Lekcja literatury z ekonomią wcale nie w tle… FinanseWokulskiego

Lekcja literatury z ekonomią wcale nie w tle… Finanse Wokulskiego

Cele: – umieć analizować i łączyć treści programowe z różnych przedmiotów nauczania, – uświadomić interdyscyplinarność edukacji – doskonalić różne formy pracy w grupie – ćwiczyć umiejętność wyszukiwania informacji w różnych źródłach – ćwiczyć podstawy metodologii pracy z tekstem naukowym – doskonalić umiejętność korzystania z narzędzi TIK

Pojęcia kluczowe: człowiek przedsiębiorczy, zysk, dochód, kredyt, różne formy oszczędzania, sposoby na pomnażanie oszczędności – lokaty i moc procentu składanego, inflacja, podstawy inwestowania, stopa zwrotu i procent składany, oszczędzanie a inwestowanie, przedsiębiorstwo rodzinne, spółka, weksel, i in.

Materiały pomocnicze:

Lalka, czyli polski pozytywizm - piosenka Jacka Kaczmarskiego

Lalka, serial w reżyserii R. Bera

Oczekiwane rezultaty zajęć: znalezienie odpowiedzi na pytania:

Czy Wokulski był niestereotypowym finansistą, nowoczesnym przedsiębiorcą, idącym z duchem czasu i modą kupcem?

Czym różni się jego kariera finansowa od sukcesu ekonomicznego dwóch pokoleń Minclów?

Jakie cechy powinien posiadać człowiek przedsiębiorczy?

Czy ekonomia łączy, czy dzieli przedstawicieli różnych grup społecznych w Lalce?

Czy byłby reformatorskim prezesem banku narodowego albo ministrem finansów?

Czego mógłby nauczyć się od Wokulskiego współczesny dobry przedsiębiorca? Czy Bolesław Prus znał się na ekonomii?

Tydzień przed lekcjami podział na grupy cztero; pięcioosobowe i przydział zadań, znalezienie w tekście powieści odpowiedzi na pytania:

Dlaczego biografia Stanisława Wokulskiego jest emanacją epoki, w której żył? („na poły romantyk, na poły pozytywista”)

Czy wielkie pytania pozytywizmu znalazły odzwierciedlenie w życiu bohatera? (scjentyzm, praca organiczna, utylitaryzm, praca u podstaw etc.)

Jaką działalność gospodarczą prowadził Wokulski?

Jakie inicjatywy podejmował?

W jaki sposób chciał uaktywnić różne grupy społeczne i dać im możliwość utrzymania się, wzbogacenia, włączenia się w działalność przynoszącą zysk całemu społeczeństwu?

Skąd czerpał kapitał? W jaki sposób nim zarządzał?

Jakie efekty osiągnął?

Każda z grup dodatkowo otrzymała tekst popularnonaukowy lub naukowy związany z tematem zajęć do wyszukania w nim argumentów umożliwiających sformułowanie odpowiedzi na pytania dotyczące finansów Wokulskiego i jego umiejętności ekonomicznych (pomnażania majątku, inwestowania, przedsiębiorczości)

Przebieg zajęć 1. Wprowadzenie 2. Sprawozdanie z pracy w grupach, m.in. a. Przypomnienie podstawowych faktów z ekonomicznej kariery Stanisława Wokulskiego: – z Syberii wraca on z kwotą sześciuset rubli – suma ta wystarczyła mu na półroczne życie w Warszawie; nie tyle na zaspokojenie potrzeb biologicznych, ile – jak to wspomina Ignacy Rzecki – na zakup książek – wyjeżdżając na wojnę bułgarską, dziedzic majątku Minclów zabiera całą gotówkę, którą mógł wówczas dysponować, w kwocie trzydziestu tysięcy rubli. Po ośmiu miesiącach sumę tę pomnożył niemal dziesięciokrotnie (dwieście pięćdziesiąt tysięcy rubli, z tego dużą część w złocie [...]. A ponieważ kazałem zakupić banknoty, które po zawarciu pokoju sprzedam, więc będę miał przeszło trzysta tysięcy rubli); (I 73)

Na początku roku 1878 taki jest stan posiadania Wokulskiego, jeśli chodzi o pieniądze w gotówce. Kolejnym znaczącym dochodem jest suma pięćdziesięciu tysięcy rubli uzyskana w Paryżu podczas wspólnej z Suzinem wyprawy w celu zakupu statków dla Rosji. Po kilkunastu miesiącach jego kapitał w gotówce stabilizuje się w kwocie ponad pół miliona rubli (a środki dodatkowe, na które może liczyć to „u moskiewskich fabrykantów kredyt do wysokości trzech, nawet czterech milionów rubli”; (I 221)

Nieco większa kwota pojawia się pod koniec powieści, w testamencie Wokulskiego b. Wydatki Wokulskiego: – na potrzeby własne główny bohater Lalki wydaje niewiele, sam określa je na poziomie około trzech tysięcy rubli. – pomoc świadczona dla różnego rodzaju potrzebujących: Węgielka, Wysockiego, Marii – to w łącznym bilansie kwota, która nie może przekroczyć kilku tysięcy rubli. Trzeba przyznać, że narrator Lalki skrupulatnie dba o równowagę między wpływami i wydatkami Wokulskiego: kamienicę Łęckich bohater powieści kupuje za kredyt w moskiewskim banku, a udziałowcy spółki do handlu z Rosją dostają kwoty, które wynikają z rzeczywistego zysku. Można więc powiedzieć, że wydatki zawsze muszą być zbilansowane z dochodami i kredytem. c. Przyczyny sukcesu finansowego bohatera Lalki: – pracowitość od wczesnych młodzieńczych lat – świetne wykształcenie, rozumienie geopolityki i praw ekonomii – odziedziczenie trzydziestu tysięcy rubli po Minclach (dorobek dwóch pokoleń kupców) – kolejne etapy kariery finansowej (pobyt w Rosji – poznanie

Suzina, wojna w Bułgarii itd.) d. A jak sam Wokulski postrzega przyczyny swojego sukcesu finansowego? Co ciekawe – nie wspomina nigdy o swoim jakimś talencie ekonomicznym (byłaby to zresztą teza nie do przyjęcia dla czytelników, którzy pamiętają głównego bohatera powieści jako kompetentnego i wykształconego miłośnika nauk technicznych, ale nie gospodarczych lub ekonomicznych)

Po powrocie z Bułgarii bohater wyznaje: „Grosz ten zarobiłem uczciwie, nawet ciężko, bardzo ciężko. Cały sekret polega na tym, żem miał bogatego wspólnika i że kontentowałem się cztery i pięć razy mniejszym zyskiem niż inni. Toteż mój kapitał ciągle wzrastający był w ciągłym ruchu. No – dodał po chwili – miałem też szalone szczęście... Jak gracz, któremu dziesięć razy z rzędu wychodzi ten sam numer w rulecie. Gruba gra?... prawie co miesiąc stawiałem cały majątek, a co dzień życie”. (I 73–74)

Przy innej okazji przyznaje: „Mam nieprawdopodobne szczęście – myślał. – W pół roku zrobiłem majątek krociowy, za parę lat mogę mieć milion... Nawet prę d z e j...” (I 240), a nieco później przyznaje się do „wiary w swoje wyjątkowe szczęście” (I 243).

Gdy planowo, a może nawet perfidnie projektuje zestaw środków, które umożliwią mu zbliżenie się do Łęckich, zdaje sobie sprawę z wagi swojego majątku. Później, analizując tę kwestię, dochodzi do wniosku, że w zdobyciu pieniędzy „dopomógł mu los” ( I 163).

Gdy nie chce związać się z panią Stawską, której zalety są dla niego oczywiste, mówi: „odrzuciłem szczęście, które samo wpadło mi w ręce” (II 568).

Rozważając ewentualną pracę u paryskiego naukowca, Wokulski myśli: „Geist twierdzi, że odkrycie zależy od wypróbowania kilku tysięcy kombinacji; jest to więc loteria, a ja mam szczęście...” ( II 614) itd. 3. Omówienie kolejnych zadań przez poszczególne grupy (w formie ustnej, prezentacji w power-point lub genially, z wykorzystaniem fragmentów filmu R. Bera- ekranizacji Lalki). 4. Analiza i interpretacja fragmentów wybranych artykułów. 5. Wnioski:

Uczniowie formułując wnioski odwoływali się również do artykułów, które czytali w grupach, np.: – Pawła Tomczoka Dyskurs monetarny w Lalce Bolesława Prusa „Mimo że Prus zastrzegał, że „tematem Lalki nie jest pytanie: w jaki sposób kupiec czy dostawca może się wzbogacić”, to powieść przedstawia duży zbiór ekonomicznych problemów społeczeństwa kapitalistycznego: nie tylko reprezentuje różne formy wykorzystania pieniądza, ale pokazuje, jak pieniądz przenika myślenie i działanie, choćby przez „manię przeliczania” Lalka faktycznie nie będzie prostą powieścią kupiecką, a raczej psychologią, czy „psychosocjologią” pieniądza – wielką medytacją nad pytaniem, co mogą zrobić pieniądze? Co można zrobić za pomocą pieniędzy?” – Józefa Bachórza O pieniądzach i kwestiach ekonomicznych w Lalce Bolesława Prusa: „Prus ani przez chwilę nie uznawał omnipotencji dóbr materialnych. Tak, uważał pieniądze – jak widzieliśmy – za warunek kardynalny organizacji społeczeństwa i za środek znakomity funkcjonowania jego gospodarki. Ani jednak we własnej biografii, ani w którymkolwiek utworze nie aprobował ich fetyszyzowania i wynoszenia na wyżyny wartości nad wartościami. Przeciwko peanowi na cześć pieniądza, wygłoszonemu w Lalce przez doktora Szumana (...), sformułował ripostę, którą czytelnikowi tej powieści przedkłada młody uczony Julian Ochocki. Powiada on, że cywilizacji nie stworzyli geszefciarze zadowoleni ze stanu interesów ani filistrzy, lecz myśliciele o szerokiej duszy: “Gdyby rozum polegał na myśleniu o dochodach, ludzie do dzisiejszego dnia byliby małpami...” [II, 674] ” – Kazimierza Maciąga Czy Bolesław Prus był ekonomicznym fantastą? Kariera finansowa Stanisława Wokulskiego w kontekście dziewiętnastowiecznych realiów ekonomicznych: „Majątek Wokulskiego przez inne osoby świata przedstawionego Lalki oceniany jest jako ogromny. Gdy bohater powieści informuje o swoim wielomilionowym kredycie, słyszy od księcia: „Straszna!… straszna cyfra! – szepnął książę” (I 223). Podobną diagnozę stawiają anonimowi bywalcy knajpy, podsłuchani przez Rzeckiego: Ale te miliony, zarobione na dostawach w czasie wojny, z daleka pachną kryminałem. – Podobno nie kradł – odezwał się półgłosem ktoś trzeci. – W takim razie nie ma milionów – huknął bas. (I 297) Czytelnik powieści ma wrażenie, a nawet pewność, że Wokulski z pół milionem gotówki i czterema milionami kredytu, jest najpotężniejszym, a może nawet jedynym tej klasy warszawskim finansistą. Tymczasem majątek bohatera powieści na tle największych ówczesnych warszawskich przedsiębiorców należałoby widzieć w zupełnie innych proporcjach. W ówczesnej Warszawie prawdziwie wielkie majątki były dziesięciokrotnie, a nawet sto razy większe.”

Stanisław Wokulski to bohater niezwykle złożony: świetnie wykształcony, z szerokim spojrzeniem w przyszłość, czujący problemy ekonomii w mikro i makroskali, nowoczesny, niesztampowy, nie bojący się nowych wyzwań i otwarty na współpracę z przedstawicielami innych warstw społecznych i innych narodowości (Suzin, Geist), chcący włączać wykluczonych ekonomicznie w szeroko rozumianą działalność gospodarczą, dynamiczny, obserwujący rynek i procesy zachodzące w gospodarce, odważny i zdeterminowany, trochę ryzykant, poszukujący wspólników zarówno w świecie handlu, jak i nauki.

Ma też przekonanie, że pomaga mu los, ten przysłowiowy łut szczęścia w interesach.

Zatem: Stanisław Wokulski mógłby zarówno dzisiaj odnieść sukces finansowy, jak i – jako osoba przedsiębiorcza i świetnie rozumiejąca globalne procesy ekonomiczne – pełnić ważne funkcje w gospodarce kraju. Wokulski na ministra finansów!

Podsumowanie:

Piosenka Jacka Kaczmarskiego jako ilustracja problemów ukazanych przez Prusa (w pigułce).

Bibliografia:

Bachórz J.,O pieniądzach i kwestiach ekonomicznych w Lalce Bolesława Prusa [w:] Pieniądz w literaturze i teatrze, Gdańsk, 2018

Maciąg K., Czy Bolesław Prus był ekonomicznym fantastą? Kariera finansowa Stanisława Wokulskiego w kontekście dziewiętnastowiecznych realiów ekonomicznych, Warszawa, 2014

Surowiec K., Miłość i pieniądze. O finansowej karierze Stanisława Wokulskiego, Rzeszów, 2010

Tomczok P., Dyskurs monetarny w Lalce Bolesława Prusa, Katowice, 2018

Opracowanie: Władysława Kluz-Chłanda – nauczyciel języka polskiego w I LO w Łańcucie, Marta Kaczmarczyk i Joanna Kordzikowska –doradcy metodyczni PCEN w Rzeszowie