Onderzoek uitgelicht - jaargang 5 - nummer 1

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > Alette Smeulers en Ugˇ ur Ümit Üngör over oorlogsmisdadigers > Japans oorlogsverleden bezien door burgers en militairen > Drie generaties over Duitse herstelbetalingen

Jaargang 5, nr. 1 – juni 2016

Colofon Jaargang 5, nr. 1 – juni 2016 issn 2213-6177 Redactie: dr. Esther Captain, drs. Renske Krimp ma, drs. Maarten-Jan Vos Beeldredactie: Rutger van Krieken ma Eindredactie: drs. Marije Wilmink Grafische vormgeving: Martijn Luns – bureauLuns.nl Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar.

Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr.dr. Laurie Faro, drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming

Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie.

Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

De foto op p. [xx] is gelicenseerd onder de Creative Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported. De volledige tekst van de licentie is te vinden op http://creativecommons.org/licenses/bysa/2.0/deed.nl.

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Omslagfoto: verbrand identiteitsbewijs uit een greppel naast een massagraf in Meja, Kosovo 1999.

Foto: Gary Knight – VII; beeldbewerking bureauLuns www.4en5mei.nl

Inhoud >

Redactioneel 2

Doorgronden van daders Esther Captain

Gedenkplaatsen 24 Necropolitics Erik Guns – Hoe ga je om met massagraven of

4

Massageweld

vindplaatsen van massaslachtingen, die zowel een

Kan iedereen oorlogsmisdadiger worden?

collectief historisch verhaal vertellen als een ge-

Tjitske Lingsma Wat beweegt mensen om deel te

denkplek voor nabestaanden zijn? In Necropolitics

nemen aan massageweld? Experts Alette Smeu-

buigen verschillende auteurs zich over die vraag.

lers en Uˇgur Ümit Üngör vertellen over de stand van het wetenschappelijk onderzoek hiernaar en over de controverses binnen het vakgebied.

Column 29 Dader voor de een, slachtoffer voor de ander Geert-Jan Mellink

De inspiratie van…

10 Alette Smeulers over The Nazi Doctors Robert-Jay Liftons boek uit 1986 inspireerde Alette

Herstelbetalingen 30 De Duitse Wiedergutmachung: gemengde gevoelens

van extreem geweld. Haar motto: eerst doorgron-

Frederiek de Vlaming – Wat vonden Holocaust-

den, dan pas (ver)oordelen.

overlevenden eigenlijk van de Duitse herstelbetalingen waar zij na de oorlog aanspraak op konden

Japan 12 Japans oorlogsverleden: verhalen van burgers en militairen

maken? Susan Slyomovics, hoogleraar antropologie, schreef een boek over de vraag aan de hand van de verhalen van haar moeder en haar oma.

Aya Ezawa – Waar Duitsland haar oorlogsverleden

1 NSB 34 De NSB in drie delen

voor de Japanse bevolking en de toenmalige sol-

Ricci Scheldwacht – Al meer dan tien jaar werken

daten? Aya Ezawa herlas de baanbrekende studie

de historici Edwin Klijn en Robin te Slaa aan hun

van historicus Yoshiaki Yoshimi.

standaardwerk over de NSB. Onbezoldigd, in hun vrije tijd. Wat drijft deze onderzoekers?

Concentratiekampen 16 De naziconcentratiekampen als seismograaf Boyd van Dijk – Met KL schreef Nikolaus Wachsmann een monumentale studie over de oorsprong

Publieksbereik 38 Populariseren is een vak Arjan Terpstra – Hoe betrek je het brede publiek

en ontwikkeling van de naziconcentratiekampen.

bij verhalen over de Tweede Wereldoorlog? Met

Hij laat zien dat het systeem van Konzentrationslager

stichting Actueel Verleden maakte Arjan Terpstra

zich niet lineair van slecht naar erger ontwikkelde.

in het vorige decennium werk van deze vraag.

Voor Onderzoek uitgelicht las hij Duitse Daders, het

Museale praktijk

nieuwe boek van Frits Boterman.

22 Een shortcut langs schokkende beelden Maarten-Jan Vos – Najaar 2009 ontving Nationaal Monument Kamp Vught de reizende tentoonstel-

NC onderzoekt 42 Elke dag 4 mei

ling The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-

Inger Schaap – Het Nationaal Vrijheidsonderzoek

1944: The Holocaust by bullets. Een expositie met

geeft inzicht in de toekomst van herdenken en

gruwelijke beelden. Voor sommigen te gruwelijk,

vieren. Inger Schaap las het en pleit voor erken-

meende directeur Jeroen van den Eijnde. Hij ver-

ning, betrokkenheid en kennis.

zon een ingenieuze inrichtingsoplossing.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

onder ogen heeft gezien, geldt dat voor Japan veel minder. Althans, op regeringsniveau. Hoe ligt dat

Onderzoek uitgelicht

Smeulers om onderzoek te gaan doen naar daders

REDACTIONEEL

> ESTHER CAPTAIN

O Door-

ngeveer een maand geleden organiseerde het Nationaal Comité 4 en 5 mei samen met Stichting Arq – een stichting die gespecialiseerd is in de gevolgen van schokkende gebeurtenissen en psychotrauma – een netwerkmiddag

voor betrokkenen van de naoorlogse generatie. Centraal

gronden van daders

stond de vraag hoe de samenwerking tussen organisaties

van oorlogsgetroffenen van de naoorlogse generatie kon worden verbeterd. Als panelleider sprak ik met een aantal bestuursleden over hun ideeën. De achtergrond van de panelleden was bewust divers. Zo waren er zowel mensen van de tweede en de derde generatie. Sommigen hadden (groot)ouders die de oorlog in Europa meemaakten, anderen brachten een Aziatische oorlogsgeschiedenis met zich mee. Ook was er een kind van ‘foute ouders’, actief binnen de werkgroep Herkenning die zich opwerpt voor kinderen van ouders die in de oorlog de kant van de Duitse bezetter kozen.

De aanwezigheid en inbreng van dit werkgroep lid was vanzelfsprekend. Maar tegelijkertijd besefte ik me dat dit bepaald niet altijd zo is geweest. Bram Enning laat in zijn boek Spreken over fout (2014) zien dat er in het naoorlogse publieke debat aanvankelijk geen enkele aandacht en ruimte was voor de ervaringen van ‘kinderen van foute ouders’. “Kinderen van foute ouders dachten er – net als hun ouders overigens – goed aan te doen om over het onderwerp collaboratie te zwijgen, uit angst voor de reacties die spreken zou kunnen oproepen”, aldus Enning. Pas in de loop van de jaren zeventig werd

de publieke stilte rond kinderen van foute ouders

nisatiestrijd tussen Nederland en Indonesië eind

verbroken en kreeg hun problematiek vorm in het

jaren veertig. In het volgende nummer van Onderzoek

maatschappelijk debat.

uitgelicht gaan we daar dieper op in.

En vervolgens duurde het nog een paar decennia

Tenslotte: dit is het laatste nummer van Onderzoek uit-

voordat meer openlijk werd gesproken over de vraag

gelicht dat onder mijn hoofdredacteurschap zal ver-

hoe mensen ertoe komen om zich aan te sluiten bij

schijnen. Ik ga het Nationaal Comité 4 en 5 mei

een regime dat fout was, en wat mensen ertoe

verlaten omdat ik een nieuwe baan heb gevonden. Ik

beweegt om te veranderen in daders. Pas sinds een

heb met veel plezier gewerkt aan het opzetten en ont-

paar jaar staan dergelijke kwesties meer in de be-

wikkelen van Onderzoek uitgelicht en kijk met trots

langstelling. En zelfs dat wil niet zeggen dat het een

terug op vijf mooie jaargangen. Onderzoek uitgelicht

onomstreden onderwerp is. Integendeel. Het Nationaal

zal vanaf het volgende nummer steeds meer een di-

Vrijheidsonderzoek dat het Nationaal Comité 4 en 5

gitaal jasje aantrekken en ik kijk met het volste ver-

mei ieder jaar laat uitvoeren, toont dat de meeste

trouwen uit naar de onbeperkte mogelijkheden die

Nederlanders (45% in 2016) vinden dat op de Do-

met het inslaan van deze nieuwe richting gestalte

denherdenking geen aandacht moet worden besteed

zullen krijgen.

<

aan voormalige daders. Wel is de groep die vindt Onderzoek uitgelicht

dat we dat wel zouden moeten doen, sinds 2015 gegroeid van 23% naar 35%. Een van de redenen hiervoor lijkt de jongere, derde generatie te zijn, die erkenning vraagt voor het leed onder de voormalige vijand.

2|3 Nationaal Comité 4 en 5 mei

In dit nummer van Onderzoek uitgelicht richten we de blik op Duitsland en Japan als voormalige vijanden – en op degenen die zich bij hen aansloten. Dit betekent natuurlijk niet dat we hun denkbeelden daarmee omarmen. Wel onderschrijven we wat hoogleraar internationale criminologie Alette Smeulers verderop in dit nummer stelt: als je onmenselijk handelen wilt voorkomen, is het cruciaal om niet meteen te vooroordelen, als wel te doorgronden. In een interview vertellen Alette Smeulers en historicus/socioloog Ugˇur Ümit Üngör over hun onderzoek naar mensen die door hun daden transformeerden tot degenen die ‘aan de foute kant van de geschiedenis kwamen

Esther Captain

te staan’.

Hoofdredacteur Onderzoek uitgelicht Foto: Suzanne Liem

De uitdrukking ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan’ muntte oud-minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot tijdens de Indië-herdenking in Den Haag op 15 augustus 2005. Een uitdrukking om hoog te houden, want net zo goed als ‘wij Nederlanders’ slachtoffer werden van oorlogshandelingen, heeft Nederland zijn verantwoordelijkheid voor eigen zwarte bladzijden in de geschiedenis. Denk aan de dekolo-

MASSAGEWELD

> TJITSKE LINGSMA

Kan iedereen oorlogsmisdadiger worden?

Wat beweegt mensen om deel te nemen aan massageweld? Het wetenschappelijk onderzoek naar dit vraagstuk staat midden in de belangstelling. Hoogleraar internationale criminologie Alette Smeulers en universitair hoofddocent en NIOD-onderzoeker Uˇgur Ümit Üngör vertellen over de stand van het onderzoek en over de controverses binnen het vakgebied.

> Tjitske Lingsma is freelance journalist en auteur. Ze schrijft onder meer voor De Groene Amsterdammer.

In 2014 publiceerde ze haar boek All Rise: De grote ambities van het Internationaal Strafhof en de weerbarstige werkelijkheid. In 2008 verscheen haar boek Het Verdriet van Ambon: Een geschiedenis van de Molukken, waarvoor ze de Dick Scherpenzeelprijs kreeg.

k zag afschuw op hun gezichten en ook on-

ders dan je op basis van berichtgeving in westerse

geloof. Misschien zag ik nog eerder ongeloof

media zou denken niet zozeer door terreurorganisatie

dan afschuw. Ik zag mensen denken: dit kan

IS, maar – net zoals het slachtoffer in het filmpje –

niet gebeuren.” Aan het woord is Uˇgur Ümit

voor het merendeel door aanhangers van het Syrische

Üngör. Hij beschrijft de reacties die hij kreeg

regime.

“I

toen hij twee jaar geleden bij een boekpresentatie in

Üngör, universitair hoofddocent geschiedenis aan

Amsterdam een videoclip toonde waarop een Syriër

de Universiteit Utrecht en onderzoeker ‘historische

wordt doodgeslagen. Een vrouw viel flauw bij het

sociologie van massaal geweld’ bij het NIOD, snapt

zien van de beelden. “Het spijt me zeer als ze secun-

dat zijn toehoorders aangeslagen reageerden. “Ne-

dair getraumatiseerd is geraakt. Maar dit is wat er

derland is zo’n veilig land. Als je in een rijtjeshuis

in Syrië of Oost-Congo dagelijks gebeurt.” In Syrië

in Apeldoorn woont, met je echtgenoot, kind, hond

zijn inmiddels al 250.000 mensen omgebracht. An-

en hobby’s, staat dit geweld ver van je af. Niet alleen politiek, cultureel en geografisch, maar ook psychologisch.” Daarom toonde hij de beelden ook bewust.

“Laat mensen maar één keer in hun leven geconfronteerd worden met de grimmige kant van de mensheid. Met beelden die het NOS Journaal en de kranten niet laten zien.”

heeft hij talloze video’s en foto’s geanalyseerd waarop

Onderzoek uitgelicht

te zien is hoe daders hun slachtoffers folteren, mis-

4|5

handelen en vermoorden. Hij kijkt met wetenschap-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Uˇgur Ümit Üngör, geprezen voor zijn onderzoek naar de Armeense genocide, bestudeert momenteel het verschijnsel paramilitairen. Als wetenschapper

pelijke distantie, om niet telkens overstuur te raken over wat het slachtoffer wordt aangedaan en tegelijkertijd toch de dader te kunnen analyseren. “Ik kijk naar de lichaamstaal en de gezichtsuitdrukking van daders. Ik let op de hiërarchie. Bij de video die ik toonde, ontdekte ik dat het ging om een initiatieritueel: de ontgroening van een nieuw militielid door paramilitairen.” Op het filmpje zag Üngör hoe een ouder lid van een militie, gelieerd aan het regime van de Syrische president Bashar al-Assad, aanwijzingen geeft aan mannen die voor het eerst aan een moord deelnemen. Met ijzeren staven slaan ze keihard op een man die op de grond ligt te sterven, waarna het slachtoffer een kogel door zijn hoofd krijgt.

In 1942 gaf het SS-Hauptamt een brochure uit over het onderscheid tussen Menschen en Untermenschen. In 52 pagina’s

Elektroschokken | Hoe komen mensen ertoe om deel te nemen aan gruwelijk massageweld? Het is een

wordt pseudo-antropologisch het vermeende verschil tussen

vraag die steeds meer mensen bezighoudt. Üngör

Germaanse en ‘minderwaardige’ volken uiteengezet. Het zijn

ziet een groeiende belangstelling onder studenten,

ideologische bronnen als deze die in nazi-Duitsland de voe-

die er regelmatig scripties over schrijven. Voor zijn

dingsbodem vormden voor het idee dat geweld tegen bepaal-

eigen onderzoek raadpleegt hij historische bronnen,

de groepen gerechtvaardigd was.

documenten en ooggetuigenverslagen. Ook spreekt

Beeld: Internet Archive

hij soms slachtoffers en overlevenden. “Het is heel moeilijk om directe daders te spreken”, zegt hij. Als ze in een gewelddadig conflict actief zijn, is het voor hem gevaarlijk.

Alette Smeulers, hoogleraar internationale criminologie aan de Tilburg University en Rijksuniversiteit Groningen, is gespecialiseerd in het dader-vraagstuk.

Na de Tweede Wereldoorlog zochten wetenschappers de oorzaak in ‘psychische afwijkingen’, vertelt ze.

“Men dacht dat de meeste daders een geestesstoornis hadden.” Die opvattingen sneuvelden in de jaren zestig door de inzichten van de Oostenrijks-Amerikaans-Joodse historicus Raul Hilberg, die het systeem achter de vernietiging van de Joden beschreef. Ook Hannah Arendt, de Duits-Amerikaans-Joodse filosofe die het proces tegen SS’er Adolf Eichmann bijwoonde, concludeerde dat het gewone mensen zijn die op een “hele banale manier tot geweld komen.” Hetzelfde proces inspireerde sociaal-psycholoog Stanley Milgram tot zijn beroemde elektroshock-onderzoek, waarbij Op Twitter presenteren leden van de paramilitaire organisatie

veel proefpersonen bereid bleken te zijn steeds zwaar-

Shabiha, ook wel Assad’s doodseskader genoemd, zich.

dere schokken toe te dienen aan een mededeelnemer

Foto: Twitter..

In 1915 vluchtten Armeniërs massaal naar Syrië. Op de foto een Armeense vrouw die knielt bij een kind dat stierf voordat ze het relatief veilige Aleppo konden bereiken.

Foto: American Committee for Relief in the Near East Wikimedia Commons

als een leidinggevende daartoe opdracht gaf.

Alette Smeulers: “Mensen zijn niet slecht of kwaadaardig, maar zwak omdat ze niet de moed hebben om tegen de stroom in te gaan, geen weerstand kunnen bieden aan de druk. Ze raken verstrikt in hun eigen gedachtespinsels, geloven in hun eigen smoesjes en ervaren genocide uiteindelijk als iets noodzakelijks en legitiems.”

Ongedierte | Hiermee werd de basis gelegd voor het

van hun daden. Smeulers verwijst naar het begrip

theoretische kader dat tot op heden leidend is. Be-

‘moral disengagement’, ontwikkeld door de Canadese

langrijk daarin is de constatering dat het de specifieke

psycholoog Albert Bandura. “Mensen verschuilen

omstandigheden zijn die maken dat mensen veran-

zich achter het idee dat ze orders van superieuren

deren van een gewone persoon in een oorlogsmis-

opvolgen, in plaats van echt over zichzelf na te den-

dadiger. “Dit gebeurt binnen een politieke, sociale

ken.”

en ideologische context. In deze situaties is sprake van een ideologie die stelt dat een bepaalde groep

De mannen van Assad | Als mensen cognitieve dis-

de vijand is die bestreden dient te worden. Mensen

sonantie ervaren omdat hun gedrag niet overeenstemt

hebben dan het gevoel dat ze geweld moeten kunnen

met hun opvattingen over wat een goed mens zijn

gebruiken om land, volk of groep te verdedigen”,

betekent, zoeken ze een uitweg. Ze zoeken de oor-

aldus Smeulers. Ze verwijst naar het onderzoek van

zaken van het geweld buiten zichzelf: het is niet

sociaal-psycholoog Philip Zimbardo, die spreekt van

mijn schuld, het zijn terroristen, ze verdienen hun

Onderzoek uitgelicht

atrocity producing situations, in haar ogen een treffende

lot. “Om hun geweten te sussen, zoeken ze een

6|7

omschrijving.

rechtvaardiging om zichzelf te overtuigen dat ze het

Nationaal Comité 4 en 5 mei

goede hebben gedaan,” aldus Smeulers. “Mensen Taal speelt een belangrijke rol bij de dehumanisering

zijn niet slecht of kwaadaardig, maar zwak omdat

van de ‘vijand’. In Rwanda werden Tutsi’s kakker-

ze niet de moed hebben om tegen de stroom in te

lakken genoemd. In Duitsland spraken nazi’s over

gaan, geen weerstand kunnen bieden aan de druk.

Untermenschen. Üngör zag in de Syrische media dat

Ze raken verstrikt in hun eigen gedachtespinsels,

tegenstanders werden afgeschilderd als vijanden

geloven in hun eigen smoesjes en ervaren genocide

van het volk of als beesten. “In interviews bestem-

uiteindelijk als iets noodzakelijks en legitiems.”

pelden pro-Assad-politici mensen als ongedierte, en ongedierte mag je vertrappen.”

Üngör probeert met zijn onderzoek inzicht te krijgen

Het is overigens niet zo dat mensen in een specifieke

in het functioneren van Syrische paramilitairen.

context zich automatisch crimineel gaan gedragen.

Deze ‘shabbiha’ sleurden aan het begin van de

Het is altijd een proces, waarin personen geleidelijk

opstand jonge activisten uit hun huis. Ze kidnappen,

tot daders transformeren. Smeulers: “Cruciaal is de

martelen en moorden. Op foto’s poseren ze: gespierd,

eerste keer dat mensen folteren, mishandelen en

getatoeëerd en collectief. Üngör ziet veelal jonge

moorden. De meesten schrikken dat ze hieraan

mannen vol testosteron en op zoek naar sociale

meedoen.” Dit is het scharnierpunt – hier kunnen

status die zich in groepen laven aan geweld. “Hun

mensen nog terug. Slechts enkelen hebben het lef

sociale intelligentie is laag. Ze hebben een vrij

deelname aan geweld te weigeren, stelt Smeulers.

zwakke empathie. Ze vinden het lekker om geweld

Hoogstens vertonen mensen vermijdingsgedrag.

te plegen. Als je naar hun gezichtsuitdrukking

“Ze gaan zich ziek melden, schieten expres mis of

tijdens het geweld kijkt, zie je extase. Er is veel

kijken een andere kant op.” De personen die doorgaan

emotie en intimiteit. Aan het einde roepen ze eufo-

met geweld, zullen gevoelsmatig afstand nemen

risch: wij zijn de mannen van Assad.” Deze passie

Een verbrand identiteitsbewijs gevonden in een greppel naast een massagraf in Meja, Kosovo 1999. Honderden mannen, vrouwen en kinderen waren geëxecuteerd door paramilitairen: de Servische Vrijwillige Garde of Arkan’s Tigers.

Foto: Gary Knight – VII

is vooral zichtbaar bij ‘beginnelingen’. Maar al snel

lichaam van een man die door een CIA-ondervrager

wordt het routinewerk en verdwijnt de opwinding.

en een huurling is doodgemarteld. “Harman werd

“Na twee of drie keer zijn ze afgestompt.”

hiervoor veroordeeld. Maar niemand is veroordeeld voor de dood van die man.”

Abu Ghraib | Het zou een misverstand zijn te denken

Beide voorbeelden rekenen ook meteen af met het

dat het Westen van dergelijke vormen van geweld

idee dat vrouwen vredelievender zouden zijn dan

gevrijwaard is. In de Verenigde Staten rekte juridisch

mannen. In absolute cijfers zijn er minder vrouwen

adviseur John Yoo de wettelijke marges zodanig op

betrokken bij extreem geweld omdat leger, politie

dat de regering Bush het groene licht kon geven

en milities nog altijd manneninstituten zijn. Maar

voor enhanced interrogation techniques zoals water-

hun rol is groter dan voorheen werd aangenomen.

boarding. In de Iraakse gevangenis Abu Ghraib

“Vrouwen zijn bij alle misdrijven betrokken. Ook

dachten Amerikaanse soldaten dat ze gedetineerden

bij seksueel geweld. Als zij deelnemen aan misdrijven

mochten mishandelen. “Het ontaardde in een on-

zijn ze net zo wreed of misschien wel wreder, omdat

menselijke behandeling van veelal totaal onschuldige

ze het gevoel hebben zich te moeten bewijzen”, stelt

mensen”, aldus Smeulers. Bekend zijn de foto’s van

Smeulers.

de (hiervoor uiteindelijk veroordeelde) soldaat Lynndie England die een gevangene aan een hondenriem

Radicalisering | De wetenschappelijke kennis over de

heeft. “Een man waarvan later bleek dat hij een psy-

duistere kant van de mens groeit. Maar er staan ook

chische afwijking had. England dacht dat ze een

zaken ter discussie. Üngör: “De grote controverse

strijd tegen het kwaad leverde en plaatste die man

gaat over obedience to authority. Zijn wij allemaal tot

outside the universe of moral obligation.” Sabrina Har-

zulke misdrijven in staat en doet persoonlijkheid er

man steekt op een foto haar duim op naast het

niet toe?” Smeulers behoort tot de wetenschappers

Uˇgur Ümit Üngör: “Als je filmpjes bekijkt waarin Syrische paramilitairen geweld plegen en op hun gezichtsuitdrukking let, zie je extase.

Er is veel emotie en intimiteit. Aan het einde roepen ze euforisch: wij zijn de mannen van Assad.” alleen in een ver en gewelddadig buitenland. “Ook hier hebben we te maken met daders, die veelal ook gewoon hier zijn opgegroeid. Zoals we hebben gezien kan het gebeuren dat je in Parijs op een terras zit en er mannen met Kalasjnikovs langskomen die mensen neerschieten.”

“Met het oog op het voorkomen van extreme vormen Uˇgur Ümit Üngör

Alette Smeulers

van geweld, is het belangrijk om te weten waar de

rol speelt, of in elk geval minder van belang is dan

zij tot collectief geweld bereid is, moeten potentiële

gewoonlijk wordt aangenomen. “Onder bepaalde

daders snel worden opgespoord. Als het hem vooral

omstandigheden kan vrijwel iedereen – ook u, ook

in de situatie zit, moeten we ervoor zorgen dat

Onderzoek uitgelicht

ik – een dader worden. Wat voor een dader, en hoe

omstandigheden waarin mensen radicaliseren en

8|9

snel het transformatieproces gaat, hangt van de per-

gruwelijkheden begaan, veel minder vaak voorko-

soonlijkheid af.”

men.”

Nationaal Comité 4 en 5 mei

voornaamste oorzaken liggen,” stelt Smeulers. “Als die stellen dat persoonlijkheid slechts een marginale

vooral iemands persoonlijkheid bepaalt of hij of

<

Daartegenover staan wetenschappers als Abram de Swaan die stellen dat daders veelal specifieke persoonlijkheidskenmerken hebben waardoor zij misdrijven begaan. Volgens De Swaan hebben daders weinig zelfinzicht, tonen ze zelden berouw en ontberen ze gevoelens van empathie. Üngör twijfelt.

“Ik vind er veel in zitten,” zegt hij over de visie van De Swaan, “maar het is een pril inzicht. Het is een hypothese.”

Beide wetenschappers vinden daderonderzoek van groot belang voor samenlevingen. Üngör wijst op Rwanda, dat één miljoen genocidedaders moet re-

Uˇgur Ümit Üngör, Genocide:

Alette Smeulers, ‘Perpetra-

integreren. Of neem voormalig Joegoslavië, waar

New Perspectives on its Cau-

tors of international crimes:

met de milities ‘Frankensteins’ waren gecreëerd en

ses, Courses and Consequen-

towards a typology’, in:

de naoorlogse Servische premier Zoran Djindjic

ces. Amsterdam: AUP,

A. Smeulers & R. Haveman

werd vermoord toen hij deze groepen wilde opdoeken.

2016,

(red), Supranational crimi-

Ook het Syrische regime heeft nu al enorme moeite

isbn 9789089645241, € 89.

nology: towards a criminolo-

om paramilitairen in toom te houden. “Daders

gy of international crimes.

kunnen een groot probleem vormen voor vrede, de

Antwerpen: Intersentia,

rechtspraak en verzoening”, concludeert Üngör. Niet

2008, p. 233-265.

De inspiratie van Alette Smeulers Ook bij extreem geweld: eerst doorgronden, dan pas (ver)oordelen e Holocaust tijdens de Tweede Wereld-

D

daders en wat drijft hen tot dergelijk extreem

oorlog, de genocides in Rwanda en

geweld? En: verschillen ze nu echt zo heel veel van

Srebrenica in de jaren negentig, het

ons?

geweld van IS in Syrië en Irak, de terroris-

tische aanslagen in New York, London, Madrid,

Van jongs af aan hebben deze vragen mij beziggehou-

Parijs en Brussel…

den. Een van de boeken die mij geïnspireerd heb-

Als we geconfronteerd worden met extreme mis-

ben om daar uiteindelijk wetenschappelijk onder-

drijven, zijn we vaak geneigd de daders als gekken

zoek naar te gaan doen, was Robert-Jay Liftons The

met een gewelddadig of crimineel verleden af te

Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of

schilderen. Gevoelsmatig willen we zo snel moge-

Genocide uit 1986.

lijk afstand nemen van het geweld en de daders.

INSPIRATIE

We distantiëren ons van hen, omdat ze niets men-

Vingerwijzing

selijks meer lijken te hebben en heel anders lijken

Lifton, een Amerikaanse psychiater die eerder al on-

te zijn dan wijzelf. Maar is dat wel zo? Wie zijn de

derzoek deed naar de slachtoffers van Hiroshima

Foto uit het bekende Höcker Album, dat 116 foto’s bevat die het leven van officieren en administrateurs in Auschwitz II-Birkenau in beeld brengen. In wit overhemd en met stropdas: kamparts dr. Eduard Wirths.

Foto: United States Holocaust Museum

en naar Vietnamveteranen, raakte op een gegeven

de toekomst dergelijke vormen van extreem geweld

moment geïnteresseerd in Auschwitz. Hij wilde pro-

voorkomen, dan moeten we ervoor zorgen dat der-

beren te begrijpen hoe collega-artsen, die net als hij

gelijke extreme omstandigheden niet meer ont-

opgeleid waren om mensen beter te maken, betrok-

staan, in plaats van de daders alleen maar na te wij-

ken konden raken bij genocide.

zen en te veroordelen. Sterker nog: Lifton maakt in zijn tot op de dag van vandaag zeer lezenswaardige

Artsen die werkzaam waren in concentratiekampen,

boek duidelijk dat het cruciaal is om – ook bij ex-

waar treinen vol gevangenen aankwamen, waren

treem geweld – menselijk handelen niet alleen te

verantwoordelijk voor de selectie tussen ‘gezonde’

veroordelen, maar vooral ook te doorgronden.

en ‘gebrekkige’ gevangenen op het perron, en later

Alleen dan kunnen we het mogelijk voorkomen.

<

bij de dagelijkse tellingen in het kamp. Zo bepaalden zij met een enkele vingerwijzing wie er direct vermoord zouden worden en wie zij aanmerkten als

> Alette Smeulers is als hoogleraar internationale criminologie

den te werken alvorens alsnog gedood te worden

verbonden aan de universi-

(of dood neer te vallen). Ook deden sommige art-

teiten van Tilburg en Gro-

sen gruwelijke medische experimenten met gevan-

ningen en daarnaast free-

genen. Hoe konden zij dit doen?

lancer. Ze verricht al ruim twintig jaar onderzoek naar da-

Veroordeling

ders van extreem geweld zoals oorlogsmisdrijven, genocide en terrorisme. Ook heeft ze veel

ke rol de artsen precies speelden, maar probeert hij

gepubliceerd op dit gebied. Voor meer informatie, zie

vooral ook te begrijpen hoe en waarom zij hierbij

www.alettesmeulers.org.

betrokken raakten. Dat doet hij door in een aantal hoofdstukken individuele artsen centraal te stellen.

R.J. Lifton, The Nazi Doc-

Hij concludeert dat veel van de betrokkenen geen

tors: Medical Killing and the

sadisten waren, maar heel gewone mensen die hun

Psychology of Genocide.

werk deden. In zijn optiek was het de context waar-

New York: Perseus Books

in ze opereerden die de meest belangrijke en door-

Group, 2000,

slaggevende rol speelde. Als voorbeeld noemt hij

isbn 100465049052,

Eduard Wirths, die later door de gevangenen als

€ 21,99.

een toegewijd arts en fatsoenlijk mens werd omschreven. Het was deze Wirths die het door artsen gestuurde selectiesysteem had bedacht, als een manier om ‘orde in de chaos’ te scheppen.

Lifton weet een goed inzicht te geven in de context waarin de concentratiekampartsen opereerden en in hun soms zeer uiteenlopende motieven en drijfveren. Liftons boek biedt daarmee het belangrijke en verhelderende inzicht dat daders vooral door hun omgeving gevormd worden en niet ‘van huis uit’ wrede en kwaadaardige mensen zijn. Willen we in

10 | 11 Nationaal Comité 4 en 5 mei

In The Nazi Doctors bespreekt Lifton niet alleen wel-

Onderzoek uitgelicht

fit genoeg om eerst nog een aantal weken of maan-

JAPAN

> AYA EZAWA

Japans oorlogsverleden

Duitsland heeft haar oorlogsverleden onder ogen gezien, Japan veel minder. Maar hoe zit dat in het laatste land op meer persoonlijk niveau, voor de Japanse bevolking en de exmilitairen? Een baanbrekende studie hierover van historicus Yoshiaki Yoshimi is nu in het Engels beschikbaar. De in Japan gespeciali-

Verhalen van burgers en militairen

seerde socioloog Aya Ezawa las Grassroots Fascism voor Onderzoek uitgelicht.

> Dr. Aya Ezawa, geboren en getogen in Duitsland, is universitair docent in het Japanstudies-programma aan de Universiteit Leiden. Haar meest recente onderzoek richt zich op Japans-Indische nakomelingen, geboren tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-IndiĂŤ.

k ben wetenschapper in het veld van Japanstudies,

weinig belicht zijn. Zoals vertaler Ethan Mark in

heb een Japans-Duitse achtergrond en woon al

zijn inleiding op Yoshiaki Yoshimi’s Grassroots Fascism

enige tijd in Nederland. Het kan dan ook niet

schrijft, wordt in interpretaties van de oorlog vaak

anders of de herdenking van de Tweede Wereld-

een monolithisch beeld van de Japanse maatschappij

oorlog en de kwestie van oorlogsschuld is voor mij

geschetst. Daarbij wordt het Japanse volk neergezet

I

een belangrijk onderwerp. Met interesse heb ik

als een in tradities gevangen volk, dat tijdens de

waargenomen dat er ten aanzien van Duitsland dui-

oorlog door gebrek aan individualiteit en daadkracht

delijk pogingen tot verzoening en verwerking zijn.

blindelings zijn leiders volgde.

De uitnodiging aan de Duitse bondspresident Joachim Gauck om in 2012 de 5 mei-lezing te houden, was

Het probleem met dit perspectief is niet alleen dat het

daarin een heldere handreiking en een teken van

de oorzaak van de oorlog aan het culturele karakter

vertrouwen. Voor de betrekkingen met Japan gaat

van de Japanse maatschappij toeschrijft. Het bevordert

iets soortgelijks bepaald niet op. De ervaringen van

ook het gevoel van slachtofferschap van de Japanse

de Nederlands-Indische bevolking in Japanse kampen

bevolking en ontwijkt de kwestie van oorlogsschuld.

hebben diepe littekens achtergelaten en de relatie

Met Grassroots Fascism wil Yoshimi dan ook een bij-

met Japan blijft gespannen. Een herdenkingslezing

drage leveren aan een beter begrip van de Japanse

door een Japans staatshoofd op 15 augustus in Ne-

maatschappij ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

Op basis van individuele verhalen van gewone Ja-

Omdat ik zowel met Duitsland als Japan persoonlijke

panners schetst hij een genuanceerd beeld van de

banden heb, word ik regelmatig gevraagd naar de

Japanse maatschappij, terwijl hij tegelijkertijd het

oorzaak van dit verschil. Voor een deel ligt die in

bewustzijn van Japanners zonder machtposities en

een aantal historische en politieke omstandigheden

hun reflecties over de oorlog in kaart brengt.

na de oorlog, die binnen het bestek van dit artikel te

12 | 13 Invasie in Mantsjoerije | Historicus Yoshiaki Yoshimi, hoogleraar aan de Chuo Universiteit in Tokyo, is

veel weten, terwijl de ervaringen en gedachten van

hier in Nederland vooral bekend door zijn onderzoek

gewone Japanners tijdens en na de oorlog tot nu toe

naar troostmeisjes, waarin hij bewijs leverde voor de betrokkenheid van de Japanse staat bij het opzetten van dit systeem van gedwongen prostitutie.1 In Japan is hij een vooraanstaand wetenschapper, die met zijn onderzoek feiten over de oorlog documenteert die in de Japanse politiek vaak genegeerd worden.

Het onderzoek dat Yoshimi voor Grassroots Fascism deed, is geïnspireerd op de toespraken van Richard von Weizsäcker en Helmut Schmidt tijdens de 40e herdenking van het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Deze toespraken tonen volgens hem aan hoe Duitsers KORT EN BONDIG

breed praktisch visueel Maart 1940. Bij terugkeer van de veldtocht in Noord-China

dun boek

en Mongolië krijgen de Japanse troepen een groots onthaal

nachtkastje

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

Grassroots Fascism

lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll lllllllll

specialistisch theoretisch tekstueel dikke pil bureau

Nationaal Comité 4 en 5 mei

ver voeren om te bespreken. Belangrijker is volgens mij dat we over de oorlogsmisdaden van Japan vrij

in hun vaderland.

Onderzoek uitgelicht

derland zou volgens mij nog altijd ondenkbaar zijn.

500 kleuters van een lagere school in Tokyo brengen in 1939 een bezoek aan een militaire basis, waar ze de militaire groet leren.

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

door hun introspectie en reflectie op het oorlogsver-

had gelezen. Geconfronteerd met het dagelijkse over-

leden hun eigen misdaden hebben kunnen bekennen.

lijden van zijn collega’s, vroeg hij zich, in tranen, af:

Yoshimi stelt zich in Grassroots Fascism de vraag in

“Waarom voert de mensheid oorlog?” Ook zijn deel-

hoeverre een soortgelijke introspectie onder Japanners

name aan het vermoorden van Chinese krijgsgevan-

heeft plaatsgevonden. Aan de hand van een grote

genen raakte zijn geweten diep. Hij schreef aan zijn

hoeveelheid dagboeken, brieven en gedenkschriften

moeder: “Mama, ik, je rustige zoon, ik ben nu een

onderzoekt hij de reflecties van gewone Japanners

verschrikkelijke soldaat aan het front, die in zijn da-

over de voortgang van de oorlog en de capitulatie in

gelijkse leven mensen vermoordt en brand sticht.”3

1945.

Mede omdat het gros van de soldaten zelf uit platteDe persoonlijke verhalen uit de jaren dertig, vlak na

landsfamilies kwam, voelden velen zich diep geraakt

de Japanse invasie in Mantsjoerije, tonen in beginsel

door de onderwerping van arme Chinese burgers

een aarzelende houding tegenover de oorlog met

waaraan zij moesten bijdragen. Anderen ontwikkelden

China. Een deel van de bevolking vond dat, nu er

juist een gevoel van superioriteit en ontkenden elke

eenmaal was begonnen, Japan vooral snel moest

vorm van schuldgevoel. Murata Washiro bijvoorbeeld

zien te winnen. Maar er waren ook regelrechte te-

was afgestudeerd in rechten en behoorde tot de intel-

genstanders. Vooral de bevolking op het platteland,

ligentsia van zijn generatie. Ook hij was aanvankelijk

die al in materieel moeilijke omstandigheden ver-

geschokt door het gruwelijke vermoorden van burgers

keerde en ook in eerdere oorlogen veel had moeten

door zijn medesoldaten. Maar na meer dan een jaar

opofferen, reageerde fel. Yoshimi laat Kiyoshi Sato

aan het front begon hij te ‘genieten’ van het onthoofden

aan het woord, die vanwege de oorlog zijn baan had

van gevangenen en het in brand steken van dorpen.4

verloren: “Wij geven onze banen op, en er zijn meer

Zonder de soldaten vrij te pleiten van verantwoor-

en meer mensen die geen eten meer hebben. Zou

delijkheid voor de oorlogsmisdaden die zij in hun

je dit een heilige oorlog kunnen

noemen?”2

dagboeken documenteren, laat Yoshimi zo zien hoe de oorlogsomstandigheden en -ervaringen jonge man-

Vreedzame mannen | De verhalen in Grassroots Fascism laten ook zien hoe vreedzame mannen in de loop

nen raakten en zij met hun geweten in de knoop kwamen.

der jaren – en in bijzonder door hun ervaringen aan het front in China – soldaten worden die vechten tot

Ook belicht hij de tegenstrijdige situatie van etnische

de dood erop volgt. Imai Ryuichi bijvoorbeeld was

minderheden, zoals die van koloniale onderdanen

een belezen man die voor zijn oproep tot dienstplicht

uit Korea. Koreanen, die eigenlijk tegenstanders

veel Marx en Gorky en ook het Nieuwe Testament

van de oorlog tussen China en Japan waren, werden

Bezoekers zoeken een plekje in de schaduw als ze de Yasukuni-schrijn in Tokyo bezoeken op 15 augustus 2015, 70 jaar na het einde van de oorlog.

Foto: ANP-Photo/EPA/Franck Robichon

In Grassroots Fascism komen wij zo Japanners tegen die de introspectie en reflectie waarover Helmut Schmidt sprak wel degelijk pleegden. Vooral mensen die in direct contact stonden met de plaatselijke bevolking, waren zich sterk bewust van de Japanse misdaden tijdens de oorlog en richtten hun naoorlogse leven vaak op een toekomst van vrede en democratie.

Ook militairen die bijzonder gewelddadige gevechten door de Japanse bezetter gedwongen om als ‘vrijwil-

meemaakten, werden na de oorlog vaak pacifisten.

lige’ soldaten, arbeiders en ‘troostmeisjes’ voor Japan

Dat gaat niet voor iedereen op: Yoshimi deelt ook

te werken. In het Japanse leger werden Koreanen

verhalen van mensen die na de oorlog vasthielden

meer als “dieven dan mensen” behandeld en aan da-

aan het idee van een ‘heilige’ oorlog. Deels is dit het zoeningsbereidheid op overheidsniveau. Het nauw-

de schoenen geschoven voor oorlogsmisdaden ge-

heel. Tegelijkertijd toont Grassroots Fascism het belang

pleegd onder Japans bevel. Koreaanse soldaten

van introspectie en reflectie, zowel op het maat-

14 | 15

hebben ook nooit compensatie ontvangen voor hun

schappelijke vlak als op overheidsniveau, nu en in

gedwongen dienst bij de Japanse staat. Yoshimi laat

de toekomst.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

gevolg van het gebrek aan diepe introspectie en ver-

beerden daarom te ontsnappen. Juist Koreanen wer-

Onderzoek uitgelicht

gelijkse aframmelingen onderworpen. Velen proden vaak gedwongen tewerkgesteld als kampbewakers

keurige onderzoek van Yoshimi laat ons zien dat dit

in Zuidoost-Azië, en kregen daarmee de schuld in

niet opgaat voor de Japanse maatschappij in zijn ge-

<

kortom heel helder zien hoe ingewikkeld de omstandigheden van niet-Japanse soldaten tijdens en

Yoshiaki Yoshimi,

na de oorlog waren, en dat die geen makkelijke

Grassroots Fascism: The War

scheiding tussen goed en kwaad, schuld en onschuld

Experience of the Japanese

toelaten.

People.

New York: Columbia

Heiligschennis | Yoshimi besteedt ook aandacht aan

University Press, 2015,

de oorlogservaringen van vrouwen en mannen in

isbn 9780231165686,

burgerlijke functies, die vooral in het bezette Ne-

€ 44,29.

derlands-Indië, Birma en de Filippijnen terechtkwamen. Masakichi Ida bijvoorbeeld richtte in Nederlands-Indië zijn eigen tandartsenpraktijk op. Nadat de oorlog uitbrak werd hij als medicus gerekruteerd voor het Japanse leger. Ida’s zoektocht naar nieuwe persoonlijke uitdagingen eindigde dus in zijn be-

Noten

trokkenheid bij de oorlog. Maar door zijn nauwe be-

1

Yoshiaki Yoshimi, Comfort Women: Sexual Slavery in the

trekkingen met de bevolking van Indonesië nam hij

Japanese Military During World War II. New York: Columbia

afstand van de Japanse oorlogsdoelen. Hij reflecteerde

University Press, 2000.

na de capitulatie: “Ongeacht hoe je het ook wilt noe-

2

Grassroots Fascism, p. 60.

men, uiteindelijk was de oorlog niet meer dan een

3

Grassroots Fascism, p. 67-68.

krankzinnige heiligschennis van God.”

4

Grassroots Fascism, p. 81-84.

CONCENTRATIEKAMPEN

> BOYD VAN DIJK

De naziconcentratiekampen als seismograaf

In een monumentale studie laat Nikolaus Wachsmann zien hoe de naziconcentratiekampen zich via allerlei omwegen transformeerden tot zones des dood. Hiermee neemt hij enkele grote misvattingen over dit inktzwarte verleden weg, meent Boyd van Dijk.

> Boyd van Dijk is historicus en promovendus aan het European University Institute in Florence. Hij ontving de Erik Hazelhoff Jong Talentprijs en schreef het boek Leven naast het kamp, over de buren van Kamp Vught.

n 1933 was het kamp Dachau niet meer dan een

In een tijdsbestek van twaalf jaar veranderde het re-

I

kantoorgebouw bij een oude, vervallen munitiefa-

latief ‘lichte’ kamp Dachau, net als de vele andere

briek. Gevangenen werden er redelijk behandeld:

Konzentrationslager, in een heuse moordmachine,

ze kregen brood, worsten, thee en zelfs sigaretten

schrijft de aan Birkbeck College verbonden geschie-

uit handen van hun bewakers – dan nog haast uit-

denisprofessor Nikolaus Wachsmann. In 2015 pu-

sluitend politieagenten. Executies vonden er (nog)

bliceerde hij een monumentale studie over de oor-

niet plaats, zware dwangarbeid evenmin. De bewakers

sprong en ontwikkeling van deze SS-kampen (ook

en hun gevangenen kletsten gemoedelijk met elkaar

wel kortweg ‘KL’ genoemd), waarvan er uiteindelijk

en sliepen ’s nachts in hetzelfde kantoorgebouw.

meer dan duizend zijn gebouwd. In KL. Een geschie-

Het contrast met het Dachau van twaalf jaar later

denis van naziconcentratiekampen laat Wachsmann

kan haast niet groter. Toen op 29 april 1945 Ameri-

op briljante wijze zien hoe het systeem van concen-

kaanse soldaten het enorme SS-kamp Dachau be-

tratiekampen zich niet lineair, maar veelal kronkelend

vrijdden, deden ze een afschuwelijke ontdekking:

en schoksgewijs transformeerde tot een van de

de goederenwagons lagen vol met uitwerpselen,

meest moorddadige uit de moderne geschiedenis.

bloed en de lichamen van honderden slachtoffers.

Het kamp was veranderd in een zone des doods. De

In zijn boek omschrijft Wachsmann - die eerder onder

beelden van deze gruwelvondst gingen de hele

de titel Hitler’s Prisons een gelauwerde monografie over de reguliere gevangenissen in nazi-Duitsland publiceerde - de SS-kampen als een seismograaf.

Onderzoek uitgelicht

wereld over: ze staan tot op de dag van vandaag gegrift in ons collectieve geheugen.

16 | 17 Nationaal Comité 4 en 5 mei

In 1941 bracht NSB-leider Anton Mussert (midden) een bezoek aan concentratiekamp Dachau. Rechts naast hem staat Heinrich Himmler, ‘architect’ van de Holocaust.

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

De genesis van ‘KL’ | Het verhaal van de naziconcentratiekampen begon rond 1933, net na de machtsovername van Adolf Hitler.

Vanaf dat moment begonnen de nazi’s met de bouw en opening van honderden kleine en enkele grote kampen, in steden en dorpen, op boten en zelfs in kroegen. Dachau, een dorp nabij München, vormde aanvankelijk het hart van het kampsysteem; het zou voor de SS als modelkamp gaan gelden.

De vroege kampen leken in bijna geen enkel opzicht op die van latere tijden. Zo speelde dwangarbeid nauwelijks een rol, behielden gevangenen vaak hun burgerkleding, was heropvoeding (Arbeit macht frei) nog belangrijk en kwamen executies amper voor. De kans op overleven was indertijd groot, vele malen groter dan enkele jaren later.

Aanvankelijk had het er alle schijn van dat dit systeem vroegtijdig ten einde zou komen.

Toen het Derde Rijk eind 1934 zijn machtspositie had geconsolideerd, viel de noodzaak van deze vorm van ‘onwettige’ opsluiting weg. Het gevolg was dat het aantal gevangenen sterk terugliep. Sommige kampen stonden In 1941 werd druk gebouwd om Auschwitz I uit te breiden. Gevangenen moesten het zware werk doen.

Foto: Yad Vashem Photo Archive

zelfs op het punt hun deuren te sluiten, ware het niet dat Hitler hier een stokje voor stak. De Joods-Amerikaanse filosofe Hannah

Net als dit meetinstrument symboliseerden ze de

Arendt schreef later dan ook dat hoewel Hitlers

steeds veranderende wensen en ambities van de

macht rond deze periode definitief was bestendigd,

nazi’s. Hierdoor lieten ze de ene keer een patroon

de naziterreur hierna niet in intensiteit afnam. In-

van slecht-naar-erger zien, dan één van verbetering,

tegendeel: deze escaleerde juist steeds verder. Dit

om vervolgens weer te verslechteren. In Wachsmanns

leidde uiteindelijk tot een steeds beter gecoördineerd

ogen belichaamde dit ‘KL-systeem’ zo “het wezen

en grootschaliger vervolgingssysteem, dat SS-topman

van het nazisme.”

Heinrich Himmler geleidelijk aan ging runnen als zijn persoonlijke machtsimperium.

KORT EN BONDIG:

Een geschiedenis van de Naziconcentratiekampen

breed praktisch visueel dun boek nachtkastje

lllllllll lllllllll

lllllllll

lllllllll lllllllll

Goethes eik | In de tweede helft van de jaren dertig dijde het naziconcentratiekampensysteem steeds

specialistisch

verder uit, als een web van terreur. Er werden nieuwe

theoretisch

kampen bijgebouwd, onder meer in de buurt van

tekstueel

Weimar. In de bossen nabij deze roemruchte stad

dikke pil

werd kamp Buchenwald geopend, rond de bescherm-

bureau

de eik waar Goethe ooit zijn muze zou hebben ontmoet. In de ogen van de Israëlische romancier Amos

Oz was deze mise-en-scène – Goethes eik die wordt

strijd binnen het zo vaak als ‘almachtig’ omschreven

ingesloten door Himmlers terreur – hét symbool

Derde Rijk. Vele Joden die na de pogroms rond de

van de ondergang van de Duitse cultuur onder het

Kristallnacht achter slot en grendel waren gezet,

nationaal-socialisme.

werden uit de kampen ontslagen. Dat was uiteraard ook met het doel om ze te dwingen te emigreren –

Buchenwald en andere naziconcentratiekampen ab-

het startschot voor de Shoah was toen nog niet ge-

sorbeerden vanaf 1938 een steeds groter aantal en

geven. Ook duizenden andere gevangenen kregen

ook een ander type gevangenen. Zo kwamen er dui-

amnestie. Deze episode toont aan dat het KL-systeem

zenden zogenoemde ‘asocialen’ bij. Dat waren hoofd-

zich net als de Goelag dus niet als een lawine in

zakelijk mensen die afkomstig waren uit de rafel-

Dantes hel stortte: eerder wisselden in de geschiedenis

randen van de samenleving, onder wie ‘onaangepasten’

van de kampen periodes van groeiende terreur zich

en criminelen – een ‘joods-communistische asociale

af met matiging – de naald van de seismograaf boog

organisatie’ noemde Himmler ze later. In de jaren

dan even terug richting zijn rustpunt.

kort voor de oorlog waren deze ‘asocialen’ zelfs de grootste slachtoffergroep, een feit dat velen in de loop der tijd zijn vergeten.

Dodelijke dynamiek | De uitbraak van de oorlog en de daaropvolgende bezetting van de buurlanden bracht echter een nieuwe aardverschuiving in de kampen teweeg. Om de naziheerschappij over bezet

van de SS-kampen vrij plotseling. Het aantal gevan-

Europa te verstevigen en door de groeiende econo-

genen liep toen snel terug als gevolg van een interne

mische ambities, breidden de nazi’s het KL-systeem

Onderzoek uitgelicht

Begin 1939 stokte de schijnbaar onstuitbare opkomst

18 | 19

Reinhardtkampen Bełz• ec, Sobibór en Treblinka is weinig tot geen beeldmateriaal beschikbaar. Dat komt omdat de nazi’s hebben getracht alle bewijzen dat deze kampen hebben bestaan, uit te wissen. De foto’s van Franciszek Za¸becki – een ooggetuige van de transporten naar Treblinka – overleefden. Zo fotografeerde hij in 1943 hoe rookpluimen uit Treblinka opstegen nadat tijdens een opstand enkele gebouwen in brand waren gestoken.

Later is het kamp tot de grond toe afgebroken.

Foto: Franciszek Za˛ becki

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Van de drie Aktion

Na de bevrijding in 1945 werden gevangenbewaarders in Dachau ter plekke geëxecuteerd door de geallieerden.

Foto: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of National Archives and Records Administration, College Park

vanaf september 1939 enorm uit. De gevangenen-

konden ontketenen. “Dit leidde tot een dodelijke

populatie verdubbelde en vele nieuwe kampen

dynamiek,” schrijft Wachsmann, “met moorddadige

stad Os´wie¸cim. KL Auschwitz opende officieel op 14 juni 1940 zijn deuren. Tegenwoordig staat dit

bevelen van bovenaf en plaatselijke initiatieven van

werden bijgebouwd, onder meer bij de Poolse grens-

onderop die (...) de concentratiekampen in een maalstroom van dood en vernietiging stortten.”

concentratie- en vernietigingskamp symbool voor de Holocaust. Oorspronkelijk werd het echter ge-

Hoewel verreweg de meeste slachtoffers pas aan het

bouwd om de bezette Poolse gebieden met geweld

einde van de oorlog omkwamen, begon de dodelijke

onder de duim te houden.

wending dus al veel eerder, in 1939. Vanaf dat moment daalden de levenskansen van de gevangenen

De belangrijkste oorzaak voor de massale groei aan

dramatisch. Ze werden vaker geslagen, uitgehongerd

concentratiekampen aan het begin van de oorlog

en vermoord. Ze stonden bloot aan de meest afschu-

was overigens de algehele escalatie van SS-terreur

welijke ontberingen, die in eerdere jaren nog voor

rond deze periode. In een typisch geval van ‘in de

onmogelijk zouden zijn gehouden. De slachtoffers

richting van de Führer’ werken, een term die de Brit-

(…) leken steeds meer op “uitgemergelde mensen,”

se historicus Ian Kershaw ooit muntte, had Himm-

schreef Primo Levi later, “in wiens gezicht en ogen

ler nieuwe instructies uitgevaardigd waardoor de

niets meer te lezen is van een gedachte.”

nazi’s een nieuwe, nog veel hardere golf van terreur

Executieravijn | De stap van massamoord naar mas-

geweldbagage nam hij mee naar Auschwitz, waar

savernietiging kwam pas later. Die viel samen met

hij zich tot een génocidaire ontpopte. Zijn carrière

de start van de Duitse invasie van de Sovjet-Unie op

eindigde ten slotte op dezelfde plek waar hij ooit

22 juni 1941. Himmler ontvouwde vanaf dat moment

zijn nationaal-socialistische gloriedagen had gevierd

zijn megalomane en genocidale plannen ter koloni-

– Höss werd op 16 april 1947 in Auschwitz opge-

sering en uithongering van Oost-Europa. De SS-

hangen.

kampen kregen hierin een sleutelrol en veranderden in ware killing fields – eerst ten koste van hoofdzakelijk

Net zoals de hoogte- en dieptepunten van Höss’ carrière

Sovjetkrijgsgevangenen, later ten koste van vooral

samenvielen, overlapten de apotheose en ondergang

Joden.

van het KL-systeem elkaar. Op 15 januari 1945 zat in

Begin 1942 had Himmler besloten om de Joden uit

dit systeem nog een recordaantal mensen vast, waar-

de dwangarbeiderskampen en getto’s naar zijn SS-

van uiteindelijk bijna de helft door honger, ziektes

kampen af te voeren. Auschwitz-Birkenau, dat werd

en moord om het leven kwam. Tegelijkertijd werden

voorzien van een nieuw crematorium en al snel ver-

steeds meer kampen gesloten of bevrijd door geal-

anderde in een vernietigingskamp voor Joden, begon

lieerde legers. Om die reden waren de SS-kampen

massatransporten uit geheel bezet Europa – inclusief

begin 1945 dus niet alleen het grootst en het

Kamp Westerbork – te ontvangen.

dodelijkst, maar bezweken ze ook in recordtempo;

en Treblinka het centrum van de Jodenmoord. Pas

einde van deze bloedige periode. Dachau, ooit be-

Onderzoek uitgelicht

een jaar later, toen de drie moordfabrieken hun ge-

gonnen als ‘modelkamp’, was in de loop der tijd ver-

20 | 21 Nationaal Comité 4 en 5 mei

climax en ondergang gingen hand in hand, aldus Toch, zo schrijft Wachsmann, lag Auschwitz in het

Wachsmann.

voorjaar van 1942 nog aan de periferie van de Shoah.

Toen waren de Globocnic-kampen Bełz• ec, Sobibor

De bevrijding van Dachau tekende voor velen het

nocidale opdracht hadden vervuld en ook de laatste

anderd in een zone des doods. Immers: op de dag

Joodse getto’s en werkkampen waren opgedoekt,

dat de Amerikaanse bevrijders de poorten van het

kreeg Auschwitz een centrale rol toebedeeld. Dat

kamp openden en de afschuwelijke misdaden ont-

kwam met name door de komst van honderdduizen-

dekten die de SS-daders hier hadden gepleegd, ont-

den Hongaarse Joden vanaf 1944. Voor de duidelijk-

staken ze in woede en executeerden een groot aantal

heid: de meeste Europese Joden waren toen allang

van hen standrechtelijk – een gewelddadig slotstuk

vermoord. Want hoewel de meeste concentratiekam-

van een nog vele malen gewelddadiger periode daar-

pen in het collectieve geheugen synoniem zijn voor

voor.

<

de Shoah: het gros van de Joden is elders vermoord, zoals in het executieravijn van het Oekraïense Babi Yar.

Nikolaus Wachsmann, KL. Een geschiedenis van de

Rudolf Höss, génocidaire | In Auschwitz was de kamp-

naziconcentratiekampen.

commandant in die nadagen Rudolf Höss, die met

Amsterdam: De Bezige Bij,

zijn gezin dichtbij de crematoria en gaskamers

2015, isbn 9789023493556,

woonde. Hij personifieert niet alleen de uiterst ge-

€ 79,90.

welddadige ideologie van het nazisme, maar ook de soms grote continuïteit tussen de verschillende fasen van de nazistische SS-kampen. Höss was voor de oorlog actief lid van een ultrarechts vrijkorps en begon eind 1934 zijn SS-carrière in Dachau, waarna hij al snel promotie maakte. In Sachsenhausen raakte hij vervolgens gewend aan massamoord. Deze

MUSEALE PRAKTIJK

> MAARTEN-JAN VOS

Een shortcut langs schokkende beelden

De eerste keer dat in Nederland door middel van een expositie aandacht werd besteed aan de massa-executies van Joden in Oost-Europa, was in 2009. In de herfst van dat jaar ontving Nationaal Monument Kamp Vught de reizende tentoonstelling The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The Holocaust by bullets.

Hoe gingen de makers om met de gruwelijkheid van het onderwerp? Directeur Jeroen

Hoe Vught de expositie

van den Eijnde blikt terug.

Holocaust by bullets inrichtte

> Maarten-Jan Vos is historicus, Shoah-deskundige en redacteur van Onderzoek uitgelicht

n 2008 besloot het ministerie van VWS de expositie

I

plaatst en van een verhaal voorziet, bewerkstellig je

The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The

óók dat mensen geraakt worden door dit thema en

Holocaust by bullets naar Nederland te halen. Deze

zich meer in het thema willen verdiepen, zonder de

tentoonstelling was gemaakt door het Mémorial de

gruwelen zelf uitgebreid te tonen. En dat ze beseffen

la Shoah en reisde door Europa. Op zoek naar een

hoe enorm de Jodenvervolging is geweest. Zo’n ‘in-

geschikte locatie klopte het ministerie aan bij

directe’ foto kan net zo veel zeggen als een foto van

Nationaal Monument Kamp Vught. Directeur Jeroen

de gruwelijkheden die op datzelfde moment buiten

van den Eijnde hoefde over het verzoek niet lang na

beeld aan de gang zijn.”

te denken, maar wel over de vorm die de expositie in Vught zou moeten krijgen.

Van den Eijnde: “Het was voor ons een mooie kans

Tijdelijke verdieping | Voor de tentoonstelling The Holocaust by bullets losten Van den Eijnde en zijn

om een belangrijke expositie in huis te halen voor

team het dilemma van de gruwelijke beelden op

een publiek dat zich interesseert voor de oorlogsge-

door een ingenieuze indeling van de expositie. “In

schiedenis en de vervolgingsgeschiedenis. En het

de ruimte waar wij onze wisselexposities houden,

was een uitgelezen gelegenheid om aandacht te be-

hebben we een tijdelijke verdieping gebouwd. We

steden aan een thema waar wij normaliter niet zo

maakten bezoekers aan het begin van de tentoon-

veel mee deden, namelijk de Holocaust in Oost-

stelling duidelijk dat er vreselijke beelden te zien waren, maar dat er een verkorte route was om die te

gaan we om met de gruwelijkheid van dit thema? In

vermijden. De gruwelijke foto’s waren op de verdie-

het algemeen is het natuurlijk al de vraag hoe je de

pingsvloer te zien. Daar kon je als bezoeker aan

enormiteit van zoiets overbrengt. Deze expositie in

voorbij gaan zonder de draad van de tentoonstelling

het bijzonder deed ons afvragen: wat tonen we wel

te verliezen.”

en wat niet? Want de expositie bevatte afschuwelijke

22 | 23 Een paar beelden van The Holocaust by bullets zijn Van den Eijnde altijd bijgebleven. “Er was bijvoorbeeld

Grosso modo is Jeroen van den Eijnde voorstander van

een hemd bij van een vermoord kind, heel aangrijpend.

een vrij terughoudende benadering. “Ik vind het een

Ook was er een reeks foto’s van mannen die met

uitdagende vraag in hoeverre gruwelijke beelden als

halfautomatische wapens mensen neerschieten, en

onderdeel van holocaust-

daar staat dan een jongetje bij. Op al die foto’s blijft

educatie een bijdrage le-

dat jongetje erbij staan, om tenslotte zelf aan de

veren aan inleving en be-

beurt te komen. Die foto’s waren juist wel heel direct.

grip. Je kunt persoonlijke

Als je bij de kern wilt komen van de vraag waarom je

verhalen en voorwerpen

dit werk als directeur van Monument Kamp Vught

inzetten, maar ook beel-

doet en waarom je het belangrijk vindt dat hiermee

den gebruiken die de om-

iets gebeurt, dan zit het in dat soort beelden die een

vang en de afschuwelijk-

enorme zeggingskracht hebben en op je netvlies

heid tonen. Niet op een

blijven staan.”

botte sensationele manier, maar subtiel, met één of

The Holocaust by bullets was van 10 september 2009 tot

twee goed gekozen foto’s.

en met 9 januari 2010 te zien in Nationaal Monument

Dat kan ook een foto zijn

Kamp Vught. De expositie reist nog steeds rond en

van iemand die op de strop

streek onlangs neer in het hoofdkwartier van de Verenigde

staat te wachten. Als je

Naties in New York. In het kader van de expositie orga-

die in de juiste context

niseerde Nationaal Monument Kamp Vught een studiedag met de titel “Grenzen aan de gruwelijkheid?”.

Jeroen van den Eijnde

<

Nationaal Comité 4 en 5 mei

beelden van massa-executies van Joden.”

Onderzoek uitgelicht

Europa. Een belangrijk punt voor ons was wel: hoe

Hoe ga je om met massagraven of vind-

> ERIK GUNS

GEDENKPLAATSEN

plaatsen van massaslachtingen? Deze vraag,

Necropolitics

die in de bundel Necropolitics: Mass Graves and Exhumations in the Age of Human Rights centraal staat, is zowel voor Herinneringscentrum Kamp Westerbork als voor het Potocari Memorial and Cemetery in Srebrenica

Over de omgang met de verhalen en vragen die massa-

van groot belang.

De twee organisaties werken sinds enige tijd met elkaar samen. Beide organisaties

graven in zich dragen

hebben te maken met een locatie die ĂŠn een collectief historisch verhaal vertelt, ĂŠn een gedenkplek voor nabestaanden is.

> Erik Guns is als lid van het Team Bijzondere Uitvaarten verbonden aan uitvaartonderneming Monuta.

Hij begeleidt voor dit team uitvaarten door heel Nederland. Voor Herinneringscentrum Kamp Westerbork is hij betrokken bij het project Nederlandse bijdrage aan het Potocari Memorial and Cemetery.

et is dinsdag 21 juli 2014 als Hans Bleijer-

H

slachtoffers op de militaire vliegbasis Eindhoven

veld op weg is naar Vliegbasis Eindhoven.

zijn bedoeld als bijdrage aan de rouwverwerking

Hij is kort daarvoor gebeld door het mi-

van nabestaanden, en zullen ook tegemoet moeten

nisterie van Veiligheid en Justitie, met

komen aan de wensen van staat en samenleving in

het verzoek de commandant van Vliegbasis

hun collectieve rouwproces.

Eindhoven te adviseren over de aankomst van de

slachtoffers van de MH17-ramp.

Hans Bleijerveld probeert zich op weg naar Eindhoven

Hans Bleijerveld heeft als directeur van het Team

te focussen op de opdracht die hem te wachten staat.

Bijzondere Uitvaarten van Monuta de nodige ervaring

Hij ervaart het als de beste manier van voorbereiden

opgedaan. De omvang is in deze situatie alleen nĂłg

om ergens helemaal blanco in te stappen. Desondanks

minder goed in te schatten dan anders. Zijn adviezen

gaan zijn gedachten uit naar de vele slachtoffers en

moeten bijdragen aan het ontwerp van een soort

hun nabestaanden. En die gedachten gaan verder

van ceremonieel voor enkele honderden slachtoffers.

dan alleen de aankomst van de eerste vliegtuigen.

Dat betekent dat er evenzovele families ergens ter

Worden alle slachtoffers teruggevonden? Hoe is op

wereld in diepe rouw zijn. De aankomsten van de

de plek van de tragedie met de menselijke resten

Onderzoek uitgelicht

24 | 25 Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei

11 juli 2008, herbegrafenis van slachtoffers tijdens de jaarlijkse herdenking van de val van de enclave in Srebrenica.

Foto: Sake Elzinga

omgesprongen? Hoe begeleid je uitvaarten van kinderen of van complete gezinnen? Krijgen nabestaanden ooit de oorzaak te horen? Zal er ooit enige vorm van waarheidsvinding gaan plaatsvinden?

Eén ding staat voor Bleijerveld voorop. Een goed verlopen afscheid is cruciaal voor nabestaanden om stappen te kunnen zetten in het proces van rouwverwerking. En daarvoor wil hij alles op alles zetten, te beginnen tijdens de Dag van Nationale Rouw.

Vlammetje van hoop | Soortgelijke vragen als waarvoor Bleijerveld zichzelf gesteld zag, worden behandeld in het boek Necropolitics: Mass Graves and Exhumations in the Age of Human Rights. In de bundel staan contemporaine opgravingen centraal. Redacteuren Ferrándiz en Robben stellen niet alleen de historische, persoonlijke of criminele bewijsvoering aan de orde,

11 juli 2008, herbegrafenis van slachtoffers tijdens de jaarlijkse herden-

maar ook de zoektocht naar gerechtigheid voor de

king van de val van de enclave in Srebrenica.

Foto: Sake Elzinga

slachtoffers. Tevens gaan de artikelen in Necropolitics nadrukkelijk in op het spanningsveld tussen het ho-

rustplaats wel in de Gedenkboeken van de Oorlogs-

noreren van wensen en behoeften van nabestaanden

gravenstichting vastgelegd, maar geeft dat enige ze-

en de pogingen van de staat om controle te houden

kerheid? Dat geeft het niet. In de Gedenkboeken

over een locatie. Ze laten zien welke moeite men

komen vele namen voor die voorzien zijn van een

zich binnen het forensisch werkveld getroost om een

asterisk, omdat er geen zekerheid is over sterfdatum

balans te vinden tussen enerzijds de gevoelde be-

en/of plaats van overlijden.

trokkenheid bij de verhalen van individueel lijden –

Dat nabestaanden altijd hoop blijven houden als ze

de vervolging en tragedie die heeft plaatsgevonden –

hun dierbaren niet hebben kunnen begraven, blijkt

en anderzijds het willen leveren van een bijdrage aan

bijvoorbeeld uit het persoonlijke verhaal dat Sinto-

de constructie van een nationaal en collectief historisch

overlevende Zoni Weisz zo aangrijpend optekende

verhaal.

in De vergeten Holocaust. Stukje bij beetje hoorde hij over het afschuwelijke lot van zijn familie en ontving

Ook een instelling als Herinneringscentrum Kamp

hij bevestigingen van het Neederlandsche Roode

Westerbork krijgt bijna dagelijks te maken met vraag-

Kruis. Toch heeft hij in gedachten zijn ouders,

stukken zoals die in Necropolitics beschreven worden.

broertje en zusjes nadien nog regelmatig zijn bloe-

Het vlammetje van de hoop blijft bij overlevenden

menzaak binnen zien wandelen. Het niet waardig

en nabestaanden altijd branden. Zo zijn de

afscheid kunnen nemen is niet alleen een enorme

namen van alle oorlogsslachtoffers zonder aanwijsbare

last voor nabestaanden zoals Zoni Weisz. Het laat ook ruimte voor daders en ontkenners om de ge-

KORT EN BONDIG

breed praktisch visueel dun boek nachtkastje

schiedenis te ‘misbruiken’.

Necropolitics

lllllllll

lllllllll

lllllllll lllllllll

lllllllll

specialistisch theoretisch

Genocide | In Necropolitics wordt door de verschillende

tekstueel

auteurs uiteengezet hoe belangrijk de historische

dikke pil

plekken zijn waar opgravingen worden gedaan, door-

bureau

dat ze een verhaal over de geschiedenis kunnen vertellen – ‘bones don’t lie, and graves tell stories’.

Dit verhaal naar boven krijgen is echter geen gemakkelijke opgave, zeker wanneer historische plekken meerdere geschiedenissen in zich herbergen. Een instelling als Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Het vlammetje van de hoop blijft bij overlevenden en nabestaanden altijd branden.

worstelt regelmatig met dit vraagstuk. Het kampterrein speelt niet alleen een fundamentele rol als het

tussen de beschouwelijke en de existentiële benadering.

gaat om de vervolging van Joden, Sinti, Roma en tal

Medewerkers van het Memorial organiseren jaarlijks

van verzetsstrijders. Als Woonoord Schattenberg is

op 11 juli niet alleen een indrukwekkende herdenking.

het ook voor vele Molukkers een centrale plek in

Ze rouwen zelf ook en zijn betrokken bij de begrafe-

hun geschiedenis.

nissen van familieleden die vermoord zijn.

Herinneringscentrum Kamp Westerbork werkt sinds

300 complete skeletten | Menig medewerker van

2002 samen met het herinneringscentrum in Sre-

Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft de

brenica. Het zogenaamde Potocari Memorial and

afgelopen jaren in (de omgeving van) Srebrenica

Cemetery richt haar activiteiten op alle slachtoffers

een massagraf bezocht. Directeur Dirk Mulder legde

van de genocide in Srebrenica, ongeacht of hun

in 2003 zijn eerste bezoek aan zo’n schuldige plek

stoffelijke resten teruggevonden werden. Het Her-

vast. Hij schreef onder meer: “En dan ineens een

inneringscentrum ondersteunt het Memorial met

groot uitgegraven gat; een muffe geur, mengsel van

kennis over en ervaringen met organisatorische

lijken en modder, hangt hier rond. Er zijn zo’n

zaken en adviseert in het bijzonder over beleidsmatige

tiental mensen werkzaam. Er wordt ons verteld dat

keuzes.

we bij het grootste massagraf zijn dat in Bosnië is

In de samenwerking is het belangrijk voortdurend

gevonden. Tot gisteren zijn meer dan 800 lijken ge-

Onderzoek uitgelicht

naar de juiste harmonie te zoeken. Medewerkers van

borgen. Hieronder bevinden zich ongeveer 300 com-

26 | 27

het Herinneringscentrum proberen rekening te

plete skeletten. Ook de resten van kinderen zijn ge-

houden met het gegeven dat de meeste medewerkers

vonden. Een moeder werd gevonden met haar zoon

Nationaal Comité 4 en 5 mei

van het Memorial zelf de nodige familieleden hebben

omklemd in haar armen. Ze zijn hier niet vermoord:

verloren. Steeds weer probeer ik me te realiseren wat

dit is hun tweede graf. Meestal is dit het geval – de

een opgave het voor hen moet zijn te balanceren

daders hoopten aldus genocide te verbergen.”

Een bezoek aan een massagraf maakt duidelijk hoe grootschalig het geweld is geweest en waarom rouwprocessen zo langdurig en intensief zijn. Bovendien besef je juist tijdens zo’n bezoek wat het opgraven en bergen van slachtoffers zo belangrijk maakt, zoals ook in Necropolitics wordt beschreven: het brengt de geschiedenis aan het licht, geeft een stem aan de mensen Na de vliegramp met MH17 in juli 2014 werden op Vliegbasis Eindhoven verschillende ceremonies georganiseerd rond de aankomst van stoffelijke overschotten uit Oekraïne.

Foto: Ministerie van Defensie

Na aankomst in Nederland werden de stoffelijke overschotten van slachtoffers van de aanslag op de MH17 in een colonne lijkwagens vervoerd naar de Korporaal van Oudheusdenkazerne in Hilversum voor identificatie. Foto: Ministerie van Defensie

De nabestaanden blijven op zoek naar antwoorden, de waarheid en gerechtigheid. Daardoor verlopen rouwprocessen moeizaam en zijn deze zeer intensief. die geen stem meer hebben en biedt de mogelijkheid de misdadige opzet te bewijzen.

Hans Bleijerveld heeft zijn werkzaamheden in het kader van de ramp met de MH17 inmiddels zo goed

In Srebrenica zijn de plekken waar massagraven

als afgerond. Bijna iedereen is geïdentificeerd, op

aangetroffen zijn, niet gemarkeerd. Tijdens zijn

twee slachtoffers na. Bleijerveld heeft geadviseerd

bezoek in 2003 vroeg Dirk Mulder zich dan ook af

om voor alle slachtoffers eenzelfde uitvaartkist te

of het niet belangrijk was dat de Bosnische overheid

gebruiken. In totaal heeft hij tien keer geholpen een

dat in de toekomst alsnog zou gaan doen. Ook in de

indrukwekkende aankomstceremonie op Eindhoven

epiloog van Necropolitics wordt hierbij stilgestaan.

te organiseren. Mede daardoor kon een begin van

Een plek waar een massagraf is gevonden, kan dienen

een verwerkingsproces op gang komen. Toch zijn

als stille herinnering aan het verleden, maar ook het

niet al zijn vragen beantwoord; een collectief historisch

verhaal van de terreur vertellen. Het kan leiden tot

verhaal dient nog verder ingevuld te worden. Dat is

erkenning van het geweld en bestraffing van daders.

een proces waar waarschijnlijk nooit een einde aan

Exacte reconstructie | Necropolitics gaat ook in op

verleden en rond Srebrenica me geleerd. Tegelijkertijd

komt, zo hebben de ervaringen rond het Holocaustonderwerpen waarin mijn verschillende werkvelden

spelen een goed afscheid en waarheidsvinding een

heel nauw samenkomen. Zo benadrukken diverse

onmiskenbare rol in het komen tot rouwverwerking.

auteurs dat de waarheid en het vertellen hierover

Publicaties als Necropolitics helpen Hans Bleijerveld

therapeutische effecten heeft. Nog regelmatig moet

en mij dit steeds te blijven beseffen.

<

ik denken aan de familie van een jongen die bij het afsteken van een vuurwerkbom om het leven kwam.

Zij benaderden een aantal getuigen van het ongeluk

Francisco Ferrándiz & Anto-

om zo exact mogelijk te kunnen reconstrueren wat

nius C.G.M. Robben (red.),

hun geliefde overkomen was. Dat gaf hun enige

Necropolitics: Mass Graves

vorm van duidelijkheid. Om diezelfde reden zullen

and Exhumations in the Age

nabestaanden van Holocaust-slachtoffers ook in de

of Human Rights.

toekomst een beroep blijven doen op Herinnerings-

Philadelphia: University of

centrum Kamp Westerbork om ‘de naam een gezicht

Pennsylvania Press, 2015,

te geven’. En het verklaart ook waarom het waar-

isbn 9780812247206,

schijnlijk een illusie is om te denken dat er in

€ 59,47.

Bosnië binnen afzienbare tijd gedenktekens zullen verrijzen op plekken waar massagraven zijn gevonden.

De dramatische gebeurtenissen in Srebrenica hebben immers nog helemaal geen verwerkte plek gekregen.

Column van Geert-Jan Mellink Dader voor de een, slachtoffer voor de ander

J

aren geleden zag ik in de vaste opstelling in het Haus

der Wannsee-Konferenz in Berlijn een gruwelijke foto.

De doden die vielen in de Lietu- kis-garage in het

Mannen in witte overhemden met opgerolde mouwen

Litouwse Kovno (nu

sloegen op de binnenplaats van een garage in het

Kaunas) zullen voor-

Litouwse Kovno (nu Kaunas) tientallen mensen dood.

goed herdacht worden

De foto was eind juni 1941 genomen, net nadat de voor-

als slachtoffers, niet als

hoede van het Duitse leger de stad was binnengetrokken in

de daders die zij ook

het kader van Operatie Barbarossa. ‘Een pogrom door

waren.

Litouwse antisemieten’, luidde het onderschrift. Maar het

Foto: Vilensija – Wikimedia

was in werkelijkheid een wraakactie van Litouwse nationa-

Commons (CC BY-SA 3.0)

listen. De slachtoffers waren leden van de NKVD, de RusNet als in het Oost-Europese voorbeeld, speelt ons wat Syrië en Irak betreft ook de historisch gegroeide werkelijkheid

vele honderden Litouwers,Polen en andere zogenaamde

parten. We zien de huidige grenzen en realiseren ons niet

‘anti-Sovjet-elementen’. Maar in het licht van wat daarna

hoe vaak die opnieuw getekend zijn.

zou komen, kunnen wij de joodse NKVD‘ers nooit meer

Hoe religieuze overtuiging, etnocentrisme, imperialisme

als daders zien. Ze zijn voor eeuwig gekend als slachtoffer.

en nationalisme in deze regio al eeuwenlang hebben

28 | 29

telkens wisselende partijen en wisselende kansen.

eigenlijk hetzelfde. We baseren ons oordeel over daders op

In zo’n historische context worden daders maar al te ge-

de beelden, berichten, commentaren en ooggetuigenver-

makkelijk slachtoffers, en slachtoffers daders.

slagen die via talloze media tot ons komen. Zo weten wij in het ‘vrije’ Westen vrijwel zeker dat IS-strijders daders

Wij weten ons niet altijd raad met de andere werkelijkheden

zijn. En na alle afgrijselijke beelden van onthoofdingen en

die dit oplevert. In ons eigen land behoedt het geloof en

verbrandingen is het onbestaanbaar dat we IS-strijders

vertrouwen in de rechtsstaat ons voor twijfel. Maar wie

ooit ook als slachtoffers gaan zien. Terwijl we het van de

kan nog daders en slachtoffers onderscheiden in een rechte-

Koerden niet weten. Zijn het daders, zoals Turkije beweert,

loze staat?

of juist slachtoffers?

We hechten steeds minder geloof aan de objectieve feiten,

> Geert-Jan Mellink is slavist.

maar zoeken een waarheid die ons welgevallig is. Een

Hij was onder andere

waarheid die geruststelt en zekerheid biedt. De wereld

projectleider bij het VWS-

wordt namelijk te complex voor ons, beelden we ons in.

programma Erfgoed van de

Maar dat is natuurlijk een drogreden. We zijn blijkbaar

Oorlog en ontwikkelt nu

gewoon steeds minder goed in staat om de echte werkelijk-

erfgoedconcepten. Hij is

heid van de vele geconstrueerde of gemanipuleerde werke-

oprichter van de stichting Eu-

lijkheden te onderscheiden. Zeker nu internet en sociale

ropees Erfgoed Atlantik-wall en

media het wereldbeeld van veel mensen bepalen.

medeoprichter van het Affichemuseum in Hoorn.

<

Nationaal Comite 4 en 5 mei

geleid tot onderdrukking, oorlog en geweld. En dat met Bij de huidige oorlogen en internationale conflicten gebeurt

Onderzoek uitgelicht

sische geheime dienst – onder hen ook Joden. Ze hadden meegewerkt aan de marteling, verdwijning en executie van

> FREDERIEK DE VLAMING

Auschwitz-overlevende Vera Slyomovics, in

HERSTELBETALINGEN

1926 geboren in Tsjecho-Slowakije, weigerde

De Duitse Wiedergutmachung: gemengde gevoelens

aanvankelijk gebruik te maken van de Duitse Wiedergutmachung. Duits geld was bloedgeld, zo vond zij. Hoe anders keek haar in 1905 geboren moeder tegen deze vorm van ‘genoegdoening’ aan. Gizella Hollander overleefde Auschwitz samen met haar dochter Vera. Zij deed tijdens haar leven een beroep op vrijwel alle compensatieprogramma’s die Duitsland de Holocaust-overlevenden bood.

Voor Hollander was dat een manier om de Duitsers te laten weten dat ze er nog was.

> Dr. Frederiek de Vlaming is onderzoeker bij de sectie Internationaal Strafrecht van de Rechtenfaculteit van de Universiteit van Amsterdam, directeur van het War Reparations Centre en directeur van de Nuhanovic Foundation, die zich inzet voor rechtsherstel van oorlogsslachtoffers. In 2010 verscheen haar boek De aanklager, over het vervolgingsbeleid van het Joegoslavië-tribunaal.

V

era Slyomovics emigreerde na de oorlog naar Canada. Haar daar geboren dochter Susan Slyomovics, tegenwoordig hoogleraar antropologie aan de Universiteit van Californië, verdiepte zich in de wijze waarop

haar familie omging met de Wiedergutmachung. Ze ontdekte dat het perspectief van de ontvangers nauwelijks was geboekstaafd. Haar boek How to Accept

Auschwitz-overlevende Vera Slyomovics met haar man Josef.

German reparations, dat in 2014 verscheen, gaat aan

Foto: Brian Nation

de hand van één familiegeschiedenis in op de vraag wat het betekent voor Holocaust-overlevenden om

Weizsäcker. Ze spraken lang met elkaar. Bij het af-

geld aangeboden te krijgen van de staat die ooit uit

scheid kuste hij haar op de wang en daarna op haar

was op hun vernietiging.

Auschwitz-tatoeage, en smeekte haar een claim in te dienen. Voor Vera Slyomovics belichaamde Von

Het is een van de eerste grote antropologische studies

Weizsäcker een volstrekt nieuw – en vriendelijk –

vanuit dit perspectief, wat verbazingwekkend is als

gezicht van Duitsland. Het bracht haar op andere

je bedenkt dat de Duitse staat sinds de vroege jaren

gedachten over de betekenis van de Wiedergutmachung.

Richard von Weizsäcker | Vera Slyomovics deed geen

60 claims indienden. Die zagen zich geconfronteerd

Onderzoek uitgelicht

herstelbetalingsaanvraag, omdat ze de Duitsers niet

met vijandigheid of op z’n best onverschilligheid

30 | 31

in de gelegenheid wilde stellen hun misdadige

van de kant van de Duitse bureaucraten en artsen

verleden op wat voor manier dan ook goed te maken.

die hun aanvragen behandelden. Christian Pross be-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

vijftig meer dan 60 miljard dollar uitkeerde aan slachtoffers van concentratiekampen en slavenarbeid (en nog altijd naarstig op zoek is naar overlevenden).

De ontmoeting, die Susan Slyomovics beschrijft in haar boek, staat in schril contrast met de behandeling van Holocaust-overlevenden die in de jaren 50 en

Maar in 1985 gebeurde er iets dat daar verandering

schrijft in zijn boek Paying for the Past hoe aanvragers

in bracht: in het Duitse consulaat in Vancouver ont-

van rechtsherstel, restitutie en compensatie met

moette ze de kersverse bondspresident Richard von

groot wantrouwen werden ontvangen. Slachtoffers werden beschuldigd van overdrijving en hebzucht en zelfs van oplichting van de Duitse staat. Velen herbeleefden hun trauma’s en een groot aantal besloot zijn of haar claim in te trekken.

In 1952 sloten Israël en Duitsland een overeenkomst over herstelbetalingen.

Niet iedereen was het hiermee eens.

Tijdens een protestbijeenkomst sprak bijvoorbeeld Herut-partijleider Menachem Begin een menigte toe vanachter een spandoek met de tekst ‘Onze eer zal niet verkocht worden voor geld; Ons bloed zal niet vergoed worden door goederen; We zullen deze schande uitwissen!’

Het was de Duitse president Richard von Weizsäcker die Vera Slyomovics in een persoonlijk gesprek over wist te halen een Wiedergutmachungs-uitkering te accepteren. Ook tijdens zijn historische speech ter gelegenheid het 40-jarige einde van de Tweede Wereldoorlog wist Von Weizsäcker indruk te maken.

Foto: Steiner/dpa/Corbis

20 februari 1966: Duits-joodse immigranten krijgen juridische hulp in het kantoor van de United Restitution Organization (URO) in Tel Aviv.

Foto: BPK

begrijpelijk groot. Maar het zou ook kunnen liggen aan het feit dat in recentere voorbeelden van herstelprogramma’s minder aandacht is voor financiële te-

De weduwen van Rawagede | Restitutie, compensatie

gemoetkomingen.

en rechtsherstel van oorlogsslachtoffers staan de afgelopen jaren prominent op de agenda van de inter-

In Latijns-Amerikaanse landen bijvoorbeeld eisten

nationale gemeenschap die betrokken is bij vredes-

slachtoffers van de burgeroorlogen van de jaren 80

opbouw in gebieden die herrijzen uit een gewelddadige

en 90 dat hun leed publiekelijk en officieel werd er-

periode. Ook wetenschappers buigen zich over deze

kend en opgenomen in onderwijsmateriaal, dat over-

thema’s. Daarnaast is (financiële) compensatie voor

heidsambtenaren werden opgeleid om toekomstig ge-

oorlogsleed steeds vaker inzet van rechtszaken. Zo

weld te voorkomen en dat er plaatsen van herdenking

eisten de weduwen van slachtoffers van ons koloniale

werden ingericht in de publieke ruimte. Financiële

oorlogsgeweld in Rawagede en op Zuid-Sulawesi via

compensatie kwam vrijwel niet voor in het eisenpakket,

de Nederlandse rechter financiële compensatie voor

al werd die in een aantal landen wel aangeboden.

het leed dat hen destijds was aangedaan. De gang naar de rechter was voor de Indonesische weduwen

Formulieren | Slyomovics gaat in haar boek uitgebreid

in feite een laatste poging tot dialoog met Nederland.

in op de ingewikkelde relatie tussen lijden en

Maar de symboliek ontging de Nederlandse overheid.

financiële compensatie. Voor zowel de ontvanger als

Geld kwam er, maar een dialoog bleef uit.

de gever is de monetization of guilt niet eenduidig te interpreteren. Wat gebeurt er tijdens de overdracht?

In het huidige wetenschappelijke debat over het thema

Is er sprake van vergiffenis? Erkent men de gever

rechtsherstel en in het onderzoek naar transitional

als medemens? Is compensatie ooit voldoende? Sly-

justice is er weinig aandacht voor de manier waarop

omovics stelt vast dat de hoogte van de bedragen

Duitsland omging met haar oorlogsverleden en de

nooit punt van discussie zijn geweest. Het is de

betekenis van de financiële component van de Wie-

symboliek van de – over het algemeen bescheiden –

dergutmachung. Dat ligt deels aan de overwegend

geldbedragen waar het om gaat.

Duitstalige documentatie en literatuur hierover en – belangrijker – aan de status aparte van de Holocaust.

Voor Slyomovics’ grootmoeder Gizella Hollander was

Gezien de aard en omvang van de Holocaust is de

het aannemen van geld een manier om afstand te

huiver bij wetenschappers om huidige voorbeelden

bewaren tussen haar en de Duitsers, een manier om

van massaal geweld met de Holocaust te vergelijken

ze te laten weten dat ze hen niet zou vergeten en

Na de Tweede Wereldoorlog werd de Duitse Bondsrepubliek door

pijn en trauma’s te bestrijden. Tot Hollanders dood

de geallieerden, Israël en de Conference on Jewish Material

in 1999 ontving de voormalige gettobewoonster, sla-

Claims against Germany gedwongen tot het doen van herstelbe-

venarbeidster en kampbewoonster in haar nieuwe

talingen aan slachtoffers van de Holocaust en hun familieleden.

vaderland Israël een maandelijks inkomen waar ze

De Wiedergutmachung – letterlijk: weer goed maken – werd in

redelijk van kon leven.

1952 geregeld in het verdrag van Luxemburg. Sindsdien heeft

Maar niet voor iedereen waren de procedures rond

Duitsland herstelbetalingen geregeld bij wet en werden verschil-

de Wiedergutmachung een manier om het verleden

lende groepen oorlogsslachtoffers over de gehele wereld gecom-

te verwerken. Na haar ontmoeting met de Duitse

penseerd voor hun lijden. De stand in 2000: meer dan 100 mil-

president vroeg en ontving Vera Slyomovics een

jard Duitse marken aan compensatie voor 5 miljoen slachtoffers.

maandelijkse toelage, maar eraan wennen kon ze nooit. Maandelijks werd ze herinnerd aan de moord op haar vader. In haar ogen zorgde dit ervoor dat ze

niet zou vergeven. Voor Slyomovics’ moeder Vera

niet genas van haar trauma’s. Ook voelde ze zich,

was het tegenovergestelde het geval. Na haar ont-

ondanks de vriendelijkheid van Von Weizsäcker,

moeting met Von Weizsäcker was de acceptatie van

door het Duitse geld besmeurd.

‘bloedgeld’ een poging om een nieuwe band op te bouwen met de Duitsers. Over verzoening geen

Als collectief project kan de Wiedergutmachung als een al was ze door de geallieerden opgelegd. Volgens

Slyomovics verbindt daaraan haar conclusie dat het

vloed, en is het van groot belang geweest voor de

doel van geld en van de herstelbetalingen de “materiële

ontwikkeling van het hedendaagse democratische

32 | 33

belichaming [is] van onze verbinding met elkaar en

bestel. Maar voor de individuele ontvangers waren

met de samenleving. De procedures en de bureaucratie

er ook schaduwkanten, zo maakt Slyomovics’ studie

rond de compensatieprogramma’s betekenen het […]

duidelijk. Het was, kortom, een mixed blessing.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

succesvolle onderneming worden aangemerkt, ook

omovics Karl Marx: “Geld is een bindende kracht

Onderzoek uitgelicht

woord. “Money is the bond of all bonds”, citeert Slymaar kan ook mensen uit elkaar drijven.”

historicus Pross heeft de Wiedergutmachung het Duitse denken over het oorlogsverleden sterk beïn-

<

documenteren van het leven, namelijk middels het invullen van formulieren en het reconstrueren van de gebeurtenissen, het zoeken naar de bewijsstukken van het leven dat er was, van de eigendommen die we hadden, de relaties die we hadden. Zo blijft de ziel van de overledenen onder ons.”

Trots signaal | Uit Slyomovics’ studie blijkt dat het besluit om gebruik te maken van de Wiedergutmachung veelal afhing van persoonlijke ervaringen en overwegingen. Slyomovics’ grootmoeder Gizella Hollander was voor de oorlog een succesvolle zakenvrouw geweest. Enkele uren na haar bevrijding uit Auschwitz

Susan Slyomovics, How to

Christian Pross, Paying for

eiste zij van haar voormalige bewakers een bewijs

Accept German Reparations.

the Past: The Struggle over

dat zij tewerkgesteld was; een bijzonder staaltje van

Philadelphia: University of

Reparations for Surviving Vic-

vooruitdenken. Ze vertelde haar kleindochter dat ze

Pennsylvania Press, 2014,

tims of the Nazi Terror.

toen al wist dat dit bewijs haar nog van pas kon

isbn 9780812223491,

Baltimore: John Hopkins

komen. Het accepteren van de betalingen was haar

€ 24,99.

University Press, 1998,

trotse signaal dat ze niet was bezweken. Toch, schrijft

isbn 9780801858246,

haar kleindochter, was het ook een manier om haar

€ 44,25.

> RICCI SCHELDWACHT

Al meer dan tien jaar werken Edwin Klijn en

NSB

Robin te Slaa aan hun standaardwerk over

De NSB in drie delen

de NSB. Het eerste 900 paginaâ&#x20AC;&#x2122;s dikke deel verscheen in 2009. Deel 2, over de periode 1936-1940, moet in 2017 klaar zijn. Daarna wacht nog het derde deel, over de oorlogsjaren 40-45. Onderzoek uitgelicht sprak met twee gedreven onderzoekers.

> Drs. Ricci Scheldwacht is neerlandicus en werkzaam als freelance journalist. In 2014 verscheen zijn boek Echte hockeyers douchen niet, over de hockeycultuur in Nederland. Momenteel werkt hij aan een boek over het Westland.

V

erraad. Die betekenis dragen de letters nog

nismakers op, waarmee ze fondsen werven om hun

altijd met zich mee. Kenneth Vermeer, de

onderzoek te bekostigen. Want vooralsnog werken

keeper van Feyenoord, ondervond dat on-

ze vrijwel geheel in eigen tijd, naast hun dagelijkse

langs nog na de wedstrijd tegen zijn oude

werkzaamheden, aan hun driedelige standaardwerk

club en aartsrivaal Ajax. Om zijn ongenoe-

over de NSB. Waarom die gedrevenheid? Edwin

gen over Vermeers overstap kenbaar te maken, liet

Klijn: “‘We merkten dat er weinig is geschreven

een Ajax-supporter zich fotograferen met een bord

over de algemene geschiedenis van de NSB. En de

met daarop de naam van de doelman en de letters

literatuur die er wel was, bleek redelijk gekleurd. Je

NSB. Iedereen snapte wat daarmee werd bedoeld.

kreeg als lezer nooit echt grip op de vraag welke

Vermeer was een NSB’er. Een verraaier.

mensen zich tot de NSB aangetrokken voelden. Loe de Jong is een van de weinigen die goed bronnen-

De historici Edwin Klijn en Robin te Slaa doen al ja-

onderzoek naar de NSB heeft gedaan, maar bij hem

renlang onderzoek naar ontstaan, opkomst en on-

is het verhaal over de NSB slechts een radartje in

dergang van de Nationaal-Socialistische Beweging

een groter verhaal.”

in Nederland. In 2009 verscheen het eerste deel van hun studie, over de jaren 1931-1935. Het boek werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs.

gekeerd en bekeken, en brengen veel nuances aan

Onderzoek uitgelicht

Nog meer waardering zien de auteurs in het feit dat

in onze kijk op de NSB”, schreef Geert Mak in Het

34 | 35

hun bevindingen door andere wetenschappers worden overgenomen. “Te Slaa en Klijn hebben prachtig wetenschappelijk werk geleverd, elk document om-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Boekblad.

Momenteel zijn de auteurs bezig met deel 2 (19361940), dat in 2017 zal verschijnen. En dan moet deel 3, over de jaren 1940-1945, natuurlijk nog volgen. Om hun project ten uitvoer te brengen richtte het tweetal in 2013 Stichting De Geschiede-

Tussen 1936 en 1941 organiseerde de NSB ieder jaar op Tweede Pinksterdag een Hagespraak: een grote openluchtbijeenkomst in Lunteren waar duizenden NSB-aanhangers bijeenkwamen om ‘onder elkaar’ te kunnen zijn.

Beeld: Beeldbank WO2 – NIOD

De NSB was ook actief on Nederlands-Indië. In 1937 bracht een NSB-delegatie een bezoek aan Nederlands-Indië. Van heinde en verre werden sympathisanten met bussen naar de stad gebracht.

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

maar vanaf december 1934 golden er in de partij al geheime missives die het verboden om Joden op leidinggevende posities te benoemen.” Klijn: “De NSB is al vroeg een partij met een hele radicale ideologie.

Al in de jaren dertig predikt de partij het omverwerpen van de democratie. Als de NSB in 1937 voor het eerst in de Tweede Kamer komt, is dat ook het eerste agendapunt.”

Het NSB-gedachtegoed was niet alleen antisemitisch, maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig ook openlijk racistisch, zo concluderen Klijn en Te Slaa op basis van de bronnen. Oprichter Anton Mussert In 1933 vond in Utrecht de Tweede NSB Landdag plaats. Op de voorgrond partijleider Anton Mussert.

Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

Robin te Slaa: “De NSB is altijd eenzijdig beschreven als een slappe imitatie van Hitlers nazipartij. Wij vragen ons af hoe het ‘Nederlandsche Nationaal-Socialisme’ van de NSB paste binnen het internationale fascisme. Hoe verhield de partij zich werkelijk tot het nationaalsocialisme in Duitsland? En wat trok de mensen aan in de NSB? We kunnen natuurlijk zeggen dat de ideeën en de manier waarop die partij politiek bedreef verderfelijk zijn, maar er ging een zekere aantrekkingskracht vanuit. Waar zat hem dat in?”

Achteraf-perspectief | Terug naar de bron. Dat was de aanpak die de auteurs voor ogen stond. Het resultaat was een reconstructie van de NSB aan de hand van nooit eerder gepubliceerd materiaal uit onder meer het NSB-archief, het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, kranten en rapportages van de Centrale Inlichtingendienst. Die werkwijze leidde tot nieuwe inzichten. Te Slaa: “Als het over de NSB gaat, wordt er meestal eerst gekeken naar de positie van de partij in de Tweede Wereldoorlog. Wij wilden dat achteraf-perspectief vermijden door stap voor stap te kijken hoe de partij zich ontwikkelde en hoe tijdgenoten daarop reageerden.”

De NSB was een voorstander van het gebruik van de histori-

“Het algemene beeld is dat de NSB pas in de oorlog

sche oranje-wit-lichtblauwe Prinsenvlag, zoals te zien op deze

echt antisemitisch werd”, vult Klijn aan. “Dat het in

poster. Koningin Wilhelmina ondertekende in 1937, mede als

de jaren dertig eigenlijk wel meeviel. Dat klopt niet.”

reactie op deze NSB-actie, een Koninklijk Besluit waarin rood-

Te Slaa: “Kort na de oprichting verwerpt de NSB

wit-blauw werden aangemerkt als de juiste kleuren van de

weliswaar naar buiten toe officieel het antisemitisme,

Nederlandse vlag.

Beeld: Beeldbank WO2 - NIOD

pleitte in 1939 voor een raciale zuivering met deze

Handboek voor huisbezoekers | Resumerend blijken

woorden: “Wat niet in ons volk behoort, moet eruit:

de ideologische grondslagen voor de collaboratie en

van de Pinda-Chineezen af tot en met de tiendui-

betrokkenheid bij de Jodenvervolging eind jaren

zenden Joden die ons Volk vergiftigen.” Daarnaast

dertig al lang en breed gelegd te zijn. Klijn: “Je kunt

had hij plannen voor deportatie van Joden naar

zeggen dat de NSB voor de oorlog al een kwalijke

Guyana. Te Slaa: “In 1940 doet Mussert aan Hitler

partij is. Maar dan wel eentje die nog enigszins in

het voorstel om België aan Nederland toe te voegen

toom wordt gehouden door de Nederlandse rechtsstaat.

en zo een Groot-Nederland te stichten. Dat moet

Tijdens de Duitse bezetting valt dat weg en kan de

dan nog wel vrijgemaakt van Joden en Walen. Zoiets

NSB ongestoord haar gang gaan.” Te Slaa: “Vanaf de

heet etnische zuivering. Daarmee is hij de Duitsers

zomer van 1940 gaan NSB’ers massaal Joden lastig-

zelfs voor wat betreft deportatieplannen.”

vallen en vechtpartijen en relletjes veroorzaken.”

Niet dat dit daarvoor niet ook al gebeurde. Te Slaa:

in voor militairen en ambtenaren om lid te worden

en het was minder openlijk. Naar buiten toe was de

van de NSB. Daarmee hoopte de regering de opmars

top terughoudend over het gebruik van geweld. Dat

van de partij te stoppen. Te Slaa: “Dat ambtenaren-

neemt niet weg dat er op lokaal niveau wel degelijk

verbod zorgde voor een stigma. In het kabinet was

acties werden georganiseerd om bijeenkomsten van

er wekelijks overleg omdat men zich grote zorgen

politieke tegenstanders te verstoren. En dat het werd

maakte over de groeiende populariteit van de partij.”

vergoelijkt door de top als die uit de hand liepen.”

groeperingen aan. Klijn: “De elite, burgers, maar

Behoorlijk dik was het eerste boek dat Klijn en Te Slaa

ook boeren en jongeren.” Te Slaa: “In 1935 waren er

schreven over de periode 1931-1935. Ook het boek

provinciale statenverkiezingen en daar scoorde de

over de NSB vanaf 1936 tot aan 1940 zal hoogst-

36 | 37

NSB goed: bijna 8% van de stemmen. Dat was voor

waarschijnlijk geen licht gevalletje worden. Klijn:

een partij in Nederland die voor het eerst aan de

“Andere historici hebben meer de grote lijn gevolgd.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

“Maar toen was de schaal waarop het gebeurde kleiner,

Onderzoek uitgelicht

Meikevers | In 1933 al stelde de regering een verbod

Desondanks sluiten zich tot 1935 allerlei verschillende

verkiezingen meedoet de hoogste score ooit. Een

Wij doen veel minutieuzer onderzoek, en kijken bij-

score die niet geëvenaard werd totdat de LPF in de

voorbeeld ook naar het dagelijks functioneren van

jaren negentig op het toneel verscheen.”

de partij. Neem bijvoorbeeld het in heel simpele taal

Klijn: “In 1936 heeft de NSB 50.000 leden. Als de

geschreven Handboek voor huisbezoekers dat in 1935

partij vanaf 1935 steeds radicaler wordt, komt er

onder NSB-leden werd verspreid. Wat ons betreft

vanuit katholieke, protestantse, liberale en socialis-

geeft zo’n pamflet een goed inzicht in zowel de propa-

tische hoek meer tegenstand. Daardoor komt de

ganda die er werd gevoerd, als in de alledaagse prak-

partij geïsoleerd te staan. De landelijke verkiezingen

tijken. Wij gebruiken veel van dergelijke kleine anek-

in 1937 worden een deceptie voor de NSB: 4,2%.

dotes om zo het grotere verhaal te illustreren.”

<

Uiteindelijk moet er een buitenlandse mogendheid aan te pas komen om de NSB in het zadel te helpen.”

Robin te Slaa en Edwin

De collaboratie met de Duitsers zorgde anders dan je

Klijn, De NSB: Ontstaan en

zou denken niet voor een dip in het ledental. Inte-

opkomst van de Nationaal

gendeel. Klijn: “Als de oorlog uitbreekt sluiten zich

Socialistische Beweging,

al snel de zogeheten ‘meikevers’ aan: de mensen

1931-1935.

die in mei 1940 lid worden van de NSB omdat ze

Amsterdam: Boom, 2009,

denken dat dit de partij van de toekomst is.” Tijdens

isbn 9789085068136,

de oorlog schommelde het aantal leden tussen de

€ 42,50.

60.000 en 75.000 leden.

PUBLIEKSBEREIK

>

ARJAN TERPSTRA

Frits Botermans nieuwe boek Duitse Daders wordt op de achterflap omschreven als ‘een

Populariseren is een vak

handzaam overzicht van de bezettingsjaren dat voor een breed publiek toegankelijk is’.

Een opmerkelijke tekst voor een boek dat met 427 pagina’s niet bepaald handzaam te noemen is, en dat door zijn opzet het brede publiek niet gemakkelijk zal bereiken. Populariseren van geschiedenis is een vak.

> Drs. Arjan Terpstra studeerde Nieuwe en Theoretische Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Van 2004 tot 2007 werkte hij als bureauredacteur bij Stichting Actueel Verleden (‘Anno’). Daarna werkte hij als cultuurjournalist voor onder meer NRC Handelsblad, Dagblad De Pers en Trouw.

et boek Duitse Daders: De jodenvervolging en

H

elementaire nieuwsgierigheid naar hoe dingen zijn

de nazificatie van Nederland (1940-1945)

gegaan. Een academische archieftijger is daarin niks

opent met een opvallend statement. De

anders dan een re-enactment hobbyist die via internet

oorlog staat onverminderd in de belang-

onderzoekt hoe hij zijn middeleeuwse zwaard moet

stelling, schrijf voormalig UvA-hoogleraar

slijpen. Natuurlijk zijn er grote verschillen in doel-

Moderne Duitse Geschiedenis Frits Boterman, maar

stellingen, benadering, niveau en publiek, maar om

“de wetenschappelijke geschiedschrijving over de

‘allerlei anekdotes en spannende verhalen’ nou

bezettingsperiode wordt aan twee kanten belaagd:

meteen als bedreiging van wetenschappelijke ge-

én door de zich steeds verder ontwikkelende popu-

schiedschrijving te zien: nee.

larisering van de geschiedenis die zich manifesteert Actueel verleden | Alles hangt af van de vorm die je

musicals zonder dat de historische context wordt

kiest en de doelstelling en achtergrond van de

behandeld, én door de teruglopende leescultuur […],

auteurs die geschiedenis mediaal vormgeven. Van

vooral onder jongeren”.

2004 tot 2007 heb ik als bureauredacteur gewerkt

Ik word als populariseerder van geschiedenis altijd

bij Stichting Actueel Verleden, beter bekend onder

een beetje lacherig van dit soort teksten, zeker als

de publieksnaam ‘Anno’. Dit bureau, voortgekomen

het boek volgens de flaptekst ‘voor een breed publiek

uit de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Ar-

toegankelijk’ moet zijn. De tegenstelling ‘weten-

chief, was opgezet als promotiebureau voor (kennis

schappelijke geschiedschrijving’ versus ‘popularise-

van) geschiedenis en historisch besef in Nederland.

ring’ is een schijntegenstelling. Beide zijn uitingen

De staf van voornamelijk jonge historici populari-

van de maatschappelijke behoefte rekenschap te

seerde zich in die jaren (Anno bestaat niet meer)

geven van het verleden, van het bevredigen van een

een ongeluk: we brachten geschiedeniskaterns uit

Onderzoek uitgelicht

in allerlei anekdotes, spannende verhalen, films en

38 | 39 Nationaal Comité 4 en 5 mei

De reizende tentoonstelling De Bunker, gemaakt door Bureau Anno, wekte alleen al door zijn vorm – een serie geschakelde containers , fotografisch vermomd als bunker –nieuwsgierigheid op bij het langslopende publiek.

Foto: Stichting Actueel Verleden (ANNO)

Eenmaal binnen kregen bezoekers van De Bunker kaarten met daarop indringende vragen voorgelegd, om zo dilemma’s in oorlogstijd tastbaarder te maken.

Foto: Stichting Actueel Verleden (ANNO)

De Bunker was een reizende tentoonstelling die tussen 2007 en

gesteld, ondersteund met korte tekstfragmenten.

2009 in een reeks Nederlandse steden in de openbare ruimte

Natuurlijk hoorden dit soort tentoonstellingen bij

werd opgesteld (onder meer in Groningen, Amsterdam, Arnhem)

de ‘experience-trend’ waar sommige historici onge-

en gratis te bezoeken was. De tentoonstellingsruimte was opge-

lukkig mee zijn. Deze pagina’s zijn niet de plek om

trokken uit een reeks aaneengesloten containers, die aan het

dieper op de experience-economie in te gaan, maar

zicht waren onttrokken door decorelementen die van het geheel

één ding staat wat mij betreft buiten discussie: dit

een bunker uit WOII maakten. Bezoekers kregen een interactief

soort populariserings-uitingen waren geen historische

programma voorgeschoteld waarbij filmbeelden, audiofragmen-

feiten die zoals Boterman schrijft ‘zonder de histo-

ten en teksten gebeurtenissen uit de oorlog inzichtelijk maakten

rische context’ werden behandeld.

en koppelden aan de ethische dilemma’s die mensen in de oor-

Integendeel. Het team van historici en tentoonstel-

log hebben ervaren.

lingsbouwers waar ik mee werkte, was zich uiterst bewust van de historische context en de gevaren van het compact en ‘aantrekkelijk’ brengen van in-

in treinkrant Sp!ts, schreven een wekelijkse historische

formatie. Iets wat in de museale wereld trouwens

rubriek op nieuwssite nu.nl en publiceerden hon-

staande praktijk is: je ontkomt er niet aan de para-

derden artikelen voor het middelbaar onderwijs op

doxen in je werk te zien. Enerzijds kennen historici

website anno.nl. Ook organiseerden we de Nacht en

de noodzaak accuraat met het historisch materiaal

Week van de Geschiedenis, en reizende tentoonstel-

om te gaan. Anderzijds ligt er de uitdaging mensen

lingen waarin historische thema’s op een voor ie-

met feiten en context te confronteren zonder hen

dereen begrijpelijke manier aan bezoekers werden

kwijt te raken omdat je tentoonstelling – of docu-

uitgelegd. Denk aan tentoonstellingen over de rol

mentairefilm, historische game, publieksboek – te

van angsten in de samenleving (Eng), maar ook aan

belerend, saai of lang is. Altijd is er die spanning

De Bunker. Hier kregen bezoekers persoonlijke di-

rond de vraag of de balans goed blijft, en zoek je

lemma’s uit de Tweede Wereldoorlog voorgeschoteld – denk: wat zou jij doen als zich een onderduiker aan je deur meldt?

KORT EN BONDIG

breed Experience-trend | Dit soort tentoonstellingen werd

praktisch

neergezet op locaties waar veel publiek was, vanuit

visueel

het idee dat je de berg maar naar Mozes moet leiden

dun boek

als Mozes niet naar musea, boeken en archieven wil

nachtkastje

komen. Binnen waren interactieve installaties op-

Duitse Daders

lllllllll

lllllllll

lllllllll lllllllll lllllllll

specialistisch theoretisch tekstueel dikke pil bureau

naar middelen om kool en geit te sparen. In die

Respectvol vertalen | Hoe is Duitse Daders nu te ge-

zoektocht zijn ‘allerlei anekdotes en spannende

bruiken? Om bij mezelf te blijven: ikzelf zou bij een

verhalen’ meer dan welkom, als verbindingselement

nieuwe Bunker-achtige tentoonstelling het boek

tussen wat wij als historici begrijpen van het

zonder aarzelen als naslagwerk omarmen. In een

verleden en de belevingswereld van het publiek dat

onderzoek naar thema’s voor dergelijke tentoonstel-

je bedient.

lingen zijn dit soort gedegen overzichten direct leidend, met name als je ook het Duitse verhaal in-

Nazificatie | Terug naar het boek van Boterman. In

zichtelijk wilt brengen. Ook wordt een stevige chro-

Duitse Daders staat de bezetting van Nederland cen-

nologie van gebeurtenissen geserveerd, net als een

traal. Het kloeke werk wordt gepresenteerd als over-

schat aan praktische informatie over de gang van

zichtsboek dat de oorlogsjaren in grote lijnen be-

zaken bij lange processen als bijvoorbeeld – ik noem

handelt, met nadruk op het repressieve beleid van

maar een dwarsstraat – de gelijkschakeling van het

de Duitse bezetter, de Jodenvervolging en de nazificatie

culturele leven of de opkomst en ondergang van de

van de Nederlandse rechtstaat, samenleving en cul-

Joodse Raad.

tuur. Het bouwt verder op bestaand wetenschappelijk

In die zin kan Duitse Daders zeker bijdragen aan de het gemak maar even voorbijgaan aan Botermans

antwoord op die ene prangende, bij elke nieuwe ge-

chagrijn over spannende verhalen en musicals. We

neratie terugkerende vraag hoe dat nou toch mogelijk

weten allemaal hoe ongelukkig dat woord in essentie

was, die (voor de nazi’s) zo succesvolle Jodenvervolging

is, ‘popularisering’. Het doet weinig eer aan de

in Nederland en het relatieve gebrek aan verzet bij

mensen die vanuit gedegen kennis en kunde met

de Nederlandse bevolking.

publieksbeleving bezig zijn en neemt tegelijk het

Het antwoord wordt in helder proza gegeven. Boter-

publiek niet serieus. ‘Het brede publiek’ bestaat net

40 | 41 Nationaal Comité 4 en 5 mei

popularisering van geschiedenis, waarbij we voor

verricht) en vormt in essentie een lang en gedegen

Onderzoek uitgelicht

onderzoek (er is geen nieuw archiefonderzoek voor

man neemt de lezer mee langs de belangrijke

als de groep ‘professionele historici’ uit mensen die

thema’s: de rol van de Joodse Raad, de houding van

willen weten hoe die oorlog nou precies in elkaar

Nederlanders ten opzichte van de bezettende macht,

stak. “Alleen weten ze dat nog niet”, grapten wij

de gelijkschakeling van politieke, juridische, econo-

weleens, en zagen wij er een mooie uitdaging in

mische en culturele instellingen. Voor kenners van

niet-geïnteresseerden tot interesse te verleiden. Niet

de materie zijn er geen verrassingen: Boterman

door de wetenschap te ‘bedreigen’ met platte troep,

streeft niet naar nieuwe inzichten, maar zet helder

maar door wetenschappelijke inzichten respectvol

op een rij wat we vanuit de wetenschap weten. Een

te vertalen naar mensen die op niet-wetenschappelijke

uitvoerig notenapparaat geeft de lezer de kans in

manieren contact met het verleden zoeken.

ander werk verder te zoeken naar deelonderwerpen.

Inhoudelijke kritiek heb ik niet op het boek, dat duidelijk in een behoefte voorziet; er kunnen niet

Frits Boterman, Duitse

genoeg boeken zijn waarin de gebeurtenissen uit

Daders: De jodenvervolging

de Tweede Wereldoorlog goed worden beschreven.

en de nazificatie van

Helemaal als daarin de kant van de Duitse bezetter

Nederland (1940-1945).

wordt uitgelicht, die, zoals Boterman terecht stelt,

Amsterdam: De Arbeiders-

vanwege de grote golf aan persoonlijke herinne-

pers, 2015,

ringsliteratuur op de achtergrond is geraakt. Dat is

isbn 9879029504867,

een beeld waar ik mij zeer goed in kan vinden: je

€ 27,50.

raakt gemakkelijk de grote lijnen kwijt als je boekenkast vol staat met (ik bedoel dit respectvol) op zolder gevonden dagboeken, minutieus uitschreven memoires en stads- en streekgeschiedenissen.

<

Uit het Nationaal Vrijheidsonderzoek 2016 blijkt dat maar liefst 75% van de bijna 1000

NC ONDERZOEKT

> INGER SCHAAP

ondervraagden de Nationale Dodenherden-

Elke dag 4 mei

king en de viering van Bevrijdingsdag belangrijk of zelfs heel belangrijk vindt. Dat is een hoog percentage, zeker in een geĂŻndividualiseerde samenleving als Nederland.

Het belang dat aan deze dagen wordt gehecht

Erkenning, betrokkenheid en

herken ik in het enthousiasme en toewijding

kennis zijn nodig voor de

waarmee jongeren deelnemen aan projecten

toekomst van herdenken en vieren.

van Humanity in Action over de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en mensenrechten. Vrijheid is een groot goed. We zijn er samen verantwoordelijk voor.

> Inger Schaap is directeur van Humanity in Action Nederland. Deze stichting brengt jonge leiders samen, onderwijst en inspireert op het gebied van mensenrechten, democratie en maatschappelijk betrokken leiderschap. Historica Schaap is gespecialiseerd in Holocaust en Genocidestudies en werkte voorheen als educator bij het Anne Frank Huis. Ze publiceerde onder meer over de Silbertanne-moorden in Nederland.

Verbonden op 4 en 5 mei | Dodenherdenking en Be-

Maar er zijn ook andere manieren. Uit het Vrijheids-

vrijdingsdag zijn dagen waarop mensen zich verbon-

onderzoek blijkt dat boeken, films en voorstellingen

den voelen met elkaar, zo laat het Nationaal Vrijheids-

in niet geringe mate bijdragen aan de kennis over de

onderzoek 2016 in opdracht van het Nationaal Comité

oorlog, en daarmee aan de betrokkenheid bij 4 en 5

4 en 5 mei zien. 4 mei scoort hierbij met 76% het

mei. Des te meer reden om kritisch te zijn op de in-

hoogste, op de voet gevolgd door Bevrijdingsdag

houd, want jongeren kunnen fictie en feiten soms

(71%). Daarachter volgt al snel Koningsdag met 67%

nauwelijks van elkaar onderscheiden.

en dan de grote sportevenementen. Samen juichen

Daarnaast geeft nonformele educatie kansen om jon-

geeft verbondenheid, samen rouwen blijkbaar ook.

geren te betrekken. Hier stapt Humanity in Action

Het belang van verbinding in de samenleving kan

legd tussen heden en verleden en wordt vooral gewe-

niet genoeg benadrukt worden. Het is wat Nederland

zen op individuele verantwoordelijkheid. Waarom

sterk maakt. Een diverse, geïndividualiseerde samen-

hielp iemand Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog?

leving die zich ondanks alles verbonden voelt met el-

Waarom helpt iemand vluchtelingen anno 2016?

in. In educatieve programma’s worden verbanden ge-

kaar. Hoe houden we die verbondenheid vast in de toekomst? Daarvoor zijn in mijn ogen erkenning, be-

Erkenning | Geschiedenis gaat in mijn ogen pas echt

trokkenheid en kennis nodig. Dat er ook werk aan de

leven wanneer je je er persoonlijk toe kunt verhouden. Iedereen kan worden geraakt door een persoonlijk verhaal, een bezoek aan een relevante plek of een

solidariteit voelen met mensen die niet in vrijheid le-

ontmoeting met een getroffene, ook als dat iemand

ven en ook minder beseffen dat vrijheid niet vanzelf-

is waarmee je je niet direct identificeert. Het is wel

sprekend is.

belangrijk dat het verband met de eigen leefwereld duidelijk is.

Onderzoek uitgelicht

winkel is blijkt uit het onderzoeksresultaat dat jongeren, in vergelijking met ouderen op 5 mei, minder

42 | 43

Om betrokkenheid te bereiken is het essentieel dat

jongere doelgroep kennis te vergroten over de

iemand allereerst erkend wordt in zijn of haar eigen

Tweede Wereldoorlog, de Holocaust, de koloniale

gevoel. Denk bijvoorbeeld aan vluchtelingen en mi-

oorlog in voormalig Nederlands-Indië, de oorlog in

granten, of aan mensen die gediscrimineerd zijn op

voormalig Joegoslavië en andere recentere conflicten,

basis van kleur, geaardheid of geloof. Het protest in

is het onderwijs. Goed onderwijs biedt jongeren ken-

de vorm van de hashtag #geen4meivoormij is vol-

nis over feiten en enig historisch besef.

gens mij hiernaartoe terug te leiden. De initiatief-

Michael Gleber vertelt zijn persoonlijke oorlogservaringen bij het Joods Kindermonument in Rotterdam.

Beeld: HIA

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Films | Een voor de hand liggende manier om bij een

neemster legde uit dat zij haar eigen geschiedenis en

films blijkt de diversiteit van de beleving van vrijheid.

waarden niet terugzag in de uitleg van de herdenking

Alle films werden vertoond op de schermen van de

en zich daarom niet betrokken voelde.

Bevrijdingsfestivals op 5 mei.

Verbondenheid is een gevoel van wederzijdse erken-

Inclusieve maatschappij | De nationale viering en na-

ning en kan niet worden afgedwongen. Erkenning is

tionale herdenking bieden in onze multiculturele,

nodig om empathie te kunnen voelen en betrokken-

multi-etnische, multireligieuze maatschappij een

heid. Een onderzoeker verbonden aan Humanity in

kans om mensen die soms alleen het land waarin zij

Action verwoordde het zo: “Ik was nooit op een emo-

wonen als gemene deler lijken te hebben, dichter bij

tionele manier betrokken bij de geschiedenis van de

elkaar te brengen. De nadruk ligt hier op kans. Een

Holocaust. Ik wist er veel van, ik had erover gelezen

kans die aangegrepen moet worden om inclusiviteit

en films bekeken, maar het raakte me nooit echt. Tot-

te verwezenlijken, waarbij iedereen wordt uitgeno-

dat ik een overlevende van de Holocaust ontmoette

digd om onderdeel te worden van een geheel. Het is

in een programma van Humanity in Action. De hor-

daarom van belang om ruimte te laten voor een per-

ror van de Holocaust raakte me in alle hevigheid en

soonlijke invulling. “Men viert vooral dat we nu in

ik werd overweldigd door emoties. Ik besefte ineens

vrijheid leven”, zo concludeert het onderzoek over de

wat de overeenkomsten waren tussen de discrimina-

beleving van 5 mei. Deze vrijheid delen we in Neder-

tie van Joden in de jaren dertig en de manier waarop

land met iedereen die hier leeft.

nu over vluchtelingen wordt gesproken.” In 2015 organiseerde Humanity in Action in samenwerking

Om kennis en betrokkenheid te creëren en te onder-

met de Anne Frank Stichting een project rond het

houden zijn twee dagen in een jaar niet afdoende. We

thema overleven. Jongeren interviewden ooggetuigen

zouden eigenlijk elke dag stil moeten staan bij het

van de Tweede Wereldoorlog in Europa en Neder-

feit dat we in vrijheid leven én dat dat niet vanzelf-

lands-Indië, Afghanistan en Iran. Uit de persoonlijke

sprekend is. De geschiedenis leert dat Europa nooit

verhalen bleken duidelijke overeenkomsten.

zo weinig conflict heeft gekend als de afgelopen decennia. We hebben geluk dat we in deze tijd leven en

Srebrenica | In het werk van Humanity in Action staat

we moeten ervoor vechten om de vrede en vrijheid te

verantwoordelijkheid centraal. Door te leren over de

bewaren en bewaken.

Tweede Wereldoorlog en te reflecteren op de rol van

Twee dagen per jaar is te kort om sociaal duurzaam

omstanders, helpers en daders, worden de fellows uit

te zijn. Wel kunnen deze twee dagen gelden als een

het netwerk uitgedaagd om op te komen voor de

ijkpunt dat toont hoe het gesteld is met onze samen-

rechten van minderheden. Tijdens het jaarlijkse zo-

leving. Mensen voelen zich niet betrokken omdat het

merprogramma besteden we daarom veel aandacht

4 mei is, maar omdat ze het hele jaar deel uitmaken

aan geschiedenis. Zo bezoeken we plekken als het

van een maatschappij waarin iedereen gelijke kansen

Anne Frank Huis en Westerbork en brengen we fel-

heeft. Betrokkenheid bij 4 en 5 mei is dan het resul-

lows in contact met overlevenden en ooggetuigen.

taat van een inclusieve maatschappij.

<

Niet alleen de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt behandeld, ook die van het slavernijver-

> Het Nationaal Vrijheidsonderzoek is in te zien op de web-

leden en de betrokkenheid van Nederland in Srebre-

site van het Nationaal Comité 4 en 5 mei:

nica. Met kennis van het verleden worden actuele

www.4en5mei.nl/onderzoek/nationaal_vrijheidsonderzoek.

voorbeelden van discriminatie en mensenrechtenschendingen geanalyseerd.

In 2015 en 2016 maakten senior fellows van Humanity in Action samen met filmmakers korte filmclips over vrijheid. Dit project was een samenwerking met het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Uit de thema’s van de

> Humanity in Action Nederland: www.humanityinaction.nl

Het VrijheidsboekNederland gs Generaties over vrijheid en onvrijheid in

Wat is vrijheid? Die vraag stelde het Nationaal Comité 4 en 5 mei aan veer er tien inspirerende Nederlanders, ond ie wie hiphopartiest Glenn de Randam Lotty (Typhoon), Auschwitz-overlevende det, Huffener-Veffer, publicist Thierry Bau

Het s d i e h vrij boek

schrijfster Marion Bloem, historicus r Chris van der Heijden, oud-ministe ti.

Jan Pronk en politica Samira Bouchib k ontDe geïnterviewden hebben een ster vanwikkelde visie op vrijheid, gevormd en uit heel verschillende achtergronden tot ervaringen. Hun ideeën bieden stof

Generaties over vrijheid en onvrijheid in naoorlogs Nederland Glenn de Randamie (Typhoon) Lotty Huffener-Veffer Adje Anakotta Rob Schouten Thierry Baudet

een nadenken en voer voor gesprek. Met er voorwoord van Gerdi Verbeet, voorzitt

Marion Bloem Jacques Grishaver Hans de Zwart Mient Jan Faber

. van het Nationaal Comité 4 en 5 mei

Shirin Musa Joke van Dijk-Bording Chris van der Heijden Jan Pronk Samira Bouchibti

naoorlo

€ 19,95 (hardback)/€ 9,99 (e-book) Nationaal Comité

4 en 5 mei

.

Hardback: 223 pagina’s, 13,5 × 21 cm, fotograaf: Suzanne Liem.

Het Vrijheidsboek is te koop in de boek handel of op internet (ook als e-book), onder meer via www.aup.nl

NCMagazine Alles wat je wilt weten over herdenken,vieren en herinneren www.4en5mei.nl