4 en 5 mei
Dit is Sosha
Hoi, ik ben Sosha Duysker. Je gaat mij op verschillende plekken in dit Denkboek tegenkomen. Soms stel ik je een vraag, soms vertel ik iets over mijn ervaringen.
Op de basisschool maakten de lessen over de Tweede Wereldoorlog veel indruk op mij. Ik vond het heel moeilijk om me voor te stellen dat dit allemaal echt was gebeurd.
Heel bijzonder was dat mijn oude buurvrouw de oorlog echt heeft meegemaakt. Ze was een heel bekende verzetsstrijder, Truus Oversteegen. Ze werkte samen met Hannie Schaft. Wij gingen met de buurtkinderen vaak naar haar toe. Ze vertelde dan de spannendste verhalen.
Er was ook een verzetsmonument in ons dorp, Grootebroek. Daar fietste ik vaak langs. Hierdoor snapte ik nog beter waar de lessen over de Tweede Wereldoorlog echt over gingen.
Nog steeds vind ik het heel belangrijk om het verhaal van mijn buurvrouw Truus en anderen te vertellen. Het verleden hoort bij het heden. Dankzij de mensen van toen leven wij nu al 80 jaar in vrijheid. Wij moeten hen daarom herdenken en eren.
Het is ook goed om stil te staan bij vrijheid. Want het is niet vanzelfsprekend dat je eten hebt, dat je niet bang hoeft te zijn en dat je ’s avonds je hoofd op een zacht kussen kunt leggen. Allemaal dingen waar je bewust dankbaar voor mag zijn!
Door aan de slag te gaan met dit Denkboek kom je erachter waarom herdenken en het vieren van vrijheid zo belangrijk zijn. Help jij ook om de verhalen uit de Tweede Wereldoorlog door te geven?
Hoe ga jij dit jaar 80 jaar vrijheid vieren?
Nadenken over vrijheid
De koning en koningin zijn samen met een veteraan in Mesch. Dit dorpje werd in 1944 als eerste plaats in Nederland bevrijd.
Wat betekent vrijheid voor jou?
Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je geen honger hoeft te hebben en als je een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.
Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken. Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben. Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizenden
Nederlanders omkwamen door geweld of door een gebrek aan eten en zorg. Elk jaar op 4 mei staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is en denken we aan de slachtoffers en aan de mensen die in verzet durfden te komen tegen onrecht en onderdrukking.
De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid. Al 80 jaar wonen wij in een vrij land. Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen.
Zo blijven we samen vrij!
— Koning Willem-Alexander
EEN VOORWOORD
VAN DE KONING
Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).
Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.
Op denkboek.nl vind je Uitklappers met meer informatie, foto’s en filmpjes over bijvoorbeeld onderduiken, de Hongerwinter of de bevrijding. Je kunt op deze website ook je eigen herdenking maken, je mening geven over vrijheid en nog veel meer!
Ga naar een museum of een herinneringscentrum over de Tweede Wereldoorlog.
Sommige woorden zijn rood gemaakt. Deze kun je opzoeken in de Oorlogswoordenlijst achter in dit boekje.
52 VER VAN HIER
54 Het verhaal van Indonesië
60 Oorlog overzee
De Nederlandse koloniën tijdens de oorlog
62 ALLES VOOR VRIJHEID
64 Militairen toen en nu
66 In 5 stappen naar 5 mei
70 Wat is vrijheid?
72 Vrijheid, een geschiedenis
76 Muziek = vrijheid
78 Colofon
79 Oorlogswoordenlijst
Vrijheid is niet vanzelfsprekend
DENKBOEK Mijn
Ditben ik!
Mijn naam is:
Ik ben jaar. Mijn school heet:
Hoeveel jaar zit er tussen het jaar waarin jij nu leeft en 1940, het jaar waarin de Tweede Wereldoorlog begon?
Ken jij iemand die een oorlog heeft meegemaakt? Wie?
Zo maak je met je hand een vrijheidsteken. Welke vrijheidstekens ken jij nog meer? Teken er zoveel mogelijk op deze bladzijde.
DIT MAG OOK
• Teken een hartje op de pagina in jouw Denkboek die je het best gelukt vindt. Of die je het interessantst vindt.
• Ruil je boekje met een klasgenoot en maak een opdracht op een bladzijde naar keuze in zijn of haar Denkboek.
ZOEK OP...
1 Ga naar denkboek.nl/tijdlijn en bekijk de tijdlijn. Kies één gebeurtenis die je opvalt omdat je daar nog niet eerder over hebt gehoord. Schrijf die gebeurtenis hieronder op.
2 Natuurlijk passen niet alle gebeurtenissen op de tijdlijn. Welke gebeurtenis mis jij? Kies een gebeurtenis uit jouw familie of uit jouw dorp of stad. Schrijf op wat je erover weet.
3 Ga naar denkboek.nl/oorlogskaart. Schrijf drie plekken op die bij jou in de buurt zijn.
4 Welke plek wil je bezoeken? Leg uit waarom.
Ik wil: bezoeken,
omdat:
Zwolle is bevrijd door één man. De Canadese militair Léo Major heeft in zijn eentje de nazi’s verjaagd. Die dachten dat er een heel leger aankwam en vluchtten.
Zwolle was vrij.
WIE ZIJN DIT?
Ga naar denkboek.nl/tijdlijn. Deze personen zijn belangrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Weet jij wie dit zijn en uit welk land ze komen? De tijdlijn helpt je om de vragen te beantwoorden.
We zullen ons nooit overgeven
Wie ben ik?
Ik verklaar ons land
onafhankelijk
Wie ben ik?
Eén volk, één rijk, één leider
Wie ben ik?
Waar kom ik vandaan?
Waar kom ik vandaan?
Waar kom ik vandaan?
Waarom was het moeilijk om mijn land te veroveren?
Waar vecht ik voor?
Wat wil ik bereiken?
Al heeft de vijand ons land bezet, wij zullen de strijd volhouden
Wie ben ik?
Waar kom ik vandaan?
Waarom is het belangrijk dat ik dit vertel?
WAT VIND JIJ?
Welke persoon zou volgens jou ook in de tijdlijn moeten? Waarom?
WAT HELPT?
Wat kan koning Willem-Alexander zeggen om de mensen in Nederland moed in te spreken als er iets ergs gebeurt?
DEMOCRATIE IN GEVAAR
NEDERLAND, EEN VRIJ LAND
In Nederland leven we al 80 jaar in vrijheid, dankzij ons democratische systeem. Maar wat is een democratie eigenlijk?
HOE ZIET EEN VRIJ LAND ERUIT?
Alle onderdelen van de democratie zijn aanwezig.
GEDEELDE MACHT
De macht in het land is verdeeld, niemand kan in zijn of haar eentje beslissingen nemen. Er zijn rechters die de mensen met macht controleren: doen ze alles wel volgens de wet?
VERKIEZINGEN
In een democratie zijn alle mensen de baas over hun land. Bij de verkiezingen stemmen ze op mensen die volgens hen de beste plannen hebben. Die gaan dan als ministers en als parlementsleden het land besturen, namens alle mensen.
MENSENRECHTEN
In Nederland heeft iedereen rechten. Bijvoorbeeld het recht om naar school te gaan en om veilig te zijn.
GRONDWET
Alle mensen zijn gelijk. Dat staat in de grondwet. Iedereen wordt op dezelfde manier behandeld. Je mag niet zomaar worden opgepakt.
VRIJE PERS
Journalisten mogen zeggen wat ze willen en er is niemand die zegt wat ze moeten schrijven.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de nazi’s de baas in Nederland. Stap voor stap werd de democratie afgeschaft. Ook nu worden delen van landen bezet door een ander land en is de democratie in gevaar. Hoe ging dat toen? En op welke manier gebeurt het nu?
1: GEWELD GEBRUIKEN
De bezetter trekt met een groot leger een land of gebied binnen. Mensen worden bang. Met bombardementen wordt geprobeerd de mensen nog banger en wanhopiger te maken.
TOEN
Op 14 mei 1940 wordt Rotterdam gebombardeerd. Er vallen meer dan 800 doden en 80.000 mensen zijn hun huis kwijt. Het Duitse leger dreigt met bommen op andere steden. Nederland geeft zich over.
NU In Oekraïne worden steden en dorpen gebombardeerd door het Russische leger. Er vallen veel slachtoffers. De Russische president Poetin hoopt dat Oekraïne daardoor stopt met terugvechten.
Moet Oekraïne zich overgeven om levens te sparen?
Wat kun jij doen om de democratie te beschermen?
Als een land met geweld een ander land binnenvalt en mensen zijn niet meer veilig, welk deel van de democratie valt dan weg?
Zet een kruis bij dat deel in het plaatje hiernaast.
Schade na het bombardement in Rotterdam. Foto uit 1940. Een gebombardeerde flat in Kiev, Oekraïne. Foto uit 2022.
van de
brengen de
2: PARLEMENT WEGSTUREN
Mensen op belangrijke plekken in het land worden opgepakt of weggestuurd.
Bijvoorbeeld de koning of de president, ministers, burgemeesters en rechters. Op die plek komen mensen die het met de bezetter eens zijn. Het parlement wordt afgeschaft. De bezetter kan nu zelf nieuwe wetten maken.
TOEN
In Nederland zijn vanaf 1941 alle politieke partijen verboden en is er ook geen parlement meer. De NSB mag als enige partij blijven. De NSB staat aan de kant van de Duitse bezetter.
NU In een dictatuur heeft één persoon de macht. Diegene bepaalt alle wetten en regels van het land. Er zijn geen politieke partijen.
Bijvoorbeeld in Noord-Korea, waar Kim Jong-un al heel lang de leider van de enige partij van het land is.
3: HULP VAN RECHTERS, AMBTENAREN EN POLITIE
Rechters worden onder druk gezet om met de bezetter mee te werken. Ook ambtenaren worden gedwongen om wetten van de bezetter uit te voeren.
TOEN
De Nederlandse politie werkt tijdens de oorlog mee aan het opsporen van (ondergedoken) Joden en verzetsmensen. Er zijn ook agenten die dat niet doen. Zij worden ontslagen.
NU China ontslaat politieagenten die niet meewerken aan het onderdrukken van de Oeigoeren. Dit is een volk dat al eeuwenlang in China woont. Ze hebben een ander geloof en spreken een andere taal dan de rest van China. Ze worden door de Chinese regering gediscrimineerd, onderdrukt en opgesloten in kampen.
Als het parlement wordt afgeschaft, welk deel van de democratie valt dan weg? Zet een kruis in het plaatje op blz. 10.
Als je rechters, politie en ambtenaren voor je laat werken, welk deel van de democratie valt dan weg? Zet een kruis op blz. 10.
Leden
NSB
Hitlergroet. Foto uit 1940. In Noord-Korea is er één persoon aan de macht: Kim Jong-un.
Mensen luisteren naar de radio, die verstopt is onder het
4: ANDERE MENINGEN VERBIEDEN
Wetten en regels van de bezetter worden ingevoerd. Dit gaat makkelijk omdat het parlement weg is. Is iemand het niet eens met een wet of regel? Dat is dan jammer, want demonstreren is verboden. Mensen die toch kritisch zijn, zoals journalisten, worden gevangengenomen. Gewone mensen laten het dan wel om iets lelijks over de bezetter te zeggen. Het verbieden van andere meningen heet censuur.
TOEN In mei 1943 moet iedereen zijn radio inleveren. Kranten die niet schrijven wat de nazi’s willen, worden verboden. Sommige mensen verstoppen hun radio om toch naar het echte nieuws te kunnen luisteren. Daar staat een zware straf op.
NU In Hongarije zijn bepaalde televisiezenders verboden. In China kun je veel internationale websites niet bezoeken.
Iemand die in Rusland protesteert tegen de oorlog in Oekraïne wordt opgepakt.
5: TEGENSTANDERS OPPAKKEN
Groepen mensen kunnen zomaar worden opgepakt of gevangengezet, of zelfs vermoord. Er zijn geen rechters meer die kijken of alles eerlijk gaat.
TOEN Tijdens de Duitse bezetting worden tienduizenden mensen opgepakt. Zij worden gevangengezet, naar werkkampen gestuurd of vermoord. Ook Joden, Sinti en Roma kunnen door de afschaffing van de democratie zomaar opgepakt en vermoord worden.
NU In sommige landen worden tegenstanders van leiders gevangengezet. Zoals mensen die het oneens zijn met de Russische leider Poetin. Ze worden in strafkampen opgesloten.
Als je niet meer aan informatie kunt komen, welk deel van de democratie valt dan weg?
Zet een kruis op blz. 10.
Als je mensen zomaar kunt oppakken, welk deel van de democratie valt dan weg?
Zet een kruis op blz. 10.
bad. Zo krijgen ze geheim nieuws uit Engeland.
Dit is de Dam in Amsterdam. Het is 4 mei, een paar minuten over acht.
Handleiding HERDENKE N
2 minuten stilte in heel Nederland.
In Nederland zijn het hele jaar door herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog en daarna. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken en hoe doe je dat precies?
Simon en Onno (zie blz. 28)
Wat gebeurt er precies op de Dam op 4 mei?
Wie leggen de kransen?
Hoe klinkt de taptoe?
Wat is de tekst van 'het Wilhelmus'? Ga naar denkboek.nl/ kijkwijzer.
Er worden kransen gelegd voor elke groep slachtoffers:
• VERZET
• VERVOLGDEN
• BURGERSLACHTOFFERS NEDERLAND
• BURGERSLACHTOFFERS AZIË
• MILITAIREN EN KOOPVAARDIJPERSONEEL
Het was heel bijzonder om met mijn opa op de Dam te staan en een krans te leggen voor de omgekomen verzetsstrijders .
WAT IS HERDENKEN?
Herdenken betekent op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of een gebeurtenis uit het verleden. Vaak komen mensen samen om te herdenken. Bij herdenken horen rituelen, zoals even stil zijn, een kaarsje opsteken of bloemen leggen.
WIE HERDENKEN WE?
Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle oorlogsslachtoffers uit het Koninkrijk der Nederlanden. Dat zijn mensen die zijn omgekomen of vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog, of in oorlogen en vredesoperaties daarna.
WAAROM HERDENKEN WE?
We herdenken elk jaar op 4 mei om alle oorlogsslachtoffers en wat er is gebeurd nooit te vergeten. We herdenken om respect te tonen aan slachtoffers en hun families. We staan ook stil bij de vrijheid die wij in Nederland hebben en hoe fijn dat is.
Simon en Emma leggen een krans op de Dam.
Ritueel • Plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.
WAAR HERDENKEN WE?
Overal in het land vinden herdenkingen plaats. Die herdenkingen zijn vaak bij een oorlogsmonument. In bijna elke stad of dorp is wel een oorlogsmonument te vinden.
WANNEER HERDENKEN WE?
We herdenken niet alleen op 4 mei. Ook op andere momenten in het jaar worden er gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog herdacht.
Het hele jaar door zijn er herdenkingen bij monumenten. Bijvoorbeeld op 15 augustus bij het Indisch Monument in Den Haag.
HERDENKEN op 4 mei Een stappenplan:
Ga met school of je ouders naar een oorlogsmonument of zet de televisie aan.
Luister naar de sprekers.
Wacht op het signaal van de taptoe.
Wees 2 minuten stil.
Zing mee met ‘het Wilhelmus’.
Kijk naar de kransen of bloemen die worden gelegd. Of leg zelf een krans of bloem bij een monument.
TAPTOE
Op 4 mei om 19.59 uur speelt een trompettist het taptoesignaal. Vroeger riepen legercommandanten aan het einde van de dag ‘Tap toe!’. Dat is kort voor ‘Doe de biertap dicht en ga naar bed, de dag is voorbij’. Nu hoor je deze muziek bij herdenkingen en begrafenissen.
Bij herdenken en vieren speelt de Nederlandse vlag een belangrijke rol. Teken deze bladzijde vol met vlaggetjes. Je kunt met je school ook een oorlogsmonument adopteren! Willen jullie dat? Kijk dan op 4en5mei.nl/adopteer. Organiseer een herdenking met je klas bij het monument. Hoe zou jullie herdenking eruitzien?
Waar denk jij aan tijdens die 2 minuten stilte?
Hoe HERDENK jij?
Kruis de uitspraken aan die bij jou passen.
Op 4 mei…
ga ik naar een herdenking in mijn buurt.
kijk ik op tv naar de herdenking.
ben ik stil om acht uur.
hangen wij thuis de vlag halfstok.
leg ik bloemen bij een monument.
Waarom vind jij herdenken belangrijk?
Kun je beter bij een monument herdenken dan thuis?
Ja Nee, want:
hoed iets anders:
Dit neem ik mee naar een herdenking: kaars bloem gedicht
Neem je ouders, opa, oma, broers of zussen mee naar een herdenking bij jullie in de buurt.
Zoek op welke herdenkingen er nog meer zijn. Welke twee kun jij vinden?
VERVOLGD IN OORLOG
HERDENKEN
Op 4 mei leggen we een krans voor alle Joden, Roma en Sinti die werden uitgesloten, vervolgd en vermoord, alleen om wie zij waren.
Rifka, 12 jaar
Hier staat de naam van de tante van mijn vader: Elisabeth van Praag. Ze is vermoord. Ik ben met mijn tweede naam vernoemd naar haar. Ik heb haar nooit gekend, maar ik vind het verdrietig dat ze nooit haar leven af heeft kunnen maken. Want ze was echt heel jong, maar 22 jaar. Nu, als ik hier ben, denk ik aan haar.
Op het Holocaust Namenmonument in Amsterdam staan alle namen van 102.000 Nederlandse Joden en 220 Sinti en Roma die werden vermoord.
JOODSE NEDERLANDERS
Voor de oorlog wonen er 140.000 Joden in Nederland. Als de nazi’s Nederland binnenvallen, worden de rechten van alle Joodse Nederlanders stap voor stap afgepakt. Daarna worden ze opgepakt en gedeporteerd naar concentratie- en vernietigingskampen in door Duitsland bezette landen. 102.000 Nederlandse Joden zijn daar vermoord.
ROMA EN SINTI
In Nederland wonen voor de Tweede Wereldoorlog ongeveer 4.500 Roma en Sinti. Dit is een volk dat geen vaste woonplaats heeft, maar rondreist. In de ogen van de nazi’s zijn Roma en Sinti, net als Joden, minderwaardig. Zij worden overal in Europa door de nazi’s vervolgd. Hun rechten worden afgepakt. Later worden ze gedeporteerd en vermoord.
TIJDLIJN
Bekijk de tijdlijn Uitgesloten, vervolgd, vermoord op blz.20-23.
Noem drie regels die door de nazi’s werden ingevoerd.
Vanaf welke datum mogen Roma en Sinti niet meer rondreizen?
Op de pagina’s hierna leer je meer over de vervolging van Joden, Roma en Sinti.
1933 < 1938 1939 1940
Joden zijn al eeuwenlang een onderdeel van de Nederlandse samenleving. Er zijn levendige
Joodse wijken, waar iedereen graag boodschappen doet.
Bij Joods zijn horen allerlei tradities en feestdagen.
Adolf Hitler komt in Duitsland aan de macht. Veel Joden willen vluchten, omdat het niet meer veilig is in Duitsland. Ze komen ook naar Nederland.
Kristallnacht. De nazi’s vallen de Joodse bevolking in nazi-Duitsland aan. Winkels en gebedshuizen worden vernield of in brand gestoken. Er worden ook mensen vermoord of gevangengenomen.
Bouw van Kamp Westerbork voor de Duits-Joodse vluchtelingen in Nederland.
Nederlandse ambtenaren moeten een Ariërverklaring tekenen.
Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen.
Je kunt deze tijdlijn ook bekijken op denkboek.nl.
Voor Joden, Roma en Sinti is volgens Hitler geen plek meer. Tijdens de bezetting worden er al snel discriminerende maatregelen ingevoerd tegen deze groepen. Stap voor stap worden hun rechten afgepakt. Ze worden uitgesloten, vervolgd en uiteindelijk vermoord.
‘Je kunt het je niet voorstellen wat we aantroffen. Alles was kort en klein geslagen. Lampen van het plafond gerukt, de piano was in tweeën gehakt. De winkel van mijn ouders was totaal overhoop gehaald.’
Mirjam Weitzner-Smuk, toen 8 jaar
Mirjam overleefde vijf concentratiekampen. Haar ouders, zus en zwager werden vermoord. Bekijk haar verhaal op denkboek.nl/jonginoorlog.
VERMOORD
De namen en adressen van alle Joden in Nederland worden op lijsten gezet.
22 FEBRUARI
Razzia in Amsterdam. 427 Joodse mannen worden opgepakt en gedeporteerd naar een concentratiekamp.
Joodse kinderen moeten naar aparte Joodse scholen.
Bij dierentuinen, cafés, restaurants, parken, bioscopen, theaters en bibliotheken komen bordjes ‘Voor Joden verboden’.
Ida Vos (10 jaar) moet naar de Joodse School in de Bezemstraat in Den Haag.
Van de 35 kinderen in haar klas overleven er maar vier de oorlog, onder wie Ida. Later wordt ze schrijfster.
Ze schrijft boeken en gedichten over de oorlog.
Aardrijkskunde
zij had een onvoldoende voor aardrijkskunde die laatste dag maar wist een week later precies waar Treblinka* lag héél even maar
Uit: Vijfendertig tranen door Ida Vos, 1985. * Treblinka was een concentratiekamp.
Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.
‘We mochten steeds minder ... totdat we er niet eens meer mochten zijn’
ZeBettyGoudsmit-OudkerkwaseenJoodsekinderverzorgster. hielpJoodsekinderenmet onderduiken.
Joden krijgen een persoonsbewijs met een J erin.
Alle Joden ouder dan zes jaar moeten een Jodenster op hun kleding dragen. En die
Joden mogen niet meer met de trein, bus of tram, niet meer fietsen en na 8 uur ’s avonds niet meer op straat zijn.
De nazi’s nemen Kamp Westerbork over. Het wordt een doorvoerkamp.
De eerste Joden worden opgeroepen voor werkkampen in nazi-Duitsland.
Joden mogen alleen nog maar tussen 3 en 5 uur ’s middags boodschappen doen. De meeste spullen zijn dan al op.
De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden zich moeten melden voor deportatie. Opgepakte Joden worden er vastgehouden.
De achtjarige Benjamin Pais en zijn negenjarige zusje Jansje met de Jodenster. Ze worden op 23 november 1942 in Auschwitz vermoord.
Anne Frank schrijft in haar dagboek: ‘Het is smoorheet. En ik moet alles lo- pen. Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een open. Maar dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Voor ons is de voetenwagen goed genoeg.’
De Joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn dagboek: ‘Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandsche Schouwburg. ’t Is er dan zo warm dat iedereen als- maar om water vraagt. Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee heren-wc’s en drie dames-wc’s en één of twee wastafels.’
De Hollandsche Schouwburg hoort nu bij het Nationaal Holocaust Museum.
1943
Kindertransporten
vanuit Kamp Vught van 1.296 kinderen en hun ouders naar vernietigingskamp Sobibor.
Sinti en Roma mogen niet meer rondreizen.
Grote razzia op Sinti en Roma. Vrijwel iedereen wordt gevangengezet in Westerbork.
245 Roma en Sinti worden vanuit Westerbork naar
AuschwitzBirkenau gedeporteerd en vermoord.
De laatste trein vertrekt van Kamp Westerbork naar Auschwitz.
Amsterdam wordt door de nazi’s ‘Judenrein’ (gezuiverd van Joden) verklaard. Er zijn geen Joden meer in Amsterdam.
De moord op de Joden, Roma en Sinti tijdens de WereldoorlogTweede noemen we de Holocaust. Veel Joden noemen de moord
Bevrijding van Kamp Westerbork.
Lothar Gold wordt samen met zijn ouders opgepakt in Utrecht. Deze foto geven ze vlak voor vertrek aan hun buren. Op de achterkant staat:
Op 11 juni 1943 wordt Lothar in Sobibor vermoord. Hij is dan 12 jaar.
Lees meer over Lothar op bladzijde 24 en 25 en op denkboek.nl/lothar.
Nederland is bevrijd. Er zijn meer dan honderdduizend mensen vermoord tijdens de Holocaust . Mannen, vrouwen, kinderen, oma’s, opa’s, broers en zusjes. Nederlandse
Joden, Roma en Sinti moeten leren leven met grote verliezen.
op hun volk Shoah. Dat betekent ‘catastrofe’.
VOOROORDELEN
De moord op een groep mensen gebeurt nooit ineens. Het begint met vooroordelen. Wat kun je doen als mensen vooroordelen hebben over een groep?
Er is nog steeds antisemitisme. Dit is haat en discriminatie tegen Joden. Het woord Jood wordt op veel plekken als scheldwoord gebruikt. Op internet vind je haatberichten over Joden. En bij sommige scholen en synagogen is bewaking nodig.
Soms worden Joodse begraafplaatsen beklad.
Het Holocaust Namenmonument in Amsterdam met de namen van 102.000 Nederlandse Joden en 220 Sinti en Roma.
UITKLAPPER
Bekijk op denkboek.nl/ vervolging de Uitklapper over dit thema.
Er is meer antisemitisme.
IN GESPREK
In het nieuws hoor je dat er de laatste tijd meer antisemitisme is in Nederland. Dit komt door het conflict in het Midden-Oosten. Ook al is dat conflict ver weg, veel kinderen in Nederland hebben hier last van. Ook Joodse kinderen.
STOP HAAT!
Haat en discriminatie zijn verschrikkelijke dingen. Hoe kun je ervoor zorgen dat dit stopt?
PRAAT MET ELKAAR
LOTHAR
Lothar Gold is een gewone jongen van 10 jaar. Hij woont in Utrecht. Hij is altijd buiten te vinden. Maar dan breekt de oorlog uit.
ELLY, HET BUURMEISJE VAN LOTHAR:
‘Hij had altijd zo’n mooi vestje aan. Dat vond ik echt prachtig. Bij Lothar in de achtertuin hadden ze kippen. Zijn vader maakte schoenen.’
Door alle boosheid over de problemen in de wereld lijkt het soms of mensen uit elkaar groeien. Gelukkig zijn er ook mensen die dit tegen proberen te gaan door veel te praten met elkaar. Door in gesprek te gaan, leer je elkaar beter kennen. Je leert dan voorbij de vooroordelen te kijken.
ANDERE MENING
Ken je iemand met een heel andere mening dan jij? Wat kun je doen om elkaar beter te leren kennen en te begrijpen?
DE BUREN
De vader van Elly en Toosje heeft een grote zandbak in de tuin gebouwd. In de zomer wordt dat een zwembadje en in de winter een schaatsbaan. Hij organiseert ook poppenkastvoorstellingen. Lothar is er altijd bij. Hij heeft veel vriendjes in de buurt.
Hij heeft veel vriendjes
Teken hier kaarsjes voor Lothar en zijn ouders.
RIEN, EEN BUURJONGEN VAN LOTHAR:
‘Voor het huis van de familie Gold stond een Duitse militaire vrachtwagen, zo een met twee banken aan elke kant en een zeildoek eroverheen. Daarin werden Lothar en zijn ouders meegenomen. Ik zag de wagen wegrijden en riep nog: “Lothar, waar ga je heen?”’
Julius is de vader van Lothar. Voor ze worden opgepakt geeft hij zijn kist met gereedschap aan de ouders van Willy. Willy is het buurmeisje en was nog een baby. Zij hebben de kist altijd bewaard. Nu kun je de kist zien in het museum van Kamp Vught.
Lothar met zijn buurmeisjes Toosje en Elly.
Lees op denkboek.nl/lothar meer over Lothar en over de kindertransporten.
Julius Gold, 16 september 1901 - † 21 maart 1945 (Duitsland)
Gerda Gold-Davidsohn, 8 oktober 1906 - † 11 juni 1943 (Sobibor)
Lothar Gold, 24 oktober, 1930 - † 11 juni 1943 (Sobibor)
NAAM OP HET MONUMENT
Lang wisten de buurkinderen van Lothar niet wat er met hem gebeurd was. In 2010 bezocht buurmeisje Willy Kamp Vught. Daar zag ze de naam van Lothar op het monument voor de Kindertransporten staan.
Bekijk foto's, lees de tekst en bekijk ook het verhaal van Lothar online. Hoe was zijn leven voor de oorlog?
Ouders
Buurt
Vrienden
Hobby’s
Verstoppen VOOR DE VIJAND
Duizenden Joodse Nederlanders verstoppen zich in de oorlog jarenlang om niet in handen van de nazi’s te vallen. In een schuur of op een zolder. Onderduiken noem je dat. Niemand weet hoelang het zal duren.
Wat betekent het voor iemand als je er helemaal niet meer mag zijn? Bespreek het met een klasgenoot.
ONDERDUIKEN
Joop is 7 jaar als hij moet onderduiken. Samen met zijn vader en moeder kan hij terecht op de boerderij van de familie Ebbers in Lintelo, dat ligt in Gelderland. De boer timmert op de hooizolder een kamertje voor hen. Er zitten ook andere onderduikers op de boerderij. De boer en zijn familie zorgen heel goed voor de onderduikers.
Joop Levy, hier 7 jaar
Er zijn ook Joodse kinderen die zonder ouders moeten onderduiken. Ze krijgen soms een andere naam en weten na de oorlog hun eigen naam niet meer.
NIET NAAR SCHOOL
Joop en zijn ouders kunnen nooit naar buiten, dat is te gevaarlijk. Joop kan dus niet naar school, niet voetballen, fietsen of met vrienden afspreken. Hij verveelt zich heel erg.
Op een dag krijgt hij een bijzonder cadeau. Verzetsmensen geven Joop een speelgoedvliegtuig gemaakt van een wc-bril.
Hoe weet je of je iemand kunt vertrouwen?
Wat zou jij het meest missen als je niet naar buiten mag?
Mensen in het verzet zijn betrokken bij onderduiken. Het is levensgevaarlijk werk. Zonder hulp kunnen onderduikers niet overleven. Wat hebben onderduikersallemaal nodig? Praat er samen over. Schrijf zoveel mogelijk dingen op.
‘Een held is iemand die zijn leven waagt, terwijl diegene er niets voor vraagt.’
Joop Levy
Er zijn mensen die de nazi's helpen onderduikers op te sporen. Ze heten Jodenjagers. Ze krijgen geld als ze Joden vinden. Bijna 10.000 onderduikers, ook heel veel kinderen, worden alsnog opgepakt en vermoord.
Welke eigenschappen moet je hebben om in het verzet te gaan, denken jullie? Praat er samen over. Schrijf zoveel mogelijk dingen op.
BEVRIJDING
Op 31 maart 1945 wordt Gelderland bevrijd. Joop mag na twee jaar eindelijk weer naar buiten. Hij is dan 9 jaar. Zijn vader vraagt de boer wat hij moet betalen voor al die jaren dat hij hen heeft geholpen met eten, drinken en spullen. Maar boer Ebbers is alleen maar blij dat iedereen nog leeft.
IN VERZET
HERDENKEN
Op 4 mei wordt er een krans gelegd voor alle mensen die gevangen werden genomen en vermoord, omdat zij in verzet kwamen en opstonden voor de rechten van anderen.
Dit monument is voor mijn overgrootopa. Tijdens de oorlog was hij burgemeester. Hij regelde onderduikplekken. Dat vind ik erg dapper van hem. Hij werd verraden en overleed in een concentratiekamp. Mijn opa Onno heeft zijn vader nooit gekend.
Simon,12jaar, metzijnopa Onno
Monument voor Jacques Luske, Horssen. Het monument bestaat uit een deuropening zonder deur. Dit staat symbool voor de gastvrijheid van het dorp.
NEDERLANDERS IN VERZET
Een hele kleine groep Nederlanders komt in verzet tijdens de oorlog. Het verzet doet verschillende dingen:
Schuilplaatsen organiseren voor onderduikers.
Voedselbonnen en persoonsbewijzen regelen voor onderduikers.
Vechten tegen nazi’s en NSB’ers.
Kranten met geheime informatie maken en verspreiden.
En nog veel meer acties om de nazi’s tegen te werken.
Ga naar denkboek.nl/keuzesmaken en bekijk de informatie. Welke reden kan iemand hebben om wel of om niet in verzet te komen?
Wel:
Niet:
Waarom was het voor de overgrootopa van Simon gevaarlijk om in verzet te komen?Bespreek het met een klasgenoot.
Op de volgende bladzijden ontdek je meer over verzet in de Tweede Wereldoorlog.
Twee verzetsmensen drukken een verzetskrant in Amsterdam.
DE HELDHAFTIGE nichtjes Van Lier
Dit zijn de nichtjes Truus en Trui van Lier. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zitten ze in het verzet. En dat doen ze allebei op hun eigen manier...
Truus heeft een leuke jeugd, met veel vriendinnen. Het valt op dat ze heel goed weet wat ze wil.
Truus van Lier wordt op 22 april 1921 geboren in Utrecht. Ze heeft een Joodse vader en een nietJoodse moeder. En een oudere zus die Miek heet.
Hebben jullie het al gehoord? Winkels van Joden zijn kapotgemaakt!
Als Truus 12 jaar is, komt in Duitsland Adolf Hitler aan de macht. Via de radio hoort Truus over de maatregelen tegen Joden.
Truus doet eindexamen en gaat rechten studeren. Intussen worden de rechten van Joden afgepakt door de nazi’s.
Het is niet eerlijk hoe de nazi's de Joden behandelen.
Wakker worden Miek! Er wordt geschoten!
Op 10 mei 1940 valt naziDuitsland Nederland aan.
De vader van Truus duikt onder. Haar moeder regelt een belangrijk papier. Hier staat in dat Truus en haar zus niet Joods zijn.
Zo krijgen jullie geen last van de regels van de nazi's voor Joden...
Er komen steeds meer regels. Joden moeten bijvoorbeeld een ster dragen. Truus vindt het verschrikkelijk.
Ik moet in actie komen! Ik ben liever in gevaar, dan dat ik niets doe.
Truus doet steeds gevaarlijkere dingen: ze bespioneert de nazi’s en brengt onderduikers naar een veilige plek. En ze maakt een geheim tijdschrift.
Dan wordt Truus gevraagd of ze bij het gewapende verzet wil. Deze mensen gebruiken geweld om zich te verzetten tegen de nazi’s.
Als je mee wilt doen, bel dan naar dit nummer.
Truus gaat in het verzet. In het diepste geheim. Want als de nazi’s je betrappen, is je leven in gevaar.
Ik zal niet rusten totdat alle Joden en verzetsmensen in Utrecht opgepakt zijn!
Truus krijgt een belangrijke missie: ze moet hoofdcommissaris van de politie Gerard Kerlen doodschieten. Hij werkt mee met de nazi’s.
Op 3 september 1943
wacht Truus hem op. Ze ziet Kerlen, en dan…
Dan wordt ze verraden door iemand uit haar verzetsgroep.
Trui van Lier, de oudere nicht van
En nu wegwezen!
Kerlen zakt op de grond en overlijdt. Truus ontsnapt en duikt onder in Haarlem.
Eind oktober wordt Truus naar concentratiekamp Sachsenhausen in Duitsland gebracht. Daar wordt ze doodgeschoten. Pas na de oorlog hoort haar familie dat ze is overleden.
Trui bedenkt een heldhaftig plan.
net als Truus
Ik ga Joodse kinderen redden. Kinderen zijn altijd de dupe van oorlog!
Trui begint een crèche: Kindjeshaven. Eerst gaan vooral niet-Joodse kinderen naar de crèche. Zodat het niet verdacht is.
De kinderen krijgen een nieuwe naam. Sommige blijven de hele oorlog in de crèche. Andere kinderen worden door het verzet naar een onderduikfamilie gebracht.
In 1941 komen de eerste Joodse kinderen. Hun ouders zijn ondergedoken of al gedeporteerd naar kampen. Ze leven gewoon in het zicht van de nazi’s.
Dag in, dag uit werkt Trui in de
Ik ben heel bang. Maar ik kan niet stoppen. Wie zorgt er anders voor de kinderen?
Joden mogen van de nazi’s niet in het park komen. Toch neemt Trui de kinderen stiekem mee.
Ik heb niks heldhaftigs gedaan, niks bijzonders. Maar een beetje erkenning is toch niet verkeerd.
Uiteindelijk wordt het te gevaarlijk: Trui moet onderduiken. Alle kinderen worden door het verzet uit de crèche gehaald. Door Trui’s moed en inzet zijn meer dan 150 kinderen gered.
Trui heeft nog haar hele leven last van de angst die ze had tijdens de oorlog. Ze kan er met niemand over praten.
Na de oorlog wordt er niet veel gepraat of geschreven over vrouwen die in Nederland in het verzet hebben gezeten. Terwijl het verzet zonder de vrouwen niet had kunnen bestaan.
Daar is ook een standbeeld van haar neergezet. En er is een straat naar haar vernoemd.
Maar nu komt er steeds meer aandacht voor hun verhalen. Ook voor de daden van Truus en Trui van Lier.
In het Wilhelminapark, waar Trui stiekem met de kinderen speelde, is een speeltuin naar haar vernoemd.
Ieder jaar bloeit de naam van Truus in Utrecht. Vlak bij de plek waar ze hoofdcommissaris Kerlen neerschoot.
Zo krijgen Truus en Trui eindelijk de eer die ze verdienen!
NICHTJES IN VERZET
Wat als er dingen gebeuren waar je het niet mee eens bent? Wat doe je dan? Truus en Trui kiezen er tijdens de oorlog allebei voor om in het verzet te gaan. Dat doen ze elk op hun eigen manier.
WIE DEED WAT?
Lees het stripverhaal. Hieronder staan verschillende verzetsacties. Welke actie hoort bij wie? Teken een lijntje van de actie naar Truus of Trui. Of allebei! Bespreek daarna de verschillen tussen de acties met een klasgenoot.
Niet houden aan de regels van de nazi’s TRUUS
Nazi’s bespioneren
Joodse kinderen redden
Geweld gebruiken Onderduikers verstoppen
Schrijven voor een geheim tijdschrift
KIEZEN
Lees de drie stellingen. Met welke stelling ben je het het meeste eens? Teken daar een pijl naartoe. Bespreek dit daarna met een klasgenoot.
Je verzetten tegen de vijand klinkt makkelijker dan het is.
Je bereikt meer met gewelddadig verzet, zoals Truus deed.
Geweldloos verzet, zoals Trui deed, is beter omdat je niemand pijn doet.
Wat als je moet kiezen?
Tijdens de oorlog komen mensen voor moeilijke keuzes te staan: werk je mee met de nazi’s, kom je in verzet of probeer
je je eigen leven zo normaal mogelijk te leiden? Wat mensen kiezen, hangt af van hun situatie. Lees de verhalen. Wat denk jij: was dit aanpassen, verzetten of collaboreren? Of een combinatie? Pak een rood, groen en blauw potlood en kleur de balk in.
AANPASSEN
Je gedragen zoals de Duitse bezetter wilde.
VERZETTEN
Tegen de Duitse bezetter in opstand komen.
COLLABOREREN
Met de Duitse bezetter samenwerken.
In het Verzetsmuseum
Junior zie je verhalen van vier kinderen die de oorlog elk op een andere manier meemaakten.
Meer weten over keuzes maken in oorlogstijd?
Lees dan de Uitklapper op denkboek.nl/keuzes-maken.
Janny Brilleslijper
Janny komt uit een Joods gezin. Voor de oorlog woont ze in Amsterdam. In 1943 duikt de familie onder. Maar ze besluiten ook anderen te helpen met het vinden van een onderduikplek .
KLEUR KIEZEN
Welke keuze(s) maakt Janny? Kleur de balk in.
Aanpassen | Verzetten | Collaboreren
Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.
Miep Oranje
Miep gaat tijdens de oorlog bij het verzet. In 1943 wordt ze gearresteerd door de nazi’s. Ze dreigen haar familie ook op te pakken. Daarom verraadt Miep de namen van heel veel verzetsmensen. Die worden opgepakt en soms zelfs vermoord.
KLEUR KIEZEN
Welke keuze(s) maakt Miep? Kleur de balk in.
Aanpassen | Verzetten | Collaboreren
Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.
Herman Wijnne
Herman woont met zijn gezin in Amsterdam.
Op 26 mei 1943 is er tegenover zijn huis een razzia . Hij ziet hoe 30 Joodse mensen opgepakt worden door de nazi’s. Hij maakt een foto. Stiekem, want het fotograferen van razzia’s is verboden.
Jack de Zwart
De vader van Jack wil niet werken voor de Duitsers. Daardoor is hij werkloos. De moeder van Jack is woedend. Ze zegt: ‘Iedereen werkt toch voor de Duitsers, alleen jij niet.’ Zijn vader besluit dan om het toch te doen. Later krijgt hij daar spijt van.
KLEUR KIEZEN
Welke keuze(s) maakt de vader van Jack?
Kleur de balk in.
Aanpassen | Verzetten | Collaboreren
Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.
KLEUR KIEZEN
Welke keuze(s) maakt
Herman? Kleur de balk in.
Aanpassen | Verzetten | Collaboreren
Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.
Is niets doen ook een keuze?
Heb je altijd een keuze? Wanneer wel of niet?
Is onderduiken ookeen vorm van verzet?
VECHTEN TEGEN ONRECHT
Het leven van ANTON DE KOM
Anton de Kom was een Surinaamse schrijver. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat hij in Nederland in het verzet. Dit is zijn verhaal.
Anton de Kom wordt op 22 februari 1898 geboren in Paramaribo, Suriname. Zijn vader is boer en goudzoeker. Zijn moeder heeft een winkel.
Suriname is in 1940 een kolonie van Nederland. Nederland is er de baas. Eeuwenlang moesten honderdduizenden tot slaaf gemaakten werken op plantages. Mannen, vrouwen en kinderen moesten bijvoorbeeld katoen of suiker verbouwen op het land. Dat was erg zwaar werk.
Meester, wanneer leren we eindelijk eens over de geschiedenis van Suriname?
We horen bij Nederland, dus we gaan het hebben over Michiel de Ruijter en andere Nederlandse helden.
De vader van Anton, Adolf de Kom, was op zo’n plantage in slavernij geboren. Eén jaar na zijn geboorte, in 1863, wordt de slavernij afgeschaft.
Maar hoe zit het dan met de Surinaamse helden?
Anton de Kom hoort van zijn familie veel verschrikkelijke verhalen over de slavernij. Maar op school leert hij er niets over. Alsof al die ellende niet gebeurd is.
Op school mogen de leerlingen alleen maar Nederlands spreken. Als kinderen toch Surinaams praten met elkaar, moeten ze honderd strafregels schrijven!
Hoe meer Anton thuis hoort over de geschiedenis van Suriname en de slavernij, hoe nieuwsgieriger hij wordt.
Anton maakt zijn school af en gaat aan het werk als boekhouder. Maar zwarte mensen verdienen in die tijd in Suriname veel minder dan witte mensen.
Tante, waar komt mijn achternaam vandaan?
Hij vertrekt naar Nederland en komt aan in de herfst van 1920.
Hoe was het om in slavernij te leven?
Hopelijk krijg ik hier meer kansen dan in Suriname...
Anton vindt werk bij een handelaar in koffie en thee. In 1926 ontmoet hij Nel. Ze trouwen en ze krijgen vier kinderen: Ad, Cees, Ton en Judith.
Ik neem ontslag, dit kan zo niet!
In Nederland weet bijna niemand iets over Suriname en de geschiedenis van dat land. Daarom gaat Anton erover schrijven en vertellen.
In 1933 gaan Anton en zijn gezin terug naar Suriname omdat zijn moeder ziek is. Daar helpt hij arme mensen op te komen voor hun rechten.
Anton krijgt steeds meer invloed. De regering van die tijd is bang voor opstand in Suriname. Anton wordt gevangengezet en terug naar Nederland gestuurd.
Vaarwel Suriname!
Eindelijk een boek over Suriname dat geschreven is door een Surinamer!
Het boek is een protest tegen de slavernij en tegen onrecht en ongelijkheid tussen witte en zwarte mensen.
Nederland geeft zich over en de nazi’s worden de baas. Het boek van Anton wordt verboden.
Op 10 mei 1940 wordt het gezin De Kom wakker van geluid van vliegtuigen.
Terug in Nederland kan Anton geen baan vinden. Er is in die tijd veel werkloosheid. Hij schrijft het boek Wij slaven van Suriname over slavernij in Suriname. In 1934 wordt het boek gedrukt.
Nazi-Duitsland is Nederland binnengevallen. Het gezin schuilt een paar dagen in de gangkast.
Anton wil schrijven over de oorlog, maar dat mag niet van de nazi’s. Daarom gaat hij voor een verzetkrant schrijven: De Vonk. Zijn gezin weet van niets.
Op 7 augustus 1944 komt Anton niet thuis. Midden in de nacht schrikt iedereen wakker.
Doe open! Huiszoeking!
Ben jij Anton de Kom? Je bent gearresteerd!
Anton is verraden en is de dag ervoor op straat opgepakt.
De nazi’s sturen Anton naar meerdere concentratiekampen in nazi-Duitsland. Daar moet hij heel zwaar werk doen. Hij wordt ziek en overlijdt in april 1945, vlak voor de bevrijding.
Uw man is gearresteerd. Als u ons niet vertelt waar de wapens zijn, schieten we hem dood!
Anton wordt opgesloten in ‘het Oranjehotel’, de gevangenis in Scheveningen. Daarna moet hij naar Kamp Vught.
Zijn gezin weet nog niet dat Anton dood is. Elke dag zit Nel bij het raam en kijkt of hij de straat in komt lopen.
Na de bevrijding wil de familie weten wat er met Anton gebeurd is.
Lang is het stil. In 1960 krijgt Nel opeens bericht. Het lichaam van Anton is gevonden. Hij wordt naar Nederland teruggebracht en krijgt een eregraf in Loenen.
Waaris AntondeKom?
Van mensen die terugkomen uit de kampen, hoort Nel dat Anton in Duitsland gevangenzat en daar gestorven is. Maar officieel bewijs is er niet.
Op 4 mei 2023 legt zijn dochter Judith een krans voor hem tijdens de Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam.
Het duurt lang voordat het verhaal van Anton de Kom bekend wordt. Pas in 2020 wordt zijn boek echt populair. Nu zijn er straten naar hem vernoemd en standbeelden opgericht. Ook heeft de Nederlandse regering excuses gemaakt aan zijn familie.
Judith overleed in oktober 2024. Ze was er trots op dat het verhaal van haar vader overal bekend is geworden.
Wat kun je doen tegen ONRECHT? Vecht jij voor je recht?
Wat doe je als je ziet dat andere mensen onrecht wordt aangedaan? Er zijn mensen die wegkijken. Maar er zijn ook mensen die in actie komen, zoals Anton de Kom deed.
Verzet hoeft niet
altijd groot en heldhaftig te zijn. Het kan ook iets kleins zijn, bijvoorbeeld ergens iets van zeggen.
PRAAT EROVER
Kies om de beurt een uitspraak. Degene die kiest, geeft als eerste zijn mening. Daarna moet de ander antwoord geven. Als je allebei hebt gepraat, streep je de stelling door. Wissel daarna om. Iedereen mag zelf ook een stelling bedenken.
Opkomen voor anderen is belangrijker dan je eigen veiligheid.
Je mag geweld gebruiken tegen onrecht.
Als je wegkijkt voor onrecht, ben je ook schuldig.
De waarheid vertellen is belangrijker dan je eigen veiligheid.
Je verzetten is makkelijker dan het klinkt.
Je eigen familie beschermen is belangrijker dan opkomen voor vreemden.
BURGERS KOMEN OM
HERDENKEN
Op 4 mei wordt een krans gelegd voor alle burgers die omkwamen door bijvoorbeeld geweld, bombardementen, uitputting en honger.
Emme, 12jaar
Deze plaatjes op straat geven aan waar het was. Ik vind het bijzonder dat ik uit een stad kom waar zoveel plekken zijn die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog.
Wij komen uit Nijmegen. Er was hier een groot Amerikaansebombardement. bommen vielen per ongeluk midden in de stad. Er zijn 800 doodgegaan.mensen
Noortje, 13jaar
Monument Brandgrens024, Nijmegen
Wil je meer weten over het bombardement op Nijmegen?
Bekijk op denkboek.nl/herdenken het verhaal van Jopie.
Het verwoeste centrum van Nijmegen na het bombardement in 1944.
BURGERSLACHTOFFERS
Tijdens de oorlog komen veel mensen om. Bijvoorbeeld door:
Een bombardement op een stad of dorp.
Door de gevechten tussen de geallieerden en het Duitse leger.
De Hongerwinter in 1944-1945.
ZOEK
Ga naar denkboek.nl/tijdlijn en zoek op welke stad er nog meer gebombardeerd werd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Welke stad is dat en hoeveel burgerslachtoffers vielen daar?
Bekijk de video bij deze gebeurtenis. Beschrijf kort wat Ton is overkomen toen hij vijf jaar oud was.
Bekijk op denkboek.nl/ jonginoorlog het filmpje gebombardeerd in oorlog over Pim en Frits.
Op de volgende bladzijden lees je meer over het dagelijks leven in de oorlog.
HONGERWINTER
In de winter van 1944-1945 is ZuidNederland bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral in West-Nederland is er te weinig eten en brandstof. De winter is erg koud. Mensen doen er alles aan om toch aan voedsel te komen.
DE HONGERWINTER IN CIJFERS
• 50.000 kinderen die al maanden veel te weinig eten hebben gekregen, worden geëvacueerd , ze worden ‘bleekneusjes’ genoemd.
• 25.000 mensen sterven in de Hongerwinter.
• 2.000-2.500 kilocalorieën heeft een volwassene per dag nodig.
• 400 kilocalorieën eet een volwassene dagelijks tijdens de Hongerwinter.
• 2,3 graden was het gemiddeld tijdens de strenge winter van 1944-1945.
KLEUREN
Kleur op de kaart waar er Hongerwinter was in Nederland. Waar woon jij? Teken daar een huisje. Was de Hongerwinter hier ook?
‘ Ik had altijd een vork en een lepel bij me. Ik ging langs hotels in de stad om te “ kijken” of de koks nog wat te eten voor me hadden.’
Pieter Arts woont als achtjarige in Amsterdam tijdens de Hongerwinter.
Bekijk eerst op denkboek.nl/ hongerwinter de Uitklapper over dit thema. Maak daarna de opdrachten.
WAT ZAT ERIN?
Wat zat er in de voedsel- pakketten? Kruis dit aan.
Hongerige kinderen krijgen soep in de gaarkeuken van een kerk. Foto uit maart 1945.
HULP UIT DE LUCHT
In april 1945 geven de nazi's toestemming aan Engelse en Amerikaanse vliegtuigen om voedselpakketten uit te gooien boven het westen van Nederland. Deze pakketten hebben veel mensen het leven gered.
OP ZOEK NAAR ETEN
Wat deden mensen om aan eten te komen? Schrijf het op.
Schoenen ruilen voor een vet konijn Schoenen ruilen voor een vet konijn
Wat als het oorlog is? Kun je dan nog wel voetballen? Gaan de trainingen door? En de wedstrijden?
AFGELAST
Als nazi-Duitsland Nederland in mei 1940 binnenvalt, worden alle sportwedstrijden in het land meteen afgelast. Maar al snel gaat het gewone leven toch weer door. De wedstrijden beginnen weer. Veel mensen vinden het wel fijn, die afleiding. Alleen de wedstrijden van het Nederlands elftal zijn voorbij.
De onderduikers in Tungelroy spelen een potje voetbal.
EERSTE SLACHTOFFER
Cornelis Bastiaanse is 15 als de oorlog uitbreekt. Hij woont in Rotterdam en sinds zijn elfde voetbalt hij bij Feyenoord. Op 29 juni 1940 bombarderen de Britten de Rotterdamse haven. Daarbij komen drie mensen om. Cornelis is een van hen.
WIST JE DAT... ...alleen jongens in die tijd op voetbal mochten? Meisjes kunnen pas vanaf 1971 lid worden van een voetbalclub.
ONDERDUIKERS
Sportclubs moeten zich aan de regels van de nazi’s houden. Dus mogen Joden vanaf 1941 geen lid meer zijn van een sportclub. Steeds meer mensen duiken onder om aan de nazi’s te ontkomen. In het dorp Tungelroy in Limburg zitten zo’n 40 onderduikers . Om zich niet te vervelen gaan ze stiekem voetballen in het bos. En ze richten een eigen club op, die nog steeds bestaat!
Bijna geen enkel elftal is nog compleet Bijna geen enkel elftal is nog compleet
RUILEN
Als de Hongerwinter uitbreekt, proberen mensen alles wat maar een beetje waarde heeft te ruilen voor eten of brandstof. Dus ook voetbalspullen. Er zijn toch geen wedstrijden meer en de clubs zijn dicht. In de krant staan veel advertenties waarin voetbalschoenen worden aangeboden. Maar wie zou die dan nog willen hebben?
HERDENKEN
In totaal zijn er waarschijnlijk 5.000 spelers, scheidsrechters en andere clubleden omgekomen of vermoord in de Tweede Wereldoorlog. In 1949 heeft de KNVB een monument voor hen opgericht. Elk jaar op 4 mei is er een Nationale Sportherdenking voor alle omgekomen Nederlandse sporters.
WIM ANDERIESEN
Geboren:
2 SEPTEMBER 1931
Club: AJAX, AMSTERDAM
Wim is 9 jaar oud als de oorlog uitbreekt. Hij speelt tijdens de oorlog bij het jeugdelftal van Ajax. Op 7 mei 1945 is Wim op de Dam in Amsterdam om de bevrijding te vieren. Maar opeens schieten achtergebleven Duitse militairen vanuit een gebouw op de menigte. Wim wordt in zijn rug geraakt. Hij verschuilt zich achter een lantaarnpaal en wordt uiteindelijk naar het ziekenhuis gebracht. Wim moet een halfjaar lang op zijn buik liggen. Gelukkig herstelt hij en kan hij weer voetballen. Hij wordt zelfs prof en speelt 159 wedstrijden voor Ajax.
OPDRACHT
Zit jij bij een voetbalclub?
Of ben je fan van een grote club? Ga naar voetbalmonument.nl en zoek jouw club, woonplaats of provincie op. Wat voor informatie kun je vinden?
VUL IN Naam club:
Opgericht in:
Dit weet ik over de gebeurtenissen in de oorlog bij mijn club:
Benny’s voetbalteam
VUL IN
Kun jij een manier bedenken om de slachtoffers te herdenken?
BENNY BLOCK
Geboren: 25 OKTOBER 1932
Club: BE QUICK, HAREN
De Joodse Benjamin (Benny) Block woont tijdens de oorlog in Haren. Benny en zijn vader voetballen vaak op straat. Benny gaat spelen bij voetbalclub Be Quick. Zijn vader is daar keeper en jeugdtrainer. Maar door de anti-Joodse maatregelen moeten ze stoppen. Benny’s vader wordt op het eerste transport van Westerbork naar Auschwitz gezet en wordt daar vermoord. Benny en de rest van het gezin worden een paar maanden later ook opgepakt. Benny gaat met een trein vol kinderen naar het vernietigingskamp Sobibor. Drie dagen later, op 11 juni 1943, wordt Benny daar vermoord. Hij is dan 10 jaar oud.
Benny met zijn vader
VER VAN HIER
HERDENKEN
Op 4 mei wordt een krans gelegd voor alle burgers die zijn omgekomen in Azië. Bijvoorbeeld door verzet, oorlogsgeweld, honger en dwangarbeid tijdens en direct na de Japanse bezetting.
Dit monument is voor mensen die zijn omgekomen bij het bouwen van de Birma-spoorlijn. Dat was heel zwaar werk en de gevangenen kregen bijna geen eten. Mijn opa was een van hen, het is een wonder dat hij het heeft.overleefd
Birma-Siam en Pakan Baroe Spoorwegen monument, Arnhem
13Milou, jaar
JAPANSE BEZETTING
Indonesië heet tijdens de Tweede Wereldoorlog Nederlands-Indië omdat het een kolonie is van Nederland. In 1942 wordt Nederlands-Indië bezet door Japan. De Japanners verbieden alles dat met Nederland te maken heeft. Nederlanders die in Indonesië wonen, worden opgesloten in kampen. Ook voor de Indonesiërs is het leven tijdens de bezetting zwaar.
DWANGARBEID
Het Japanse leger heeft veel landen in Azië veroverd. Er zijn veel arbeiders nodig om spoorwegen aan te leggen in deze gebieden. De Japanse bezetter dwingt gevangenen uit Indonesië om dit zware werk te doen. Dit heet dwangarbeid. De dwangarbeiders worden slecht behandeld, veel van hen komen om.
In Nederland zijn 2 miljoen mensen die familie hebben die in Indonesië geboren is of er gewoond heeft. Ze zijn na de oorlog naar Nederland (terug) gekomen. Ken je iemand die, net als Milou, ook een band heeft met deze geschiedenis? Of misschien ben je het zelf? Schrijf het op.
Dwangarbeiders werken aan de Birma-spoorlijn.
Op de volgende bladzijden lees je meer over Indonesië tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Vrouwen en kinderen in een Japans kamp op Java.
Het verhaal van Indonesië
Maak kennis met Adi, David en Emmy. Zij wonen in Nederlands-Indië. Dat bestaat niet meer, het land heet nu Indonesië. Ze vertellen elk hun eigen verhaal over de tijd voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.
1600 tot 1942
Nederlandse kolonie
Indonesië is een groot land in Azië. Er wonen 260 miljoen mensen. Maar honderden jaren lang waren de Indonesiërs niet zelf de baas over hun land. Het land was een kolonie van
Mijn vader is de eigenaar van een rubberplantage. We wonen in een groot huis met een enorme tuin.
Nederland. In die tijd heette het NederlandsIndië. De Nederlanders die er woonden, bezaten plantages en fabrieken en ze hadden goede banen in het bestuur. Ze woonden in grote huizen met veel bedienden. Indonesiërs moesten werken voor heel weinig geld.
Gewone Indonesiërs zoals ik kunnen alleen slecht betaalde baantjes krijgen. We worden gediscrimineerd.
Ik heb Indonesische en Nederlandse voorouders. Mijn familie heeft het best goed. Maar we worden niet gelijk behandeld door de witte Nederlanders.
David
Adi
Emmy
1942 tot 1945
Bezet door Japan
Japan ligt net als Nederlands-Indië in Azië. Japan wil daar een groot en machtig rijk worden. Het land gaat samenwerken met de nazi’s . Op 11 januari 1942 valt het Japanse leger Nederlands-Indië binnen. Op 8 maart moet het KNIL (dit is het Koninklijk NederlandsIndisch Leger) zich overgeven. Alle Nederlanders worden opgesloten in kampen. De mannen apart van de vrouwen en kinderen. De omstandigheden zijn slecht. Er is weinig te eten en de straffen zijn streng. Maar ook buiten de kampen is het leven zwaar.
Indonesische kinderen leren hoe ze Japanse militairen moeten begroeten.
Ik zit in een kamp met allemaal andere jongens. Mijn moeder en zusje zitten in een ander kamp. We krijgen weinig eten. Soms lukt het om een muis te vangen.
Mensen met een Indonesische voorouder, zoals ik, hoeven niet in kampen. Maar ook buiten de kampen is het leven moeilijk.
David
Indonesië is een enorm land dat in twee werelddelen ligt: in Azië en Oceanië. Het land bestaat uit tienduizenden eilanden.
BEDENK
Het leven in de kampen is zwaar. Er is weinig eten. Mensen dromen over eten en schrijven recepten op in zelfgemaakte boekjes. Waarom doen ze dat, denk je?
IN HET NU
Nederland en Indonesië hebben een lange geschiedenis samen. In Nederland kun je dat terugzien in straatnamen of aan producten in de supermarkt. Bedenk drie voorbeelden hoe je deze geschiedenis nu terug kunt zien in Nederland.
Er zijn geen schoolspullen.. Vrouwen borduren zelf lesboekjes van stof. Waarom is het belangrijk om toch les te geven aan de kinderen in een kamp?
Receptenboek gemaakt van karton in een kamp op Java.
1945 tot 1949
Wij, het volk van Indonesië, verklaren hierbij de onafhankelijkheid van Indonesië.
Nederlandse militairen vechten tegen de Indonesiërs. Het is afschuwelijk. Wij houden ons verborgen in ons huis.
Nederland wil macht
Op 15 augustus 1945 geeft Japan zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij. Twee dagen daarna, op 17 augustus, roept leider Soekarno de onafhankelijke Republiek Indonesië uit.
Helaas is dit niet het begin van een nieuwe, rustige tijd. Nederland stuurt militairen om de macht in Indonesië terug te krijgen. De Indonesiërs vechten keihard terug. Aan alle kanten wordt veel geweld gebruikt en vallen er veel slachtoffers.
Het is vreselijk. Er vallen zoveel doden. Maar een ding weet ik zeker. Indonesië zal weer van de Indonesiërs zijn.
Indonesische kinderen kijken toe hoe Nederlandse militairen voorbij marcheren.
1949 tot NU
Indonesië
onafhankelijk
Pas in 1949 geeft Nederland de strijd op, onder druk van landen zoals de Verenigde Staten. Indonesië wordt een onafhankelijk land. Tussen 1945 en het begin van de jaren ’60 vertrekken 300.000 mensen naar Nederland.
Mensen die Nederlands of deels Nederlands zijn en mensen die voor de Nederlanders hebben gewerkt en gevochten, moeten gedwongen vertrekken. Maar op een warm welkom in Nederland hoeven ze niet te rekenen.
Ik zit op de boot. We gaan naar Nederland. Hier is het niet meer veilig voor ons. Zal ik Indonesië ooit terugzien?
Een schip uit Indonesië komt aan in Nederland.
We gaan met een schip naar Nederland. Daar ben ik nog nooit geweest. Hoe zal het daar zijn?
We zijn eindelijk onafhankelijk! En ik kan nu een goede baan krijgen, ik word arts.
BEDENK
17 augustus 1945 is een belangrijke datum in de geschiedenis.
Waarom is dit voor Adi zo, denk je?
ZOEK
Een paar jaar geleden hebben de koning en de ministerpresident van Nederland excuses gemaakt voor het geweld van Nederlanders in Indonesië.
Overleg met een klasgenoot.
Wat vinden jullie ervan dat ze excuses hebben gemaakt?
Denken Emmy en David hier anders over? Waarom? Schrijf het op.
Wat vindt Adi van de excuses, denken jullie?
En David en Emmy?
HOE GAAT HET NU?
Bekijk op denkboek.nl/drieverhalen-uit-Nederlands-Indië hoe het verder ging met David, Emmy en Adi.
UITKLAPPER
Bekijk op denkboek.nl/ uitklappers de uitklapper over Indonesië.
OORLOG OVERZEE
De Nederlandse koloniën tijdens de oorlog
Suriname en de voormalige
Nederlandse Antillen worden niet bezet door de nazi’s. Toch spelen ze een belangrijke rol in de oorlog.
NEDERLANDS-INDIË
Nederland is in de Tweede Wereldoorlog groter dan nu. In 1940 horen Indonesië, Suriname en zes Caribische eilanden ook bij het Koninkrijk der Nederlanden.
Lees op denkboek.nl/ oorlogoverzee wat er in de Tweede Wereldoorlog op de Caribische eilanden en in Suriname gebeurde.
OLIE EN ALUMINIUM
Olie uit het Caribisch gebied is heel belangrijk voor de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zonder olie kunnen tanks niet rijden en vliegtuigen niet vliegen. Op Aruba en Curaçao wordt daarom zoveel mogelijk olie geproduceerd. Amerikaanse militairen komen naar de eilanden om de olie-installaties te beschermen. Suriname levert aluminium, waar gevechtsvliegtuigen van worden gemaakt.
WARME TRUIEN BREIEN
De bewoners van de Caribische eilanden leven heel erg mee met de mensen in het bezette Nederland. Er wordt van alles gedaan om te helpen: geld inzamelen, warme truien breien, flessendopjes sparen (omdat de geallieerden het tin konden gebruiken). De burgemeester van Zutphen schrijft: ‘Het is te mooi om waar te zijn. En dat alles is een geschenk van ver weg wonende, onbekende Nederlanders.’ Sommige mensen melden zich vrijwillig als militair.
Duitse duikboten proberen met torpedo’s de schepen tegen te houden die de olie naar Europa vervoeren. Deze torpedo ligt op het strand van Aruba. Hij ontploft een dag later. Vier militairen komen om.
De bewoners van de Caribische eilanden leven heel erg mee met Nederland
ZOEK OP
Wat deden de bewoners van de Caribische eilanden nog meer om Nederland te helpen? Ga naar denkboek.nl/oorlogoverzee en schrijf drie dingen op.
Chris Engels, oprichter SANOC (Steun aan Nederlandse Oorlogsslachtoffers Curaçao)
‘Toen ik zelf geld ging ophalen, wilde ik hier en daar een al te armoedig hutje overslaan, maar de mensen kwamen naar buiten en zeiden: “Dokter, ben ik niet goed genoeg om iets te geven voor die arme Hollanders?”’
VUL IN
Wat kun jij vanuit hier doen om mensen in een oorlogsgebied te helpen? Bedenk samen zoveel mogelijk ideeën. Schrijf ze op.
ALLES VOOR VRIJHEID
HERDENKEN
Op 4 mei wordt er een krans gelegd voor alle militairen en koopvaardijpersoneel die tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarna in oorlogssituaties en vredesoperaties zijn omgekomen.
In 2024 was ik kinderburgermeester van Rhenen. Ik ben hier op het Militair Ereveld Grebbeberg. Hier liggen de in 1940 gesneuvelde Nederlandse militairen begraven. We herdenken hen op de Nationale Militaire Dodenherdenking in mei. Er zijn veel belangrijke mensen bij, bijvoorbeeld van het Koninklijk Huis.
Rick, 11jaar
Militair Ereveld Grebbeberg, Rhenen
VECHTEN TEGEN BEZETTING
Wanneer op 10 mei het Duitse leger Nederland binnenvalt, wordt er op verschillende plekken gevochten. Het Nederlandse leger probeert het land te verdedigen. Daarbij komen 2.300 militairen om en raken er 6.000 gewond. Het Duitse leger is te sterk. Na vijf dagen geeft het Nederlandse leger zich over.
VECHTEN OVER DE GRENS
In Nederland leven wij al 80 jaar in vrijheid, maar er zijn nog veel plekken op de wereld waar mensen onvrij zijn. Nederlandse militairen worden uitgezonden naar deze plekken. Samen met militairen uit andere landen proberen ze daar een einde te maken aan de onveiligheid. Dit noemen we vredesoperaties. Hierbij komen soms ook Nederlandse militairen om het leven.
ZOEK OP Ga naar denkboek.nl/oorlogskaart en klik op ‘begraafplaatsen’. Welkemilitaire begraafplaats is het dichtst bij jouw woonplaats?
Hoeveel militairen liggen daar begraven?
Tijdens de herdenking op 4 mei 2024 heeft Rick samen met de burgemeester van Rhenen een krans gelegd.
Op de volgende bladzijden lees je meer over militairen die zijn gesneuveld in de Tweede Wereldoorlog.
Militair Ereveld Grebbeberg, Rhenen
Militairen vechten in de buurt van de Grebbeberg op 10 mei 1940.
Gerrit Rakhorst en Robin Imthorn zijn
militairen in het Nederlands leger. Allebei vechten zij voor vrijheid, de een in 1940 en de ander in 2010.
1940
GERRIT
Trouwen
en nu
Militairen toen
Militairen
toen en nu
Gerrit is 34 jaar en komt uit Heino. Hij werkt voor de Belastingdienst. Op 8 mei 1940 gaat hij trouwen met zijn grote liefde Jans. Alles is al geregeld. De trouwjurk hangt klaar en de kerk is versierd. Maar één dag voor het feest dreigt er oorlog. Duitsland valt Nederland bijna binnen. Gerrit wordt opgeroepen om te vechten in het leger.
De Grebbeberg
Twee dagen later valt het Duise leger Nederland binnen. Gerrit vecht op de Grebbeberg. Het is
De trouwjurk hangt klaar en de kerk is versierd
een oneerlijke strijd, want het Duitse leger is goed getraind en heeft betere wapens. De meeste Nederlandse militairen hebben nog nooit gevochten. Er vallen veel slachtoffers. Ook Gerrit overleeft het niet.
Weer samen
Zijn geliefde Jans trouwt nooit met een andere man. Ze wordt 105 jaar oud. Als ze overlijdt, wordt ze bij Gerrit begraven. Dat is haar laatste wens.
Tijdens de Nederlandse missie in Afghanistan kwamen 25 militairen om.
‘Ik hoop anderen te laten zien dat het oké is om te praten over wat je doormaakt’
Levens redden
Robin wordt in 2009 en 2010 uitgezonden naar Afghanistan. Hier maakt hij hele nare dingen mee. Zo ziet hij dat een voertuig op een bom rijdt. Zonder na te denken rent hij erheen om zijn collega’s te helpen. Daarbij brengt hij zijn eigen leven in gevaar. Voor hem draait alles om samen veilig thuiskomen.
Nare herinneringen
Terug in Nederland krijgt Robin nachtmerries en voelt hij zich vaak angstig. De tijd in Afghanistan achtervolgt hem. Robin heeft PTSS, een aandoening die kan ontstaan in je hoofd als je iets heel heftigs hebt meegemaakt.
Geen zwakte
In plaats van alles voor zichzelf te houden, besluit Robin te praten over wat hem dwarszit. Hij leert dat praten over je gevoelens niet zwak is, maar juist helpt om je beter te voelen. En door zijn verhaal te vertellen, helpt hij anderen.
ROBIN 2010
Bespreek de volgende uitspraken met een klasgenoot. Hoe denken jullie hierover? Schrijf kort jullie antwoorden op.
Het is gek om te moeten vechten voor vrijheid.
Vrijheid kun je pas vieren als er helemaal geen oorlog meer is op de wereld.
Mensen van nu zijn vrijer dan vroeger.
In 5 stappen naar 5 mei
De bevrijding van heel Nederland
duurde ongeveer 9 maanden. Terwijl het zuiden al was bevrijd, was de rest van Nederland nog in handen van de nazi’s. Wat gebeurde er allemaal in die tijd?
STAP 1
September - december 1944
BEVRIJDING ZUID-NEDERLAND
Op 12 september 1944 komen de bevrijders aan in Nederland. Het kleine dorpje Mesch in Limburg is de allereerste plek in Nederland die wordt bevrijd. Van september tot december worden grote delen van Limburg, Zeeland en Noord-Brabant bevrijd. Maar de Duitse militairen houden de geallieerden tegen bij de grote rivieren: de Rijn, Waal en Maas.
DOLLE DINSDAG
Op 5 september 1944 vieren mensen feest op straat, omdat ze denken dat de bevrijders eraan komen. (Dolle Dinsdag noemden de mensen die dag achteraf.) Veel Duitsers en NSB’ers slaan op de vlucht. Maar dat blijkt veel te vroeg.
bezet gebied
vechten voor vrijheid
bevrijd gebied
Den
Middelburg
Terneuzen
STAP 2
December 1944 - maart 1945
EEN VERDEELD LAND (MET HONGER)
Utrecht
In de winter van 1944-1945 komen de geallieerden niet verder dan het zuiden van Nederland. Een deel van het land is bevrijd, de rest blijft bezet. In West-Nederland raakt het eten snel op. Mensen hebben honger. Deze winter noemen we de Hongerwinter. Lees meer over de Hongerwinter op pagina 46-47.
Ulft
Nijmegen
STAP 3
Maart 1945
VECHTEN IN OOST-NEDERLAND
In maart 1945 proberen de geallieerden de rivieren over te steken. Het plan is om via Oost-Nederland naar Duitsland te trekken om de nazi’s te verslaan. Daarom worden plaatsen in de Achterhoek en Twente eerder bevrijd dan een grote stad als Utrecht. Oost-Nederland is binnen een paar weken bevrijd. In Aalten in de Achterhoek wordt zwaar gevochten voordat de nazi’s zich overgeven.
bezet gebied
STAP 4
vechten voor vrijheid
bevrijd gebied
April 1945
NOORDEN VAN NEDERLAND
Den Haag
Nijmegen
Middelburg
Terneuzen
De geallieerden hopen dat ze de provincie Groningen snel kunnen bevrijden. Maar dat valt tegen. In de stad Groningen verzamelt de vijand alle beschikbare militairen. De Canadezen vallen de stad aan op 13 april. Ze moeten huis voor huis bevrijden. Er vallen honderden doden en er is veel schade aan de stad.
In Ruurlo worden na de bevrijding NSB’ers opgepakt.
vechten
Er vallen honderden
doden
Een vader van 52 jaar schrijft dit in zijn dagboek tijdens de bevrijding van zijn dorp in Overijssel: ‘Ik huil. Ik huil, hardop. Ze beginnen allemaal te huilen. ‘Hou je flink vader,’ zegt Fifi. Ja, toe maar – je moet maar kunnen. Ik geloof dat ik beter kan ophouden met dit laatste hoofdstuk van mijn bezettingsdagboek...’
Arnhem
Nijmegen
Arnhem
Utrecht
Groningen
Aalten
Ruurlo
Ulft
STAP 5
Mei - juni 1945
EINDELIJK VRIJ
In mei 1945 gaat het opeens snel. De nazi’s worden aan alle kanten teruggedrongen en Hitler is dood. De Duitse militairen die in Nederland zijn, geven zich over op 4 mei. Op 5 mei tekenen ze een officieel papier in Wageningen. Zuid-Holland, Noord-Holland en het laatste deel van Zeeland zijn nu ook vrij. Op de Waddeneilanden zitten nog wel Duitse militairen. Pas in juni komen de geallieerden daar aan. Het eiland Schiermonnikoog is de laatste gemeente in Nederland die wordt bevrijd.
Mensen vieren dat Nederland is bevrijd.
Schiermonnikoog wordt als laatste bevrijd
bezet gebied
vechten voor vrijheid
bevrijd gebied
Schiermonnikoog
Wageningen Arnhem
Bekijk de uitklapper 'Bevrijding' als je er nog meer over wilt weten.
GEEN WARM WELKOM
Nederlanders die in kampen hebben vastgezeten en het hebben overleefd, zoals verzetsmensen, dwangarbeiders, Joden, Roma en Sinti, keren terug naar Nederland. De reis duurt soms nog maanden. Eenmaal in Nederland is er vaak geen opvang, en soms zijn hun huizen en bezittingen ingepikt. Zij moeten verder leven met het grote verlies.
INDONESIË
In Indonesië is de Tweede Wereldoorlog nog niet voorbij. Die duurde nog tot 15 augustus 1945. Hierover lees je meer op pagina 54-59.
PRAAT EROVER
Kies om de beurt een vraag. Degene die kiest, geeft als eerste zijn mening. Daarna moet de ander antwoord geven. Is de vraag beantwoord, dan vink je die af. Wissel daarna om. Iedereen mag ook zelf een vraag bedenken.
Kun je ooit nog echt gelukkig worden als je een oorlog hebt meegemaakt?
Kun je iemand herdenken die geen graf heeft?
Deze mensen zijn bevrijd uit de kampen en op weg naar huis. Maar eerst worden ze in Eindhoven opgevangen.
AFGELOPEN, MAAR NIET VOORBIJ
Als een oorlog stopt, is niet alles ineens voorbij. Mensen moeten verder leven met wat er is gebeurd. Er zijn mensen die nu nog elke dag denken aan wat ze hebben meegemaakt. En nog steeds zoeken mensen naar een antwoord op de vraag wat er precies gebeurd is met familieleden die vermist of vermoord zijn. Het verdriet houdt nooit op.
Zijn kinderen verantwoordelijk voor de daden van hun ouders?
Hoe begin je opnieuw als je niets meer hebt?
Deze vraag is eigenlijk heel moeilijk te beantwoorden.
Net zoals de vraag wat liefde is, of geluk. Het betekent voor iedereen iets anders. Wel is het zo dat vrijheid altijd bestaat uit dingen die er niet zijn en dingen die er wel zijn.
Wat er NIET moet zijn om je vrij te voelen:
Vul zelf aan:
Wat er WEL moet zijn om je vrij te voelen:
Kunnen zeggen wat je denkt
Kunnen geloven wat je wilt
Vul zelf aan: oorlog honger armoede geweld
Kunnen zijn wie je wilt zijn
ALLEBEI
Mensen die zich echt vrij voelen, hebben van allebei een beetje. Ze hebben WEL de ruimte om te kunnen zijn wie ze zijn. En ze worden NIET tegengehouden door bijvoorbeeld oorlog of honger. Voel jij die twee kanten van vrijheid ook? Schrijf op wat jij wel en niet nodig hebt om vrij te zijn.
DE VIER BELANGRIJKSTE VRIJHEDEN
President Roosevelt van Amerika noemde vier vrijheden die volgens hem het belangrijkst waren. Alle mensen in de wereld zouden deze vrijheden moeten hebben:
vrijheid van meningsuiting vrijheid van godsdienst
vrij zijn van armoede
vrij zijn van angst
Om vrij te zijn is er GEEN oorlog en angst.
Wat zou deze jongen denken? Praat erover met elkaar.
Schrijf een kort gedicht over jouw huis en wat je zou missen als het er niet meer was. Zou je spullen missen? Of ook andere dingen?
Deze jongen uit Gaza zit op de puinhopen van zijn gebombardeerde huis.
WELKE VRIJHEID IS HET?
Ook de vier vrijheden kun je verdelen in wat er wel en niet moet zijn om je vrij te voelen. Herken jij ze? Geef elke soort vrijheid van president Roosevelt een eigen kleur.
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat alle mensen op de wereld deze vrijheden ook echt hebben?
Bekijk de vrijheidswijzer op denkboek.nl/vrijheidswijzer.
Altijd hebben groepen mensen moeten vechten voor vrijheid. Steeds kwam er een beetje meer vrijheid voor een bepaalde groep.
1863 1873 Vrijheid,EEN GESCHIEDENIS
In 1863 wordt de slavernij afgeschaft in Suriname en het Caribisch gebied. Deze gebeurtenis wordt elk jaar op 1 juli tijdens Keti Koti herdacht.
Het Kinderwetje van Van Houten bepaalt dat kinderen tot 12 jaar niet meer in fabrieken mogen werken.
Kinderen zijn vanaf dan vrij om naar school te gaan en te spelen.
Je moet elke dag naar school. Waarom is dat toch vrijheid?
1919 1945
Vrouwenstemrecht. 25 jaar lang hebben vrouwen onder leiding van Aletta Jacobs actie gevoerd voor kiesrecht. In 1919 mogen vrouwen in Nederland eindelijk stemmen.
Na vijf jaar oorlog wordt Nederland bevrijd. Inmiddels is hier al 80 jaar geen oorlog meer. Je kunt in vrijheid leven.
Waarom is stemrecht vrijheid?
Kun je je vrij voelen als je in een oorlog veel ellende hebt meegemaakt?
Aletta Jacobs
vrouwen thuisbleven en voor de kinderen zorgden.
1956
Door een nieuwe wet mogen vrouwen vanaf 1956 blijven werken als ze getrouwd zijn. Ook mogen ze een eigen bankrekening openen. Meisjes zijn nu vrij om elk beroep te kiezen.
Hebben mannen en vrouwen nu evenveel vrijheid?
Deze foto is van de eerste homohuwelijken in Nederland in 2001.
Nederland is het eerste land ter wereld dat een huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht toestaat. Je bent nu vrij om te trouwen met wie je wilt.
Mag iemand anders bepalen met wie je trouwt?
Jouw vrijheid!
Welke gebeurtenis uit de tijdlijn is voor jou het belangrijkst? Leg je antwoord uit.
Welke gebeurtenis uit de afgelopen jaren zou volgens jou ook in de tijdlijn moeten?
ben je vrij?
Niet alle kinderen in Nederland zijn even vrij. Wat is belangrijk om je vrij te voelen? Kruis aan en vul in:
Wat kun jij doen om je eigen vrijheid te bewaken?
Naar school gaan
Elke dag drie maaltijden eten
Geld om een nieuwe televisie te kopen
Niet bang hoeven zijn voor oorlog
Met vrienden spelen
Zakgeld krijgen
Op vakantie gaan
Zouden kinderen meer vrijheid moeten krijgen? Ja Nee, want
Geen klusjes in huis hoeven doen
Nieuwe kleren kunnen kopen
MUZIEK= V
Hoe klinkt jullie couplet over vrijheid?
Vrijheid kun je vieren met muziek. Op 5 mei doen we dat in heel Nederland. Zanger Flemming was Ambassadeur van de Vrijheid en dat vond hij heel belangrijk. Want het verhaal van zijn opa leerde hem wat vrijheid echt betekent.
WIE IS FLEMMING?
Zanger Flemming Viguurs (28), oftewel
Flemming, ken je van liedjes als ‘Amsterdam’ of ‘Automatisch’. Vorig jaar was hij de Ambassadeur van de Vrijheid. Hij is er heel trots op dat hij dit mocht doen. Vrijheid is voor hem meer dan dat hij op het podium de muziek kan maken die hij wil:
‘Met alles wat er nu om ons heen gebeurt in de wereld, mogen we in onze handjes knijpen dat we in een land wonen met zo’n goed systeem en vrede. Mijn opa is uit Suriname naar Nederland gekomen om te kunnen studeren en de vrijheid om zelf de liefde te vinden in plaats van te worden uitgehuwelijkt. Als hij die vrijheid niet had gehad, was ik er niet geweest.’
MAAK JULLIE EIGEN LIED! Deze opdrachtdoe je in een groepje. Luister eerst het lied Vrijheid van Kinderen voor Kinderen op YouTube. Daarna gaan jullie aan de slag met een eigen couplet over vrijheid.
1. Wat betekent vrijheid voor jullie? Schrijf het in kernwoorden op.
2. Lees de tips van Flemming over het schrijven van een eigen lied. Zet hier een krul als je alle tips gelezen hebt.
3. Schrijf nu jullie eigen couplet over vrijheid. Gebruik daarbij de tips van Flemming en de woorden uit opdracht 1.
4. Zing vervolgens samen met de klas het nieuwe vrijheidslied. De karaokeversie vind je op het YouTube-account van Kinderen voor Kinderen. Zing al jullie eigen coupletten. Sturen jullie ons een filmpje? #denkboekzingt
FLEMMINGS TIPS:
• Maak je couplet niet te lang, maximaal 8 zinnen.
• Rijmwoorden gebruiken is altijd goed!
• Check of je tekst in het ritme past door het hardop voor te lezen.
Heb jij in jouw familie ook een verhaal dat met vrijheid of onvrijheid te maken heeft?
Ken jij nog meer liedjes die over vrijheid gaan?
COLOFON
UITGAVE
Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2025
ISBN 978 90 77294 437
PROJECTLEIDING, TEKST, (EIND)REDACTIE
Hester Wynia
CONCEPT, TEKST EN (EIND)REDACTIE
Patsboem! Educatief: Juul Lelieveld, Marrit Boogaars
REDACTIE EN ADVIES
Cristan van Emden, Laura Dekker, Sophie van den Bergh, Matthijs Kuipers
GRAFISCH ONTWERP Suzanne Hertogs, Ontwerphaven
ILLUSTRATIES
Cover, pag. 8 t/m 9, 30 t/m 34, 38 t/m 42, 54 t/m 59
Karida van Bochove, Karida illustraties
SPECIALE DANK AAN
Sosha Duysker, Flemming
DRUKWERK
PreVision
Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd.
BEELD
Coverfoto: Vrijheidsmuseum.
Amerikaanse parachutisten landen bij Groesbeek.
Portretten kinderen: Wiebke Wilting.
ANP: Ramon van Flymen, Jörgen Caris, EPA, Persbureau Heitink B.V. l Australian
War Memorial | Beeldbank WO2 – NIOD l Collectie NM Kamp Vught: Chris Booms
l Collectie Het Scheepvaartmuseum l Collectie Vrijheidsmuseum Groesbeek l Collectie Anne Frank Stichting l Collectie
Rijksmuseum l Nederlands Fotomuseum l Collectie Stadsarchief Rotterdam l
Coloriginals: Gerard Kamp l Collectie
Joods Historisch Museum l Delpher l
Erfgoed Tungelroy l Groningen Archieven/ OVCG: Bosscher l Huygens Instituut l
Jan van den Brink/De Rijnpost.nl
l J.M.L. Maduro familiearchief l Joods
Cultureel Kwartier l Klasse! l Lieke
Romeijn l Museum-Omniversum | Nationaal Archief / Anefo / Spaarnestad l Nationaal Onderduikmuseum Aalten l Nationaal Comité 4 en 5 mei: Ben Houdijk, Marco de Swart, Evy Njiokiktjien l NIMH l Oorlogsgravenstichting l Persbureau SK-Media l Privéarchief
Robin Imthorn l Stadsarchief Rotterdam l Shutterstock l Stichting De Greb l
UNICEF/El Baba l Universiteitsbibliotheek
Vrije Universiteit Amsterdam l VectorPortal l Verzetsmuseum Amsterdam l Wijnne.com l Wikimedia Commons.
MET DANK AAN
Bert Vos, Daniël, Emme, Familie De Kom, Flemming Viguurs, Heleen
Smit-Scheffener, Jessica van Geel, Milou, Mirjam Weitzner-Smuk, Noortje, Onno, Rick, Rifka, Rob Brandes, Robin Imthorn, Simon, Story2tell Mediaproducties.
DISCLAIMER
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam
educatie@4en5mei.nl 4en5mei.nl denkboek.nl
Oorlogswoordenlijst
Ambtenaren • Mensen die werken voor de overheid.
Antisemitisme •
Het discrimineren van Joden.
Ariërverklaring •
Formulier dat ambtenaren (juffen, meesters, agenten, verpleegsters, enzovoort) moesten invullen. De nazi’s wisten daardoor precies wie Joods was en wie niet.
Collaborateur • Iemand die samenwerkt met de Duitse bezetter.
Concentratiekamp • Plaats waar mensen gevangenzitten.
Deportatie • Iemand naar een werkkamp of concentratiekamp brengen.
Evacueren • Mensen naar een veilige(re) plek brengen.
Gaarkeuken • Plek waar je tijdens de oorlog goedkope maaltijden kon eten.
Geallieerden • De landen die samen vochten tegen nazi-Duitsland, Italië en Japan.
Holocaust • De massale moord op Joden in de Tweede Wereldoorlog.
Kolonie • Een land dat door een ander land veroverd is en bestuurd wordt.
Nazi’ s • Afkorting van nationaalsocialisten. Zo noemden de volgelingen van Hitler zichzelf.
NSB • Nationaalsocialistische Beweging. Een politieke partij van Nederlanders die het met Hitler eens waren.
Onderduiken • Tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten mensen zich, in de hoop dat de nazi’s hen niet zouden vinden.
Parlement • Groep mensen die door de bevolking gekozen is om het land te besturen.
Persoonsbewijs • Identiteitskaart die iedereen in Nederland moest hebben tijdens de Duitse bezetting.
Razzia • Jacht op mensen door het leger of de politie.
Roma en Sinti • Groepen mensen die vroeger rondreisden. Ze wonen overal in Europa, ook in Nederland. Ze hebben hun eigen taal en cultuur.
Torpedo • Bom die vanuit een boot, onderzeeër of vliegtuig wordt afgeschoten.
Vernietigingskamp • Concentratiekamp waar mensen werden vermoord.
Verzetsstrijder • Een persoon die in opstand komt tegen de Duitse bezetter.
Vredesoperatie • Militaire actie in een gebied waar een conflict is, om de vrede te herstellen.
Ontdek meer op de website
Maak je eigen herdenking, doe een quiz over vrijheid en lees en bekijk nog meer over de Tweede Wereldoorlog in de Uitklappers.