. Haar analyses en stellingnames op
haar eerste nacht terug in Amster-
om te waarschuwen tegen groeps-
het gebied van discriminatie en
lott y huffener-veffer
dam en om haar te eren.
denken en uitsluiting. Kortelings is
hedendaags antisemitisme brachten
(1921-2 018)
Na het overlijden van haar man, Joep
de documentaire ‘De verhalen, 100
haar nu en dan in aanvaring met
Lotty Huffener-Veffer overleefde de
Huffener in 1989, werd ze meer en
malen’ online gezet.
opiniemakers als Theo van Gogh en
Jodenvervolging en was overlevende
meer betrokken bij de herdenking
Chris van der Heijden.
van Auschwitz.
van de Shoah en deed veel om de
— Walter van Rossum
16
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
BO E K PR E S E NTAT I E D E VE RG E TE N H O LOC AU ST I N B E R L I J N
E
indelijk, na lange on-
beetje bloot voel. Gek genoeg
de presentatie voorbereid en
onder andere Romani Rose,
derhandelingen tus-
had ik dat bij de Nederlandse
perfect georganiseerd.
voorzitter van de Zentralrat
sen de literaire agen-
uitgave niet of minder.
Het was een grote eer dat het
Deutscher Sinti und Roma.
te van mijn uitgever
eerste exemplaar van mijn
en diverse Duitse uitgevers is
Vanaf het eerste moment klik-
boek ’s middags in het ge-
het zover. Er is een akkoord
te het tussen de vertaalster,
bouw van de Konrad Adenauer
bassadeur Wepke Kingma, de
bereikt en contracten kunnen
Bärbel Jänicke, en mij.
stichting door mij aangeboden
opening en de gebruikelijke
getekend worden. Mijn boek,
Bärbel spreekt accentloos
werd aan Dr. Norbert Lam-
begroetingen werd ik over
Zoni “de Vergeten Holocaust “,
Nederlands en ze voelde feil-
mert, ex-voorzitter van de
mijn boek geïnterviewd door
kan worden vertaald en in het
loos aan waar het in mijn boek
Duitse Bundestag. Voor de
Uwe Neumärker.
Duits uitgegeven worden door
om gaat. Veel overleg, lange
omslag van mijn boek heeft
Uwe vroeg me; waarom heb
DTV uit München, één van de
telefoongesprekken en mails
Dr. Lammert een mooie quote
je nu pas, na zo’n lange tijd,
grote Duitse uitgevers.
volgden. Toen ik het eerste
geschreven.
je verhaal geschreven en wat
Vreemd, mijn biografie, het
hoofdstuk van Bärbel ge-
verhaal van een overlevende
maild kreeg en het las was ik
de officiële presentatie van
je boek te presenteren? Wat
wiens hele familie vermoord is
behoorlijk geëmotioneerd en
het boek vond plaats in de
en wie hoop je met jouw
door de nazi’s, in Duitsland uit-
dacht; ze hebben ons toch niet
door Rem Koolhaas ontwor-
boek te bereiken? Eenvoudige
geven. Het voelt emotioneel.
allemaal kunnen vermoorden.
pen Nederlandse ambassade,
vragen maar moeilijk te beant-
een prachtig gebouw dat
woorden.
Ik ken Duitsland redelijk goed,
Na de ontvangst door am-
doet het je om hier, in Berlijn,
ik heb er lezingen en toespra-
De grote dag, 3 mei, de dag
uitkijkt over het water van de
ken gehouden onder andere
dat mijn boek gepresenteerd
rivier de Spree. De grote zaal
Mijn verhaal is heel langzaam
voor het Duitse parlement, de
wordt. Mijn goede vriend
was tot de nok gevuld met
gegroeid. Vele jaren heb ik
Bundestag, en bij de opening
Uwe Neumärker, directeur van
vrienden, familie en relaties,
getwijfeld of ik het wel moest
van het monument voor de
de stichting die het monu-
waaronder mijn kinderen en
publiceren, er zijn al zoveel
door de nazi’s vermoorde Sinti
ment voor de door de nazi’s
kleinkinderen. Aangenaam
verhalen van overlevenden
en Roma, maar dit is anders.
vermoorde Europese Joden
verrast was ik door de aanwe-
gepubliceerd, wie zit er nog
Mijn verhaal heeft zoveel per-
beheert, en de Nederlandse
zigheid van verschillende Sinti-
te wachten op het verhaal van
soonlijke kanten dat ik me een
ambassade hadden samen
en Roma-vertegenwoordigers,
een Sinto die overleefd heeft?
— d o o r ZO N I W E I S Z
AUSCHWITZ BULLETIN
S E P T 2018
|
17
V ER S L AG Links—Aanbieden boek aan Dr. Norbert Lammert, ex-voorzitter Bundestag Op de achtergrond—De Nederlandse ambassade in Berlijn
bij ons monument om onze
Sachsenhausen is gefusilleerd.
vermoorde familieleden en al
Ongelofelijk om op 4mei
die andere slachtoffers van
de dag van onze nationale
het nazi-regime te herdenken.
herdenking in Sachsenhausen
Helaas kon ik er dit jaar niet
te zijn, de plaats waar zulke
bij zijn omdat ik in Berlijn was
onvoorstelbare verschrikkin-
voor mijn boekpresentatie en
gen hebben plaatsgevonden.
Mijn uitgever heeft me over-
emotioneel. De gasten luis-
de Nederlandse ambassadeur
Het was voor mijn vrouw Elly
tuigd dat het wel belangrijk
terden ademloos, je kon een
beloofd had op 4 mei een
en mij een heel bijzondere
is dat het, voor het te laat is,
speld horen vallen.
toespraak te houden bij de
ervaring.
gepubliceerd wordt en dat zo-
herdenking in het voormalige
veel mogelijk mensen, vooral
Tijdens de door de ambassade
concentratiekamp Sachsen-
de jeugd, er kennis van nemen.
goed verzorgde ontvangst
hausen.
Dat het nu hier in Berlijn ge-
was er, onder het genot van
presenteerd wordt, vind ik wel
een drankje, tijd om na te
De Nederlandse gemeenschap
heel bijzonder. Hier in het hol
praten en heel veel mensen
is daar, samen met de Duit-
van de leeuw. De plaats waar
de hand te schudden en mijn
sers, ieder jaar bijeen voor een
op racistische gronden de
boek te signeren.
indrukwekkende herdenking.
vernietiging van Joden, Sinti
Mijn Duitse uitgever had di-
Sachsenhausen was één van
en Roma, werd voorbereid op
verse interviews voor radio en
de eerste concentratiekampen
een bureaucratische wijze en
schrijvende pers geregeld.
waar de nazi’s hun politieke te-
met Duitse Gründlichkeit.
Hectische dagen, maar ik kijk
genstanders opborgen en ver-
er met een gevoel van tevre-
moordden. Ook Joden, Sinti
Na het interview las Herbert
denheid op terug. Van zo’n
en Roma werden vanaf 1936 in
Knaup, een bekende Duitse
presentatie en publiciteit kun
Sachsenhausen geïnterneerd.
toneelspeler, delen uit mijn
je alleen maar dromen.
Veel Nederlanders zijn naar
boek. Op een prachtige
Sachsenhausen gedeporteerd
manier droeg hij mijn teksten
Samen met onze kinderen,
waaronder Marius Flothuis
voor. Bijzonder om je tekst in
kleinkinderen en vrienden ben
de componist, Henk Gortzak,
een vreemde taal te horen.
ik op 4 mei ieder jaar op het
communist en Reina Prinsen
Het wordt dan zo anders, zo
Museumplein in Amsterdam
Geerlings, de schrijfster die in
18
|
AUSCHWITZ BULLETIN
|
JA ARGANG 62 # 3
CO LUM N
I N M E MO R I A M C L AU D E L A N Z M A N N
AW R A H A M M EI J ER S
MIJN PER SOONLIJKE BETROKKENHEID
O
P D O N D E R D A G 5 J U L I is
Wie de documentaire heeft gezien zal nooit
Toen kwam ‘Shoah’ van Claude Lanzmann op
de beroemde documentairema-
het gesprek met en de beelden van Abraham
tv. Uiteraard waren er emotionele spannin-
ker Claude Lanzmann op 92-jari-
Bomba vergeten, dat plaatsvond in een keurige
gen bij de getoonde beelden, de indringende
ge leeftijd in Parijs overleden, de stad waar hij
herenkapsalon in Tel Aviv. Bomba was een over-
interviews, het antisemitisme in niet alleen
op 27 november 1925 het levenslicht zag.
levende van concentratiekamp Treblinka, waar
nazi-Duitsland, maar ook de naoorlogse Joden-
Het is jammer dat deze in memoriam pas drie
hij met collega-kappers vrouwen – voordat ze
haat, vooral in Oost-Europese landen als Polen,
maanden na zijn overlijden in het Auschwitz
de gaskamers ingingen – de haren moesten af-
het Polen waar na de oorlog pogroms waren,
Bulletin besproken kan worden, dat is een
knippen. Tijdens het interview vraagt Lanzmann
waar Joodse overlevenden zijn verjaagd en
nadeel van een kwartaaluitgave. Maar de inten-
hem door over het feit dat hij sommige van die
vermoord omdat zij – terug uit de vernietigings-
tie om alsnog aandacht te besteden aan het
vrouwen kende. Bomba vertelt over een collega
kampen – weer naar hun huis wilden in hun
werk van Lanzmann is groot. Want ook op mijn
die de haren van zijn eigen vrouw en zuster
Poolse dorpjes en stadjes.
leven heeft de maker van de documentaireserie
moest afknippen, wetende dat zij enkele minu-
Shoah grote invloed.
ten daarna de dood worden ingedreven. “Wat
dan was er een aflevering met beelden van
voelde jij op zulke momenten?”, is Lanzmanns’
jongens, meisjes, kleuters nog, die treinwagons
Claude Lanzmann was naast documentairema-
vraag. Er volgt een zwaarbeladen zwijgen van
werden ingedreven. Het gezicht van een meisje
ker ook filosoof en journalist. in het Zwitserse
Bomba. Een stilte die meer pijn doet dan het
dat hulpeloos en niet-begrijpend ergens over
Saas-Fee was hij aangesteld als hoogleraar
relaas over de massale dood. Bomba smeekt
een perron dwaalt om naar een vernietigings-
documentairefilms aan de European Graduate
Lanzmann niet verder te vragen. Stilte en
kamp te worden afgevoerd. Als een bliksemin-
School. Als journalist was hij redacteur bij het
intussen het zorgvuldig knippen van een klant.
slag knalde het door mijn hoofd dat IK daar liep,
tijdschrift Les Temps Modernes, dat werd opge-
Hartverscheurende stilte. Uiteindelijk vertelt
dat IK opgepakt was om te worden ‘vernietigd’.
richt door Jean-Paul Sartre, de filosoof van het
Abraham Bomba toch over zijn gevoelens van
Dat mijn ouders hun kind nooit meer zouden
existentialisme, en diens levensgezellin Simone
toen. Onlangs zag ik de beelden weer en was
terugzien… Ik brak, huilde mijn ogen uit.
de Beauvoir, (toneel)schrijfster en essayist. Zij
evenals toen tot in het diepst van mijn ziel
behoorden tot het intellectuele (spraakmaken-
geraakt.
de) milieu waarin Lanzmann zich begaf.
Sinds die documentaire van Claude Lanzmann ben ik persoonlijk bij de Shoah betrokken. Hem
Als onderduikkind – ik was amper twee jaar toen
ben ik daar eeuwig dankbaar voor. En ik dank
Maar wereldwijd is hij bekend geworden door
ik in ’42 naar een pleeggezin moest – is vooral
Abraham Bomba, de moedige kapper uit Tel
de ruim negen uur durende documentaire
het onbeschrijfelijke leed van ná de oorlog mij
Aviv, die niet alleen een ooggetuigeverslag gaf
Shoah, die hier in 1986 op tv werd uitgezonden.
niet bespaard gebleven. Dat moge duidelijk
als kapper van het Sonderkommando, maar
Het is de in beeld en geluid gebrachte geschie-
zijn. Met het volwassen worden groeide de pijn
wiens hele persoonlijkheid en mentaliteit mij
denis rond de massamoord op Joden. Deze
van het verlies van mijn grootouders en andere
levenslang bij zullen blijven. En ik dank en her-
belangrijke serie over de Holocaust is gefilmd
familieleden, die ik nooit heb mogen kennen.
denk vooral die anonieme leeftijdsgenootjes
op basis van interviews met overlevenden,
van mij op dat perron, waarvan ik tegen beter
nabestaanden van slachtoffers, getuigen en
Als journalist/columnist werd ik regelmatig be-
weten in intens hoop dat ze aan de gaskamers
anderszins betrokkenen. De interviews werden
trokken bij de Holocaust; ik schreef er over, ging
zijn ontkomen. —
door Lanzmann gedaan, waarbij hij een directe
naar herdenkingen en liep mee tijdens stille
benadering hanteerde met open – vaak uiterst
tochten op de vierde mei. Ja, er was betrok-
pijnlijke– vragen: Een recht-voor-zijn-raap stijl,
kenheid. En ja, ik kende en deelde het verdriet
met antwoorden die enorme impact hadden op
van mijn ouders. Toch was ik enigszins een
zowel de geïnterviewden als op de kijkers.
buitenstaander; het ging over al die anderen, niet over mijzelf.
email awraham.meijers@hetnet.nl
AUSCHWITZ BULLETIN
SEPT 201
|
19
BO EK EN EN ZO S A R A H B R E M ER
R EC E NT V E R S C H E N E N
Dit boek is het vervolg op
veel persoonlijke geschiedenis-
vermoord in de gaskamer van
Joods Gouda. Het vertelt zeer
sen in beschreven, als illustra-
Sobibor. Een indrukwekkend
gedetailleerd over de laatste
ties met woorden, waardoor de
boek over gewone mensen
100 jaar Joods leven in Gouda:
feiten een gezicht krijgen en je
met ieder een eigen verhaal,
het sociale leven, het religieuze
meeleeft met de mensen. Zoals
met aandacht en persoonlijk
leven, het onderwijs, de op-
het navrante verhaal van Sara
beschreven, geïllustreerd met
vang van de vluchtelingen, de
van Dantzig, die op 14 oktober
vele afbeeldingen, waardoor zij
anti – Joodse maatregelen, de
probeert een einde aan haar
niet vergeten wordenn.
jacht, deportaties en uiteinde-
leven te maken. De politie
lijk de moorden. Vol nauwgezet
vindt haar in haar keuken, met
tom verwaijen, Joods Gouda
verzamelde feiten van een
een gasslang in haar mond. Ze
II, In eigen beheer uitgegeven
bloeiende gemeenschap, die
is buiten bewustzijn, maar ze
door Tom Verwaijen, Enge-
tragisch zou eindigen in de
kunnen haar weer bijbrengen.
len, 2016 2017 (365 blz.) isbn
Shoah. Daarnaast staan er zeer
Op 23 april 1943 wordt zij
9789462287587, €10,00
Tussen Tilburg en Den Bosch
werden in ‘Haaren’ opgesloten
de zon zaten, stapten Joodse
ligt bij Haaren het grootsemi-
en na een vermeend ultimatum
gevangenen in vrachtwagens
narie. Deze plaats werd tijdens
van de Sicherheitsdienst in
die naar Westerbork reden. Dit
de Duitse bezetting gebruikt
augustus 1944 in kamp Vught
boek vertelt het verhaal van
als gijzelaarskamp en ‘Polizei-
gefusilleerd. Dit boek gaat over
een gebouw, niet meer en niet
gefängnis’. Er zaten verzetsstrij-
de plek waar de 23 opgesloten
minder. ‘Een oord van bang
ders, agenten van het England-
zaten. Waar in totaal 3000
wachten’.
spiel en Joodse burgers. Dr.
gevangenen en gijzelaars ge-
Peter Bak schreef eerder een
zeten hebben, waarvan er 600
peter bak, Een oord van bang
boek over de verzetskrant
omkwamen in concentratie-
wachten, ZHC & Uitg. Verloren,
Trouw. drieëntwintig versprei-
kampen. Een plek vol tegen-
Hilversum, 2018 (302 blz.) isbn
ders en drukkers van Trouw
stellingen: terwijl gijzelaars in
9789087047184 €29,00
De ouders van de schrijfster
gebeurtenissen: genocides,
Survivor Café schetst een
hebben de Holocaust over-
schendingen van de men-
helder beeld van de enorme
leefd. Het boek is ingedeeld
senrechten. Ze doet dat met
omvang van de erfenis die wij
rond drie reizen naar Buchen-
behulp van een indrukwekken-
mensen in de 21e eeuw met
wald, die Elizabeth Rosner
de historische, sociologische
ons meedragen en de collec-
samen met haar vader in 1983,
en psychologische bagage. Een
tieve verantwoordelijkheid om
’95 en 2015 maakte. Elke reis is
heel persoonlijk, vlot geschre-
te leren van tragische gebeur-
een ervaring waarbij persoon-
ven verhaal wat je kunt lezen
tenissen.
lijk verleden oog in oog komt
als beknopte en becommen-
te staan met herdenking en
tarieerde encyclopedie van de
elizabeth rosner, Survivor
herinnering. Rosner legt haar
moderne wreedheid, of als een
Café, Scriptum, Schiedam 2018
persoonlijk verhaal naast
therapeutische maar allesbe-
(256 blz.) isbn 9789463191005
de echo’s van vergelijkbare
halve naïeve reflectie daarop.
€19,95
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
ADRESSEN
020-6180256 / 06-26260528
g.italiaander@gmail.com
/GideonItaliaander0
gideonitaliaander.nl
Steun nu het
holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
WWW.NAMENMONUMENT.NL L. Tertaas Gebro Sales bv