Onderzoek uitgelicht - jaargang 6, nummer 1

LAATSTE PAPIEREN EDITIE

over herdenken, vieren en herinneren

DOWNLOAD DE APP

2017 | 1 Themanummer ‘fout’ verleden

De joodse erfpachtkwestie in Den Haag en Amsterdam Carol van Nijnatten over kinderen van collaborateurs Kershaws Afdaling in de hel besproken door Christel Tijenk

COLOFON

Jaargang 6, nr. 1, juli 2017 ISSN 2213-6177

Redactie

Dr. Froukje Demant, Renske Krimp MA, drs. Maarten-Jan Vos, dr. Onno Sinke

Beeldredactie

Rutger van Krieken MA

Eindredactie

drs. Marije Wilmink

Vormgever

Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch

Grafische productie EMP Grafimedia, Houten/Vught

Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en

De foto’s op p. 15 en 25 zijn gelicenseerd onder de Creative

5 mei in samenwerking met NIOD, ARQ en NOB en verschijnt zes

Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported.

keer per jaar. U kunt de app kostenloos downloaden op

De volledige tekst van de licentie is te vinden op

www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht.

http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.nl.

Contact: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89,

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op

1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500,

FSC-gecertificeerd papier.

e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Coverbeeld: 19 mei 1942: Himmler begroet Mussert.

Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, drs. Jos Palm,

Foto: Bpk Bildagentur

Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming, dr. Frank van Vree, drs. Puck Huitsing

www.4en5mei.nl

Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te

Het geroofde zilveren bestek dat een Jodenjager naliet aan zijn dochter.

nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Zij schonk het in 2012 aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Lees meer hierover in het artikel van Ad van Liempt in de nieuwe app. FOTO: DIEDERIK SCHIEBERGEN.

2 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 3

COLOFON

Jaargang 6, nr. 1, juli 2017 ISSN 2213-6177

Redactie

Dr. Froukje Demant, Renske Krimp MA, drs. Maarten-Jan Vos, dr. Onno Sinke

Beeldredactie

Rutger van Krieken MA

Eindredactie

drs. Marije Wilmink

Vormgever

Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch

Grafische productie EMP Grafimedia, Houten/Vught

Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en

De foto’s op p. 15 en 25 zijn gelicenseerd onder de Creative

5 mei in samenwerking met NIOD, ARQ en NOB en verschijnt zes

Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported.

keer per jaar. U kunt de app kostenloos downloaden op

De volledige tekst van de licentie is te vinden op

www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht.

http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.nl.

Contact: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89,

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op

1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500,

FSC-gecertificeerd papier.

e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Coverbeeld: 19 mei 1942: Himmler begroet Mussert.

Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, drs. Jos Palm,

Foto: Bpk Bildagentur

Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming, dr. Frank van Vree, drs. Puck Huitsing

www.4en5mei.nl

Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te

Het geroofde zilveren bestek dat een Jodenjager naliet aan zijn dochter.

nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Zij schonk het in 2012 aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Lees meer hierover in het artikel van Ad van Liempt in de nieuwe app. FOTO: DIEDERIK SCHIEBERGEN.

2 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 3

INHOUDSOPGAVE

THEMA: OMGAAN MET ‘FOUT’ VERLEDEN 6

22 HOLOCAUST

36 ETHIEK

Frank van der Elst

Joyce Rondaij

Sobibor: speelbal van de Poolse politiek

Zou jij vergeven?

REDACTIONEEL

Ook rond plekken waar de Holocaust zich in al zijn

Impliceert ‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met

Jan van Kooten

gruwelijkheid ontspon, kunnen ontkenningsrituelen

die vraag confronteert Simon Wiesenthal ons in zijn

Onderzoek uitgelicht gaat digitaal

en politieke spelletjes bestaan. De naoorlogse

roman De zonnebloem.

geschiedenis van vernietigingskamp Sobibor laat 8

MUSEALE KOERS

dit glashelder zien.

Erik Schumacher

Oog in oog met de collaborateur:

26 INDONESIË

NSB’ers in het museum

Ilse Raaijmakers

Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij

De Indonesische dekolonisatie in het onderwijs

te brengen met persoonlijke verhalen. Maar hoe

Hoe doceer je eerlijk en genuanceerd over het

werkt dit dan bij de verhalen van collaborateurs?

Nederlandse koloniale verleden in Indonesië, en welk houvast bieden de huidige lesmethoden voor

12 EDUCATIE

DOWNLOAD DE APP VOOR:

het voortgezet onderwijs daarbij? Die vraag stond

Christel Tijenk

centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité

DADERERFGOED

Het héle verhaal: Ian Kershaw over Europa

4 en 5 mei liet verrichten.

Ad van Liempt

Ook de zwarte bladzijden s.v.p.

1914-1949 Het blijft een van de grootste mysteries van de

30 BUREAUCRATIE

20e eeuw: hoe kon het welvarende en verlichte

Raymund Schütz

Mussert’ illustreert hoe omstreden de aandacht

Europa zo ver afdalen in de hel? Het recente werk

Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’

voor dadererfgoed nog altijd is. Ad van Liempt pleit

van historicus Ian Kershaw biedt inzichten die

onroerend goed

voor behoud van dergelijk erfgoed, omdat het helpt

bruikbaar zijn om op een historische plek als

Joodse overlevenden moesten na de oorlog in

het héle verhaal van oorlog en bezetting te vertellen.

Herinneringscentrum Kamp Westerbork een breder

Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht

verhaal te vertellen.

(en soms zelfs boetes) betalen. Hoe kan een

COLLABORATIE

overheid zo onverschillig zijn tegenover de

Christ Klep

ontberingen van zijn eigen burgers?

Dansen op een slap koord: politie en

18 NSB-KINDEREN

marechaussee in bezettingstijd

Carol van Nijnatten

Schadelijke stilte

De discussie rondom de zogenaamde ‘Muur van

35 COLUMN

Nederlandse politie en marechaussees werden in

Waarom voelen ‘NSB-kinderen’ zich nog altijd

Khadija Arib

de oorlogsjaren volop ingezet voor arrestaties en

weinig erkend, ondanks het feit dat het taboe

Varen op het eigen morele kompas

bewaking van Joden en andere burgers. Waar het

op NSB-ouders wel doorbroken lijkt? Een

Tweede Kamer-voorzitter Khadija Arib werd

verhaal over deze specifieke vorm van collaboratie

ontwikkelingspsychologisch perspectief verklaart

gegrepen door het boek Vergeet niet dat je arts bent

lang vooral moreel veroordelend werd ingekleurd,

veel, zo laat Carol van Nijnatten zien.

van Hannah van den Ende.

kozen twee nieuwe publicaties een ander perspectief.

COLUMN Khadija Arib

4 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 5

INHOUDSOPGAVE

THEMA: OMGAAN MET ‘FOUT’ VERLEDEN 6

22 HOLOCAUST

36 ETHIEK

Frank van der Elst

Joyce Rondaij

Sobibor: speelbal van de Poolse politiek

Zou jij vergeven?

REDACTIONEEL

Ook rond plekken waar de Holocaust zich in al zijn

Impliceert ‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met

Jan van Kooten

gruwelijkheid ontspon, kunnen ontkenningsrituelen

die vraag confronteert Simon Wiesenthal ons in zijn

Onderzoek uitgelicht gaat digitaal

en politieke spelletjes bestaan. De naoorlogse

roman De zonnebloem.

geschiedenis van vernietigingskamp Sobibor laat 8

MUSEALE KOERS

dit glashelder zien.

Erik Schumacher

Oog in oog met de collaborateur:

26 INDONESIË

NSB’ers in het museum

Ilse Raaijmakers

Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij

De Indonesische dekolonisatie in het onderwijs

te brengen met persoonlijke verhalen. Maar hoe

Hoe doceer je eerlijk en genuanceerd over het

werkt dit dan bij de verhalen van collaborateurs?

Nederlandse koloniale verleden in Indonesië, en welk houvast bieden de huidige lesmethoden voor

12 EDUCATIE

DOWNLOAD DE APP VOOR:

het voortgezet onderwijs daarbij? Die vraag stond

Christel Tijenk

centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité

DADERERFGOED

Het héle verhaal: Ian Kershaw over Europa

4 en 5 mei liet verrichten.

Ad van Liempt

Ook de zwarte bladzijden s.v.p.

1914-1949 Het blijft een van de grootste mysteries van de

30 BUREAUCRATIE

20e eeuw: hoe kon het welvarende en verlichte

Raymund Schütz

Mussert’ illustreert hoe omstreden de aandacht

Europa zo ver afdalen in de hel? Het recente werk

Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’

voor dadererfgoed nog altijd is. Ad van Liempt pleit

van historicus Ian Kershaw biedt inzichten die

onroerend goed

voor behoud van dergelijk erfgoed, omdat het helpt

bruikbaar zijn om op een historische plek als

Joodse overlevenden moesten na de oorlog in

het héle verhaal van oorlog en bezetting te vertellen.

Herinneringscentrum Kamp Westerbork een breder

Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht

verhaal te vertellen.

(en soms zelfs boetes) betalen. Hoe kan een

COLLABORATIE

overheid zo onverschillig zijn tegenover de

Christ Klep

ontberingen van zijn eigen burgers?

Dansen op een slap koord: politie en

18 NSB-KINDEREN

marechaussee in bezettingstijd

Carol van Nijnatten

Schadelijke stilte

De discussie rondom de zogenaamde ‘Muur van

35 COLUMN

Nederlandse politie en marechaussees werden in

Waarom voelen ‘NSB-kinderen’ zich nog altijd

Khadija Arib

de oorlogsjaren volop ingezet voor arrestaties en

weinig erkend, ondanks het feit dat het taboe

Varen op het eigen morele kompas

bewaking van Joden en andere burgers. Waar het

op NSB-ouders wel doorbroken lijkt? Een

Tweede Kamer-voorzitter Khadija Arib werd

verhaal over deze specifieke vorm van collaboratie

ontwikkelingspsychologisch perspectief verklaart

gegrepen door het boek Vergeet niet dat je arts bent

lang vooral moreel veroordelend werd ingekleurd,

veel, zo laat Carol van Nijnatten zien.

van Hannah van den Ende.

kozen twee nieuwe publicaties een ander perspectief.

COLUMN Khadija Arib

4 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 5

REDACTIONEEL

Onderzoek uitgelicht gaat digitaal JAN VAN KOOTEN

‘Fout’ verleden licht-app de mogelijkheid actueel nieuws nog dezelf-

Deze Onderzoek uitgelicht is een ‘digitaal & gedrukt’-

de dag door te zetten naar de lezers. Door Onderzoek

dubbelnummer. Voor de laatste keer valt er bij u een

uitgelicht op een digitale wijze aan te bieden, ontstaat

gedrukt exemplaar in de bus. Tegelijkertijd verschijnt

bovendien de mogelijkheid om in de archieven te zoe-

de Onderzoek uitgelicht-app met drie aanvullende ar-

ken op trefwoord. Daarmee doen we recht aan het feit

tikelen. Beide nummers, gedrukt en digitaal, behan-

dat veel artikelen, met name de themanummers, lang

delen één overkoepelend thema: de omgang met een

Vijf jaar Onderzoek uitgelicht. Tien fantastische num-

een relevant naslagwerk blijven.

‘fout’ verleden.

mers met lovende recensies. En dan toch besluiten dat

Er is nog een groot voordeel. Vanaf nu hoeft Onderzoek

Dat thema wordt om te beginnen vanuit metaperspec-

het anders en beter kan. Met ingang van dit nummer

uitgelicht niet langer te circuleren binnen uw organi-

tief aangesneden in een bespreking van Afdaling in de

gaan we digitaal én beginnen we een samenwerking!

satie. Iedereen kan zelf kosteloos de app installeren

hel. In deze studie onderzoekt Ian Kershaw hoe de Eu-

Vijf jaar lang nam ik elk nieuw nummer van Onderzoek

en daarmee toegang krijgen tot alle artikelen van On-

ropese cultuur zo kon ontsporen in de eerste helft van

uitgelicht gelijk mee naar huis, waar ik het een week of

derzoek uitgelicht -oud en nieuw- op het gebied van

de 20e eeuw. Christel Tijenk van Herinneringscentrum

twee op tafel legde om in stukjes en beetjes te lezen.

herdenken, vieren en herinneren. U hoeft niets door te

Kamp Westerbork maakt de vertaalslag van deze stu-

Vanaf nu zal Onderzoek uitgelicht niet meer op tafel

sturen naar uw collega’s en niemand hoeft bestanden

die naar de bezoekers van Kamp Westerbork: wat moe-

liggen, maar waar ik ook ben permanent onder hand-

te downloaden. Het is alleen maar een kwestie van uw

ten zij meekrijgen tijdens hun bezoek?

bereik zijn via smartphone, tablet of computer. Het

collega’s attenderen op de nieuwe app!

We bespreken ook de omgang met zwarte bladzijden

tijdschrift wordt bovendien een product van samen-

FOTO: BIRTHE KULIK

op persoonsniveau. Ontwikkelingspsycholoog Carol

werking: een publicatie die we samen met het NIOD,

Aan de doelstelling van Onderzoek uitgelicht wijzigt

van Nijnatten gaat in op de omgang met kinderen van

deze mannen hadden en vraagt zich af: hoe zouden

Arq en NOB zullen gaan maken. Onderzoek uitgelicht

niets. We blijven u informeren over onderzoeken en pu-

NSB-ouders na de oorlog. Het zwijgen van hun ouders

agenten en marechaussees tegenwoordig met deze

wordt zo hét onderzoeksmagazine van de gehele sec-

blicaties die voor het uitoefenen van uw werk belang-

heeft hen zwaar getekend, zo blijkt. In andere artikelen

morele keuzes omgaan?

tor ‘herdenken, vieren, herinneren’ en onderzoek naar

rijk zijn om te lezen. Niet iedereen zal de tijd hebben

is aandacht voor de omgang met het oorlogsverleden in

de Tweede Wereldoorlog.

om alle literatuur en proefschriften van A tot Z te lezen.

Polen en voor het rechtsherstel van joden die na de oor-

Kortom: zeer diverse aspecten van de omgang met

De redactie van Onderzoek uitgelicht doet dat voor u en

log erfpacht moesten betalen over de jaren dat zij ‘af-

‘fout’ verleden worden in dit themanummer uitgelicht

Zes keer per jaar

biedt daarbij ook nog eens context en achtergronden.

wezig’ waren. Dat rechtsherstel wordt nu pas geregeld.

en tonen hoeveel tijd er verstreek voordat dit verleden

De digitalisering van Onderzoek uitgelicht houdt meer in

De nieuwe vorm waarin we dit gaan doen is een heuse

In de nieuwe app vindt u nog twee artikelen over dit

überhaupt onder ogen werd gezien.

dan alleen het uitbrengen van een digitale versie van het

uitdaging en er is dan ook een gezonde spanning voel-

thema. Ad van Liempt stelt een andere vraag aan de

Ik wens u heel veel lees- en kijkplezier met dit laatste

blad. In plaats van tweemaal per jaar een schriftelijke

baar bij de redactie. Maar we zouden het niet doen als

orde: wat moeten we met dader-erfgoed zoals de Muur

papieren exemplaar én met onze nieuwe digitale On-

uitgave zal er zes keer per jaar een nieuw digitaal num-

we niet zeker wisten dat u als lezer en gebruiker uitein-

van Mussert in Lunteren? Hij pleit voor behoud, mits

derzoek uitgelicht!

mer verschijnen over recente publicaties in ons vak-

delijk beter af bent. En natuurlijk staan we open voor

er een goed verhaal bij verteld wordt. Christ Klep gaat

gebied. Daarmee wordt Onderzoek uitgelicht actueler

tips en voor suggesties om u nog beter van dienst te

in op de marechaussees die Westerbork bewaakten in

Jan van Kooten is directeur van het Nationaal Comité

dan ooit. Bovendien biedt de nieuwe Onderzoek uitge-

kunnen zijn.

opdracht van de bezetter. Hij kijkt naar de keuzes die

4 en 5 mei.

6 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 7

REDACTIONEEL

Onderzoek uitgelicht gaat digitaal JAN VAN KOOTEN

‘Fout’ verleden licht-app de mogelijkheid actueel nieuws nog dezelf-

Deze Onderzoek uitgelicht is een ‘digitaal & gedrukt’-

de dag door te zetten naar de lezers. Door Onderzoek

dubbelnummer. Voor de laatste keer valt er bij u een

uitgelicht op een digitale wijze aan te bieden, ontstaat

gedrukt exemplaar in de bus. Tegelijkertijd verschijnt

bovendien de mogelijkheid om in de archieven te zoe-

de Onderzoek uitgelicht-app met drie aanvullende ar-

ken op trefwoord. Daarmee doen we recht aan het feit

tikelen. Beide nummers, gedrukt en digitaal, behan-

dat veel artikelen, met name de themanummers, lang

delen één overkoepelend thema: de omgang met een

Vijf jaar Onderzoek uitgelicht. Tien fantastische num-

een relevant naslagwerk blijven.

‘fout’ verleden.

mers met lovende recensies. En dan toch besluiten dat

Er is nog een groot voordeel. Vanaf nu hoeft Onderzoek

Dat thema wordt om te beginnen vanuit metaperspec-

het anders en beter kan. Met ingang van dit nummer

uitgelicht niet langer te circuleren binnen uw organi-

tief aangesneden in een bespreking van Afdaling in de

gaan we digitaal én beginnen we een samenwerking!

satie. Iedereen kan zelf kosteloos de app installeren

hel. In deze studie onderzoekt Ian Kershaw hoe de Eu-

Vijf jaar lang nam ik elk nieuw nummer van Onderzoek

en daarmee toegang krijgen tot alle artikelen van On-

ropese cultuur zo kon ontsporen in de eerste helft van

uitgelicht gelijk mee naar huis, waar ik het een week of

derzoek uitgelicht -oud en nieuw- op het gebied van

de 20e eeuw. Christel Tijenk van Herinneringscentrum

twee op tafel legde om in stukjes en beetjes te lezen.

herdenken, vieren en herinneren. U hoeft niets door te

Kamp Westerbork maakt de vertaalslag van deze stu-

Vanaf nu zal Onderzoek uitgelicht niet meer op tafel

sturen naar uw collega’s en niemand hoeft bestanden

die naar de bezoekers van Kamp Westerbork: wat moe-

liggen, maar waar ik ook ben permanent onder hand-

te downloaden. Het is alleen maar een kwestie van uw

ten zij meekrijgen tijdens hun bezoek?

bereik zijn via smartphone, tablet of computer. Het

collega’s attenderen op de nieuwe app!

We bespreken ook de omgang met zwarte bladzijden

tijdschrift wordt bovendien een product van samen-

FOTO: BIRTHE KULIK

op persoonsniveau. Ontwikkelingspsycholoog Carol

werking: een publicatie die we samen met het NIOD,

Aan de doelstelling van Onderzoek uitgelicht wijzigt

van Nijnatten gaat in op de omgang met kinderen van

deze mannen hadden en vraagt zich af: hoe zouden

Arq en NOB zullen gaan maken. Onderzoek uitgelicht

niets. We blijven u informeren over onderzoeken en pu-

NSB-ouders na de oorlog. Het zwijgen van hun ouders

agenten en marechaussees tegenwoordig met deze

wordt zo hét onderzoeksmagazine van de gehele sec-

blicaties die voor het uitoefenen van uw werk belang-

heeft hen zwaar getekend, zo blijkt. In andere artikelen

morele keuzes omgaan?

tor ‘herdenken, vieren, herinneren’ en onderzoek naar

rijk zijn om te lezen. Niet iedereen zal de tijd hebben

is aandacht voor de omgang met het oorlogsverleden in

de Tweede Wereldoorlog.

om alle literatuur en proefschriften van A tot Z te lezen.

Polen en voor het rechtsherstel van joden die na de oor-

Kortom: zeer diverse aspecten van de omgang met

De redactie van Onderzoek uitgelicht doet dat voor u en

log erfpacht moesten betalen over de jaren dat zij ‘af-

‘fout’ verleden worden in dit themanummer uitgelicht

Zes keer per jaar

biedt daarbij ook nog eens context en achtergronden.

wezig’ waren. Dat rechtsherstel wordt nu pas geregeld.

en tonen hoeveel tijd er verstreek voordat dit verleden

De digitalisering van Onderzoek uitgelicht houdt meer in

De nieuwe vorm waarin we dit gaan doen is een heuse

In de nieuwe app vindt u nog twee artikelen over dit

überhaupt onder ogen werd gezien.

dan alleen het uitbrengen van een digitale versie van het

uitdaging en er is dan ook een gezonde spanning voel-

thema. Ad van Liempt stelt een andere vraag aan de

Ik wens u heel veel lees- en kijkplezier met dit laatste

blad. In plaats van tweemaal per jaar een schriftelijke

baar bij de redactie. Maar we zouden het niet doen als

orde: wat moeten we met dader-erfgoed zoals de Muur

papieren exemplaar én met onze nieuwe digitale On-

uitgave zal er zes keer per jaar een nieuw digitaal num-

we niet zeker wisten dat u als lezer en gebruiker uitein-

van Mussert in Lunteren? Hij pleit voor behoud, mits

derzoek uitgelicht!

mer verschijnen over recente publicaties in ons vak-

delijk beter af bent. En natuurlijk staan we open voor

er een goed verhaal bij verteld wordt. Christ Klep gaat

gebied. Daarmee wordt Onderzoek uitgelicht actueler

tips en voor suggesties om u nog beter van dienst te

in op de marechaussees die Westerbork bewaakten in

Jan van Kooten is directeur van het Nationaal Comité

dan ooit. Bovendien biedt de nieuwe Onderzoek uitge-

kunnen zijn.

opdracht van de bezetter. Hij kijkt naar de keuzes die

4 en 5 mei.

6 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 7

MUSEALE KOERS

een online kaart waarop musea zich konden aanmel-

Persoonlijke identificatie

den, stonden begin mei vlaggetjes geplant in Adelaide,

De bijkans lege plek op de kaart van International

Buenos Aires, Kabul en San Francisco, en nergens meer

Museum Day suggereert dat Nederlandse musea ver

dan in Duitsland: ruim 900. Vanuit Nederland heeft zich,

achterlopen op die ontwikkeling. Dat is niet helemaal

misschien veelzeggend, slechts één museum gemeld:

eerlijk. Hoewel ze het onderwerp lang verwaarloosden,

het Nationaal Militair Museum met een tentoonstelling

ruimen de oorlogsmusea de laatste decennia wel de-

over de weduwen van Rawagede.

gelijk steeds meer plaats in voor collaboratie. Maar die

Aan een gebrek aan omstreden verleden in ons land ligt

toenemende aandacht schuurt met een andere trend in

het uiteraard niet. Ook onze geschiedenis kent zwarte

de museumwereld: de nadruk op persoonlijke identifi-

pagina’s, en ook wij kennen de neiging om ze snel om te

catie.

slaan. Naast kolonialisme en slavernij is ook de colla-

Na de bevrijding werden NSB’ers gedwongen tewerkgesteld. NATIONA AL ARCHIEF - FOTOCOLLECTIE ANEFO

NSB’ERS IN HET MUSEUM

Oog in oog met de collaborateur Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij te brengen met persoonlijke verhalen.

Op 18 mei organiseerden

Bezoekers moeten zich verplaatsen in de ervaringen en dilemma’s van individuele slachtof-

duizenden musea over de

fers, verzetsmensen en omstanders. Maar wat moeten ze met de collaborateurs?

hele wereld activiteiten

ERIK SCHUMACHER

8 | Onderzoek uitgelicht

boratie van Nederlanders onder de Duitse bezetting een

Moderne musea proberen de Tweede Wereldoorlog

onderwerp dat in geen historische canon mag ontbre-

dichterbij te brengen door bezoekers te laten meeleven

ken, maar voor velen pijnlijk is om op terug te kijken.

met verhalen van individuen. Bezoekers moeten zich

Dat geldt zelfs voor de mensen die hun geld verdienen

door rollenspellen of zelfs gesimuleerde bombarde-

met terugkijken. Het is nog maar een recente ontwik-

menten verplaatsen in de

keling dat Nederlandse historici aan collaboratie, en

mensen van toen, en zich

met name aan de rol van NSB’ers daarin, de aandacht

afvragen of ze zelf zou-

geven die haar toekomt. Lange tijd bleven ze steken in

den zijn ondergedoken of

een tamelijk eendimensionaal en stereotiep beeld van

in het verzet zouden zijn

de NSB. Ze beschreven de beweegredenen van NSB’ers

gegaan. Hoe ingewikkeld

vaak in termen van psychische defecten en cynisch op-

die keuzes van slachtof-

portunisme – iets waar verder niet lang bij stilgestaan

fers en omstanders ook

hoefde te worden.

waren, ze zijn voor bezoe-

Pas sinds de jaren negentig houden historici zich diep-

kers snel invoelbaar. An-

FOTO: BRAM VAN DER L A AN

gravender bezig met collaboratie. De stapel boeken die

ders is het met de keuzes

Erik Schumacher is zelfstandig historicus

de laatste tien jaar over de NSB en NSB’ers is versche-

die collaborateurs maak-

en journalist. Samen met Josje Damsma

nen, kan in omvang zelfs wedijveren met de volledige

ten. Musea staan voor de

schreef hij Hier woont een NSB’er (2010),

productie van de hele naoorlogse periode daarvoor. Dat

vraag hoe ze bezoekers

over de ledenmassa van de NSB in bezet

levert nieuwe inzichten op, zoals de noodzaak de ideo-

zover kunnen krijgen om

Amsterdam. In 2016 publiceerde hij Mau

logische aantrekkingskracht van het nationaalsocialis-

zich met collaborateurs

en Gerty, een Joods liefdesverhaal tussen oorlogen en volksverhuizingen. Dit voor-

me serieus nemen. De NSB blijkt een radicalere bewe-

te identificeren – en of dat

rond International Mu-

ging te zijn geweest dan lang gedacht, met leden die uit

überhaupt gewenst is. Die

jaar verscheen van zijn hand het boek

seum Day, die dit jaar in het teken stond van het thema

volle overtuiging meewerkten aan alle aspecten van de

vraag speelt inmiddels

1942. Oorlog op alle fronten in de NIOD-

‘contested histories’ – omstreden geschiedenissen. Op

bezettingspolitiek.

minstens twintig jaar.

serie Leven in bezet Nederland.

Onderzoek uitgelicht | 9

MUSEALE KOERS

een online kaart waarop musea zich konden aanmel-

Persoonlijke identificatie

den, stonden begin mei vlaggetjes geplant in Adelaide,

De bijkans lege plek op de kaart van International

Buenos Aires, Kabul en San Francisco, en nergens meer

Museum Day suggereert dat Nederlandse musea ver

dan in Duitsland: ruim 900. Vanuit Nederland heeft zich,

achterlopen op die ontwikkeling. Dat is niet helemaal

misschien veelzeggend, slechts één museum gemeld:

eerlijk. Hoewel ze het onderwerp lang verwaarloosden,

het Nationaal Militair Museum met een tentoonstelling

ruimen de oorlogsmusea de laatste decennia wel de-

over de weduwen van Rawagede.

gelijk steeds meer plaats in voor collaboratie. Maar die

Aan een gebrek aan omstreden verleden in ons land ligt

toenemende aandacht schuurt met een andere trend in

het uiteraard niet. Ook onze geschiedenis kent zwarte

de museumwereld: de nadruk op persoonlijke identifi-

pagina’s, en ook wij kennen de neiging om ze snel om te

catie.

slaan. Naast kolonialisme en slavernij is ook de colla-

Na de bevrijding werden NSB’ers gedwongen tewerkgesteld. NATIONA AL ARCHIEF - FOTOCOLLECTIE ANEFO

NSB’ERS IN HET MUSEUM

Oog in oog met de collaborateur Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij te brengen met persoonlijke verhalen.

Op 18 mei organiseerden

Bezoekers moeten zich verplaatsen in de ervaringen en dilemma’s van individuele slachtof-

duizenden musea over de

fers, verzetsmensen en omstanders. Maar wat moeten ze met de collaborateurs?

hele wereld activiteiten

ERIK SCHUMACHER

8 | Onderzoek uitgelicht

boratie van Nederlanders onder de Duitse bezetting een

Moderne musea proberen de Tweede Wereldoorlog

onderwerp dat in geen historische canon mag ontbre-

dichterbij te brengen door bezoekers te laten meeleven

ken, maar voor velen pijnlijk is om op terug te kijken.

met verhalen van individuen. Bezoekers moeten zich

Dat geldt zelfs voor de mensen die hun geld verdienen

door rollenspellen of zelfs gesimuleerde bombarde-

met terugkijken. Het is nog maar een recente ontwik-

menten verplaatsen in de

keling dat Nederlandse historici aan collaboratie, en

mensen van toen, en zich

met name aan de rol van NSB’ers daarin, de aandacht

afvragen of ze zelf zou-

geven die haar toekomt. Lange tijd bleven ze steken in

den zijn ondergedoken of

een tamelijk eendimensionaal en stereotiep beeld van

in het verzet zouden zijn

de NSB. Ze beschreven de beweegredenen van NSB’ers

gegaan. Hoe ingewikkeld

vaak in termen van psychische defecten en cynisch op-

die keuzes van slachtof-

portunisme – iets waar verder niet lang bij stilgestaan

fers en omstanders ook

hoefde te worden.

waren, ze zijn voor bezoe-

Pas sinds de jaren negentig houden historici zich diep-

kers snel invoelbaar. An-

FOTO: BRAM VAN DER L A AN

gravender bezig met collaboratie. De stapel boeken die

ders is het met de keuzes

Erik Schumacher is zelfstandig historicus

de laatste tien jaar over de NSB en NSB’ers is versche-

die collaborateurs maak-

en journalist. Samen met Josje Damsma

nen, kan in omvang zelfs wedijveren met de volledige

ten. Musea staan voor de

schreef hij Hier woont een NSB’er (2010),

productie van de hele naoorlogse periode daarvoor. Dat

vraag hoe ze bezoekers

over de ledenmassa van de NSB in bezet

levert nieuwe inzichten op, zoals de noodzaak de ideo-

zover kunnen krijgen om

Amsterdam. In 2016 publiceerde hij Mau

logische aantrekkingskracht van het nationaalsocialis-

zich met collaborateurs

en Gerty, een Joods liefdesverhaal tussen oorlogen en volksverhuizingen. Dit voor-

me serieus nemen. De NSB blijkt een radicalere bewe-

te identificeren – en of dat

rond International Mu-

ging te zijn geweest dan lang gedacht, met leden die uit

überhaupt gewenst is. Die

jaar verscheen van zijn hand het boek

seum Day, die dit jaar in het teken stond van het thema

volle overtuiging meewerkten aan alle aspecten van de

vraag speelt inmiddels

1942. Oorlog op alle fronten in de NIOD-

‘contested histories’ – omstreden geschiedenissen. Op

bezettingspolitiek.

minstens twintig jaar.

serie Leven in bezet Nederland.

Onderzoek uitgelicht | 9

verteld aan de hand van portretten van individuen. Maar

heeft gemaakt. Joden wonen er niet in haar dorp. Na de

listen die de deportaties goedkeurden en ondersteun-

portretten van collaborateurs ontbreken hier dan weer

bevrijding belandt het gezin in Westerbork, dat nu als

den dat ook. Hoe ongemakkelijk dat gegeven ook is, en

bijna geheel. Over de mannen van de Nederlandse SS –

interneringskamp voor collaborateurs dient. Ze worden

hoe moeilijk het blijkt om er recht aan te doen binnen

een onderafdeling van de NSB – die het kamp bewaak-

er door de bewakers slecht behandeld. Hier hoort Nelly

een strategie van persoonlijke identificatie: de oplos-

ten, rept de tentoonstelling slechts in algemene zin. Wel

voor het eerst dat de nazi’s Joden hebben vermoord. Ze

sing is niet om collaboratie op gevoelsmatig veilige af-

worden twee Nederlandse bewaaksters geportretteerd.

kan het niet geloven.

stand te houden. Wanneer het lukt om juist de zwaarste

Over de motieven van de één lezen bezoekers niets, van

misdaden in hun menselijke proporties te laten zien, is

de ander komen ze slechts te weten dat zij dit werk deed

Slachtofferschap

er haast geen indringender confrontatie met het beladen

op aandringen van haar geliefde, een uiterst wrede Duit-

De voorbeelden uit het Verzetsmuseum Friesland, Kamp

verleden denkbaar.

se bewaker.

Vught en het Verzetsmuseum Junior laten zien hoe las-

Dat kan alleen al door simpelweg te laten zien dat de

In het Verzetsmuseum Junior, dat in 2013 de deu-

tig de trend van persoonlijke identificatie zich laat com-

grootste boosdoeners net als iedereen een dagelijks

ren opent in Amsterdam, krijgt collaboratie wel weer

bineren met een werkelijke confrontatie met het beladen

leven hadden. In Duitsland loopt het museum van con-

een persoonlijk gezicht. De tentoonstelling draait om

verleden – de confrontatie waarop International Mu-

centratiekamp Ravensbrück voorop in het overbrengen

de waargebeurde verhalen van vier oorlogskinderen.

seum Day inzette.

van de persoonlijke dimensie van daderschap. Sinds

Nelly groeit op in een Zeeuws dorp als de dochter van

Om collaboratie voor bezoekers dichterbij te brengen,

2010 kunnen bezoekers er de woning van de kampcom-

een prominente NSB’er, die door de bezetter tot burge-

blijkt het voor musea aantrekkelijk om het individuele

mandant bezoeken. Ze leren in detail over zijn gruwelijke

meester wordt benoemd. Ook haar moeder is lid van

perspectief te reserveren voor personages die geen rol

misdaden, maar zien ook de eettafel waaraan hij ‘s

Zeeuwse dochter

de beweging, hoewel ook zij weer niet van harte. Nelly

hebben gespeeld in de Jodenvervolging. Ze vertonen

avonds met zijn vrouw dineerde.

In 1995 maken bezoekers van het Verzetsmuseum

begrijpt van haar vader dat Europa één wordt onder de

de problematische neiging om vrouwen als beïnvloed-

Dat fanatieke nazi’s ook mensen als wij waren, is een

Friesland kennis met het fictieve NSB-gezin Van der

geniale Adolf Hitler, die het leven in Duitsland veel beter

baar neer te zetten en zo hun keuzes te relativeren. Ze

vanzelfsprekend feit dat tegelijkertijd ingewikkeld is om

Meulen. Het is de eerste keer dat een Nederlands mu-

vertellen het verhaal vaak vanuit het oogpunt van een

echt onder ogen te zien. Ravensbrück geeft met zoiets

seum collaboratie vanuit een persoonlijke invalshoek

kind – ook omdat kinderen voor musea een belangrijke

eenvoudigs als een eettafel een voorbeeld van een manier

presenteert. Het museum portretteert niet bepaald het

doelgroep zijn – waardoor de nadruk meer op leed en

waarop de confrontatie met die realiteit voor bezoekers

meest radicale NSB-gezin. Vader werd in 1933 lid uit

slachtofferschap komt te liggen dan op schuld en ver-

onontkoombaar kan worden gemaakt. “Toen ik me rea-

zorgen over de economische onzekerheid, moeder volg-

antwoordelijkheid.

liseerde dat de kampbewakers in deze kamers gewone

de hem met de nodige tegenzin en antisemitisch zijn de

Op die manier kan een beeld van collaboratie rijzen dat

levens leidden, werd ik misselijk”, vertelde een bezoekster

Van der Meulens allesbehalve. Vader schrijft na de Kris-

niet per se onwaar is, maar wel onvolledig. Dan gaat de

die bij de opening werd geïnterviewd. Ze zei dat ze de irra-

tallnacht nota bene een protestbrief aan Mussert. Het

aansluiting verloren met het recente historische onderzoek

tionele aandrang voelde om haar handen te wassen.

hoofdpersonage van de opstelling in Verzetsmuseum

naar de omvang en betekenis van collaboratie in Nederland

Het lijkt een goed uitgangspunt bij empathiserende ten-

Friesland is dochter Corrie. Ze heeft veel verdriet over

en naar de radicale ideologie van de NSB en haar leden.

toonstellingen in oorlogsmusea: zet niet alleen in op

FOTO: ICOM

het sociale isolement waarin het gezin verkeert en over

begrip, compassie en eerbied, maar ook op ongemak.

de dood van haar broer aan het Oostfront. In haar dag-

De eettafel van de kampcommandant

boek schrijft ze na Dolle Dinsdag dat ze blij is dat de

Voor sommige oorlogshistorici is het reden om pessi-

oorlog ten einde loopt. “Geen haat meer, geen geweld,

mistisch te zijn over de ‘humanisering’ van de geschie-

VERDER LEZEN

In het Verzetsmuseum Junior in Amsterdam krijgt de collaboratie on-

denis van collaboratie. Maar zulke kritiek gaat snel

Erik Somers, De oorlog in het museum.

der meer een persoonlijk gezicht door het verhaal van Nelly, dochter

voorbij aan de grote mogelijkheden die zo’n aanpak ook

Herinnering en verbeelding. Zwolle:

van een prominente Zeeuwse NSB’er. FOTO: VERZETSMUSEUM AMSTERDAM

biedt. Net zoals slachtoffers en verzetsmensen gewone

Uitgeverij Wbooks, 2014,

– MERIJN SOETERS

Nederlanders waren, waren overtuigde nationaalsocia-

ISBN 9789462580053, € 34,50.

geen onrecht.”

Ook in de nieuwe permanente tentoonstelling van Kamp Vught die in 2002 opent, staat de ‘persoonlijke beleving’ expliciet centraal. De geschiedenis van het kamp wordt

10 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 11

verteld aan de hand van portretten van individuen. Maar

heeft gemaakt. Joden wonen er niet in haar dorp. Na de

listen die de deportaties goedkeurden en ondersteun-

portretten van collaborateurs ontbreken hier dan weer

bevrijding belandt het gezin in Westerbork, dat nu als

den dat ook. Hoe ongemakkelijk dat gegeven ook is, en

bijna geheel. Over de mannen van de Nederlandse SS –

interneringskamp voor collaborateurs dient. Ze worden

hoe moeilijk het blijkt om er recht aan te doen binnen

een onderafdeling van de NSB – die het kamp bewaak-

er door de bewakers slecht behandeld. Hier hoort Nelly

een strategie van persoonlijke identificatie: de oplos-

ten, rept de tentoonstelling slechts in algemene zin. Wel

voor het eerst dat de nazi’s Joden hebben vermoord. Ze

sing is niet om collaboratie op gevoelsmatig veilige af-

worden twee Nederlandse bewaaksters geportretteerd.

kan het niet geloven.

stand te houden. Wanneer het lukt om juist de zwaarste

Over de motieven van de één lezen bezoekers niets, van

misdaden in hun menselijke proporties te laten zien, is

de ander komen ze slechts te weten dat zij dit werk deed

Slachtofferschap

er haast geen indringender confrontatie met het beladen

op aandringen van haar geliefde, een uiterst wrede Duit-

De voorbeelden uit het Verzetsmuseum Friesland, Kamp

verleden denkbaar.

se bewaker.

Vught en het Verzetsmuseum Junior laten zien hoe las-

Dat kan alleen al door simpelweg te laten zien dat de

In het Verzetsmuseum Junior, dat in 2013 de deu-

tig de trend van persoonlijke identificatie zich laat com-

grootste boosdoeners net als iedereen een dagelijks

ren opent in Amsterdam, krijgt collaboratie wel weer

bineren met een werkelijke confrontatie met het beladen

leven hadden. In Duitsland loopt het museum van con-

een persoonlijk gezicht. De tentoonstelling draait om

verleden – de confrontatie waarop International Mu-

centratiekamp Ravensbrück voorop in het overbrengen

de waargebeurde verhalen van vier oorlogskinderen.

seum Day inzette.

van de persoonlijke dimensie van daderschap. Sinds

Nelly groeit op in een Zeeuws dorp als de dochter van

Om collaboratie voor bezoekers dichterbij te brengen,

2010 kunnen bezoekers er de woning van de kampcom-

een prominente NSB’er, die door de bezetter tot burge-

blijkt het voor musea aantrekkelijk om het individuele

mandant bezoeken. Ze leren in detail over zijn gruwelijke

meester wordt benoemd. Ook haar moeder is lid van

perspectief te reserveren voor personages die geen rol

misdaden, maar zien ook de eettafel waaraan hij ‘s

Zeeuwse dochter

de beweging, hoewel ook zij weer niet van harte. Nelly

hebben gespeeld in de Jodenvervolging. Ze vertonen

avonds met zijn vrouw dineerde.

In 1995 maken bezoekers van het Verzetsmuseum

begrijpt van haar vader dat Europa één wordt onder de

de problematische neiging om vrouwen als beïnvloed-

Dat fanatieke nazi’s ook mensen als wij waren, is een

Friesland kennis met het fictieve NSB-gezin Van der

geniale Adolf Hitler, die het leven in Duitsland veel beter

baar neer te zetten en zo hun keuzes te relativeren. Ze

vanzelfsprekend feit dat tegelijkertijd ingewikkeld is om

Meulen. Het is de eerste keer dat een Nederlands mu-

vertellen het verhaal vaak vanuit het oogpunt van een

echt onder ogen te zien. Ravensbrück geeft met zoiets

seum collaboratie vanuit een persoonlijke invalshoek

kind – ook omdat kinderen voor musea een belangrijke

eenvoudigs als een eettafel een voorbeeld van een manier

presenteert. Het museum portretteert niet bepaald het

doelgroep zijn – waardoor de nadruk meer op leed en

waarop de confrontatie met die realiteit voor bezoekers

meest radicale NSB-gezin. Vader werd in 1933 lid uit

slachtofferschap komt te liggen dan op schuld en ver-

onontkoombaar kan worden gemaakt. “Toen ik me rea-

zorgen over de economische onzekerheid, moeder volg-

antwoordelijkheid.

liseerde dat de kampbewakers in deze kamers gewone

de hem met de nodige tegenzin en antisemitisch zijn de

Op die manier kan een beeld van collaboratie rijzen dat

levens leidden, werd ik misselijk”, vertelde een bezoekster

Van der Meulens allesbehalve. Vader schrijft na de Kris-

niet per se onwaar is, maar wel onvolledig. Dan gaat de

die bij de opening werd geïnterviewd. Ze zei dat ze de irra-

tallnacht nota bene een protestbrief aan Mussert. Het

aansluiting verloren met het recente historische onderzoek

tionele aandrang voelde om haar handen te wassen.

hoofdpersonage van de opstelling in Verzetsmuseum

naar de omvang en betekenis van collaboratie in Nederland

Het lijkt een goed uitgangspunt bij empathiserende ten-

Friesland is dochter Corrie. Ze heeft veel verdriet over

en naar de radicale ideologie van de NSB en haar leden.

toonstellingen in oorlogsmusea: zet niet alleen in op

FOTO: ICOM

het sociale isolement waarin het gezin verkeert en over

begrip, compassie en eerbied, maar ook op ongemak.

de dood van haar broer aan het Oostfront. In haar dag-

De eettafel van de kampcommandant

boek schrijft ze na Dolle Dinsdag dat ze blij is dat de

Voor sommige oorlogshistorici is het reden om pessi-

oorlog ten einde loopt. “Geen haat meer, geen geweld,

mistisch te zijn over de ‘humanisering’ van de geschie-

VERDER LEZEN

In het Verzetsmuseum Junior in Amsterdam krijgt de collaboratie on-

denis van collaboratie. Maar zulke kritiek gaat snel

Erik Somers, De oorlog in het museum.

der meer een persoonlijk gezicht door het verhaal van Nelly, dochter

voorbij aan de grote mogelijkheden die zo’n aanpak ook

Herinnering en verbeelding. Zwolle:

van een prominente Zeeuwse NSB’er. FOTO: VERZETSMUSEUM AMSTERDAM

biedt. Net zoals slachtoffers en verzetsmensen gewone

Uitgeverij Wbooks, 2014,

– MERIJN SOETERS

Nederlanders waren, waren overtuigde nationaalsocia-

ISBN 9789462580053, € 34,50.

geen onrecht.”

Ook in de nieuwe permanente tentoonstelling van Kamp Vught die in 2002 opent, staat de ‘persoonlijke beleving’ expliciet centraal. De geschiedenis van het kamp wordt

10 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 11

EDUCATIE

Christel Tijenk is historica. Ze is werk-

vluchtelingenkamp Westerbork worden gebracht, en

zaam als coördinator educatie bij

eindigt wanneer in 1971 de laatste Molukse bewoners

Herinneringscentrum

van Woonoord Schattenberg onder politiebegeleiding

bork, waar ze zich ook bezighoudt met

vertrekken. Maar de nadruk in de expositie ligt op de pe-

de invulling van het European Herita-

riode 1942-1945, wanneer Westerbork door de nazi’s in

ge Label voor dit museum. Daarvoor

gebruik is genomen als Polizeiliches Judendurchgangs-

werkte ze als educatief medewerker bij

lager en de laatste verblijfplaats in Nederland wordt voor

Nationaal Monument Kamp Vught.

Kamp

meer dan 107.000 Joden en Sinti en Roma. Een rondgang over het kampterrein toont de monumenten die herinneren aan de slachtoffers van de nazi-vervolging.

Reconstructies en naoorlogse toevoegingen geven

Pabo-studenten uit Nederland, met bloemen op weg naar voormalig concentratiekamp Ravensbrück. FOTO: CHRISTEL TIJENK

een beeld van de beladen geschiedenis van deze plek,

Het héle verhaal vertellen IAN KERSHAW OVER EUROPA 1914-1949

waarvan de laatste originele barakken in 1971 werden

Draagvlak voor democratie

gesloopt.

Vanuit onze binding met de maatschappij en de wens

De ‘gemiddelde’ bezoeker die het herinneringscentrum

om denkbeelden van jongeren in ons werk te betrekken,

bezoekt, zo weten wij uit onderzoek, heeft een mbo-op-

werken wij sinds 2015 in ‘het leerwerkatelier’ samen

leiding, is tussen de 30 en 55 jaar oud en komt in ge-

met de Hanzehogeschool Groningen. Studenten vanuit

zinsverband naar het museum. Gevraagd naar het doel

verschillende opleidingen werken telkens drie maanden

van het bezoek geven de meesten aan dat ze graag wil-

op locatie in het museum en verdiepen zich in de ver-

len ‘weten en ervaren hoe het geweest is in kamp Wes-

schillende manieren waarop ons publiek geïnformeerd

Het blijft een van de grootste mysteries van de 20e eeuw: hoe kon het welvarende en ver-

Wie Herinneringscentrum

terbork’. Het is een veilige aanname om te stellen dat

kan worden over de concrete geschiedenis van kamp

lichte Europa zo ver afdalen in de hel? En hoe is de wonderbaarlijke wederopstanding na

Kamp

be-

het merendeel van deze bezoekers De afdaling in de hel

Westerbork én over de bredere historische context. De

1945 te verklaren? Vragen waar veel historici zich de laatste jaren over gebogen hebben.

zoekt, wordt niet alleen

– Europa 1914-1949 van Ian Kershaw niet gelezen heeft.

studenten werken aan publieksactiviteiten en gaan met

Zo ook de bejubelde Britse historicus en Hitler-biograaf Sir Ian Kershaw. Welk nieuw licht

omringd

groepen

Juist daarom is voor ons de vraag relevant op welke

bezoekers in gesprek over actuele thema’s. Daarbij

werpt hij op wat we al weten over de Tweede Wereldoorlog? En wat zou dat kunnen bete-

scholieren, maar ook door

wijze wij de laatste inzichten uit historisch onderzoek

komt vaak nadrukkelijk de vraag naar parallellen met

kenen, vraagt Christel Tijenk van Herinneringscentrum Kamp Westerbork zich af, voor het

veel gezinnen en families

naar de periode 1939-1945 in onze publiekspresen-

onze huidige samenleving aan bod: is een nieuwe Ho-

verhaal dat oorlogsmusea (willen) vertellen?

die de vakantie in Drenthe

tatie (kunnen) delen met bezoekers. Helemaal gezien

locaust denkbaar en is het relevant om een vergelijking

doorbrengen. In het museum wordt hun aan de hand

het proces waarin Herinneringscentrum Kamp Wester-

te maken tussen de crisis van de jaren dertig en de on-

van persoonlijke geschiedenissen het verhaal verteld

bork zich op dit moment bevindt – we zijn bezig met

stuimige tijden en de ontevredenheid van ‘de’ Europese

van Kamp Westerbork. Dat verhaal begint in 1939, wan-

de herinrichting van de historische plek zelf en met de

burger anno 2017? Een vraag waar ook Kershaw zich

neer de eerste Duits-Joodse mannen en jongens naar

uitbreiding en herziening van het museum.

over buigt.

CHRISTEL TIJENK

12 | Onderzoek uitgelicht

Westerbork

door

Onderzoek uitgelicht | 13

Wester-

EDUCATIE

Christel Tijenk is historica. Ze is werk-

vluchtelingenkamp Westerbork worden gebracht, en

zaam als coördinator educatie bij

eindigt wanneer in 1971 de laatste Molukse bewoners

Herinneringscentrum

van Woonoord Schattenberg onder politiebegeleiding

bork, waar ze zich ook bezighoudt met

vertrekken. Maar de nadruk in de expositie ligt op de pe-

de invulling van het European Herita-

riode 1942-1945, wanneer Westerbork door de nazi’s in

ge Label voor dit museum. Daarvoor

gebruik is genomen als Polizeiliches Judendurchgangs-

werkte ze als educatief medewerker bij

lager en de laatste verblijfplaats in Nederland wordt voor

Nationaal Monument Kamp Vught.

Kamp

meer dan 107.000 Joden en Sinti en Roma. Een rondgang over het kampterrein toont de monumenten die herinneren aan de slachtoffers van de nazi-vervolging.

Reconstructies en naoorlogse toevoegingen geven

Pabo-studenten uit Nederland, met bloemen op weg naar voormalig concentratiekamp Ravensbrück. FOTO: CHRISTEL TIJENK

een beeld van de beladen geschiedenis van deze plek,

Het héle verhaal vertellen IAN KERSHAW OVER EUROPA 1914-1949

waarvan de laatste originele barakken in 1971 werden

Draagvlak voor democratie

gesloopt.

Vanuit onze binding met de maatschappij en de wens

De ‘gemiddelde’ bezoeker die het herinneringscentrum

om denkbeelden van jongeren in ons werk te betrekken,

bezoekt, zo weten wij uit onderzoek, heeft een mbo-op-

werken wij sinds 2015 in ‘het leerwerkatelier’ samen

leiding, is tussen de 30 en 55 jaar oud en komt in ge-

met de Hanzehogeschool Groningen. Studenten vanuit

zinsverband naar het museum. Gevraagd naar het doel

verschillende opleidingen werken telkens drie maanden

van het bezoek geven de meesten aan dat ze graag wil-

op locatie in het museum en verdiepen zich in de ver-

len ‘weten en ervaren hoe het geweest is in kamp Wes-

schillende manieren waarop ons publiek geïnformeerd

Het blijft een van de grootste mysteries van de 20e eeuw: hoe kon het welvarende en ver-

Wie Herinneringscentrum

terbork’. Het is een veilige aanname om te stellen dat

kan worden over de concrete geschiedenis van kamp

lichte Europa zo ver afdalen in de hel? En hoe is de wonderbaarlijke wederopstanding na

Kamp

be-

het merendeel van deze bezoekers De afdaling in de hel

Westerbork én over de bredere historische context. De

1945 te verklaren? Vragen waar veel historici zich de laatste jaren over gebogen hebben.

zoekt, wordt niet alleen

– Europa 1914-1949 van Ian Kershaw niet gelezen heeft.

studenten werken aan publieksactiviteiten en gaan met

Zo ook de bejubelde Britse historicus en Hitler-biograaf Sir Ian Kershaw. Welk nieuw licht

omringd

groepen

Juist daarom is voor ons de vraag relevant op welke

bezoekers in gesprek over actuele thema’s. Daarbij

werpt hij op wat we al weten over de Tweede Wereldoorlog? En wat zou dat kunnen bete-

scholieren, maar ook door

wijze wij de laatste inzichten uit historisch onderzoek

komt vaak nadrukkelijk de vraag naar parallellen met

kenen, vraagt Christel Tijenk van Herinneringscentrum Kamp Westerbork zich af, voor het

veel gezinnen en families

naar de periode 1939-1945 in onze publiekspresen-

onze huidige samenleving aan bod: is een nieuwe Ho-

verhaal dat oorlogsmusea (willen) vertellen?

die de vakantie in Drenthe

tatie (kunnen) delen met bezoekers. Helemaal gezien

locaust denkbaar en is het relevant om een vergelijking

doorbrengen. In het museum wordt hun aan de hand

het proces waarin Herinneringscentrum Kamp Wester-

te maken tussen de crisis van de jaren dertig en de on-

van persoonlijke geschiedenissen het verhaal verteld

bork zich op dit moment bevindt – we zijn bezig met

stuimige tijden en de ontevredenheid van ‘de’ Europese

van Kamp Westerbork. Dat verhaal begint in 1939, wan-

de herinrichting van de historische plek zelf en met de

burger anno 2017? Een vraag waar ook Kershaw zich

neer de eerste Duits-Joodse mannen en jongens naar

uitbreiding en herziening van het museum.

over buigt.

CHRISTEL TIJENK

12 | Onderzoek uitgelicht

Westerbork

door

Onderzoek uitgelicht | 13

Wester-

In de analyse van Kershaw zijn de verschillen tus-

hoe het heeft kunnen gebeuren dat Europa, dat zich ge-

sen verleden en heden essentieel. Zo benoemt hij

durende de 19e eeuw als middelpunt van beschaving

de rol van het leger in het mogelijk maken van de

zag, zichzelf in de eerste helft van de 20e eeuw bijna ver-

opkomst van rechts-totalitaire regimes in de jaren

nietigde. Volgens Kershaw was het een combinatie van

twintig (Italië) en dertig (Spanje en Duitsland). Een

de hierboven genoemde factoren en het etnisch-racia-

ander verschil dat hij signaleert is het absolute ge-

le nationalisme, de territoriale indeling van Europa, de

brek aan vertrouwen in en draagvlak voor de demo-

strijd tussen sociale klassen en de economische crisis

cratie als staatsvorm die volgens hem in het interbel-

– allemaal voortkomend uit de Eerste Wereldoorlog –

lum door Europa heen waarde, waar dat volgens hem

die leidde tot de meest duistere periode in de Europese

nu toch heel anders ligt. Dat verklaart overigens nog niet

geschiedenis ooit.

Binnen de Nederlandse oorlogsmusea en de Tweede Wereldoorlog-educatie is er juist zeer veel aandacht

Salazar, Pavelić en Piłsudski

voor de Nederlandse situatie en ontbreekt vaak een

Kershaw heeft de enorme hoeveelheid literatuur die

internationaal kader. Wij willen daar met onze nieuwe

hij raadpleegde voor De afdaling in de hel om weten te

museuminrichting verandering in brengen. Ook willen

zetten in een goed leesbaar overzicht. Doordat hij ook

we verdieping aanbrengen in de hedendaagse focus op

recent onderzoek naar kleinere spelers op het Europese

‘het kleine verhaal’. Niet alleen bij onze bezoekers is de

toneel in zijn verhaal betrekt, beperkt het boek zich niet

Ante Pavelić, oprichter van de fascistische Ustašabeweging, wilde

belangstelling voor het ‘kleine’ verhaal en de persoon-

alleen tot de typische hoofdrolspelers. Zo besteedt hij

Kroatië zuiveren van ‘niet-Kroaten’. L ANDESARCHIV BADEN-WÜRTTEMBERG/

lijke herinnering het grootst. Persoonlijke verhalen met

onder meer aandacht aan het regime van Ante Pave-

WILLY PRAGHER (CC BY 3.0)

aandacht voor morele dillema’s spelen overal in Neder-

lić dat tot doel had Kroatië te zuiveren van niet-Kroa-

land de hoofdrol in publieksvoorlichting over de Tweede

ten, aan de opkomst van Salazar in Portugal en aan de

van vluchtelingen. In Rusland in de manier waarop het

Wereldoorlog.

Poolse dictatuur onder Jozef Piłsudski. Op die manier

zijn nationalisme versterkt en aanspraak maakt op de-

Essentieel in het verhaal dat wij willen gaan vertellen is

heeft hij ervoor gezorgd dat zijn boek daadwerkelijk een

len van Oekraïne. In Polen in het sterk gevoelde besef

de bezetting van Nederland als deel van een wereldoor-

Europese geschiedenis is geworden.

van de kwetsbaarheid van zijn grenzen. Et cetera. Deze

log en kamp Westerbork als onderdeel van een systeem

In het leerwerkatelier hebben we inmiddels een breed

inzichten voorzien de deelnemers aan ons project van

van vervolging. Hoewel kamp Westerbork als historisch

scala aan nationaliteiten onder de studenten de revue

een bredere kennisbasis, die goed bruikbaar is in hun

erfgoed en lieu de memoire de kern blijft van het verhaal

zien passeren, van binnen en van buiten Europa: Duit-

contacten met het publiek en die leiden tot meer inzicht

dat we vertellen, zullen we nadrukkelijker inzichtelijk

sers, Russen, Polen, Spanjaarden, Portugezen, Brazili-

in elkaars achtergronden.

moeten maken welke functie kamp Westerbork had als schakel in een systeem van vervolging dat vrijwel het

anen, Italianen en Chinezen. Dat Kershaw in zijn werk juist ook de aandacht richt op de ontwikkelingen in

Internationale kadrering

hele continent besloeg. Daarbij moet een balans worden

Midden-, Zuid- en Oost-Europa, maakt zijn boek zeer

In Kershaws overzicht van de Europese geschiedenis is

gezocht en gevonden tussen de wens van onze bezoe-

Voordat Kamp Westerbork in 1942 een doorvoerkamp werd, was het een cen-

waardevol voor ons (internationale) project. Het biedt

de aandacht voor Nederland klein. Ons land wordt vaak

kers om een zo tastbaar mogelijk beeld van de ervarin-

traal vluchtelingenkamp, waar tijd en gelegenheid was voor gewone dagelijkse

een goede bron van kennis die je letterlijk over de gren-

in één adem met Scandinavië, België en Zwitserland ge-

gen van gevangenen in kamp Westerbork te krijgen en

dingen, zoals het leggen van een kaartje. BEELDBANK WO2 - HERINNERINGSCENTRUM

zen van het eigen land heen laat kijken en inzicht doet

noemd, waar volgens Kershaw soortgelijke ontwikkelin-

het streven om deze ervaringen in een breder kader te

K AMP WESTERBORK

krijgen in de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog in

gen als in Nederland speelden. Bij de bespreking van de

plaatsen en verklaringen te bieden voor de complete col-

elk land zijn eigen sporen heeft nagelaten. In Duitsland

Holocaust legt Kershaw de nadruk op de verschrikkin-

lapse of European civilisation die Kershaw bespreekt.

zien we die sporen bijvoorbeeld in de manier waarop

gen en vervolgingen in Oost-Europa, met de Jodenver-

Extra motivatie en stimulans voor deze internationale

het land omgaat met zijn hervonden macht en de komst

volging in de West-Europese landen als uitvloeisel.

kadrering is het gegeven dat het herinneringscentrum in

14 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 15

In de analyse van Kershaw zijn de verschillen tus-

hoe het heeft kunnen gebeuren dat Europa, dat zich ge-

sen verleden en heden essentieel. Zo benoemt hij

durende de 19e eeuw als middelpunt van beschaving

de rol van het leger in het mogelijk maken van de

zag, zichzelf in de eerste helft van de 20e eeuw bijna ver-

opkomst van rechts-totalitaire regimes in de jaren

nietigde. Volgens Kershaw was het een combinatie van

twintig (Italië) en dertig (Spanje en Duitsland). Een

de hierboven genoemde factoren en het etnisch-racia-

ander verschil dat hij signaleert is het absolute ge-

le nationalisme, de territoriale indeling van Europa, de

brek aan vertrouwen in en draagvlak voor de demo-

strijd tussen sociale klassen en de economische crisis

cratie als staatsvorm die volgens hem in het interbel-

– allemaal voortkomend uit de Eerste Wereldoorlog –

lum door Europa heen waarde, waar dat volgens hem

die leidde tot de meest duistere periode in de Europese

nu toch heel anders ligt. Dat verklaart overigens nog niet

geschiedenis ooit.

Binnen de Nederlandse oorlogsmusea en de Tweede Wereldoorlog-educatie is er juist zeer veel aandacht

Salazar, Pavelić en Piłsudski

voor de Nederlandse situatie en ontbreekt vaak een

Kershaw heeft de enorme hoeveelheid literatuur die

internationaal kader. Wij willen daar met onze nieuwe

hij raadpleegde voor De afdaling in de hel om weten te

museuminrichting verandering in brengen. Ook willen

zetten in een goed leesbaar overzicht. Doordat hij ook

we verdieping aanbrengen in de hedendaagse focus op

recent onderzoek naar kleinere spelers op het Europese

‘het kleine verhaal’. Niet alleen bij onze bezoekers is de

toneel in zijn verhaal betrekt, beperkt het boek zich niet

Ante Pavelić, oprichter van de fascistische Ustašabeweging, wilde

belangstelling voor het ‘kleine’ verhaal en de persoon-

alleen tot de typische hoofdrolspelers. Zo besteedt hij

Kroatië zuiveren van ‘niet-Kroaten’. L ANDESARCHIV BADEN-WÜRTTEMBERG/

lijke herinnering het grootst. Persoonlijke verhalen met

onder meer aandacht aan het regime van Ante Pave-

WILLY PRAGHER (CC BY 3.0)

aandacht voor morele dillema’s spelen overal in Neder-

lić dat tot doel had Kroatië te zuiveren van niet-Kroa-

land de hoofdrol in publieksvoorlichting over de Tweede

ten, aan de opkomst van Salazar in Portugal en aan de

van vluchtelingen. In Rusland in de manier waarop het

Wereldoorlog.

Poolse dictatuur onder Jozef Piłsudski. Op die manier

zijn nationalisme versterkt en aanspraak maakt op de-

Essentieel in het verhaal dat wij willen gaan vertellen is

heeft hij ervoor gezorgd dat zijn boek daadwerkelijk een

len van Oekraïne. In Polen in het sterk gevoelde besef

de bezetting van Nederland als deel van een wereldoor-

Europese geschiedenis is geworden.

van de kwetsbaarheid van zijn grenzen. Et cetera. Deze

log en kamp Westerbork als onderdeel van een systeem

In het leerwerkatelier hebben we inmiddels een breed

inzichten voorzien de deelnemers aan ons project van

van vervolging. Hoewel kamp Westerbork als historisch

scala aan nationaliteiten onder de studenten de revue

een bredere kennisbasis, die goed bruikbaar is in hun

erfgoed en lieu de memoire de kern blijft van het verhaal

zien passeren, van binnen en van buiten Europa: Duit-

contacten met het publiek en die leiden tot meer inzicht

dat we vertellen, zullen we nadrukkelijker inzichtelijk

sers, Russen, Polen, Spanjaarden, Portugezen, Brazili-

in elkaars achtergronden.

moeten maken welke functie kamp Westerbork had als schakel in een systeem van vervolging dat vrijwel het

anen, Italianen en Chinezen. Dat Kershaw in zijn werk juist ook de aandacht richt op de ontwikkelingen in

Internationale kadrering

hele continent besloeg. Daarbij moet een balans worden

Midden-, Zuid- en Oost-Europa, maakt zijn boek zeer

In Kershaws overzicht van de Europese geschiedenis is

gezocht en gevonden tussen de wens van onze bezoe-

Voordat Kamp Westerbork in 1942 een doorvoerkamp werd, was het een cen-

waardevol voor ons (internationale) project. Het biedt

de aandacht voor Nederland klein. Ons land wordt vaak

kers om een zo tastbaar mogelijk beeld van de ervarin-

traal vluchtelingenkamp, waar tijd en gelegenheid was voor gewone dagelijkse

een goede bron van kennis die je letterlijk over de gren-

in één adem met Scandinavië, België en Zwitserland ge-

gen van gevangenen in kamp Westerbork te krijgen en

dingen, zoals het leggen van een kaartje. BEELDBANK WO2 - HERINNERINGSCENTRUM

zen van het eigen land heen laat kijken en inzicht doet

noemd, waar volgens Kershaw soortgelijke ontwikkelin-

het streven om deze ervaringen in een breder kader te

K AMP WESTERBORK

krijgen in de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog in

gen als in Nederland speelden. Bij de bespreking van de

plaatsen en verklaringen te bieden voor de complete col-

elk land zijn eigen sporen heeft nagelaten. In Duitsland

Holocaust legt Kershaw de nadruk op de verschrikkin-

lapse of European civilisation die Kershaw bespreekt.

zien we die sporen bijvoorbeeld in de manier waarop

gen en vervolgingen in Oost-Europa, met de Jodenver-

Extra motivatie en stimulans voor deze internationale

het land omgaat met zijn hervonden macht en de komst

volging in de West-Europese landen als uitvloeisel.

kadrering is het gegeven dat het herinneringscentrum in

14 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 15

2013 het European Heritage Label kreeg toegekend, vanwege de verbinding tussen de complexe bewoningsgeschiedenis van

kamp

Westerbork

(zie kader) en de grote 20e-eeuwse

processen

van bezetting, vervolging, collaboratie, migratie, dekolonisatie en multicultu-

Adolf Hitler bracht in 1938 een staatsbezoek aan Italië, waar hij hartelijk werd ontvangen door

ralisering.

Benito Mussolini.

Ante Pavelić, de Kroatische oprichter van de fascistische Ustašabeweging bezocht Adolf Hitler in de

HUGO JAEGER – TIME & LIFE PICTURES/GETT Y IMAGES

Berghof. UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM OP WIKIMEDIA COMMONS

Berlijnse muur Bij het lezen van De afdaling in de hel moest ik denken

lijke verhalen die aan bod komen. Díe willen ze vooral

logische motieven voor jou als leerkracht volkomen

aan een Berlijnse stadswandeling van een paar jaar te-

graag overdragen aan hun leerlingen.

onbekend zijn. (Niet voor niets baart de zeer beperkte

rug. Dat zit zo. Jaarlijks organiseert Herinneringscen-

Bij een van onze eerste reizen passeerden we in Ber-

ruimte voor geschiedenis binnen voortgezet onderwijs

trum Kamp Westerbork met partnerorganisaties voor

lijn het standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels.

en de pabo-opleidingen mij zorgen.)

pabo-studenten uit heel Nederland een educatieve reis

Beide mannen werden door de studenten niet herkend,

naar het voormalige concentratiekamp Ravensbrück.

en ook het noemen van hun namen en een verwijzing

De afdaling in de hel maakt nog eens extra helder dat

De studenten verdiepen zich niet alleen in de vraag op

naar de communistische ideologie werkte absoluut niet

je de opkomst van nazi-Duitsland, de ontwikkeling van

welke manier je vervolging en verzet tijdens de Tweede

verhelderend. ‘Oh, hebben zij dan de Berlijnse muur ge-

de concentratiekampen en uiteindelijk de Holocaust

Wereldoorlog bespreekbaar kunt maken in het primair

bouwd?’, was een van de reacties. Sindsdien hebben

niet kunt duiden en verklaren zonder inzicht in de his-

onderwijs. Ze buigen zich ook over de vraag waarom je

we in het programma ruimere aandacht ingebouwd

torische ontwikkelingen die deze barbarij mogelijk

dit als leerkracht eigenlijk wilt. Telkens weer zijn de stu-

voor kennisoverdracht en inzicht in de stromingen

maakten. Hoe je deze context kunt schetsen binnen

denten met name bijzonder geraakt door de persoon-

die het Europese politieke landschap in de eerste helft

de beperkte ruimte en tijd die een museumles biedt, is

Ian Kershaw, De afdaling in de hel. Europa

van de 20e eeuw domi-

volgens mij de hamvraag voor iedereen die werkzaam

1914-1949. Houten/Antwerpen: Uitgeverij

BEWONINGSGESCHIEDENIS KAMP WESTERBORK

neerden. Het persoon-

is voor de educatieve staf van een oorlogs- of herin-

Unieboek / Het Spectrum, 2015, ISBN

1939 - 1942

Vluchtelingenkamp Westerbork

lijke verhaal is een zeer

neringsmuseum. Wellicht ontbeert De afdaling in de hel

9789000353361, €15,00.

1942 - 1945

Doorgangskamp Westerbork

sterke overdrachtsvorm.

compleet nieuwe inzichten voor de lezer met veel ach-

1945 - 1948

Interneringskamp Westerbork

Maar je kunt het verhaal

tergrondkennis. Maar voor alle andere professionals in

1948 - 1949

Militair oefenterrein voor dienstplichtigen Nederlands-Indië

van de communistische

ons werkveld weet Kershaw een zeer goed overzicht te

BREED

1950 -1951

Opvangkamp gerepatrieerden Nederlands-Indië

verzetsvrouw Stien Spier-

geven van de geschiedenis van Europa tussen 1914 en

PRAKTISCH

1952 - 1971

Moluks Woonoord Schattenberg

Pullen,

1949 en daarmee van de oorzaken en achtergronden

VISUEEL

1983 - heden

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

van

van de Tweede Wereldoorlog. Verplichte kost dus, zou

DUN BOEKJE

ik bijna zeggen.

NACHTKASTJE

oud-gevangene

Ravensbrück,

niet

vertellen als haar ideo-

16 | Onderzoek uitgelicht

KORT EN BONDIG OVER DE AFDALING IN DE HEL

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 17

2013 het European Heritage Label kreeg toegekend, vanwege de verbinding tussen de complexe bewoningsgeschiedenis van

kamp

Westerbork

(zie kader) en de grote 20e-eeuwse

processen

van bezetting, vervolging, collaboratie, migratie, dekolonisatie en multicultu-

Adolf Hitler bracht in 1938 een staatsbezoek aan Italië, waar hij hartelijk werd ontvangen door

ralisering.

Benito Mussolini.

Ante Pavelić, de Kroatische oprichter van de fascistische Ustašabeweging bezocht Adolf Hitler in de

HUGO JAEGER – TIME & LIFE PICTURES/GETT Y IMAGES

Berghof. UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM OP WIKIMEDIA COMMONS

Berlijnse muur Bij het lezen van De afdaling in de hel moest ik denken

lijke verhalen die aan bod komen. Díe willen ze vooral

logische motieven voor jou als leerkracht volkomen

aan een Berlijnse stadswandeling van een paar jaar te-

graag overdragen aan hun leerlingen.

onbekend zijn. (Niet voor niets baart de zeer beperkte

rug. Dat zit zo. Jaarlijks organiseert Herinneringscen-

Bij een van onze eerste reizen passeerden we in Ber-

ruimte voor geschiedenis binnen voortgezet onderwijs

trum Kamp Westerbork met partnerorganisaties voor

lijn het standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels.

en de pabo-opleidingen mij zorgen.)

pabo-studenten uit heel Nederland een educatieve reis

Beide mannen werden door de studenten niet herkend,

naar het voormalige concentratiekamp Ravensbrück.

en ook het noemen van hun namen en een verwijzing

De afdaling in de hel maakt nog eens extra helder dat

De studenten verdiepen zich niet alleen in de vraag op

naar de communistische ideologie werkte absoluut niet

je de opkomst van nazi-Duitsland, de ontwikkeling van

welke manier je vervolging en verzet tijdens de Tweede

verhelderend. ‘Oh, hebben zij dan de Berlijnse muur ge-

de concentratiekampen en uiteindelijk de Holocaust

Wereldoorlog bespreekbaar kunt maken in het primair

bouwd?’, was een van de reacties. Sindsdien hebben

niet kunt duiden en verklaren zonder inzicht in de his-

onderwijs. Ze buigen zich ook over de vraag waarom je

we in het programma ruimere aandacht ingebouwd

torische ontwikkelingen die deze barbarij mogelijk

dit als leerkracht eigenlijk wilt. Telkens weer zijn de stu-

voor kennisoverdracht en inzicht in de stromingen

maakten. Hoe je deze context kunt schetsen binnen

denten met name bijzonder geraakt door de persoon-

die het Europese politieke landschap in de eerste helft

de beperkte ruimte en tijd die een museumles biedt, is

Ian Kershaw, De afdaling in de hel. Europa

van de 20e eeuw domi-

volgens mij de hamvraag voor iedereen die werkzaam

1914-1949. Houten/Antwerpen: Uitgeverij

BEWONINGSGESCHIEDENIS KAMP WESTERBORK

neerden. Het persoon-

is voor de educatieve staf van een oorlogs- of herin-

Unieboek / Het Spectrum, 2015, ISBN

1939 - 1942

Vluchtelingenkamp Westerbork

lijke verhaal is een zeer

neringsmuseum. Wellicht ontbeert De afdaling in de hel

9789000353361, €15,00.

1942 - 1945

Doorgangskamp Westerbork

sterke overdrachtsvorm.

compleet nieuwe inzichten voor de lezer met veel ach-

1945 - 1948

Interneringskamp Westerbork

Maar je kunt het verhaal

tergrondkennis. Maar voor alle andere professionals in

1948 - 1949

Militair oefenterrein voor dienstplichtigen Nederlands-Indië

van de communistische

ons werkveld weet Kershaw een zeer goed overzicht te

BREED

1950 -1951

Opvangkamp gerepatrieerden Nederlands-Indië

verzetsvrouw Stien Spier-

geven van de geschiedenis van Europa tussen 1914 en

PRAKTISCH

1952 - 1971

Moluks Woonoord Schattenberg

Pullen,

1949 en daarmee van de oorzaken en achtergronden

VISUEEL

1983 - heden

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

van

van de Tweede Wereldoorlog. Verplichte kost dus, zou

DUN BOEKJE

ik bijna zeggen.

NACHTKASTJE

oud-gevangene

Ravensbrück,

niet

vertellen als haar ideo-

16 | Onderzoek uitgelicht

KORT EN BONDIG OVER DE AFDALING IN DE HEL

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 17

NSB-KINDEREN

konden het opbrengen te zeggen dat kinderen van col-

anderen. In contacten met de buitenwereld voerde ach-

laborateurs een zware last van hun ouders meedroegen

terdochtigheid de boventoon. Het leek maar het beste

zonder dat zij daarop invloed hadden gehad. Hoe is die

te zwijgen.

last te verklaren?

Menselijke proporties Afwijzing

De zwijgzaamheid en de geheimzinnigheid rond-

Achter de term ‘kinderen van collaborateurs’ gaat be-

om hun achtergrond vormden misschien wel het

paald geen homogene groep schuil. Als ouders gingen

grootste

collaborateurs op verschillende manieren om met hun

Lang leek het of niet gepraat mocht worden over wat

kinderen én hun verleden. Sommigen toonden berouw,

hen was overkomen. Ouders praatten niet en ook de

anderen voelden zich onterecht beschuldigd, weer an-

kinderen mochten geen verhalen over de oorlogs-

deren deden er het zwijgen toe. En waar sommige ou-

periode vertellen of vragen stellen. Door het gebod te

ders hun kinderen er zo veel mogelijk buiten probeerden

zwijgen, werd het hen

te houden, betrokken anderen hun kinderen onbewust of

onmogelijk gemaakt om

bewust bij hun eigen besognes. Er waren zelfs kinderen

het gedrag van hun ou-

die medeschuldig werden verklaard door hun ouders.

ders door voldoende in-

Twee kinderen van NSB-ers brengen de Hitlergroet bij een op de muur geschilderde wolfsangel. Dit teken was een herkenningsteken voor onder

Ook werden kinderen op verschillende wijzen getroffen

zicht te begrijpen. Kinde-

andere de SS, de Nederlandse Landstorm, de NSB en de Nederlandse Arbeidersdienst. BEELDBANK WO2 – NIOD

door de strafmaatregelen tegen hun ouders. Zo maakte

ren wisten dat er iets heel

het nogal wat uit of kinderen na de internering van de

ergs was in de familie,

ouders in een inrichting geplaatst werden of bijvoor-

maar ontbeerden de in-

beeld bij familie werden ondergebracht.

strumenten om daarover

Voorafgaande aan de bevrijding waren de ervaringen

hardop na te denken en

Carol van Nijnatten is ontwikkelings-

van kinderen van NSB-ers trouwens eveneens divers.

hun ideeën te toetsen aan

psycholoog en universitair hoofddo-

Sommige kinderen hadden gelukkige jeugdjaren met

die van anderen.

cent bij Algemene Sociale Wetenschap-

hun ouders. Niet alleen deden die ouders het in de ogen

Waarom

zwijgen

pen aan de Universiteit Utrecht. In 1986

van de bezetter goed. In enkele gevallen genoten ouders

schadelijk zijn voor kin-

promoveerde hij op het proefschrift

en kinderen ook privileges. In hun belevingswereld had-

deren? Dat heeft te maken

Moeder Justitia en haar kinderen. De ontwikkeling van het psychojuridisch

Schadelijke stilte COLLABORATIE EN OUDERSCHAP

probleem

kan

voor

kinderen

van

NSB’ers.

Bram Enning trekt in zijn boek Spreken over fout een duidelijke conclusie: het is geen taboe

Vlak na de oorlog werd

meer om over de problematiek van kinderen van zogenoemde ‘foute ouders’ te spreken.

aangenomen dat colla-

den de kinderen dus alle redenen om trots te zijn. Enkele

met het belang van com-

Toch ervaren deze kinderen dat zelf vaak heel anders. Hoe valt te verklaren dat zij zich nog

borateurs slechte ouders

verhalen in het boek van Enning getuigen bijvoorbeeld

municatie tussen ouder

complex in de kinderbescherming. Van

vaak weinig erkend voelen, ondanks verschillende publicaties over dit onderwerp? Psycho-

waren en dat de opvoe-

van dergelijke positieve herinneringen, al zijn de meeste

en kind. Een open en op-

2004-2009 was hij bijzonder hoogleraar

loog Carol van Nijnatten ontleedt de problematiek vanuit zijn kijk op de ontwikkeling van

ding hen daarom beter uit

verhalen negatief.

rechte communicatie met

maatschappelijk werk aan de Radboud

kinderen en de relatie met hun ouders.

handen kon worden ge-

Eén naoorlogse ervaring delen alle kinderen van colla-

kinderen over wat hen

Universiteit. Zijn huidige onderzoeks-

nomen. Kinderen van NSB’ers werden in pleeggezinnen

borateurs. Elk kind maakte mee dat het gedrag van zijn

aangaat, is van cruciaal

terrein is de gespreksvoering tussen

en internaten geplaatst. Toen later bleek dat de meer-

of haar ouders op heftige wijze werd afgewezen. Alle

belang voor een voor-

professionals en (minderjarige) cliën-

derheid van de Nederlanders allesbehalve heldhaftig

ouders hadden in de ogen van de meeste anderen iets

spoedige

ontwikkeling.

ten in de jeugdzorg. In 2010 verscheen

was geweest, werd het oordeel over NSB’ers milder en

vreselijk verkeerd gedaan. In veel gevallen leidde dat

Als het goed is, praten ou-

bij Policy Press Children’s Agency, Child-

werden kinderen al snel bij hun moeder of ouders te-

ertoe dat geheimzinnig werd gedaan over het verleden,

ders van jongs af aan met

ren’s Welfare. A dialogical approach to

ruggeplaatst. Zelfs kinderen van oorlogsslachtoffers

zowel tussen ouders en kinderen als ten opzichte van

hun kinderen en verwoor-

child development, policy and practice.

CAROL VAN NIJNATTEN

18 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 19

NSB-KINDEREN

konden het opbrengen te zeggen dat kinderen van col-

anderen. In contacten met de buitenwereld voerde ach-

laborateurs een zware last van hun ouders meedroegen

terdochtigheid de boventoon. Het leek maar het beste

zonder dat zij daarop invloed hadden gehad. Hoe is die

te zwijgen.

last te verklaren?

Menselijke proporties Afwijzing

De zwijgzaamheid en de geheimzinnigheid rond-

Achter de term ‘kinderen van collaborateurs’ gaat be-

om hun achtergrond vormden misschien wel het

paald geen homogene groep schuil. Als ouders gingen

grootste

collaborateurs op verschillende manieren om met hun

Lang leek het of niet gepraat mocht worden over wat

kinderen én hun verleden. Sommigen toonden berouw,

hen was overkomen. Ouders praatten niet en ook de

anderen voelden zich onterecht beschuldigd, weer an-

kinderen mochten geen verhalen over de oorlogs-

deren deden er het zwijgen toe. En waar sommige ou-

periode vertellen of vragen stellen. Door het gebod te

ders hun kinderen er zo veel mogelijk buiten probeerden

zwijgen, werd het hen

te houden, betrokken anderen hun kinderen onbewust of

onmogelijk gemaakt om

bewust bij hun eigen besognes. Er waren zelfs kinderen

het gedrag van hun ou-

die medeschuldig werden verklaard door hun ouders.

ders door voldoende in-

Twee kinderen van NSB-ers brengen de Hitlergroet bij een op de muur geschilderde wolfsangel. Dit teken was een herkenningsteken voor onder

Ook werden kinderen op verschillende wijzen getroffen

zicht te begrijpen. Kinde-

andere de SS, de Nederlandse Landstorm, de NSB en de Nederlandse Arbeidersdienst. BEELDBANK WO2 – NIOD

door de strafmaatregelen tegen hun ouders. Zo maakte

ren wisten dat er iets heel

het nogal wat uit of kinderen na de internering van de

ergs was in de familie,

ouders in een inrichting geplaatst werden of bijvoor-

maar ontbeerden de in-

beeld bij familie werden ondergebracht.

strumenten om daarover

Voorafgaande aan de bevrijding waren de ervaringen

hardop na te denken en

Carol van Nijnatten is ontwikkelings-

van kinderen van NSB-ers trouwens eveneens divers.

hun ideeën te toetsen aan

psycholoog en universitair hoofddo-

Sommige kinderen hadden gelukkige jeugdjaren met

die van anderen.

cent bij Algemene Sociale Wetenschap-

hun ouders. Niet alleen deden die ouders het in de ogen

Waarom

zwijgen

pen aan de Universiteit Utrecht. In 1986

van de bezetter goed. In enkele gevallen genoten ouders

schadelijk zijn voor kin-

promoveerde hij op het proefschrift

en kinderen ook privileges. In hun belevingswereld had-

deren? Dat heeft te maken

Moeder Justitia en haar kinderen. De ontwikkeling van het psychojuridisch

Schadelijke stilte COLLABORATIE EN OUDERSCHAP

probleem

kan

voor

kinderen

van

NSB’ers.

Bram Enning trekt in zijn boek Spreken over fout een duidelijke conclusie: het is geen taboe

Vlak na de oorlog werd

meer om over de problematiek van kinderen van zogenoemde ‘foute ouders’ te spreken.

aangenomen dat colla-

den de kinderen dus alle redenen om trots te zijn. Enkele

met het belang van com-

Toch ervaren deze kinderen dat zelf vaak heel anders. Hoe valt te verklaren dat zij zich nog

borateurs slechte ouders

verhalen in het boek van Enning getuigen bijvoorbeeld

municatie tussen ouder

complex in de kinderbescherming. Van

vaak weinig erkend voelen, ondanks verschillende publicaties over dit onderwerp? Psycho-

waren en dat de opvoe-

van dergelijke positieve herinneringen, al zijn de meeste

en kind. Een open en op-

2004-2009 was hij bijzonder hoogleraar

loog Carol van Nijnatten ontleedt de problematiek vanuit zijn kijk op de ontwikkeling van

ding hen daarom beter uit

verhalen negatief.

rechte communicatie met

maatschappelijk werk aan de Radboud

kinderen en de relatie met hun ouders.

handen kon worden ge-

Eén naoorlogse ervaring delen alle kinderen van colla-

kinderen over wat hen

Universiteit. Zijn huidige onderzoeks-

nomen. Kinderen van NSB’ers werden in pleeggezinnen

borateurs. Elk kind maakte mee dat het gedrag van zijn

aangaat, is van cruciaal

terrein is de gespreksvoering tussen

en internaten geplaatst. Toen later bleek dat de meer-

of haar ouders op heftige wijze werd afgewezen. Alle

belang voor een voor-

professionals en (minderjarige) cliën-

derheid van de Nederlanders allesbehalve heldhaftig

ouders hadden in de ogen van de meeste anderen iets

spoedige

ontwikkeling.

ten in de jeugdzorg. In 2010 verscheen

was geweest, werd het oordeel over NSB’ers milder en

vreselijk verkeerd gedaan. In veel gevallen leidde dat

Als het goed is, praten ou-

bij Policy Press Children’s Agency, Child-

werden kinderen al snel bij hun moeder of ouders te-

ertoe dat geheimzinnig werd gedaan over het verleden,

ders van jongs af aan met

ren’s Welfare. A dialogical approach to

ruggeplaatst. Zelfs kinderen van oorlogsslachtoffers

zowel tussen ouders en kinderen als ten opzichte van

hun kinderen en verwoor-

child development, policy and practice.

CAROL VAN NIJNATTEN

18 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 19

‘Foute ouders’ Vaak wordt er gesproken over ‘foute ouders’. Bij die term den zo wat er om hen heen gebeurt en waarom de din-

baar en onbegrijpelijk voor deze kinderen.

zou ik kanttekeningen willen plaatsen. NSB’ers streef-

gen gaan zoals ze gaan. Ouders communiceren al met

Ook op een andere manier is zwijgen schadelijk. Kin-

den idealen na, ook al bleken deze achteraf abject in de

hun baby’s als zij nog geen woorden kunnen uitspre-

deren ontwikkelen hun individualiteit door zich uit te

ogen van de meerderheid van de bevolking. De weg die

ken. “Heb jij misschien honger? Nou, dan gaat papa

spreken. Sterker nog: met behulp van de taal en de

zij kozen in hun leven, kozen zij ook voor hun kinderen.

even je flesje maken.” Alleen al het feit dat mensen in

betekenissen die daaraan zijn gekoppeld, organise-

Dat is onontkoombaar: ouders kunnen niet anders dan

wie het kind vertrouwen stelt de zaken van het leven

ren kinderen (net zoals grote mensen) hun leven. Als

hun kinderen meenemen in wat zij denken dat het goede

onder woorden kunnen brengen, is troostend, omdat

ouders openhartig zijn en de positie van hun kind naar

leven is. Misschien konden NSB’ers vermoeden dat hun

het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het bestaan

eer en geweten kunnen benoemen en onzekerheden

keuze om te collaboreren nadelig voor hun kinderen zou

tot menselijke proporties worden teruggebracht. Uit de

en angsten van het kind niet maskeren, krijgt het kind

Bij de arrestatie van hun ouders werden de kinderen van NSB’ers

kunnen uitpakken. Maar geldt dat niet voor alle ouders

communicatie met de ouders kan het kind bovendien

ook woorden aangereikt waarmee het grip kan krijgen

vlak na de bevrijding door de Binnenlandse Strijdkrachten uit huis

die maatschappelijke idealen nastreven als deze weer-

opmaken dat het een eigen plek heeft in het leven van

op zijn of haar leven, het kan duiden en er richting aan

gehaald. BEELDBANK WO2 – NIOD

stand ondervinden?

degenen die tegen hem of haar praten.

kan geven. Er zijn talloze voorbeelden te geven van

NSB’ers waren in de ogen van velen fout omdat zij hun

De ouders die gecollaboreerd hadden, praatten over

situaties waarin ouders daarin niet slagen – ook bui-

geluk nastreefden ten koste van anderen en omdat veel

het algemeen juist niet met hun kinderen over hun le-

ten het ‘foute-ouders’-domein. Ouders die snel uit de

gedragen, maar dat kan alleen op voorwaarde dat de

van hun idealen van bedenkelijke aard waren. Maar wa-

ven en hun blik op de wereld. Ze lieten, uit schaamte of

crèche wegglippen als het kind de aandacht op iets

taal en informatie die het tot zijn beschikking heeft

ren zij daarom ook foute ouders? Dat zou betekenen dat

uit onkunde, de kinderen in het duister omtrent hun ei-

anders heeft, vergeten het kind de woorden mee te ge-

kloppen en een authentieke beschrijving vormen van

collaboratie automatisch leidt tot slecht ouderschap,

gen verleden. Daardoor bleef de werkelijkheid ongrijp-

ven waarmee het de dag kan doorkomen. Ouders die

wat relevant is in zijn of haar leven. De waarheid mag

terwijl collaborateurs uitstekende en liefhebbende ou-

verzwijgen dat zij gaan scheiden omdat hun kinderen

nog zo onwelgevallig zijn, deze is altijd beter dan de

ders kunnen zijn geweest. Enkele kinderen van NSB’ers

het toch al zo moeilijk hebben, frustreren de pogingen

onzekerheid niet te weten in welke positie men zich be-

verhalen ook daarover in het boek van Enning. ‘Foute

van het kind te begrijpen wat het toch al aanvoelde.

vindt en hoe het leven aan te pakken.

ouders’ is daarom een foute term. Hoe kunnen kinderen

Ouders die hun kinderen niets vertellen over een belast

Dat dit maar al te vaak niet goed is gegaan in gezinnen

van collaborateurs zich anders ooit erkend voelen?

verleden dat er wel is, geven hun kinderen geen basis

waarvan de ouders een collaboratieverleden hebben,

mee om de maatschappij tegemoet te treden.

blijkt uit het boek van Enning. De meeste ouders waren niet in staat om open en eerlijk te praten over de

Leugens

moeilijke geschiedenis. Ze presenteerden de waarheid

Zwijgen over een belast verleden lijkt misschien iets

omfloerst en verhuld of logen er simpelweg over. Veel

anders dan liegen, maar in feite komt het op hetzelfde

van het verdriet van kinderen van collaborateurs kan

neer, omdat dat verleden in feite ontkend wordt terwijl

worden toegeschreven aan het gebod te zwijgen en

Bram Enning, Spreken over fout, Amster-

het er wel was. Hoe schadelijk dat is, verwoordde de

het verbod om de moeilijke werkelijkheid onder ogen te

dam: Balans, 2014, ISBN 9789460037016

Franse psychiater en psychoanalytica Françoise Dolto

zien. Daardoor werd het de kinderen uitermate moei-

€ 10,00.

als volgt: “Ce qui traumatise, c’est le mensonge.”1 Het

lijk gemaakt om verstandig met hun bijzondere maat-

is niet zozeer de pijnlijke gebeurtenis die traumatise-

schappelijke positie om te gaan, hun eigen pad te gaan

rend is, maar de leugens daarover. Dat geldt niet al-

en zich los te maken van de beladen geschiedenis.

leen voor het individu, maar ook voor de samenleving:

BREED

antropoloog Van Donselaar stelt in Spreken over fout dat de leugen (geschiedvervalsing) geen fundament Kinderen van NSB-ers werden na de oorlog overal in Nederland in tehuizen on-

is voor toekomstige samenlevingen.2 De taal geeft het

dergebracht, onder meer in Huize St. Pieter in Maastricht.

kind de mogelijkheid zich als een rationeel wezen te

20 | Onderzoek uitgelicht

BEELDBANK WO2 – NIOD

KORT EN BONDIG OVER SPREKEN OVER FOUT

1

2

NOTEN

PRAKTISCH

Françoise Dolto, Les étapes majeures de l’enfance. Paris: Gallimard,

VISUEEL

1994, p. 90.

DUN BOEKJE

Bram Enning, Spreken over fout. Amsterdam: Balans, 2014, p. 153.

NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 21

‘Foute ouders’ Vaak wordt er gesproken over ‘foute ouders’. Bij die term den zo wat er om hen heen gebeurt en waarom de din-

baar en onbegrijpelijk voor deze kinderen.

zou ik kanttekeningen willen plaatsen. NSB’ers streef-

gen gaan zoals ze gaan. Ouders communiceren al met

Ook op een andere manier is zwijgen schadelijk. Kin-

den idealen na, ook al bleken deze achteraf abject in de

hun baby’s als zij nog geen woorden kunnen uitspre-

deren ontwikkelen hun individualiteit door zich uit te

ogen van de meerderheid van de bevolking. De weg die

ken. “Heb jij misschien honger? Nou, dan gaat papa

spreken. Sterker nog: met behulp van de taal en de

zij kozen in hun leven, kozen zij ook voor hun kinderen.

even je flesje maken.” Alleen al het feit dat mensen in

betekenissen die daaraan zijn gekoppeld, organise-

Dat is onontkoombaar: ouders kunnen niet anders dan

wie het kind vertrouwen stelt de zaken van het leven

ren kinderen (net zoals grote mensen) hun leven. Als

hun kinderen meenemen in wat zij denken dat het goede

onder woorden kunnen brengen, is troostend, omdat

ouders openhartig zijn en de positie van hun kind naar

leven is. Misschien konden NSB’ers vermoeden dat hun

het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het bestaan

eer en geweten kunnen benoemen en onzekerheden

keuze om te collaboreren nadelig voor hun kinderen zou

tot menselijke proporties worden teruggebracht. Uit de

en angsten van het kind niet maskeren, krijgt het kind

Bij de arrestatie van hun ouders werden de kinderen van NSB’ers

kunnen uitpakken. Maar geldt dat niet voor alle ouders

communicatie met de ouders kan het kind bovendien

ook woorden aangereikt waarmee het grip kan krijgen

vlak na de bevrijding door de Binnenlandse Strijdkrachten uit huis

die maatschappelijke idealen nastreven als deze weer-

opmaken dat het een eigen plek heeft in het leven van

op zijn of haar leven, het kan duiden en er richting aan

gehaald. BEELDBANK WO2 – NIOD

stand ondervinden?

degenen die tegen hem of haar praten.

kan geven. Er zijn talloze voorbeelden te geven van

NSB’ers waren in de ogen van velen fout omdat zij hun

De ouders die gecollaboreerd hadden, praatten over

situaties waarin ouders daarin niet slagen – ook bui-

geluk nastreefden ten koste van anderen en omdat veel

het algemeen juist niet met hun kinderen over hun le-

ten het ‘foute-ouders’-domein. Ouders die snel uit de

gedragen, maar dat kan alleen op voorwaarde dat de

van hun idealen van bedenkelijke aard waren. Maar wa-

ven en hun blik op de wereld. Ze lieten, uit schaamte of

crèche wegglippen als het kind de aandacht op iets

taal en informatie die het tot zijn beschikking heeft

ren zij daarom ook foute ouders? Dat zou betekenen dat

uit onkunde, de kinderen in het duister omtrent hun ei-

anders heeft, vergeten het kind de woorden mee te ge-

kloppen en een authentieke beschrijving vormen van

collaboratie automatisch leidt tot slecht ouderschap,

gen verleden. Daardoor bleef de werkelijkheid ongrijp-

ven waarmee het de dag kan doorkomen. Ouders die

wat relevant is in zijn of haar leven. De waarheid mag

terwijl collaborateurs uitstekende en liefhebbende ou-

verzwijgen dat zij gaan scheiden omdat hun kinderen

nog zo onwelgevallig zijn, deze is altijd beter dan de

ders kunnen zijn geweest. Enkele kinderen van NSB’ers

het toch al zo moeilijk hebben, frustreren de pogingen

onzekerheid niet te weten in welke positie men zich be-

verhalen ook daarover in het boek van Enning. ‘Foute

van het kind te begrijpen wat het toch al aanvoelde.

vindt en hoe het leven aan te pakken.

ouders’ is daarom een foute term. Hoe kunnen kinderen

Ouders die hun kinderen niets vertellen over een belast

Dat dit maar al te vaak niet goed is gegaan in gezinnen

van collaborateurs zich anders ooit erkend voelen?

verleden dat er wel is, geven hun kinderen geen basis

waarvan de ouders een collaboratieverleden hebben,

mee om de maatschappij tegemoet te treden.

blijkt uit het boek van Enning. De meeste ouders waren niet in staat om open en eerlijk te praten over de

Leugens

moeilijke geschiedenis. Ze presenteerden de waarheid

Zwijgen over een belast verleden lijkt misschien iets

omfloerst en verhuld of logen er simpelweg over. Veel

anders dan liegen, maar in feite komt het op hetzelfde

van het verdriet van kinderen van collaborateurs kan

neer, omdat dat verleden in feite ontkend wordt terwijl

worden toegeschreven aan het gebod te zwijgen en

Bram Enning, Spreken over fout, Amster-

het er wel was. Hoe schadelijk dat is, verwoordde de

het verbod om de moeilijke werkelijkheid onder ogen te

dam: Balans, 2014, ISBN 9789460037016

Franse psychiater en psychoanalytica Françoise Dolto

zien. Daardoor werd het de kinderen uitermate moei-

€ 10,00.

als volgt: “Ce qui traumatise, c’est le mensonge.”1 Het

lijk gemaakt om verstandig met hun bijzondere maat-

is niet zozeer de pijnlijke gebeurtenis die traumatise-

schappelijke positie om te gaan, hun eigen pad te gaan

rend is, maar de leugens daarover. Dat geldt niet al-

en zich los te maken van de beladen geschiedenis.

leen voor het individu, maar ook voor de samenleving:

BREED

antropoloog Van Donselaar stelt in Spreken over fout dat de leugen (geschiedvervalsing) geen fundament Kinderen van NSB-ers werden na de oorlog overal in Nederland in tehuizen on-

is voor toekomstige samenlevingen.2 De taal geeft het

dergebracht, onder meer in Huize St. Pieter in Maastricht.

kind de mogelijkheid zich als een rationeel wezen te

20 | Onderzoek uitgelicht

BEELDBANK WO2 – NIOD

KORT EN BONDIG OVER SPREKEN OVER FOUT

1

2

NOTEN

PRAKTISCH

Françoise Dolto, Les étapes majeures de l’enfance. Paris: Gallimard,

VISUEEL

1994, p. 90.

DUN BOEKJE

Bram Enning, Spreken over fout. Amsterdam: Balans, 2014, p. 153.

NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 21

HOLOCAUST

toen net opgelaaide controverse rond het nieuwe Tweede

gevraagd. Nog beduusd

Wereldoorlog-museum in Gdansk.

van het nieuws gaf hij aan

Jarenlang is er gewerkt aan dit miljoenen euro’s kos-

zeer teleurgesteld te zijn.

tende museum. Diverse Poolse en niet-Poolse historici

“Het is afwachten wat er

Frank van der Elst MA is werkzaam bij

en specialisten, onder wie Snyder, waren betrokken bij

precies

gebeuren,

het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Hij stu-

de totstandkoming van de permanente tentoonstelling,

maar ik vrees onder ande-

deerde Algemene Cultuurwetenschap-

waarin de Tweede Wereldoorlog vanuit meerdere per-

re voor de informatie over

pen en Holocaust- en Genocidestudies

spectieven en in een mondiale context wordt behandeld.

de Holocaust. Die zal in de

aan de Universiteit van Amsterdam. Van

Op 23 januari brachten honderden vooraanstaande his-

huidige opzet verdwijnen,

2007 tot 2015 was hij bestuurslid van

torici, museologen en journalisten van over de hele we-

ben ik bang. Dit is hoe dan

Stichting Sobibor. Momenteel werkt hij

reld op uitnodiging een eerste verkennend bezoek aan

ook een heel slechte ont-

aan een boek over de naoorlogse ge-

het museum. Ze waren unaniem in hun oordeel: hier was

wikkeling.”

schiedenis van vernietigingskamp So-

gaat

iets bijzonders te zien, uniek in de wereld en een voor-

De tekst op het monument werd in 1993 aangepast. FOTO: FRANK VAN DER ELST

Tweede Wereldoorlog verteld en getoond moet worden.

Communistische geschiedschrijving

Maar slechts één dag na de perspresentatie en amper

Dwingende overheidsbemoeienis met de wijze waarop

een maand voor de officiële opening eind februari was

de geschiedenis wordt gepresenteerd, onderwezen en

daar ineens die verbijsterende uitspraak van de recht-

herdacht is in Polen niet nieuw. Onder het naoorlogse

bank van Warschau. Hierin werd de Poolse regering in

communistische regime, dat door Moskou werd aan-

het gelijk gesteld in een zaak die zij tegen het museum

gestuurd en gecontroleerd, was het decennialang de

had aangespannen. Met die uitspraak verwierf de Pool-

manier om de burgerbevolking te beïnvloeden en te

se regering het recht om het museum te nationaliseren

manipuleren. De regering bepaalde hoe de geschiede-

beeld van hoe de complexe, globale geschiedenis van de

Sobibor: speelbal van de Poolse politiek?

bibor, dat naar verwachting najaar 2018 gepubliceerd wordt.

In voormalig vernietigingskamp Sobibor, sinds 2012 een staatsmuseum, opent volgens de

Op 25 januari hield de

(door het te laten fuseren met een ander, nog te bouwen

nis was verlopen en wat de mensen daarvan mochten

plannen in oktober 2018 een nieuw museum. De aangekondigde herinrichting van het ter-

Amerikaanse

historicus

oorlogsmuseum), de directie te vervangen en de tentoon-

weten. Verhalen over het verloop van de Tweede We-

rein sleept zich echter al jaren voort. De kans bestaat dat een objectieve presentatie van

en

Timothy

stelling opnieuw in te vullen en vorm te geven.2 Aanlei-

reldoorlog speelden hierbij een cruciale rol. In de ge-

wat er in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond onder druk komt te staan doordat de Poolse

Snyder op uitnodiging van

ding was het feit dat de in 2015 aan de macht gekomen

schiedschrijving over de oorlog was geen plaats voor

overheid zich met de inhoud van de tentoonstelling gaat bemoeien. Het is het zoveelste

het Nederlands Ausch-

populistisch-nationalistische partij Recht en Rechtvaar-

nuance of zelfkritiek. Zowel in de geschiedenisboeken

hoofdstuk in de moeizame naoorlogse geschiedenis van dit voormalige vernietigingskamp,

witz Comité de Nooit Meer

digheid (PiS) allesbehalve blij is met het museum. Het

als in publieke debatten lag de focus op het onrecht en

zo schetst Sobibor-onderzoeker Frank van der Elst.

Auschwitz Lezing 2017.

zou te internationaal georiënteerd en te weinig Pools zijn,

het lijden dat de gehele Poolse bevolking gedurende de

Voorafgaand aan deze lezing was Snyder, internationaal

maar ook te pacifistisch en te weinig gericht op al het

oorlogsjaren was aangedaan. Deze gedeelde traumati-

geroemd om zijn boeken Bloedlanden (2010)1 en Zwarte

goede dat oorlog met zich meebrengt, namelijk helden-

sche ervaring werd door de communisten ingezet om

aarde (2015), te gast bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-,

dom, moed, opoffering, trots.

de Poolse bevolking tot een collectief te smeden en het

Holocaust- en Genocidestudies. Hij ging hier in gesprek

Toen Timothy Snyder een dag na de rechtbankuitspraak

eigen bestaansrecht – het communisme als redder van

met studenten, onderzoekers en vakgenoten. Een van

aanschoof voor de meet and greet bij het NIOD, werd hem

de mensheid – te legitimeren.

de onderwerpen die daarbij werden besproken, was de

natuurlijk naar zijn mening over deze ontwikkelingen

De vernietiging van het Europese Jodendom werd in

FRANK VAN DER ELST

22 | Onderzoek uitgelicht

professor

Onderzoek uitgelicht | 23

HOLOCAUST

toen net opgelaaide controverse rond het nieuwe Tweede

gevraagd. Nog beduusd

Wereldoorlog-museum in Gdansk.

van het nieuws gaf hij aan

Jarenlang is er gewerkt aan dit miljoenen euro’s kos-

zeer teleurgesteld te zijn.

tende museum. Diverse Poolse en niet-Poolse historici

“Het is afwachten wat er

Frank van der Elst MA is werkzaam bij

en specialisten, onder wie Snyder, waren betrokken bij

precies

gebeuren,

het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Hij stu-

de totstandkoming van de permanente tentoonstelling,

maar ik vrees onder ande-

deerde Algemene Cultuurwetenschap-

waarin de Tweede Wereldoorlog vanuit meerdere per-

re voor de informatie over

pen en Holocaust- en Genocidestudies

spectieven en in een mondiale context wordt behandeld.

de Holocaust. Die zal in de

aan de Universiteit van Amsterdam. Van

Op 23 januari brachten honderden vooraanstaande his-

huidige opzet verdwijnen,

2007 tot 2015 was hij bestuurslid van

torici, museologen en journalisten van over de hele we-

ben ik bang. Dit is hoe dan

Stichting Sobibor. Momenteel werkt hij

reld op uitnodiging een eerste verkennend bezoek aan

ook een heel slechte ont-

aan een boek over de naoorlogse ge-

het museum. Ze waren unaniem in hun oordeel: hier was

wikkeling.”

schiedenis van vernietigingskamp So-

gaat

iets bijzonders te zien, uniek in de wereld en een voor-

De tekst op het monument werd in 1993 aangepast. FOTO: FRANK VAN DER ELST

Tweede Wereldoorlog verteld en getoond moet worden.

Communistische geschiedschrijving

Maar slechts één dag na de perspresentatie en amper

Dwingende overheidsbemoeienis met de wijze waarop

een maand voor de officiële opening eind februari was

de geschiedenis wordt gepresenteerd, onderwezen en

daar ineens die verbijsterende uitspraak van de recht-

herdacht is in Polen niet nieuw. Onder het naoorlogse

bank van Warschau. Hierin werd de Poolse regering in

communistische regime, dat door Moskou werd aan-

het gelijk gesteld in een zaak die zij tegen het museum

gestuurd en gecontroleerd, was het decennialang de

had aangespannen. Met die uitspraak verwierf de Pool-

manier om de burgerbevolking te beïnvloeden en te

se regering het recht om het museum te nationaliseren

manipuleren. De regering bepaalde hoe de geschiede-

beeld van hoe de complexe, globale geschiedenis van de

Sobibor: speelbal van de Poolse politiek?

bibor, dat naar verwachting najaar 2018 gepubliceerd wordt.

In voormalig vernietigingskamp Sobibor, sinds 2012 een staatsmuseum, opent volgens de

Op 25 januari hield de

(door het te laten fuseren met een ander, nog te bouwen

nis was verlopen en wat de mensen daarvan mochten

plannen in oktober 2018 een nieuw museum. De aangekondigde herinrichting van het ter-

Amerikaanse

historicus

oorlogsmuseum), de directie te vervangen en de tentoon-

weten. Verhalen over het verloop van de Tweede We-

rein sleept zich echter al jaren voort. De kans bestaat dat een objectieve presentatie van

en

Timothy

stelling opnieuw in te vullen en vorm te geven.2 Aanlei-

reldoorlog speelden hierbij een cruciale rol. In de ge-

wat er in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond onder druk komt te staan doordat de Poolse

Snyder op uitnodiging van

ding was het feit dat de in 2015 aan de macht gekomen

schiedschrijving over de oorlog was geen plaats voor

overheid zich met de inhoud van de tentoonstelling gaat bemoeien. Het is het zoveelste

het Nederlands Ausch-

populistisch-nationalistische partij Recht en Rechtvaar-

nuance of zelfkritiek. Zowel in de geschiedenisboeken

hoofdstuk in de moeizame naoorlogse geschiedenis van dit voormalige vernietigingskamp,

witz Comité de Nooit Meer

digheid (PiS) allesbehalve blij is met het museum. Het

als in publieke debatten lag de focus op het onrecht en

zo schetst Sobibor-onderzoeker Frank van der Elst.

Auschwitz Lezing 2017.

zou te internationaal georiënteerd en te weinig Pools zijn,

het lijden dat de gehele Poolse bevolking gedurende de

Voorafgaand aan deze lezing was Snyder, internationaal

maar ook te pacifistisch en te weinig gericht op al het

oorlogsjaren was aangedaan. Deze gedeelde traumati-

geroemd om zijn boeken Bloedlanden (2010)1 en Zwarte

goede dat oorlog met zich meebrengt, namelijk helden-

sche ervaring werd door de communisten ingezet om

aarde (2015), te gast bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-,

dom, moed, opoffering, trots.

de Poolse bevolking tot een collectief te smeden en het

Holocaust- en Genocidestudies. Hij ging hier in gesprek

Toen Timothy Snyder een dag na de rechtbankuitspraak

eigen bestaansrecht – het communisme als redder van

met studenten, onderzoekers en vakgenoten. Een van

aanschoof voor de meet and greet bij het NIOD, werd hem

de mensheid – te legitimeren.

de onderwerpen die daarbij werden besproken, was de

natuurlijk naar zijn mening over deze ontwikkelingen

De vernietiging van het Europese Jodendom werd in

FRANK VAN DER ELST

22 | Onderzoek uitgelicht

professor

Onderzoek uitgelicht | 23

Sobibor-monument

meer bekendheid gekregen. Ook is er een ambitieus

Het monument dat in 1965 in Sobibor verrees, bestond

plan om het voormalige kampterrein op te knappen en

uit drie onderdelen die de route markeerden die door de

er een nieuw museum te bouwen. Al in 2008 maakten

ter dood veroordeelden moest worden afgelegd. Op de

de regeringen van Polen, Israël, Slowakije en Nederland

plek waar de net gearriveerde Joden het kamp binnen-

bekend zich hier gezamenlijk voor in te gaan zetten. In

kwamen, werd een muur geplaatst met in het Pools de

2017 staat er echter nog altijd geen nieuw museum en

volgende gedenktekst: “Op deze plek bevond zich van

ligt de plek er verloren bij. Wel is er de afgelopen jaren

In de jaren zestig werd in Sobibor de ‘Asheuvel’ onthuld: onderdeel van het

mei 1942 tot oktober 1943 een vernietigingskamp van

op een groot deel van het terrein archeologisch onder-

driedelige monument dat de route markeert die Joden na binnenkomst in het

de nazi’s. In dit kamp werden 250.000 Sovjetkrijgsge-

zoek verricht. Nu dit onderzoek in de afrondende fase is

kamp aflegden. FOTO: MAKER ONBEKEND

vangenen, Joden, Polen en zigeuners vermoord. Op 14

beland, kan men deze zomer eindelijk met de herinrich-

oktober 1943 brak er in het kamp een gewapende op-

ting van start gaan.

Sobibor nu: een grote leegte met nog her en der wat stille getuigen van de

stand uit van honderden gevangenen die na een strijd

Sinds januari 2012 is Sobibor onderdeel van het

geschiedenis.

met de nazi’s wisten te ontsnappen.”4 Enkele honderden

staatsmuseum Majdanek in Lublin. Het valt daarmee

meters daarachter kwam een sculptuur van een moeder

onder nationale verantwoordelijkheid. Of dit van invloed

met haar kind te staan, naast een metershoge, stenen

zal zijn op de manier waarop de geschiedenis van het

Polen (en alle andere communistische landen) vrijwel

kubus die een gaskamer moest voorstellen. In het ver-

kamp straks wordt gepresenteerd, moet blijken. Dat

volledig genegeerd. Onder het fascisme was simpelweg

lengde hiervan lag het derde en laatste onderdeel van

objectieve geschiedschrijving en staatsbemoeienis in

iedereen slachtoffer geweest. Het antisemitisme onder

het monument: een grote, uit zand opgetrokken symbo-

Polen makkelijk schuren, is echter wel duidelijk. Zo was

de Poolse bevolking was daarnaast zo wijdverbreid dat

lische asheuvel.

er eerder al discussie over de in 2003 in Sobibor aange-

het ook helemaal niet in het belang van het regime was

Thomas Blatt, een Pools-Joodse overlevende van So-

legde Gedenklaan. In deze laan liggen honderden door

het Joodse slachtofferschap te benadrukken of te be-

bibor, stoorde zich mateloos aan de gedenktekst, waar-

nabestaanden geplaatste stenen met daarop de namen

noemen. Voor een plek als Sobibor, een plek van uitge-

in Sobibor werd omschreven als een kamp waar naast

van slachtoffers. Deze vorm van individueel herdenken

Een van de zalen in het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk. De

sproken Joods lijden, was binnen dit communistische

Joden ook Sovjetkrijgsgevangenen, Polen en zigeuners

zou niet passen binnen de Poolse herdenkingscultuur

tekst op de Sovjet-tank: “Voor Stalin!” MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC

wereldbeeld dan ook geen plaats.

waren omgekomen. Hij vond het onaanvaardbaar dat

van de Tweede Wereldoorlog, die toch vooral collectief

OF POL AND OP FLICKR.COM (CC BY-NC 2.0)

Op zijn minst 170.000 Joden werden in Sobibor tussen

Joden in het communistische Polen niet als speciale

is. De kwestie van het museum in Gdansk toont bo-

april 1942 en oktober 1943 vermoord – onder wie ruim

slachtoffergroep herdacht werden, zelfs niet op een plek

vendien aan dat de huidige nationalistische regering,

33.000 Joden die vanuit Westerbork in negentien trans-

waar enkel en alleen Joden waren vermoord. Het zou

net als destijds onder het communisme gebeurde, de

porten naar dit kamp waren gestuurd. In Bloedlanden

Blatt jaren van strijd kosten alvorens aan zijn kritiek ge-

Tweede Wereldoorlog voor haar eigen politieke agenda

doet Snyder een poging de hel van Sobibor te vatten.

hoor werd gegeven; het communisme in Polen moest er

wil inzetten. Een genuanceerde, objectieve interpretatie

Nadat hij eerst uitgebreid de wreedheden beschrijft die

eerst voor vallen. Pas daarna begon men van officiële

van de Holocaust staat hierdoor (wederom) onder druk.

tijdens de Tweede Wereldoorlog in Wit-Rusland werden

zijde open te staan voor een meer genuanceerde inter-

Timothy Snyder pleit ervoor het verhaal van de mas-

1

Nederlandse uitgave: 2011.

begaan, komt Sobibor ter sprake. “Een doodsfabriek van

pretatie van de geschiedenis. In 1993 werd de gedenk-

samoord op de Europese Joden zo breed mogelijk te

2

Op 5 april werd de uitspraak in hoger beroep bevestigd.

tekst in Sobibor aangepast.

vertellen: “planetair, koloniaal, internationaal, chrono-

3

Timothy Snyder, Bloedlanden, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2011, p. 328.

logisch, politiek, multifocaal, menselijk en contempo-

4

Tot 2008 stond het slachtofferaantal van Sobibor op 250.000. Recent

FOTO: FRANK VAN DER ELST

een soort die zelfs in Wit-Rusland onbekend was, waar inmiddels, zou je denken, toch alle aardse gruwelen al eens voorbij waren gekomen.”3 Een monument voor de slachtoffers van Sobibor kwam er pas in 1965, meer dan

Herinrichting

rain.” Of dit in Sobibor gaat lukken, weten we in oktober

onderzoek heeft geleid tot bijstelling van het slachtofferaantal naar beneden. Bewezen is dat er in ieder geval 170.000 Joden uit verschillende Europese landen in Sobibor zijn vermoord.

5

De huidige situatie van Sobibor lijkt in niets op de situ-

2018, wanneer het nieuwe museum zijn deuren opent.

twintig jaar nadat het kamp door de nazi’s met de grond

atie van 52 jaar geleden. Zo heeft het kamp in de afge-

Precies een jaar later staan er in Polen weer verkiezin-

gelijk was gemaakt.

lopen decennia door diverse publicaties en films steeds

gen op het programma.

24 | Onderzoek uitgelicht

NOTEN

5

Timothy Snyder, Zwarte aarde, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2015, p. 12-13.

Onderzoek uitgelicht | 25

Sobibor-monument

meer bekendheid gekregen. Ook is er een ambitieus

Het monument dat in 1965 in Sobibor verrees, bestond

plan om het voormalige kampterrein op te knappen en

uit drie onderdelen die de route markeerden die door de

er een nieuw museum te bouwen. Al in 2008 maakten

ter dood veroordeelden moest worden afgelegd. Op de

de regeringen van Polen, Israël, Slowakije en Nederland

plek waar de net gearriveerde Joden het kamp binnen-

bekend zich hier gezamenlijk voor in te gaan zetten. In

kwamen, werd een muur geplaatst met in het Pools de

2017 staat er echter nog altijd geen nieuw museum en

volgende gedenktekst: “Op deze plek bevond zich van

ligt de plek er verloren bij. Wel is er de afgelopen jaren

In de jaren zestig werd in Sobibor de ‘Asheuvel’ onthuld: onderdeel van het

mei 1942 tot oktober 1943 een vernietigingskamp van

op een groot deel van het terrein archeologisch onder-

driedelige monument dat de route markeert die Joden na binnenkomst in het

de nazi’s. In dit kamp werden 250.000 Sovjetkrijgsge-

zoek verricht. Nu dit onderzoek in de afrondende fase is

kamp aflegden. FOTO: MAKER ONBEKEND

vangenen, Joden, Polen en zigeuners vermoord. Op 14

beland, kan men deze zomer eindelijk met de herinrich-

oktober 1943 brak er in het kamp een gewapende op-

ting van start gaan.

Sobibor nu: een grote leegte met nog her en der wat stille getuigen van de

stand uit van honderden gevangenen die na een strijd

Sinds januari 2012 is Sobibor onderdeel van het

geschiedenis.

met de nazi’s wisten te ontsnappen.”4 Enkele honderden

staatsmuseum Majdanek in Lublin. Het valt daarmee

meters daarachter kwam een sculptuur van een moeder

onder nationale verantwoordelijkheid. Of dit van invloed

met haar kind te staan, naast een metershoge, stenen

zal zijn op de manier waarop de geschiedenis van het

Polen (en alle andere communistische landen) vrijwel

kubus die een gaskamer moest voorstellen. In het ver-

kamp straks wordt gepresenteerd, moet blijken. Dat

volledig genegeerd. Onder het fascisme was simpelweg

lengde hiervan lag het derde en laatste onderdeel van

objectieve geschiedschrijving en staatsbemoeienis in

iedereen slachtoffer geweest. Het antisemitisme onder

het monument: een grote, uit zand opgetrokken symbo-

Polen makkelijk schuren, is echter wel duidelijk. Zo was

de Poolse bevolking was daarnaast zo wijdverbreid dat

lische asheuvel.

er eerder al discussie over de in 2003 in Sobibor aange-

het ook helemaal niet in het belang van het regime was

Thomas Blatt, een Pools-Joodse overlevende van So-

legde Gedenklaan. In deze laan liggen honderden door

het Joodse slachtofferschap te benadrukken of te be-

bibor, stoorde zich mateloos aan de gedenktekst, waar-

nabestaanden geplaatste stenen met daarop de namen

noemen. Voor een plek als Sobibor, een plek van uitge-

in Sobibor werd omschreven als een kamp waar naast

van slachtoffers. Deze vorm van individueel herdenken

Een van de zalen in het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk. De

sproken Joods lijden, was binnen dit communistische

Joden ook Sovjetkrijgsgevangenen, Polen en zigeuners

zou niet passen binnen de Poolse herdenkingscultuur

tekst op de Sovjet-tank: “Voor Stalin!” MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC

wereldbeeld dan ook geen plaats.

waren omgekomen. Hij vond het onaanvaardbaar dat

van de Tweede Wereldoorlog, die toch vooral collectief

OF POL AND OP FLICKR.COM (CC BY-NC 2.0)

Op zijn minst 170.000 Joden werden in Sobibor tussen

Joden in het communistische Polen niet als speciale

is. De kwestie van het museum in Gdansk toont bo-

april 1942 en oktober 1943 vermoord – onder wie ruim

slachtoffergroep herdacht werden, zelfs niet op een plek

vendien aan dat de huidige nationalistische regering,

33.000 Joden die vanuit Westerbork in negentien trans-

waar enkel en alleen Joden waren vermoord. Het zou

net als destijds onder het communisme gebeurde, de

porten naar dit kamp waren gestuurd. In Bloedlanden

Blatt jaren van strijd kosten alvorens aan zijn kritiek ge-

Tweede Wereldoorlog voor haar eigen politieke agenda

doet Snyder een poging de hel van Sobibor te vatten.

hoor werd gegeven; het communisme in Polen moest er

wil inzetten. Een genuanceerde, objectieve interpretatie

Nadat hij eerst uitgebreid de wreedheden beschrijft die

eerst voor vallen. Pas daarna begon men van officiële

van de Holocaust staat hierdoor (wederom) onder druk.

tijdens de Tweede Wereldoorlog in Wit-Rusland werden

zijde open te staan voor een meer genuanceerde inter-

Timothy Snyder pleit ervoor het verhaal van de mas-

1

Nederlandse uitgave: 2011.

begaan, komt Sobibor ter sprake. “Een doodsfabriek van

pretatie van de geschiedenis. In 1993 werd de gedenk-

samoord op de Europese Joden zo breed mogelijk te

2

Op 5 april werd de uitspraak in hoger beroep bevestigd.

tekst in Sobibor aangepast.

vertellen: “planetair, koloniaal, internationaal, chrono-

3

Timothy Snyder, Bloedlanden, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2011, p. 328.

logisch, politiek, multifocaal, menselijk en contempo-

4

Tot 2008 stond het slachtofferaantal van Sobibor op 250.000. Recent

FOTO: FRANK VAN DER ELST

een soort die zelfs in Wit-Rusland onbekend was, waar inmiddels, zou je denken, toch alle aardse gruwelen al eens voorbij waren gekomen.”3 Een monument voor de slachtoffers van Sobibor kwam er pas in 1965, meer dan

Herinrichting

rain.” Of dit in Sobibor gaat lukken, weten we in oktober

onderzoek heeft geleid tot bijstelling van het slachtofferaantal naar beneden. Bewezen is dat er in ieder geval 170.000 Joden uit verschillende Europese landen in Sobibor zijn vermoord.

5

De huidige situatie van Sobibor lijkt in niets op de situ-

2018, wanneer het nieuwe museum zijn deuren opent.

twintig jaar nadat het kamp door de nazi’s met de grond

atie van 52 jaar geleden. Zo heeft het kamp in de afge-

Precies een jaar later staan er in Polen weer verkiezin-

gelijk was gemaakt.

lopen decennia door diverse publicaties en films steeds

gen op het programma.

24 | Onderzoek uitgelicht

NOTEN

5

Timothy Snyder, Zwarte aarde, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2015, p. 12-13.

Onderzoek uitgelicht | 25

INDONESIË

Augustus/september 1947: Nederlandse troepen reizen na de eerste ‘politionele actie’ per trein van Pa-

geschiedenisonderwijs worden behandeld. Daarbij

dekolonisatieoorlog, laat

onderzocht hij met name wat een aantal veelgebruik-

staan voor het geweld en

te schoolboeken vermelden over de Japanse bezetting

de oorlogsmisdaden die

van Nederlands-Indië en de Indonesische dekolonisa-

plaatsvonden. Ze leren

tieoorlog. De belangrijkste bevinding is wellicht wel dat

hoogstens dát er militair

in Nederlandse schoolklassen niet erg veel aandacht

ingegrepen werd en dat

wordt besteed aan de hele koloniale geschiedenis in In-

Indonesië uiteindelijk on-

Dr. llse Raaijmakers is senior beleids-

donesië, inclusief de periode vóór 1942. In het voortge-

afhankelijk werd, waarbij

onderzoeker bij Arq Psychotrauma

zet onderwijs gaat het om gemiddeld 4,7% van het aan-

de druk van de VN en de

Expert Groep.

tal pagina’s in de onderzochte geschiedenismethodes.

VS een grote rol speelde.

Ter vergelijking: aan het verloop en de effecten van de

Een derde opvallende uitkomst van het onderzoek: in de

Tweede Wereldoorlog in Europa worden bijna twee keer

lesmethoden wordt nauwelijks aandacht geschonken

zo veel pagina’s gewijd. En nee, ondanks de toenemen-

aan de gevolgen en de nawerking van de dekolonisa-

de aandacht voor wat zich in de Nederlandse kolonie

tie van Indonesië. Waarom wonen zo veel mensen met

afspeelde voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog,

een Indische achtergrond in Nederland? Wat wordt op

staan er op dit punt nog geen substantiële wijzigingen

15 augustus herdacht? Waarom is de discussie over de

in de lesboeken op stapel, zo leert navraag bij de ver-

oorlogsmisdaden in de dekolonisatieoorlog nog steeds

schillende educatieve uitgeverijen.

zo gevoelig in Nederland? Het zijn vragen die in de methodes niet worden gesteld, laat staan beantwoord. Dat

lembang naar het binnenland van Sumatra. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD/HUGO WILMAR

De Indonesische

Eenzijdig perspectief

is een gemiste kans, omdat je leerlingen daarmee de

Een andere interessante conclusie uit het rapport is dat

mogelijkheid ontneemt om hedendaagse ontwikkelin-

de periode 1942-1949 nogal eenzijdig behandeld wordt.

gen en discussies vanuit het verleden te begrijpen.

Zo ontbreekt het Indonesische perspectief op Tweede

dekolonisatie in het onderwijs

Wereldoorlog en dekolonisatieoorlog bijna geheel in

Multiperspectiviteit

de onderzochte lesboeken. Indonesische (en Chinese)

De overkoepelende conclusie van ons onderzoek is dui-

slachtoffers van beide oorlogen krijgen amper aandacht

delijk: het is tijd voor meer multiperspectiviteit in het

en er wordt niet duidelijk verteld waarom Indonesiërs

geschiedenisonderwijs over de Indonesische dekoloni-

De Indonesische dekolonisatie is in Nederland een allesbehalve afgesloten hoofdstuk. Het

Onlangs deed Marc van

vochten voor hun onafhankelijkheid. Ook aan de vele

satie. Laat leerlingen meerdere kanten van het verleden

beste bewijs daarvoor is het overheidsonderzoek waartoe de Tweede Kamer onlangs be-

Berkel,

geschiede-

slachtoffers van de Bersiap-periode – de gewelddadige

zien, maar dan zónder te vervallen in zwart-wit beelden.

sloot. Dit onderzoek naar het gebruik van geweld in het toenmalige Nederlands-Indië in

nisdocenten opleidt aan

periode na de capitulatie van Japan in augustus 1945 –

Het verhaal van de ‘collaborerende Indonesische natio-

de periode 1945-1949 moet de komende jaren tot nieuwe inzichten leiden. In de tussentijd

de Hogeschool Arnhem

worden geen woorden gewijd. Tot slot ontbreekt in ver-

nalisten’ hoeft niet vervangen te worden door de ‘foute

staan docenten voor de opgave om hun leerlingen te onderwijzen over dit hoofdstuk uit het

en Nijmegen, een onder-

schillende lesmethoden de samenhang met algemenere,

Nederlandse oorlogsmisdadigers’. De omgang met de

koloniale verleden. Hoe doe je dat wanneer het beeld van de dekolonisatieoorlog zo aan

zoek in opdracht van het

wereldwijde processen van kolonisatie en dekolonisa-

Tweede Wereldoorlog heeft juist laten zien dat we niets

het kantelen is? En welk houvast bieden de huidige lesmethoden daarbij? Die laatste vraag

Nationaal Comité 4 en 5

tie.

opschieten met zulke simplistische goed-fouttegen-

stond centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei onlangs liet verrichten.

mei. Hij bracht in kaart

De eenzijdigheid geldt niet alleen de ‘Indonesische

stellingen.

hoe de Tweede Wereld-

stem’, trouwens. Ook het Nederlandse perspectief is

Leerlingen zijn gebaat bij een geschiedenisles waarin

oorlog in Nederlands-Indië (1942-1945) en de dekolo-

beperkt. Leerlingen leren bijvoorbeeld niet wie verant-

meerdere perspectieven naast elkaar worden gezet.

nisatie van Indonesië (1945-1949) in het Nederlandse

woordelijk was voor het militaire ingrijpen tijdens de

Leg uit waarom Indonesiërs voor hun onafhankelijkheid

ILSE RAAIJMAKERS

26 | Onderzoek uitgelicht

die

Onderzoek uitgelicht | 27

INDONESIË

Augustus/september 1947: Nederlandse troepen reizen na de eerste ‘politionele actie’ per trein van Pa-

geschiedenisonderwijs worden behandeld. Daarbij

dekolonisatieoorlog, laat

onderzocht hij met name wat een aantal veelgebruik-

staan voor het geweld en

te schoolboeken vermelden over de Japanse bezetting

de oorlogsmisdaden die

van Nederlands-Indië en de Indonesische dekolonisa-

plaatsvonden. Ze leren

tieoorlog. De belangrijkste bevinding is wellicht wel dat

hoogstens dát er militair

in Nederlandse schoolklassen niet erg veel aandacht

ingegrepen werd en dat

wordt besteed aan de hele koloniale geschiedenis in In-

Indonesië uiteindelijk on-

Dr. llse Raaijmakers is senior beleids-

donesië, inclusief de periode vóór 1942. In het voortge-

afhankelijk werd, waarbij

onderzoeker bij Arq Psychotrauma

zet onderwijs gaat het om gemiddeld 4,7% van het aan-

de druk van de VN en de

Expert Groep.

tal pagina’s in de onderzochte geschiedenismethodes.

VS een grote rol speelde.

Ter vergelijking: aan het verloop en de effecten van de

Een derde opvallende uitkomst van het onderzoek: in de

Tweede Wereldoorlog in Europa worden bijna twee keer

lesmethoden wordt nauwelijks aandacht geschonken

zo veel pagina’s gewijd. En nee, ondanks de toenemen-

aan de gevolgen en de nawerking van de dekolonisa-

de aandacht voor wat zich in de Nederlandse kolonie

tie van Indonesië. Waarom wonen zo veel mensen met

afspeelde voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog,

een Indische achtergrond in Nederland? Wat wordt op

staan er op dit punt nog geen substantiële wijzigingen

15 augustus herdacht? Waarom is de discussie over de

in de lesboeken op stapel, zo leert navraag bij de ver-

oorlogsmisdaden in de dekolonisatieoorlog nog steeds

schillende educatieve uitgeverijen.

zo gevoelig in Nederland? Het zijn vragen die in de methodes niet worden gesteld, laat staan beantwoord. Dat

lembang naar het binnenland van Sumatra. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD/HUGO WILMAR

De Indonesische

Eenzijdig perspectief

is een gemiste kans, omdat je leerlingen daarmee de

Een andere interessante conclusie uit het rapport is dat

mogelijkheid ontneemt om hedendaagse ontwikkelin-

de periode 1942-1949 nogal eenzijdig behandeld wordt.

gen en discussies vanuit het verleden te begrijpen.

Zo ontbreekt het Indonesische perspectief op Tweede

dekolonisatie in het onderwijs

Wereldoorlog en dekolonisatieoorlog bijna geheel in

Multiperspectiviteit

de onderzochte lesboeken. Indonesische (en Chinese)

De overkoepelende conclusie van ons onderzoek is dui-

slachtoffers van beide oorlogen krijgen amper aandacht

delijk: het is tijd voor meer multiperspectiviteit in het

en er wordt niet duidelijk verteld waarom Indonesiërs

geschiedenisonderwijs over de Indonesische dekoloni-

De Indonesische dekolonisatie is in Nederland een allesbehalve afgesloten hoofdstuk. Het

Onlangs deed Marc van

vochten voor hun onafhankelijkheid. Ook aan de vele

satie. Laat leerlingen meerdere kanten van het verleden

beste bewijs daarvoor is het overheidsonderzoek waartoe de Tweede Kamer onlangs be-

Berkel,

geschiede-

slachtoffers van de Bersiap-periode – de gewelddadige

zien, maar dan zónder te vervallen in zwart-wit beelden.

sloot. Dit onderzoek naar het gebruik van geweld in het toenmalige Nederlands-Indië in

nisdocenten opleidt aan

periode na de capitulatie van Japan in augustus 1945 –

Het verhaal van de ‘collaborerende Indonesische natio-

de periode 1945-1949 moet de komende jaren tot nieuwe inzichten leiden. In de tussentijd

de Hogeschool Arnhem

worden geen woorden gewijd. Tot slot ontbreekt in ver-

nalisten’ hoeft niet vervangen te worden door de ‘foute

staan docenten voor de opgave om hun leerlingen te onderwijzen over dit hoofdstuk uit het

en Nijmegen, een onder-

schillende lesmethoden de samenhang met algemenere,

Nederlandse oorlogsmisdadigers’. De omgang met de

koloniale verleden. Hoe doe je dat wanneer het beeld van de dekolonisatieoorlog zo aan

zoek in opdracht van het

wereldwijde processen van kolonisatie en dekolonisa-

Tweede Wereldoorlog heeft juist laten zien dat we niets

het kantelen is? En welk houvast bieden de huidige lesmethoden daarbij? Die laatste vraag

Nationaal Comité 4 en 5

tie.

opschieten met zulke simplistische goed-fouttegen-

stond centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei onlangs liet verrichten.

mei. Hij bracht in kaart

De eenzijdigheid geldt niet alleen de ‘Indonesische

stellingen.

hoe de Tweede Wereld-

stem’, trouwens. Ook het Nederlandse perspectief is

Leerlingen zijn gebaat bij een geschiedenisles waarin

oorlog in Nederlands-Indië (1942-1945) en de dekolo-

beperkt. Leerlingen leren bijvoorbeeld niet wie verant-

meerdere perspectieven naast elkaar worden gezet.

nisatie van Indonesië (1945-1949) in het Nederlandse

woordelijk was voor het militaire ingrijpen tijdens de

Leg uit waarom Indonesiërs voor hun onafhankelijkheid

ILSE RAAIJMAKERS

26 | Onderzoek uitgelicht

die

Onderzoek uitgelicht | 27

“Je moet jongeren streden. Laat zien dat de meningen aan Indonesische zijde verdeeld waren en sommigen de kant van de Nederlanders kozen. Leg ook uit waarom de Nederlandse regering besloot duizenden mannen naar Indonesië te sturen. En laat zien dat Nederlanders onderling daar destijds al zeer verschillend over dachten en hier sinds-

confronteren met verschillende meningen en perspectieven”

In je onderzoeksrapport schrijf je dat leerlingen impliciet allerhande beelden meekrijgen door het gebruik van bepaalde begrippen en informatie en illustraties – en het weglaten van weer andere. Hoe gaat dat precies in zijn werk?

dien met gemengde gevoelens op terugkijken. En bo-

“Wat ik bijvoorbeeld vond, is dat sommige illustraties het

venal: maak leerlingen ervan bewust dat met de deko-

Onderzoeker Marc van Berkel stond zelf jarenlang voor

causale verband lijken te benadrukken tussen de Japan-

lonisatie van Indonesië een heuse oorlog gemoeid was.

de klas, en is naast onderzoeker ook docentenopleider.

se bezetting van Indonesië enerzijds en het antikoloni-

Hoe krijgen we voor elkaar dat de onderwijspraktijk op dit

Dat het geen geleidelijk en vanzelfsprekend proces was,

We stelden hem drie aanvullende vragen over zijn onder-

alisme en de onafhankelijkheidsstrijd anderzijds. Als je

gebied echt verandert?

zoals sommige mensen lang lijken te hebben gedacht.

zoek en visie.

afbeeldingen laat zien van Indonesische kinderen die het

“Mijn belangrijkste aanbevelingen, die ook in het onder-

Dat er politieke en militaire beslissingen aan ten grond-

salueren leren van Japanse soldaten en vlak daarna een

zoeksrapport zijn opgenomen, zijn: een landelijke con-

slag hebben gelegen. En dat deze oorlog aan beide zij-

Is verbetering van het onderwijs over Indonesië niet ge-

foto van een Indonesische delegatie op een Japans oor-

ferentie voor docenten en lesboekontwikkelaars waar

den vele mensenlevens heeft gekost.

woon een kwestie van een beter curriculum opstellen?

logsschip, suggereer je dat Soekarno de Indonesische

recent onderzoek wordt gepresenteerd, het gericht bena-

Op die manier neem je ook de naoorlogse verwerking

“Nee, want je hebt te maken met een wisselwerking tus-

onafhankelijkheid uit handen van de Japanners heeft

deren van uitgeverijen met suggesties voor verbetering

van dit verleden mee – een verleden dat tot op de dag

sen het curriculum dat de overheid vastlegt en de schrij-

gekregen. Zo’n suggestie is niet per definitie onwaar,

en proberen het thema als examenonderwerp voor vmbo/

van vandaag doorwerkt. Het verleden op die manier voor

vers van lesmethodes en docenten die meestal op basis

maar contextualiseert wel te weinig: alsof Indonesiërs

havo/vwo op de agenda te krijgen.

leerlingen ontsluiten, biedt ze meteen ook een sleutel tot

van de lesmethodes lesgeven. Het curriculum is heel

zonder Japanse bezetting nooit tegen de koloniale over-

Een conferentie is van belang om docenten en docenten-

het begrijpen van het heden. En is dat niet een achterlig-

summier geformuleerd. Dat laat veel ruimte aan school-

heersing zouden zijn opgekomen en alsof de Japanse

opleiders, auteurs en studenten aan de lerarenopleiding

boekauteurs voor hun eigen invulling, en voor docenten

aanwezigheid voor de lokale bevolking van de archipel

bewust te maken van nieuwe inzichten van academische

geldt hetzelfde. Je ziet ook dat veel auteurs overduidelijk

geen negatieve kanten had.”

studie, bijvoorbeeld Rémy Limpachs boek De brandende

gend doel van goed geschiedenisonderwijs?

Mark van Berkel tijdens de presentatie van zijn rapport.

FOTO: GEERT SNOEIJER

Het onderzoeksrapport Welk verhaal telt? De oorlogen in Neder-

schrijven vanuit hun eigen referentiekader en achter-

kampongs van generaal Spoor. Veel mensen in ‘het veld’

lands-Indië / Indonesië 1942-1949 in het geschiedenisonderwijs is te

grond. Aan de andere kant speelt mee dat schoolboe-

hebben nauwelijks tijd of gelegenheid om zich te verdie-

raadplegen op 4en5mei.nl/onderzoek.

ken ook gewoon verkocht moeten worden. Dat verklaart

pen in deze materie. Maar het gebruik van academische

waarom dezelfde of soortgelijke narratieven steeds te-

woordvoerders is van essentieel belang voor het sti-

rugkeren en waarom ook sommige foto’s steeds weer

muleren van kritisch historisch denken onder jongeren.

worden gebruikt in de schoolboeken en daarmee een

Lesmethodes voor het schoolvak geschiedenis kunnen

iconisch karakter krijgen. Uitgeverijen grijpen graag te-

worden beschouwd als intergenerationele uitingen van

rug op herkenbare thema’s die de voorgeschreven curri-

sociale consensus over historische processen en ge-

culumeisen nauwlettend volgen. Ook gebruiken ze graag

beurtenissen. Als een van de doelen van het geschie-

al eerder gepubliceerde afbeeldingen waar al rechten

denisonderwijs is om jongeren in te wijden in historisch

voor betaald zijn. In een aantal gevallen wringt dat met

redeneren en aanleren van historisch besef – zoals veel

nieuwe inzichten, en levert het dus kwaliteitsproblemen

schoolboeken verklaren –, dan moet je hen confronteren

Marc van Berkel, Welk verhaal telt?

op. Daarnaast hebben docenten weinig tijd om zich bij te

met verschillende meningen en perspectieven, omstreden

De oorlogen in Nederlands-Indië / Indonesië

scholen en zijn veel auteurs didactisch goed geschoold,

Tijdens de Bersiap in 1945 werden soldaten uit het Verenigd Konink-

standpunten of tegengestelde bronnen en rekening hou-

1942-1949 in het geschiedenisonderwijs.

maar hebben ze een relatief grote afstand tot acade-

rijk in Nederlands-Indië gestationeerd om de rust te bewaren. Zij

den met wetenschappelijke ontwikkelingen. Want leer-

misch onderzoek.”

werden aangemoedigd door de Indonesiërs om geen Nederlanders

boeken die historische kennis weergeven als ‘objectieve

meer toe te laten. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD /

feiten’, ondermijnen een van de meest waardevolle activa

FOTOGRA AF ONBEKEND

van het moderne onderwijs: kritisch denken.”

Amsterdam, Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2017, ISBN 9789077294192.

28 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek 29 Onderzoekuitgelicht uitgelicht | | 29

“Je moet jongeren streden. Laat zien dat de meningen aan Indonesische zijde verdeeld waren en sommigen de kant van de Nederlanders kozen. Leg ook uit waarom de Nederlandse regering besloot duizenden mannen naar Indonesië te sturen. En laat zien dat Nederlanders onderling daar destijds al zeer verschillend over dachten en hier sinds-

confronteren met verschillende meningen en perspectieven”

In je onderzoeksrapport schrijf je dat leerlingen impliciet allerhande beelden meekrijgen door het gebruik van bepaalde begrippen en informatie en illustraties – en het weglaten van weer andere. Hoe gaat dat precies in zijn werk?

dien met gemengde gevoelens op terugkijken. En bo-

“Wat ik bijvoorbeeld vond, is dat sommige illustraties het

venal: maak leerlingen ervan bewust dat met de deko-

Onderzoeker Marc van Berkel stond zelf jarenlang voor

causale verband lijken te benadrukken tussen de Japan-

lonisatie van Indonesië een heuse oorlog gemoeid was.

de klas, en is naast onderzoeker ook docentenopleider.

se bezetting van Indonesië enerzijds en het antikoloni-

Hoe krijgen we voor elkaar dat de onderwijspraktijk op dit

Dat het geen geleidelijk en vanzelfsprekend proces was,

We stelden hem drie aanvullende vragen over zijn onder-

alisme en de onafhankelijkheidsstrijd anderzijds. Als je

gebied echt verandert?

zoals sommige mensen lang lijken te hebben gedacht.

zoek en visie.

afbeeldingen laat zien van Indonesische kinderen die het

“Mijn belangrijkste aanbevelingen, die ook in het onder-

Dat er politieke en militaire beslissingen aan ten grond-

salueren leren van Japanse soldaten en vlak daarna een

zoeksrapport zijn opgenomen, zijn: een landelijke con-

slag hebben gelegen. En dat deze oorlog aan beide zij-

Is verbetering van het onderwijs over Indonesië niet ge-

foto van een Indonesische delegatie op een Japans oor-

ferentie voor docenten en lesboekontwikkelaars waar

den vele mensenlevens heeft gekost.

woon een kwestie van een beter curriculum opstellen?

logsschip, suggereer je dat Soekarno de Indonesische

recent onderzoek wordt gepresenteerd, het gericht bena-

Op die manier neem je ook de naoorlogse verwerking

“Nee, want je hebt te maken met een wisselwerking tus-

onafhankelijkheid uit handen van de Japanners heeft

deren van uitgeverijen met suggesties voor verbetering

van dit verleden mee – een verleden dat tot op de dag

sen het curriculum dat de overheid vastlegt en de schrij-

gekregen. Zo’n suggestie is niet per definitie onwaar,

en proberen het thema als examenonderwerp voor vmbo/

van vandaag doorwerkt. Het verleden op die manier voor

vers van lesmethodes en docenten die meestal op basis

maar contextualiseert wel te weinig: alsof Indonesiërs

havo/vwo op de agenda te krijgen.

leerlingen ontsluiten, biedt ze meteen ook een sleutel tot

van de lesmethodes lesgeven. Het curriculum is heel

zonder Japanse bezetting nooit tegen de koloniale over-

Een conferentie is van belang om docenten en docenten-

het begrijpen van het heden. En is dat niet een achterlig-

summier geformuleerd. Dat laat veel ruimte aan school-

heersing zouden zijn opgekomen en alsof de Japanse

opleiders, auteurs en studenten aan de lerarenopleiding

boekauteurs voor hun eigen invulling, en voor docenten

aanwezigheid voor de lokale bevolking van de archipel

bewust te maken van nieuwe inzichten van academische

geldt hetzelfde. Je ziet ook dat veel auteurs overduidelijk

geen negatieve kanten had.”

studie, bijvoorbeeld Rémy Limpachs boek De brandende

gend doel van goed geschiedenisonderwijs?

Mark van Berkel tijdens de presentatie van zijn rapport.

FOTO: GEERT SNOEIJER

Het onderzoeksrapport Welk verhaal telt? De oorlogen in Neder-

schrijven vanuit hun eigen referentiekader en achter-

kampongs van generaal Spoor. Veel mensen in ‘het veld’

lands-Indië / Indonesië 1942-1949 in het geschiedenisonderwijs is te

grond. Aan de andere kant speelt mee dat schoolboe-

hebben nauwelijks tijd of gelegenheid om zich te verdie-

raadplegen op 4en5mei.nl/onderzoek.

ken ook gewoon verkocht moeten worden. Dat verklaart

pen in deze materie. Maar het gebruik van academische

waarom dezelfde of soortgelijke narratieven steeds te-

woordvoerders is van essentieel belang voor het sti-

rugkeren en waarom ook sommige foto’s steeds weer

muleren van kritisch historisch denken onder jongeren.

worden gebruikt in de schoolboeken en daarmee een

Lesmethodes voor het schoolvak geschiedenis kunnen

iconisch karakter krijgen. Uitgeverijen grijpen graag te-

worden beschouwd als intergenerationele uitingen van

rug op herkenbare thema’s die de voorgeschreven curri-

sociale consensus over historische processen en ge-

culumeisen nauwlettend volgen. Ook gebruiken ze graag

beurtenissen. Als een van de doelen van het geschie-

al eerder gepubliceerde afbeeldingen waar al rechten

denisonderwijs is om jongeren in te wijden in historisch

voor betaald zijn. In een aantal gevallen wringt dat met

redeneren en aanleren van historisch besef – zoals veel

nieuwe inzichten, en levert het dus kwaliteitsproblemen

schoolboeken verklaren –, dan moet je hen confronteren

Marc van Berkel, Welk verhaal telt?

op. Daarnaast hebben docenten weinig tijd om zich bij te

met verschillende meningen en perspectieven, omstreden

De oorlogen in Nederlands-Indië / Indonesië

scholen en zijn veel auteurs didactisch goed geschoold,

Tijdens de Bersiap in 1945 werden soldaten uit het Verenigd Konink-

standpunten of tegengestelde bronnen en rekening hou-

1942-1949 in het geschiedenisonderwijs.

maar hebben ze een relatief grote afstand tot acade-

rijk in Nederlands-Indië gestationeerd om de rust te bewaren. Zij

den met wetenschappelijke ontwikkelingen. Want leer-

misch onderzoek.”

werden aangemoedigd door de Indonesiërs om geen Nederlanders

boeken die historische kennis weergeven als ‘objectieve

meer toe te laten. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD /

feiten’, ondermijnen een van de meest waardevolle activa

FOTOGRA AF ONBEKEND

van het moderne onderwijs: kritisch denken.”

Amsterdam, Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2017, ISBN 9789077294192.

28 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek 29 Onderzoekuitgelicht uitgelicht | | 29

BUREAUCRATIE

Hinke Piersma en Jeroen Kemperman schenken in

geen voorrang boven an-

Openstaande rekeningen, over de opstelling van de ge-

dere oorlogsslachtoffers.

meente Amsterdam ten opzichte van Joodse burgers

In de praktijk wisten groe-

die terugkeerden uit gevangenschap of onderduik, aan-

pen met een sterke lobby,

dacht aan de schrijnende kwestie Schrijver. Uit de na-

zoals ex-verzetsstrijders,

oorlogse correspondentie tussen deze Joodse arts en

wel degelijk voorrechten

de Dienst Publieke Werken (DPW) van de gemeente Am-

te verkrijgen.3 Maar Joden

sterdam blijkt hoe glashard de ambtenaren zich opstel-

waren in aantal gedeci-

Raymund Schütz is als historicus werk-

den ten aanzien van de achterstallige erfpachtcanon en

meerd en konden zich als

zaam bij het Oorlogsarchief van het Ne-

verschuldigde boete. Schrijver was als gedeporteerde

groep niet sterk maken.

derlandse Rode Kruis. In 2016 promo-

Jood niet in staat geweest om te betalen, maar volgens

Ironisch genoeg was het

veerde hij op Kille mist. Het Nederlandse

het Grondbedrijf kon daarin “geen aanleiding worden

begrip ‘volksgemeenschap’

notariaat en de erfenis van de oorlog,

gevonden om de bepaling betreffende verschuldigde

oorspronkelijk een natio-

een studie naar de houding van het no-

boete wegens te late betaling buiten werking te stellen”.

naalsocialistische

tariaat tijdens de bezetting.

Het hoofd van de DPW, De Graaf, wees Schrijvers redelij-

structie waarin het volk

ke verzoek om kwijtschelding van de boete af omdat de

werd voorgesteld als een

gemeente anders “op allerlei subjectieven criteria zou

op raciale basis gevormde gemeenschap die eenzelf-

moeten discrimineren”. Piersma en Kemperman con-

de doel nastreefde.4 In de naoorlogse context werd dit

stateren terecht een gebrek aan menselijke maat in het

begrip van zijn nationaalsocialistische context ontdaan,

Zoeken naar brandhout tijdens de Hongerwinter, hier in huizen in de Joodse buurt die door houtsloop al in elkaar zijn gestort.

bestuurlijk handelen van de gemeente. Dat is weliswaar

maar de uitsluiting van de ander werd gehandhaafd.

BEELDBANK WO2 – VERZETSMUSEUM AMSTERDAM

een moderne maatstaf voor overheidsbeleid die pas re-

Joden en ‘in Indië gewortelden’ werden vaak niet als deel

centelijk door de Ombudsman wordt gehanteerd, maar

van de Nederlandse volksgemeenschap beschouwd.5 In

dat maakt de naoorlogse houding van de gemeente

dat klimaat waren antisemitische en xenofobische ten-

niet minder onthutsend.1

densen in het beleid en onder de bevolking mogelijk.

Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’ onroerend goed

con-

Piersma en Kemperman beschrijven in hun boek pijn-

Eén naoorlogse ‘volksgemeenschap’

lijke voorbeelden van weerstand tegen de ‘ondankbare’

Hoe valt deze kille houding te verklaren? Ik denk dat

Joden, die het er levend vanaf hadden gebracht maar

het zinnig is om te beseffen dat het nationaalsocialis-

toch ‘waagden’ aanspraak te maken op datgene wat

me weliswaar was verslagen, maar de mentaliteit in

hun ooit had toebehoord.

het pas bevrijde land werd bepaald door vijandbeelden.

RAYMUND SCHÜTZ

Joodse overlevenden keerden na de oorlog beroofd en berooid terug na de vele ontberin-

Het was ‘wij Nederlanders’ tegen ‘zij Duitsers’. De ge-

gen die ze in kampen of de onderduik hadden doorstaan. En toen bleek ook nog dat ze in

wenste nationale eenheid werd van bovenaf gerecon-

Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht moesten betalen en soms zelfs werden

strueerd. In de toespraken van koningin Wilhelmina

beboet. Beide steden lieten recent onderzoek doen naar deze kwestie. Raymund Schütz

en minister-president Schermerhorn kwam het begrip

kent de naoorlogse kilheid van de bureaucratie maar al te goed van zijn eigen onderzoek en

‘volksgemeenschap’ vaak voor.2 Het dominerende per-

vraagt zich af: hoe kan een overheid zo onverschillig zijn tegenover de ontberingen van zijn

spectief van het volk als één gemeenschap leidde ertoe

eigen burgers? Waarom duurde het zo lang voordat dit boven tafel kwam? En hoe moeten

dat alle slachtoffers in principe gelijk werden behan-

beide steden anno nu met deze kwestie omgaan?

deld, en dat individuele belangen ondergeschikt werden

De naoorlogse houding van overheidsorganen was een voorzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke continuïteit.

gemaakt aan die van de gemeenschap. Joden hadden

30 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 31

BUREAUCRATIE

Hinke Piersma en Jeroen Kemperman schenken in

geen voorrang boven an-

Openstaande rekeningen, over de opstelling van de ge-

dere oorlogsslachtoffers.

meente Amsterdam ten opzichte van Joodse burgers

In de praktijk wisten groe-

die terugkeerden uit gevangenschap of onderduik, aan-

pen met een sterke lobby,

dacht aan de schrijnende kwestie Schrijver. Uit de na-

zoals ex-verzetsstrijders,

oorlogse correspondentie tussen deze Joodse arts en

wel degelijk voorrechten

de Dienst Publieke Werken (DPW) van de gemeente Am-

te verkrijgen.3 Maar Joden

sterdam blijkt hoe glashard de ambtenaren zich opstel-

waren in aantal gedeci-

Raymund Schütz is als historicus werk-

den ten aanzien van de achterstallige erfpachtcanon en

meerd en konden zich als

zaam bij het Oorlogsarchief van het Ne-

verschuldigde boete. Schrijver was als gedeporteerde

groep niet sterk maken.

derlandse Rode Kruis. In 2016 promo-

Jood niet in staat geweest om te betalen, maar volgens

Ironisch genoeg was het

veerde hij op Kille mist. Het Nederlandse

het Grondbedrijf kon daarin “geen aanleiding worden

begrip ‘volksgemeenschap’

notariaat en de erfenis van de oorlog,

gevonden om de bepaling betreffende verschuldigde

oorspronkelijk een natio-

een studie naar de houding van het no-

boete wegens te late betaling buiten werking te stellen”.

naalsocialistische

tariaat tijdens de bezetting.

Het hoofd van de DPW, De Graaf, wees Schrijvers redelij-

structie waarin het volk

ke verzoek om kwijtschelding van de boete af omdat de

werd voorgesteld als een

gemeente anders “op allerlei subjectieven criteria zou

op raciale basis gevormde gemeenschap die eenzelf-

moeten discrimineren”. Piersma en Kemperman con-

de doel nastreefde.4 In de naoorlogse context werd dit

stateren terecht een gebrek aan menselijke maat in het

begrip van zijn nationaalsocialistische context ontdaan,

Zoeken naar brandhout tijdens de Hongerwinter, hier in huizen in de Joodse buurt die door houtsloop al in elkaar zijn gestort.

bestuurlijk handelen van de gemeente. Dat is weliswaar

maar de uitsluiting van de ander werd gehandhaafd.

BEELDBANK WO2 – VERZETSMUSEUM AMSTERDAM

een moderne maatstaf voor overheidsbeleid die pas re-

Joden en ‘in Indië gewortelden’ werden vaak niet als deel

centelijk door de Ombudsman wordt gehanteerd, maar

van de Nederlandse volksgemeenschap beschouwd.5 In

dat maakt de naoorlogse houding van de gemeente

dat klimaat waren antisemitische en xenofobische ten-

niet minder onthutsend.1

densen in het beleid en onder de bevolking mogelijk.

Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’ onroerend goed

con-

Piersma en Kemperman beschrijven in hun boek pijn-

Eén naoorlogse ‘volksgemeenschap’

lijke voorbeelden van weerstand tegen de ‘ondankbare’

Hoe valt deze kille houding te verklaren? Ik denk dat

Joden, die het er levend vanaf hadden gebracht maar

het zinnig is om te beseffen dat het nationaalsocialis-

toch ‘waagden’ aanspraak te maken op datgene wat

me weliswaar was verslagen, maar de mentaliteit in

hun ooit had toebehoord.

het pas bevrijde land werd bepaald door vijandbeelden.

RAYMUND SCHÜTZ

Joodse overlevenden keerden na de oorlog beroofd en berooid terug na de vele ontberin-

Het was ‘wij Nederlanders’ tegen ‘zij Duitsers’. De ge-

gen die ze in kampen of de onderduik hadden doorstaan. En toen bleek ook nog dat ze in

wenste nationale eenheid werd van bovenaf gerecon-

Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht moesten betalen en soms zelfs werden

strueerd. In de toespraken van koningin Wilhelmina

beboet. Beide steden lieten recent onderzoek doen naar deze kwestie. Raymund Schütz

en minister-president Schermerhorn kwam het begrip

kent de naoorlogse kilheid van de bureaucratie maar al te goed van zijn eigen onderzoek en

‘volksgemeenschap’ vaak voor.2 Het dominerende per-

vraagt zich af: hoe kan een overheid zo onverschillig zijn tegenover de ontberingen van zijn

spectief van het volk als één gemeenschap leidde ertoe

eigen burgers? Waarom duurde het zo lang voordat dit boven tafel kwam? En hoe moeten

dat alle slachtoffers in principe gelijk werden behan-

beide steden anno nu met deze kwestie omgaan?

deld, en dat individuele belangen ondergeschikt werden

De naoorlogse houding van overheidsorganen was een voorzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke continuïteit.

gemaakt aan die van de gemeenschap. Joden hadden

30 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 31

Pragmatisme eerst De naoorlogse houding van overheidsorganen was een

in gevaar komen. De gemeenten hadden een sleutelrol

betoogde dat de doorver-

voortzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een

gespeeld bij het registreren van de Joodse burgers in

kopen van Joodse pan-

pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke

1941. Vanuit dat oogpunt bezien is het niet verwonder-

den tijdens de bezetting

continuïteit. Vrijwel alle overheidsinstellingen hadden

lijk dat de Joden die na de oorlog bij diezelfde gemeente

“volkomen rechtsgeldig”

zonder principiële bezwaren de verordeningen van de

met hun noden aanklopten, daar geen begrip vonden.

geschied waren.8 De Hoge

bezetter uitgevoerd, inclusief de specifiek tegen Joden

Daar komt bij dat het overheidsbeleid in de tweede helft

Raad onderschreef deze

gerichte maatregelen. Van humane betrokkenheid bij het

van de jaren veertig geheel en al gericht was op de eco-

zienswijze overigens niet.

lot van de Joodse burgers was weinig sprake. Er werd

nomische wederopbouw van het land. Eerst moest het

uitgevoerd, want de bestuurlijke continuïteit mocht niet

verwoeste bestuursapparaat worden opgebouwd. De administraties van overheidsinstellingen zoals de ge-

Vernietigde dossiers

meentelijke bevolkingsregistraties, moesten weer klop-

Het is best wonderbaarlijk

pend worden gemaakt. Een werkend openbaar bestuur

dat deze kwestie pas na

was belangrijk voor de economische wederopbouw

zo’n 70 jaar in de open-

van het land. Andere, meer principiële beleidsdoelen

baarheid is gekomen. Na

waren daaraan ondergeschikt. Het uitgangspunt van

de oorlog waren burgers

overheidsinstanties was dat de penningen hoe dan ook

echter nauwelijks geneigd

moesten worden geïnd.

om aan de bel te trekken

Dit concludeert ook Robin te Slaa in zijn onderzoek over

als de overheid zich onre-

Den Haag als hij stelt dat het gemeentebestuur vast-

delijk en star opstelde. De

hield aan een strikt juridische en rigide toepassing van

morele kwesties bleven

de regelgeving, “ook al strookte die niet met de feitelij-

beperkt tot de correspon-

ke situatie”.6 Er werd uit het oog verloren dat de Joodse

dentie tussen de instantie en de burger. Brief na brief

omdat deze werden beschouwd als de administratieve

bevolkingsgroep het doelwit was geweest van gerichte

werd simpelweg in het dossier gevoegd. Als het dossier

neerslag van afgewikkelde standaardprocedures. Juist

ontrechting en vervolging, waardoor de weinige overle-

eenmaal was afgesloten, verdween dit voorgoed in het

in de behandeling van individuele kwesties komt de kil-

venden in een veel moeilijker positie verkeerden om hun

archief. De zaakdossiers doken pas op toen het archief

heid van instanties tot uiting.

leven op te bouwen dan andere burgers. Toch hadden

van de Gemeentelijke Dienst Grondbedrijf werd bewerkt.

sommige Amsterdamse ambtenaren wel degelijk oog

Dat is een archief dat historici nog niet hadden onder-

Compensatieregeling

voor de positie van overmacht waarin Joodse erfpach-

zocht omdat het niet toegankelijk was.

De algemene verontwaardiging was groot toen in 2013

ters zich tijdens de bezetting hadden bevonden. Uitein-

Het is niet toevallig dat de uitvoeringsdossiers die uit-

bleek dat de gemeente Amsterdam de Joodse oorlogs-

delijk delfde dit coulante standpunt in het bestuurlijke

eindelijk opdoken, afkomstig zijn uit een ‘ongerepte’

slachtoffers na de oorlog had gedwongen alsnog erf-

proces het onderspit, met als resultaat dat Joden tóch

collectie. De PIVOT-selectiemethode die van 1992 tot

pacht te betalen en hen een boete wegens te late be-

De Haagse wethouder Volkshuisvesting en Wederopbouw, ir. L.J.M. Feber, zei

beboet werden.7 De gemeente stelde dat “de schul-

2001 voor archieven van de Rijksoverheid werd gehan-

taling had opgelegd. Na alle ophef stelde de gemeente

in 1948 in de gemeenteraad dat hij een te grote aanslag op de gemeentekas

den van erfpachtcanon en boete een zakelijk karakter

teerd, hield in dat juist de uitvoeringsdossiers werden

Amsterdam tien miljoen euro ter beschikking aan de

vreesde als teruggekeerde Joden gevrijwaard zouden worden van hun ver-

droegen”, en dat dus met persoonlijke omstandigheden

vernietigd.9 Vermoedelijk zouden dossiers als die van

Joodse gemeenschap als tegemoetkoming voor de

plichting om achterstallige erfpacht over de oorlogsjaren alsnog te betalen.

geen rekening kon worden gehouden. Die kilheid her-

de arts Schrijver die ik eerder aanhaalde, onder het PI-

erfpacht en boetes die de teruggekeerde Joden hadden

HA AGS GEMEENTEARCHIEF

kennen we ook in het beleid van instanties zoals de Be-

VOT-regime zijn gesneuveld. Te Slaa schrijft in de in-

moeten betalen. De Joodse erfpachtgelden werden in

lastingdienst, die na de bezetting tot aan de Hoge Raad

leiding van zijn rapport dat veel dossiers zijn vernietigd

Amsterdam collectief en niet individueel teruggegeven.

32 | Onderzoek uitgelicht

Repatrianten na de oorlog op station Amsterdam CS. EMMY ANDRIESSE/BIJZONDERE COLLECTIES UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN

Onderzoek uitgelicht | 33

Pragmatisme eerst De naoorlogse houding van overheidsorganen was een

in gevaar komen. De gemeenten hadden een sleutelrol

betoogde dat de doorver-

voortzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een

gespeeld bij het registreren van de Joodse burgers in

kopen van Joodse pan-

pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke

1941. Vanuit dat oogpunt bezien is het niet verwonder-

den tijdens de bezetting

continuïteit. Vrijwel alle overheidsinstellingen hadden

lijk dat de Joden die na de oorlog bij diezelfde gemeente

“volkomen rechtsgeldig”

zonder principiële bezwaren de verordeningen van de

met hun noden aanklopten, daar geen begrip vonden.

geschied waren.8 De Hoge

bezetter uitgevoerd, inclusief de specifiek tegen Joden

Daar komt bij dat het overheidsbeleid in de tweede helft

Raad onderschreef deze

gerichte maatregelen. Van humane betrokkenheid bij het

van de jaren veertig geheel en al gericht was op de eco-

zienswijze overigens niet.

lot van de Joodse burgers was weinig sprake. Er werd

nomische wederopbouw van het land. Eerst moest het

uitgevoerd, want de bestuurlijke continuïteit mocht niet

verwoeste bestuursapparaat worden opgebouwd. De administraties van overheidsinstellingen zoals de ge-

Vernietigde dossiers

meentelijke bevolkingsregistraties, moesten weer klop-

Het is best wonderbaarlijk

pend worden gemaakt. Een werkend openbaar bestuur

dat deze kwestie pas na

was belangrijk voor de economische wederopbouw

zo’n 70 jaar in de open-

van het land. Andere, meer principiële beleidsdoelen

baarheid is gekomen. Na

waren daaraan ondergeschikt. Het uitgangspunt van

de oorlog waren burgers

overheidsinstanties was dat de penningen hoe dan ook

echter nauwelijks geneigd

moesten worden geïnd.

om aan de bel te trekken

Dit concludeert ook Robin te Slaa in zijn onderzoek over

als de overheid zich onre-

Den Haag als hij stelt dat het gemeentebestuur vast-

delijk en star opstelde. De

hield aan een strikt juridische en rigide toepassing van

morele kwesties bleven

de regelgeving, “ook al strookte die niet met de feitelij-

beperkt tot de correspon-

ke situatie”.6 Er werd uit het oog verloren dat de Joodse

dentie tussen de instantie en de burger. Brief na brief

omdat deze werden beschouwd als de administratieve

bevolkingsgroep het doelwit was geweest van gerichte

werd simpelweg in het dossier gevoegd. Als het dossier

neerslag van afgewikkelde standaardprocedures. Juist

ontrechting en vervolging, waardoor de weinige overle-

eenmaal was afgesloten, verdween dit voorgoed in het

in de behandeling van individuele kwesties komt de kil-

venden in een veel moeilijker positie verkeerden om hun

archief. De zaakdossiers doken pas op toen het archief

heid van instanties tot uiting.

leven op te bouwen dan andere burgers. Toch hadden

van de Gemeentelijke Dienst Grondbedrijf werd bewerkt.

sommige Amsterdamse ambtenaren wel degelijk oog

Dat is een archief dat historici nog niet hadden onder-

Compensatieregeling

voor de positie van overmacht waarin Joodse erfpach-

zocht omdat het niet toegankelijk was.

De algemene verontwaardiging was groot toen in 2013

ters zich tijdens de bezetting hadden bevonden. Uitein-

Het is niet toevallig dat de uitvoeringsdossiers die uit-

bleek dat de gemeente Amsterdam de Joodse oorlogs-

delijk delfde dit coulante standpunt in het bestuurlijke

eindelijk opdoken, afkomstig zijn uit een ‘ongerepte’

slachtoffers na de oorlog had gedwongen alsnog erf-

proces het onderspit, met als resultaat dat Joden tóch

collectie. De PIVOT-selectiemethode die van 1992 tot

pacht te betalen en hen een boete wegens te late be-

De Haagse wethouder Volkshuisvesting en Wederopbouw, ir. L.J.M. Feber, zei

beboet werden.7 De gemeente stelde dat “de schul-

2001 voor archieven van de Rijksoverheid werd gehan-

taling had opgelegd. Na alle ophef stelde de gemeente

in 1948 in de gemeenteraad dat hij een te grote aanslag op de gemeentekas

den van erfpachtcanon en boete een zakelijk karakter

teerd, hield in dat juist de uitvoeringsdossiers werden

Amsterdam tien miljoen euro ter beschikking aan de

vreesde als teruggekeerde Joden gevrijwaard zouden worden van hun ver-

droegen”, en dat dus met persoonlijke omstandigheden

vernietigd.9 Vermoedelijk zouden dossiers als die van

Joodse gemeenschap als tegemoetkoming voor de

plichting om achterstallige erfpacht over de oorlogsjaren alsnog te betalen.

geen rekening kon worden gehouden. Die kilheid her-

de arts Schrijver die ik eerder aanhaalde, onder het PI-

erfpacht en boetes die de teruggekeerde Joden hadden

HA AGS GEMEENTEARCHIEF

kennen we ook in het beleid van instanties zoals de Be-

VOT-regime zijn gesneuveld. Te Slaa schrijft in de in-

moeten betalen. De Joodse erfpachtgelden werden in

lastingdienst, die na de bezetting tot aan de Hoge Raad

leiding van zijn rapport dat veel dossiers zijn vernietigd

Amsterdam collectief en niet individueel teruggegeven.

32 | Onderzoek uitgelicht

Repatrianten na de oorlog op station Amsterdam CS. EMMY ANDRIESSE/BIJZONDERE COLLECTIES UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN

Onderzoek uitgelicht | 33

De inspiratie van… Khadija Arib Het bedrag was bestemd voor collectieve doelen zoals het Namenmonument, het Nationaal Holocaust Museum

NOTEN 1

of educatieprojecten; de uitvoering van een individuele compensatieregeling zou te kostbaar zijn. Dit kwam

Website Ombudsman: https://www.nationaleombudsman.nl/vier-goudenregels-voor-gemeenten (regel 3).

2

burgemeester Van der Laan op felle kritiek uit een deel

Martin Bossenbroek, De meelstreep. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: 2001, p. 208.

Varen op het eigen morele kompas

van de Joodse gemeenschap te staan.10 Dat er bij nabe-

3

Bossenbroek, De meelstreep, p. 213.

staanden ergernis is over de keuze voor een collectieve

4

Cornelia Schmitz-Berning, Vokabulär des Nationalsozialismus. Berlijn:

Soms komt het voor dat je een boek leest dat je niet meer

onder wie dus mijn eigen

Khadija Arib is voorzitter van de Tweede

2000, p. 654.

loslaat tot je het uit hebt, en waarvan je wil dat iedereen

dochter, weet ik hoe sterk

Kamer.

de roeping van medici kan

regeling op financiële gronden is begrijpelijk, gezien de belofte van Van der Laan in het voorwoord van Open-

5

Bossenbroek, De meelstreep, p. 278.

het leest. Het overkwam mij met de prachtige dissertatie

staande rekeningen dat het onrecht “rechtgezet” zou

6

Robin te Slaa, De houding van de gemeente Den Haag tegenover Joodse eige-

in boekvorm van Hannah van den Ende, Vergeet niet dat

zijn. Hun wil zieke mensen

worden.11 Zijn standpunt heeft verwachtingen gewekt:

naren van onroerend goed 1940-1955. Den Haag: 2016 (denhaag.raadsin-

je arts bent. Ik heb het meteen aan mijn dochter gegeven

weer gezond te maken gaat diep – en de eed van Hippo-

rechtzetten is niet hetzelfde als collectief afkopen. Mo-

formatie.nl), p. 103.

– ze is zelf arts – en haar op het hart gedrukt het te lezen

crates vraagt dat ook van hen. Toch was het voor Joodse artsen in de oorlog soms een betere keus om patiënten

reel gezien is het onontkoombaar dat gemeentes ter-

7

Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 179-181.

vóór alle andere boeken die ze al van me kreeg.

dege rekening houden met het rechtsgevoel en de ge-

8

Raymund Schütz, Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de

Van den Ende deed uitvoerig onderzoek naar Joodse

zieker te maken, verkeerde diagnoses te stellen, ziek-

oorlog. Amsterdam: 2016, p. 285.

artsen in de Tweede Wereldoorlog en interviewde nog

tes te verzinnen of valsheid in geschrifte te plegen. Zo

PIVOT: Project Invoering Verkorting OverbrengingsTermijn. Zie de website

levende getuigen over de bijzondere omstandigheden

konden ze bijvoorbeeld deportatie van werkloze Joodse

rechtsherstel, dat voorziet in individuele compensatie én

van het Nationaal Archief: http://en.nationaalarchief.nl/appraisal-appreci-

waaronder zij in die donkere oorlogsjaren hun werk

mannen naar werkkampen tijdelijk voorkomen. In enkele

een collectieve tegemoetkoming. Individuele overleven-

ation/appraisal-policy-objectives/pivot-1992-2001-dutch-only.

moesten doen.

extreme gevallen gaven ze zelfs gehoor aan de wens van

Interview Eberhard van der Laan, Parool d.d. 24 mei 2016: ‘Van der Laan

Zij laat zien hoe de circa 534 Joodse artsen in Neder-

patiënten om te sterven, recht tegen hun professionele

geraakt door kritiek op Joodse erfpachtgelden’, http://www.parool.nl/am-

land stapsgewijs inferieur werden gemaakt aan hun

gewoontes en drijfveren in.

sterdam/van-der-laan-geraakt-door-kritiek-op-aanpak-joodse-erfpacht-

niet-Joodse collega’s, net als niet-artsen overkwam.

Oorlog maakt de ontbinding van gangbare overeenkom-

gelden~a4306726/.

Waar ze in het begin van de oorlog nog wel enige be-

sten mogelijk. Waar normale wetten en afspraken over

Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 9.

scherming en aanzien genoten, waren ook zij na een paar

medische ethiek en omgang van artsen met hun patiën-

jaar hun leven niet meer zeker.

ten niet meer van kracht zijn, moeten artsen volledig op

eigenaren van onroerend goed 1940-

Onderwijl leidden de irrationele wetten van de bezetter

hun eigen morele kompas varen. Dat was het geval in de

1955. Den Haag: 2016. Beschikbaar op

voor Joodse artsen ook tot schrijnende medisch-ethi-

donkere jaren van de bezetting in Nederland en helaas

https://denhaag.raadsinformatie.nl/

sche dilemma’s. Voor haar boek interviewde Van den

elders in de wereld nu nog. Dat het zelfs onder onmen-

document/4702939/1/RIS295836_

Ende, zelf arts en van Joodse komaf, een 101-jarige

selijke omstandigheden mogelijk is vorm en inhoud te

bijlage_Rapport_Gemeente_Den_Haag_

Joodse man die in de oorlog als arts in een ziekenhuis

geven aan existentiële waarden als zelfbeschikking en

Joodse_eigenaren_onroerend_goed.

op de Amsterdamse Keizersgracht werkte. Toen er een

waardigheid, dat leerde Vergeet niet dat je arts bent mij.

vrouw werd binnengedragen die een zelfmoordpoging

Alleen al daarom moeten we, naast de vele grijstinten die

had gedaan om aan deportatie te ontkomen, redde hij

historici de laatste jaren hebben belicht waar het ging om

SPECIALISTISCH

haar het leven. Zo’n 77 jaar na de oorlog worstelde hij

de Tweede Wereldoorlog,

THEORETISCH

echter nog altijd met de vraag of hij daar wel goed aan

ook dit soort uitgesproken

Hannah van den Ende, Vergeet niet dat

TEKSTUEEL

had gedaan. Veel Joden die wisten wat hen te wachten

verhalen uit die tijd koes-

je arts bent: Joodse artsen in Nederland

DIKKE PIL

stond kozen in de vroege oorlogsjaren immers bewust

teren. Die hebben vele

1940-1945. Amsterdam: Boom, 2014,

voor zelfdoding, om zo het lot in eigen hand te houden.

decennia later nog altijd

ISBN 9789461055699, € 29,95.

Van de artsen die ik in mijn nabije omgeving meemaak,

universele waarde.

schonden belangen van de nabestaanden. De Haagse gemeenteraad ging op 29 maart jl. akkoord met moreel

den is werkelijk onrecht aangedaan en dan betaamt een

9

10

individuele compensatieregeling voor de nabestaanden.

Robin te Slaa, De houding van de

11

gemeente Den Haag tegenover Joodse

KORT EN BONDIG OVER OPENSTAANDE REKENINGEN Hinke Piersma en Jeroen Kemperman,

BREED

Openstaande rekeningen. De gemeente

PRAKTISCH

Amsterdam en de gevolgen van roof en rechtsherstel 1940-1950. Amsterdam: Boom, 2016, ISBN 9789089536617, € 19,90.

34 | Onderzoek uitgelicht

VISUEEL DUN BOEKJE NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 35

De inspiratie van… Khadija Arib Het bedrag was bestemd voor collectieve doelen zoals het Namenmonument, het Nationaal Holocaust Museum

NOTEN 1

of educatieprojecten; de uitvoering van een individuele compensatieregeling zou te kostbaar zijn. Dit kwam

Website Ombudsman: https://www.nationaleombudsman.nl/vier-goudenregels-voor-gemeenten (regel 3).

2

burgemeester Van der Laan op felle kritiek uit een deel

Martin Bossenbroek, De meelstreep. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: 2001, p. 208.

Varen op het eigen morele kompas

van de Joodse gemeenschap te staan.10 Dat er bij nabe-

3

Bossenbroek, De meelstreep, p. 213.

staanden ergernis is over de keuze voor een collectieve

4

Cornelia Schmitz-Berning, Vokabulär des Nationalsozialismus. Berlijn:

Soms komt het voor dat je een boek leest dat je niet meer

onder wie dus mijn eigen

Khadija Arib is voorzitter van de Tweede

2000, p. 654.

loslaat tot je het uit hebt, en waarvan je wil dat iedereen

dochter, weet ik hoe sterk

Kamer.

de roeping van medici kan

regeling op financiële gronden is begrijpelijk, gezien de belofte van Van der Laan in het voorwoord van Open-

5

Bossenbroek, De meelstreep, p. 278.

het leest. Het overkwam mij met de prachtige dissertatie

staande rekeningen dat het onrecht “rechtgezet” zou

6

Robin te Slaa, De houding van de gemeente Den Haag tegenover Joodse eige-

in boekvorm van Hannah van den Ende, Vergeet niet dat

zijn. Hun wil zieke mensen

worden.11 Zijn standpunt heeft verwachtingen gewekt:

naren van onroerend goed 1940-1955. Den Haag: 2016 (denhaag.raadsin-

je arts bent. Ik heb het meteen aan mijn dochter gegeven

weer gezond te maken gaat diep – en de eed van Hippo-

rechtzetten is niet hetzelfde als collectief afkopen. Mo-

formatie.nl), p. 103.

– ze is zelf arts – en haar op het hart gedrukt het te lezen

crates vraagt dat ook van hen. Toch was het voor Joodse artsen in de oorlog soms een betere keus om patiënten

reel gezien is het onontkoombaar dat gemeentes ter-

7

Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 179-181.

vóór alle andere boeken die ze al van me kreeg.

dege rekening houden met het rechtsgevoel en de ge-

8

Raymund Schütz, Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de

Van den Ende deed uitvoerig onderzoek naar Joodse

zieker te maken, verkeerde diagnoses te stellen, ziek-

oorlog. Amsterdam: 2016, p. 285.

artsen in de Tweede Wereldoorlog en interviewde nog

tes te verzinnen of valsheid in geschrifte te plegen. Zo

PIVOT: Project Invoering Verkorting OverbrengingsTermijn. Zie de website

levende getuigen over de bijzondere omstandigheden

konden ze bijvoorbeeld deportatie van werkloze Joodse

rechtsherstel, dat voorziet in individuele compensatie én

van het Nationaal Archief: http://en.nationaalarchief.nl/appraisal-appreci-

waaronder zij in die donkere oorlogsjaren hun werk

mannen naar werkkampen tijdelijk voorkomen. In enkele

een collectieve tegemoetkoming. Individuele overleven-

ation/appraisal-policy-objectives/pivot-1992-2001-dutch-only.

moesten doen.

extreme gevallen gaven ze zelfs gehoor aan de wens van

Interview Eberhard van der Laan, Parool d.d. 24 mei 2016: ‘Van der Laan

Zij laat zien hoe de circa 534 Joodse artsen in Neder-

patiënten om te sterven, recht tegen hun professionele

geraakt door kritiek op Joodse erfpachtgelden’, http://www.parool.nl/am-

land stapsgewijs inferieur werden gemaakt aan hun

gewoontes en drijfveren in.

sterdam/van-der-laan-geraakt-door-kritiek-op-aanpak-joodse-erfpacht-

niet-Joodse collega’s, net als niet-artsen overkwam.

Oorlog maakt de ontbinding van gangbare overeenkom-

gelden~a4306726/.

Waar ze in het begin van de oorlog nog wel enige be-

sten mogelijk. Waar normale wetten en afspraken over

Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 9.

scherming en aanzien genoten, waren ook zij na een paar

medische ethiek en omgang van artsen met hun patiën-

jaar hun leven niet meer zeker.

ten niet meer van kracht zijn, moeten artsen volledig op

eigenaren van onroerend goed 1940-

Onderwijl leidden de irrationele wetten van de bezetter

hun eigen morele kompas varen. Dat was het geval in de

1955. Den Haag: 2016. Beschikbaar op

voor Joodse artsen ook tot schrijnende medisch-ethi-

donkere jaren van de bezetting in Nederland en helaas

https://denhaag.raadsinformatie.nl/

sche dilemma’s. Voor haar boek interviewde Van den

elders in de wereld nu nog. Dat het zelfs onder onmen-

document/4702939/1/RIS295836_

Ende, zelf arts en van Joodse komaf, een 101-jarige

selijke omstandigheden mogelijk is vorm en inhoud te

bijlage_Rapport_Gemeente_Den_Haag_

Joodse man die in de oorlog als arts in een ziekenhuis

geven aan existentiële waarden als zelfbeschikking en

Joodse_eigenaren_onroerend_goed.

op de Amsterdamse Keizersgracht werkte. Toen er een

waardigheid, dat leerde Vergeet niet dat je arts bent mij.

vrouw werd binnengedragen die een zelfmoordpoging

Alleen al daarom moeten we, naast de vele grijstinten die

had gedaan om aan deportatie te ontkomen, redde hij

historici de laatste jaren hebben belicht waar het ging om

SPECIALISTISCH

haar het leven. Zo’n 77 jaar na de oorlog worstelde hij

de Tweede Wereldoorlog,

THEORETISCH

echter nog altijd met de vraag of hij daar wel goed aan

ook dit soort uitgesproken

Hannah van den Ende, Vergeet niet dat

TEKSTUEEL

had gedaan. Veel Joden die wisten wat hen te wachten

verhalen uit die tijd koes-

je arts bent: Joodse artsen in Nederland

DIKKE PIL

stond kozen in de vroege oorlogsjaren immers bewust

teren. Die hebben vele

1940-1945. Amsterdam: Boom, 2014,

voor zelfdoding, om zo het lot in eigen hand te houden.

decennia later nog altijd

ISBN 9789461055699, € 29,95.

Van de artsen die ik in mijn nabije omgeving meemaak,

universele waarde.

schonden belangen van de nabestaanden. De Haagse gemeenteraad ging op 29 maart jl. akkoord met moreel

den is werkelijk onrecht aangedaan en dan betaamt een

9

10

individuele compensatieregeling voor de nabestaanden.

Robin te Slaa, De houding van de

11

gemeente Den Haag tegenover Joodse

KORT EN BONDIG OVER OPENSTAANDE REKENINGEN Hinke Piersma en Jeroen Kemperman,

BREED

Openstaande rekeningen. De gemeente

PRAKTISCH

Amsterdam en de gevolgen van roof en rechtsherstel 1940-1950. Amsterdam: Boom, 2016, ISBN 9789089536617, € 19,90.

34 | Onderzoek uitgelicht

VISUEEL DUN BOEKJE NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

BUREAU

Onderzoek uitgelicht | 35

ETHIEK

van de Holocaust schrijft Hannah Arendt echter: “Dit is iets wat de mens noch afdoende kan straffen, nog vergeven”, waarmee intermenselijk herstel een onmogelijkheid is geworden.1 Arendt duidt hiermee de twee kernthema’s aan die ook in het werk van nazi-jager en auteur Simon Wiesenthal

FOTO: MIKE VAN BEMMELEN

(1908-2005) centraal staan: gerechtigheid en vergeving.

Joyce Rondaij MA werkt aan de Pro-

Wiesenthal overleefde de gevangenschap in verschillen-

testantse Theologische Universiteit in

de concentratiekampen en wijdde zijn verdere leven aan

Amsterdam aan een proefschrift over

het opsporen van nazimisdadigers om hen veroordeeld

Primo Levi en zijn spreken over de mens

te krijgen voor hun daden. In de laatste pagina’s van zijn

en God na Auschwitz.

roman De zonnebloem, gepubliceerd in 1969, beschrijft zijn alter ego ‘Simon’ hoe na de oorlog vele filosofen en religieuze leiders de nog levende slachtoffers van vervolging opriepen om de nazi’s te vergeven. Zoals de geestelijken die hiertoe opriepen het formuleerden: God zal hen

“Mijn God, mijn God”, fluistert de nazi. Waarom spreekt

oordelen, dus wij hoeven dat niet te doen. Wiesenthal

hij van God, vraagt Simon zich af. Die is toch afwezig,

verzette zich sterk tegen dit denken. De vele misdadigers

vervangen door de Führer? Wanneer de nazi vervolgens

Simon Wiesenthal zat tijdens de oorlog in 12 verschillende concentratiekampen. Het eerste kamp was Janowska,

die hij ontmoette toonden immers geheel geen berouw;

om vergeving vraagt, staat Simon – die tot dan toe heeft

nabij Lviv.

het enige dat hen speet was dat er nog slachtoffers in

gezwegen – op en verlaat de kamer.

leven waren die tegen hen konden getuigen.

Wiesenthal sluit zijn vertelling af met de vraag die hem

UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM, COURTESY OF BEL ARUSIAN STATE ARCHIVE OF DOCUMENTARY FILM AND

PHOTOGRAPHY

de rest van zijn leven heeft beziggehouden: had ik hem

Zou jij vergeven?

Brandend huis

moeten vergeven of is vergeving hier onrechtvaardig?

De zonnebloem verhaalt over de Joodse kampgevange-

Die vraag staat in rechtstreekse verbinding met de ‘lees-

ne Simon2 die te werk is gesteld in een nazi-hospitaal.

wijzer’ die Wiesenthal de lezer op de titelpagina van De

Op een dag wordt hij door een zuster gevraagd mee te

zonnebloem meegeeft, in de vorm van de zin “Wat zou jij

gaan naar de kamer van een stervende SS’er. Deze jon-

doen?” Bovendien biedt elke uitgave van de roman ach-

ge man zonder ogen – zijn hoofd is geheel in verband

terin een forum van antwoorden op die vraag van be-

gewikkeld – wil zijn verhaal vertellen aan een Jood,

kende post-Holocaust denkers3, onder wie bijvoorbeeld

Romans over de Tweede Wereldoorlog helpen het verleden te verwerken en nieuwe genera-

De Holocaust heeft ons

zodat hij vredig kan sterven. Simon weet niet goed wat

Primo Levi, Deborah E. Lipstadt en Desmond Tutu. Laat

ties te vertellen over onze gedeelde geschiedenis, ‘opdat wij niet vergeten’. Maar impliceert

begrip van vergeving voor-

hem in de kamer houdt, maar hij blijft zitten aan het bed

mij een paar van die reacties kort uitlichten.

‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met die vraag confronteert De zonnebloem ons. In deze

goed in een ander licht

terwijl de jonge man vertelt over zijn jeugd, zijn toe-

roman van Simon Wiesenthal ondergaat de hoofdpersoon een persoonlijke ontmoeting

gesteld. In veel religies is

treding tot de SS en zijn ervaringen als soldaat. Uitein-

Joodse wet

met een dader. Deze ontmoeting stelt hem voor de vraag of hij kan en mag vergeven na de

vergeving een belangrijke

delijk biecht de SS’er hem een vreselijke misdaad op:

In de Engelse uitgave uit 1988 stelt Alan L. Berger, pro-

Holocaust, en zo ja namens wie?

deugd, om daarmee de

met zijn regiment sloot hij een ontelbaar aantal Joden

fessor in Holocaust-studies, de fundamentele vraag of

beschadigde relatie tussen mensen onderling of God en

op in een brandend huis en schoot diegenen neer die via

traditionele reacties op de vraag ‘vergeving ja of nee?’

mens te herstellen. Naar aanleiding van de extremiteit

de ramen probeerden te ontsnappen.

wel toereikend zijn in het licht van de Tweede Wereld-

JOYCE RONDAIJ

36 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 37

ETHIEK

van de Holocaust schrijft Hannah Arendt echter: “Dit is iets wat de mens noch afdoende kan straffen, nog vergeven”, waarmee intermenselijk herstel een onmogelijkheid is geworden.1 Arendt duidt hiermee de twee kernthema’s aan die ook in het werk van nazi-jager en auteur Simon Wiesenthal

FOTO: MIKE VAN BEMMELEN

(1908-2005) centraal staan: gerechtigheid en vergeving.

Joyce Rondaij MA werkt aan de Pro-

Wiesenthal overleefde de gevangenschap in verschillen-

testantse Theologische Universiteit in

de concentratiekampen en wijdde zijn verdere leven aan

Amsterdam aan een proefschrift over

het opsporen van nazimisdadigers om hen veroordeeld

Primo Levi en zijn spreken over de mens

te krijgen voor hun daden. In de laatste pagina’s van zijn

en God na Auschwitz.

roman De zonnebloem, gepubliceerd in 1969, beschrijft zijn alter ego ‘Simon’ hoe na de oorlog vele filosofen en religieuze leiders de nog levende slachtoffers van vervolging opriepen om de nazi’s te vergeven. Zoals de geestelijken die hiertoe opriepen het formuleerden: God zal hen

“Mijn God, mijn God”, fluistert de nazi. Waarom spreekt

oordelen, dus wij hoeven dat niet te doen. Wiesenthal

hij van God, vraagt Simon zich af. Die is toch afwezig,

verzette zich sterk tegen dit denken. De vele misdadigers

vervangen door de Führer? Wanneer de nazi vervolgens

Simon Wiesenthal zat tijdens de oorlog in 12 verschillende concentratiekampen. Het eerste kamp was Janowska,

die hij ontmoette toonden immers geheel geen berouw;

om vergeving vraagt, staat Simon – die tot dan toe heeft

nabij Lviv.

het enige dat hen speet was dat er nog slachtoffers in

gezwegen – op en verlaat de kamer.

leven waren die tegen hen konden getuigen.

Wiesenthal sluit zijn vertelling af met de vraag die hem

UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM, COURTESY OF BEL ARUSIAN STATE ARCHIVE OF DOCUMENTARY FILM AND

PHOTOGRAPHY

de rest van zijn leven heeft beziggehouden: had ik hem

Zou jij vergeven?

Brandend huis

moeten vergeven of is vergeving hier onrechtvaardig?

De zonnebloem verhaalt over de Joodse kampgevange-

Die vraag staat in rechtstreekse verbinding met de ‘lees-

ne Simon2 die te werk is gesteld in een nazi-hospitaal.

wijzer’ die Wiesenthal de lezer op de titelpagina van De

Op een dag wordt hij door een zuster gevraagd mee te

zonnebloem meegeeft, in de vorm van de zin “Wat zou jij

gaan naar de kamer van een stervende SS’er. Deze jon-

doen?” Bovendien biedt elke uitgave van de roman ach-

ge man zonder ogen – zijn hoofd is geheel in verband

terin een forum van antwoorden op die vraag van be-

gewikkeld – wil zijn verhaal vertellen aan een Jood,

kende post-Holocaust denkers3, onder wie bijvoorbeeld

Romans over de Tweede Wereldoorlog helpen het verleden te verwerken en nieuwe genera-

De Holocaust heeft ons

zodat hij vredig kan sterven. Simon weet niet goed wat

Primo Levi, Deborah E. Lipstadt en Desmond Tutu. Laat

ties te vertellen over onze gedeelde geschiedenis, ‘opdat wij niet vergeten’. Maar impliceert

begrip van vergeving voor-

hem in de kamer houdt, maar hij blijft zitten aan het bed

mij een paar van die reacties kort uitlichten.

‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met die vraag confronteert De zonnebloem ons. In deze

goed in een ander licht

terwijl de jonge man vertelt over zijn jeugd, zijn toe-

roman van Simon Wiesenthal ondergaat de hoofdpersoon een persoonlijke ontmoeting

gesteld. In veel religies is

treding tot de SS en zijn ervaringen als soldaat. Uitein-

Joodse wet

met een dader. Deze ontmoeting stelt hem voor de vraag of hij kan en mag vergeven na de

vergeving een belangrijke

delijk biecht de SS’er hem een vreselijke misdaad op:

In de Engelse uitgave uit 1988 stelt Alan L. Berger, pro-

Holocaust, en zo ja namens wie?

deugd, om daarmee de

met zijn regiment sloot hij een ontelbaar aantal Joden

fessor in Holocaust-studies, de fundamentele vraag of

beschadigde relatie tussen mensen onderling of God en

op in een brandend huis en schoot diegenen neer die via

traditionele reacties op de vraag ‘vergeving ja of nee?’

mens te herstellen. Naar aanleiding van de extremiteit

de ramen probeerden te ontsnappen.

wel toereikend zijn in het licht van de Tweede Wereld-

JOYCE RONDAIJ

36 | Onderzoek uitgelicht

Onderzoek uitgelicht | 37

NOTEN

oorlog. Zijn persoonlijke antwoord is ferm: vergeef niet

nooit tot vergeten leiden. In verband hiermee bevraagt

het betekenisloze en het onvergeeflijke. Vergeving mag

degene voor wie vergeving verboden is. Hij baseert zich

Auschwitz-overlevende Primo Levi de oprechtheid van

nooit tot het normale, het voorgeschrevene worden; het

daarbij op de Joodse wet die voorschrijft dat je alleen

de jonge SS’er. Want had hij wel berouw getoond als hij

blijft iets uitzonderlijks en buitengewoons. Vergeving

hem mag vergeven die tegen jou persoonlijk gezondigd

niet op sterven zou liggen? Ook verwerpt Levi de biecht

kan niet worden afgedwongen.4

heeft. Simon kan dus onmogelijk de SS’er namens de

van de nazi, die in zijn ogen een egoïstische daad is. Si-

overleden slachtoffers vergeven.

mon wordt gebruikt als een instrument, waarbij de SS’er

Polyfonie van stemmen

Uit de vele andere reacties blijkt eveneens dat er dui-

geen rekening houdt met de schok die het verhaal bij

Wat zou ik gedaan hebben? Het is de slot- en kernzin van

andere verzamelingen van reacties. Voor dit artikel maakte ik gebruik

delijke voorwaarden verbonden zijn aan vergeving. De

Simon zou kunnen veroorzaken. De vraag om vergeving

De zonnebloem, die de lezer uitdaagt tot zelfreflectie, om

van de Engelstalige editie uit 1998: Simon Wiesenthal, The Sunflower.

dader moet in de eerste plaats zijn schuld willen er-

is dus als immoreel te beschouwen.

als het ware aan het bed van de stervende SS’er plaats te

On the possibilities and limits of forgiveness, New York: Schocken, 1998.

kennen en die zichtbaar laten zijn. Vergeven mag dus

Holocaust-overlevende en filosoof Jean Améry ant-

nemen en zich te verplaatsen in de gedachten en emo-

woordt niet de Simon naast het bed, maar de latere nazi-

ties van Wiesenthal. Het boek maakt ons getuige van

jager vechtend voor gerechtigheid: uiteindelijk gaat

vele gesprekken tussen Simon en medegevangenen, zijn

het niet om de gestorven daders, maar om hen die nog

gesprek met de SS’er en later ook een gesprek met zijn

onder ons zijn. Améry wil vanuit politiek oogpunt niet

moeder. Ook maakt het ons deelgenoot van de dialoog

van vergeving horen. Alleen wanneer alle daders opge-

tussen Wiesenthal en 53 vooraanstaande lezers van zijn

spoord en bestraft worden, zullen de potentiële daders

boek. Samen bieden ze een polyfonie van stemmen, die

van morgen ervan te weerhouden zijn om werkelijkheid

allemaal een verschillend antwoord geven op de vraag of

te worden. Niet vergeven is in Améry’s ogen een vereiste

en hoe we van vergeving kunnen spreken.

voor het ‘nooit meer Auschwitz’.

Primo Levi begint zijn reactie met de vooropmerking dat

1

Hannah Arendt, Responsibility and Judgement, New York: Schocken Books, 2003, p. 23.

2

De vertelling is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van de auteur.

Er wordt gesproken vanuit een ‘ik’ die door medegevangenen wordt aangesproken met ‘Simon’.

3

4

De zonnebloem kent verschillende herdrukken in vele talen, met telkens

Jacques Derrida, ‘On Forgiveness’, in: On Cosmopolitanism and Forgiveness, New York: Routledge, 2001, p. 27-60.

het onder de omstandigheden waarin Simon zich bevond

Simon Wiesenthal in de jaren veertig.

COMMONS

38 | Onderzoek uitgelicht

NATIONA AL ARCHIEF – WIKIMEDIA

Clichés

vrijwel onmogelijk is om een sluitend oordeel over het

Het is in deze 21e eeuw een steeds prangender aanwe-

goede en het kwade te vellen; het is het wezen van mis-

zige vraag: hoe kunnen we volgende generaties bewust

daden dat ze ons in een moreel conflict brengen. Daarin

maken van het verleden en tot actie bewegen om het

zit precies ook de kracht van deze roman voor ons na-

‘nooit vergeten, nooit meer Auschwitz’ tot hun persoon-

denken over vergeving. Simons stilte in de sterfkamer is

lijke opdracht te maken? Welk verhaal over vergeving

te verstaan als een retoriek die de lezer betrekt bij zijn di-

moeten we vertellen om hen te bereiken? De zonne-

lemma. De vraag naar vergeving blijft open, als een appèl

Simon Wiesenthal, De zonnebloem.

bloem kan een belangrijke rol spelen in het nadenken

aan de lezer om zich in Simon te verplaatsen en zich met

Over de grenzen van vergeving. Haarlem:

over deze vraag.

hem te identificeren.

Becht, 1997, ISBN 978-90-230-0957-3.

Er is veelvuldig gewaarschuwd voor het gevaar van

Het veelvoud aan mogelijke antwoorden illustreert ook

Niet meer leverbaar.

representatie van de Holocaust in literatuur en kunst.

dat vergeving nooit tot een wet kan verworden, maar altijd

Beelden kunnen tot clichés verworden en literatuur kan

afhankelijk is van persoonlijke overwegingen, als een on-

de indruk wekken dat het ondenkbare een betekenis in

verdiende gave waar je nooit aanspraak op kunt maken.

zich draagt, terwijl de kern van het kwaad van de Holo-

Door de lezer bij zijn dilemma te betrekken is de roman

BREED

caust juist de betekenisloosheid is; er is geen zin in te

van Wiesenthal een krachtige getuigenis: de vragen uit

PRAKTISCH

herkennen. Interessant is daarom dat de filosoof Jac-

het verleden dringen zich onverminderd op als een blij-

VISUEEL

ques Derrida in zijn werk On Forgiveness schrijft dat we

vende herinnering en opdracht aan volgende generaties.

DUN BOEKJE

alleen over vergeving kunnen spreken in het licht van

KORT EN BONDIG OVER DE ZONNEBLOEM

NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL

Onderzoek uitgelicht | 39

BUREAU

NOTEN

oorlog. Zijn persoonlijke antwoord is ferm: vergeef niet

nooit tot vergeten leiden. In verband hiermee bevraagt

het betekenisloze en het onvergeeflijke. Vergeving mag

degene voor wie vergeving verboden is. Hij baseert zich

Auschwitz-overlevende Primo Levi de oprechtheid van

nooit tot het normale, het voorgeschrevene worden; het

daarbij op de Joodse wet die voorschrijft dat je alleen

de jonge SS’er. Want had hij wel berouw getoond als hij

blijft iets uitzonderlijks en buitengewoons. Vergeving

hem mag vergeven die tegen jou persoonlijk gezondigd

niet op sterven zou liggen? Ook verwerpt Levi de biecht

kan niet worden afgedwongen.4

heeft. Simon kan dus onmogelijk de SS’er namens de

van de nazi, die in zijn ogen een egoïstische daad is. Si-

overleden slachtoffers vergeven.

mon wordt gebruikt als een instrument, waarbij de SS’er

Polyfonie van stemmen

Uit de vele andere reacties blijkt eveneens dat er dui-

geen rekening houdt met de schok die het verhaal bij

Wat zou ik gedaan hebben? Het is de slot- en kernzin van

andere verzamelingen van reacties. Voor dit artikel maakte ik gebruik

delijke voorwaarden verbonden zijn aan vergeving. De

Simon zou kunnen veroorzaken. De vraag om vergeving

De zonnebloem, die de lezer uitdaagt tot zelfreflectie, om

van de Engelstalige editie uit 1998: Simon Wiesenthal, The Sunflower.

dader moet in de eerste plaats zijn schuld willen er-

is dus als immoreel te beschouwen.

als het ware aan het bed van de stervende SS’er plaats te

On the possibilities and limits of forgiveness, New York: Schocken, 1998.

kennen en die zichtbaar laten zijn. Vergeven mag dus

Holocaust-overlevende en filosoof Jean Améry ant-

nemen en zich te verplaatsen in de gedachten en emo-

woordt niet de Simon naast het bed, maar de latere nazi-

ties van Wiesenthal. Het boek maakt ons getuige van

jager vechtend voor gerechtigheid: uiteindelijk gaat

vele gesprekken tussen Simon en medegevangenen, zijn

het niet om de gestorven daders, maar om hen die nog

gesprek met de SS’er en later ook een gesprek met zijn

onder ons zijn. Améry wil vanuit politiek oogpunt niet

moeder. Ook maakt het ons deelgenoot van de dialoog

van vergeving horen. Alleen wanneer alle daders opge-

tussen Wiesenthal en 53 vooraanstaande lezers van zijn

spoord en bestraft worden, zullen de potentiële daders

boek. Samen bieden ze een polyfonie van stemmen, die

van morgen ervan te weerhouden zijn om werkelijkheid

allemaal een verschillend antwoord geven op de vraag of

te worden. Niet vergeven is in Améry’s ogen een vereiste

en hoe we van vergeving kunnen spreken.

voor het ‘nooit meer Auschwitz’.

Primo Levi begint zijn reactie met de vooropmerking dat

1

Hannah Arendt, Responsibility and Judgement, New York: Schocken Books, 2003, p. 23.

2

De vertelling is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van de auteur.

Er wordt gesproken vanuit een ‘ik’ die door medegevangenen wordt aangesproken met ‘Simon’.

3

4

De zonnebloem kent verschillende herdrukken in vele talen, met telkens

Jacques Derrida, ‘On Forgiveness’, in: On Cosmopolitanism and Forgiveness, New York: Routledge, 2001, p. 27-60.

het onder de omstandigheden waarin Simon zich bevond

Simon Wiesenthal in de jaren veertig.

COMMONS

38 | Onderzoek uitgelicht

NATIONA AL ARCHIEF – WIKIMEDIA

Clichés

vrijwel onmogelijk is om een sluitend oordeel over het

Het is in deze 21e eeuw een steeds prangender aanwe-

goede en het kwade te vellen; het is het wezen van mis-

zige vraag: hoe kunnen we volgende generaties bewust

daden dat ze ons in een moreel conflict brengen. Daarin

maken van het verleden en tot actie bewegen om het

zit precies ook de kracht van deze roman voor ons na-

‘nooit vergeten, nooit meer Auschwitz’ tot hun persoon-

denken over vergeving. Simons stilte in de sterfkamer is

lijke opdracht te maken? Welk verhaal over vergeving

te verstaan als een retoriek die de lezer betrekt bij zijn di-

moeten we vertellen om hen te bereiken? De zonne-

lemma. De vraag naar vergeving blijft open, als een appèl

Simon Wiesenthal, De zonnebloem.

bloem kan een belangrijke rol spelen in het nadenken

aan de lezer om zich in Simon te verplaatsen en zich met

Over de grenzen van vergeving. Haarlem:

over deze vraag.

hem te identificeren.

Becht, 1997, ISBN 978-90-230-0957-3.

Er is veelvuldig gewaarschuwd voor het gevaar van

Het veelvoud aan mogelijke antwoorden illustreert ook

Niet meer leverbaar.

representatie van de Holocaust in literatuur en kunst.

dat vergeving nooit tot een wet kan verworden, maar altijd

Beelden kunnen tot clichés verworden en literatuur kan

afhankelijk is van persoonlijke overwegingen, als een on-

de indruk wekken dat het ondenkbare een betekenis in

verdiende gave waar je nooit aanspraak op kunt maken.

zich draagt, terwijl de kern van het kwaad van de Holo-

Door de lezer bij zijn dilemma te betrekken is de roman

BREED

caust juist de betekenisloosheid is; er is geen zin in te

van Wiesenthal een krachtige getuigenis: de vragen uit

PRAKTISCH

herkennen. Interessant is daarom dat de filosoof Jac-

het verleden dringen zich onverminderd op als een blij-

VISUEEL

ques Derrida in zijn werk On Forgiveness schrijft dat we

vende herinnering en opdracht aan volgende generaties.

DUN BOEKJE

alleen over vergeving kunnen spreken in het licht van

KORT EN BONDIG OVER DE ZONNEBLOEM

NACHTKASTJE

••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••

SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL

Onderzoek uitgelicht | 39

BUREAU

!

L A A T I G I D T A A G

Dit was het laatste papieren nummer.

Download de app op www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht

40 | Onderzoek uitgelicht