NC Magazine - voorjaar 2019 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

NCMagazine Nationaal Comité 4 en 5 mei, voorjaar 2019

OV E R H E R D E N K E N , V I E R E N E N H E R I N N E R E N

Diederik van Vleuten: ‘Mijn woorden moeten troost bieden’ 75 jaar vrijheid in heel Nederland Staatssecretaris Paul Blokhuis: ‘Het belang van herdenken staat niet voor niets in het regeerakkoord’ Jan Terlouw en Jaime de Bourbon de Parme over de Tweede Wereldoorlog en hun maatschappelijke betrokkenheid 01-cover-1-22.02.indd 1

08-03-19 10:28

Hoofdredactioneel

IN VRIJHEID KIEZEN

COLOFON

Tijdens de herdenkingen en vieringen in mei sluit het Nationaal Comité 4 en 5 mei met het jaarthema ‘In vrijheid kiezen’ aan bij de viering van honderd jaar algemeen kiesrecht en de waarden die daarachter schuilgaan: een gelijke behandeling ongeacht geslacht, afkomst of religie, vrijheid van meningsuiting, onafhankelijke rechtspraak en respect voor minderheden. Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib schreef daarvoor de jaarthematekst ‘Democratie komt met een verantwoordelijkheid’ op verzoek van het Nationaal Comité (p.10). In het generatiegesprek gaan Jan Terlouw en Jaime de Bourbon de Parme in op de morele dilemma’s tijdens de Tweede Wereldoorlog en bespreken zij hoe je daarover met de jongste generatie in gesprek kunt gaan (p. 21). Ook de Ambassadeurs van de Vrijheid 2019 – Maan, Kraantje Pappie en Sam Feldt (p.40) – willen verhalen doorgeven aan de jongste generatie. Maan (1997): “Ik ben van een van de laatste generaties die nog mensen uit de Tweede Wereldoorlog in levenden lijve hebben meegemaakt. Ik heb nog opa’s en oma’s die mij verhalen vertelden en die ik weer door kan geven aan een nieuwe generatie.” Diederik van Vleuten (p.08) en Rosanne Hertzberger (p.04) bieden een doorkijkje naar respectievelijk hun 4 mei-voordracht en 5 mei-lezing. Van Vleuten: “Mijn woorden moeten troost bieden. Ze zijn tegelijkertijd de opmaat naar de twee minuten stilte. Als de emoties te groot zijn, word je sprakeloos. Dan komt de taal tot stilstand. In die stilte raken wij aan iets dat groter is dan onszelf.”

Jaargang 9, nr. 15, voorjaar 2019

Wilt u twee keer per jaar NC Magazine ontvangen? Meld u dan aan voor een kosteloos abonnement via www.4en5mei.nl/NCMagazineontvangen

Drukkerij: Drukkerij Roelofs Copyright 2019 Nationaal Comité 4 en 5 mei. Overname van artikelen en informatie uit dit magazine is toegestaan voor niet-commercieel gebruik met vermelding van de auteur en de bron.

02-hoofdredactioneel-2-02.03.indd 2

Hoofdredacteur: Gerben van den Berg Bureauredacteur: Irene de Roos Redactie: Jan van Kooten, Nienke Majoor, Niels Weitkamp Eindredactie: Joyce van Galen Last Technische eindredactie: Frank van der Elst Beeldredactie: Mieke Sobering Art direction & vormgeving: Remco Tonino Redactieadres: Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam Tel: 020 718 3500 Mail: info@4en5mei.nl Aan dit nummer werkten mee: Yasmina Aboutaleb, ANP/Loes van Geilswijk, Khadija Arib, Chantal Ariëns, Alex Bakker, Beeldbank WO2/Maria Somers, Lex van Beers, Marc van Berkel, Club WHEELS/ Rien Harinck, DAY PR/Dayenne Mulder, Merlijn Doomernik, DPA, Leonie Durlinger, Floris van Dijk, Frank van der Elst, Europe Remembers/Gert-Jan Jacobs, Falstad Centre, Falstad Centre/Oskar A. Johnson, Flevolands Archief/Marjolein Zeilstra, Mariek Hilhorst, Robert Hofman, Jan von Holleben, Ben Houdijk, Chris van Houts, Icnia-fotobroadcast/Rolf Namjesky, Karen de Jager, Mascha Jansen, Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Jean Marc Kessely, Klaas Koppe, Frank Kromer, Melanie Lemahieu/Cloud Mine Photography, Media Centrum Defensie/sergeant Jan Dijkstra, Ministerie van Defensie/Liesbeth de Ruiter-Dijkstra, Ministerie van Defensie/HenkJan van Vulpen, Museum Schokland/Henk Kloosterman, Nationaal Monument Kamp Vught, Ilvy Njiokiktjien, Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Leonard Ornstein, Lisa Oskamp, Marieke Papa, Larissa Pans, Iris Planting/dutchandfamous, Karen Polak, Remco Reiding, Ricci Scheldwacht, Anita van Stel, Studio Breed, Geert Snoeijer, Spaarnestad Photo/Laurencia Ekkers, Dirk H. Spitz, United States Holocaust Memorial Museum/Miriam Lomaskin, Jan van de Ven, Remko de Waal, Timo Waarsenburg, Yad Vashem Jerusalem/Emanuel Saunders

08-03-19 10:57

Het NCMagazine voorjaar 2019 OVER HERDENKEN, VIEREN EN HERINNEREN

08 46 04 14 22 30 36 48 56

06 13 50 70

HERDENKEN Diederik van Vleuten: het Indisch verleden, van horen zwijgen Nationale Holocaust Herdenking

VIEREN Rosanne Hertzberger: “Optimistisch zijn is een keuze” Jamai, Ruth Jacott, Lavinia Meijer en Michelle David op de Amstel Ambassadeurs van de Vrijheid: Maan, Kraantje Pappie en Sam Feldt Commissaris van de Koning in Flevoland: Leen Verbeek Bevrijdingsfestival Flevoland Hoe organiseer je een Vrijheidsmaaltijd? Uniek samenspel tussen orkest, zang en dans tijdens 5 mei-concert

HERDENKEN EN VIEREN Staatssecretaris Paul Blokhuis: “Het belang van herdenken staat niet voor niets in het regeerakkoord” Beleidsvisie 2021 – 2025 75 jaar vrijheid in heel Nederland Stand van zaken

02-hoofdredactioneel-2-02.03.indd 3

21 62 26 34 66 68 28 32 60 10 20

HERINNEREN Jan Terlouw en Jaime de Bourbon de Parme over de Tweede Wereldoorlog en hun maatschappelijke betrokkenheid Nationaal Monument Kamp Amersfoort

EDUCATIE Stories that Move Essay over burgerschap De omstander in het museum Mbo’ers denken na over dilemma’s Tweede Wereldoorlog

INTERNATIONAAL Falstad: concentratiekamp aan een fjord Europe Remembers 1944-1945 Excuses aan de Joodse gemeenschap in Luxemburg

INSPIRATIE Jaarthematekst 2019: ‘Democratie komt met een verantwoordelijkheid’ De keuze van Franc Weerwind foto cover Klaas Koppe

08-03-19 10:29

‘Optimistisch zijn is een keuze’ Rosanne Hertzberger (1984) is schrijver, columnist en wetenschapper. Zij studeerde Life, Science & Technology aan de TU Delft en de Universiteit Leiden. In 2014 promoveerde ze aan de Universiteit van Amsterdam op het metabolisme van melkzuurbacteriën. Daarna werkte ze enige tijd bij het Center for Women’s Infectious Disease Research aan de Washington University in St. Louis (VS). Sinds 2009 heeft Hertzberger een column in NRC Handelsblad. In april 2017 verscheen haar eerste boek Ode aan de E-nummers, een ode aan de chemie en technologie in ons voedsel. In datzelfde jaar was ze te zien in het televisieprogramma Zomergasten, waar ze onder andere sprak over haar grootvader, arts-microbioloog Ellis Hertzberger (1914-2008).

04 NCMagazine | voorjaar 2019

06-rosanne-2-13.02.indd 38

08-03-19 10:36

VIEREN

De 5 mei-lezing die schrijver en wetenschapper Rosanne Hertzberger zal houden in Almere, staat in het teken van optimisme. “Ik wil een licht, levend en frivool jodendom. Dat is vrijheid.” door Yasmina Aboutaleb foto Merlijn Doomernik

“De echte held van het verhaal,” zegt Rosanne Hertzberger, “is oma Rosa, mijn overgrootmoeder..” Naar haar werd de microbioloog en schrijver vernoemd. Toen oma Rosa Kempinski samen met haar dochter Jenny in 1945 werd bevrijd uit het Poolse Kokoszki, een Aussenkommando van het concentratiekamp Stutthof bij Danzig, had ze niets meer. Haar man was vermoord, haar zoon was vermoord, en bijna alles wat ze ooit bezat, was gestolen. Toch lukte het haar om na de oorlog een textielwinkel te beginnen in Maastricht. Rosanne: “Ze was zo ondernemend en veerkrachtig, en tegelijkertijd is ze er nooit overheen gekomen.” In een Rotterdams café vertelt Rosanne Hertzberger, die dit jaar de 5 mei-lezing houdt, het ene na het andere verhaal over haar familie. Ze groeide op met de overleveringen van haar opa Ellis Hertzberger en oma Jenny Gold-Hertzberger, ze kent ze door en door, maar als ze er nu aan terugdenkt, is ze opnieuw ontroerd. En sinds ze moeder is van twee zoons nog meer dan voorheen. “Ja, alle clichés zijn waar”, zegt ze. “Ik dacht altijd: er is niet zoveel verschil tussen het wel of niet hebben van kinderen. Maar het verandert toch dingen. Ik zag laatst die foto van dat verdronken Syrische jongetje. Ik heb die foto eerder gezien, en ik vond dat heel erg, maar nu stonden de tranen in mijn ogen.” Mensen die de oorlog hebben meegemaakt, kunnen er vaak makkelijker over praten met hun kleinkinderen dan met hun kinderen. Gold dat ook voor jouw grootouders? “Ja, dat was bij ons ook zo. Ik denk dat ze dat hun kinderen wilden besparen. En vanwege de schaamte, denk ik. Mijn oma heeft zich lang gegeneerd voor wat er is gebeurd. Toen Steven Spielberg in 2004 met de documentaire Survivors of the Shoah kwam, waar mijn opa Ellis Hertzberger uitgebreid aan heeft meegewerkt, was mijn oma daar nog niet aan toe. Ze was maar een meisje, vond ze. Haar verhaal was minder belangrijk dan dat van de microbioloog meneer Hertzberger.” De opa van Rosanne, de Joodse arts-microbioloog Ellis Hertzberger, overleefde in de Tweede Wereldoorlog de kampen Theresienstadt, Sachsenhausen, Auschwitz en Dachau doordat hij in de laboratoria van deze kampen te werk werd gesteld. “Hij had geen keus”, zegt Rosanne Hertzberger. “Of misschien had hij wel keus, en was dit wat hij moest kiezen. Dat laat de onmenselijkheid van de oorlog zien. Elke keer als je een hapje eten probeerde te stelen,

was er minder voor een ander.” In het interview van Spielberg vertelt Ellis Hertzberger hoe hij erachter kwam dat zijn eerste vrouw, Josy de Raaij, in het kamp is vergast. Toch leek hij niet bitter te zijn geworden door de oorlog. Volgens Rosanne is dat typerend voor haar familie. Na de oorlog hadden ze zich voorgenomen samen iets van het leven te maken. De boodschap van haar 5 mei-lezing is dan ook optimistisch. Rosanne: “In deze lezing wil ik echt als lid van de Joodse gemeenschap praten, omdat ik vind dat het voor ons niet goed is om continu met knikkende knietjes te benadrukken dat het allemaal zo gevaarlijk is. Dat is niet goed voor de kinderen, niet goed voor de ledenaantallen, en niet goed voor het plezier in de gemeentes en synagogen.” “Niemand kan mij wijsmaken dat er gesystematiseerd en stelselmatig antisemitisme is in Nederland. Ik heb een lijst gemaakt van terreinen waar ik allemaal geen antisemitisme zie: politiek, rechtspraak, openbaar bestuur, bedrijfsleven. In stereotypen van rappers of rotjochies zie ik niet meteen een nieuwe Holocaust of een tweederangs burgerschap of problemen bij sollicitaties. Ik zie daar niet een directe bedreiging van het Joodse leven in. Ik denk dat wij in Nederland krachtige instituten hebben, en goede mensen.” “Optimistisch zijn is een keuze, en misschien ook wel eigenbelang. Je kunt ervoor kiezen om steeds te benadrukken dat er vast iemand een keer met een wapen komt. Maar ik denk dat het gewicht van die houding niet te dragen is. Het is zo negatief. Terwijl er zo veel reden is om optimistisch te zijn. We leven in Nederland, het beste land ter wereld natuurlijk. Het is echt zonde als je dan continu blijft kniezen en je blijft verstoppen.” Waarom is de Joodse identiteit zo belangrijk voor jou? “Een deel van mijn behoefte om religieus joods te zijn, om naar gemeentes te gaan en daar actief aan bij te dragen, is vanwege de geschiedenis. Ik wil dat het jodendom in Nederland blijft bestaan. Ik voel de verantwoordelijkheid voor continuïteit. Maar ik geloof niet in het idee dat er een derde generatie slachtoffers zou zijn. Het gaat ontzettend goed met ons. We doen op alle terreinen mee. En het is een keuze om te zeggen: ik ga die oorlog achter me laten. We kunnen niet altijd maar angstig zijn en blijven rouwen. Ik wil een licht, levend en frivool jodendom. Dat is vrijheid.”

| 05

06-rosanne-2-13.02.indd 39

08-03-19 17:14

‘Het belang van herdenken staat niet voor niets in het regeerakkoord’ Paul Blokhuis is sinds oktober 2017 staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Hij is verantwoordelijk voor oorlogsgetroffenen, verzetsdeelnemers en de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. door Larissa Pans foto Jan van de Ven

Blokhuis had in zijn vorige bestaan als Apeldoornse wethouder al vaak acte de présence gegeven bij herdenkingen, maar het afgelopen jaar voegde hij daar nog een aantal speciale momenten aan toe. Hij legde kransen bij diverse herdenkingen en bezocht een aantal herinneringscentra en voormalige concentratiekampen. “Ik was bij de herdenking van de kindertransporten uit Kamp Vught. Het was die dag hartstikke mooi weer, ik zat vooraan, tussen mensen die het hadden meegemaakt. Boven vier zuilen stonden vier Davidsterren, met deze tekst: ‘Mijn kind is weg. En ik, waar moet ik heen?’ Dat raakte me enorm.” In 2019 zal het voor de ChristenUnie-politicus niet minder druk worden, met de start van de viering van 75 jaar vrijheid. Opgewekt somt de staatssecretaris op dat er overal in het land Vrijheidsmaaltijden gehouden gaan worden, dat er een Vrijheid-express komt en dat VWS een bijdrage heeft geleverd aan de uitbreidingsplannen van de drie voormalige kampen Westerbork, Vught en Amersfoort, omdat ze de toestroom van bezoekers niet aan kunnen. Blokhuis: “Bijzonder toch, hoeveel ouders met hun kinderen naar al die historische plekken gaan? En ik heb niet de indruk dat die kinderen er met de haren bijgesleept worden, hoor. Om het Anne Frank Huis binnen te komen stond je tot voor kort de halve grachtengordel in de rij.” In het kader van herdenken stelde de staatssecretaris extra subsidie beschikbaar voor de Indische en Molukse comités en organisaties, toen bleek dat de hoeveelheid aanvragen ruimschoots het eerder vastgestelde budget overschreed. Wanneer de lustrumviering geslaagd is? Onmiddellijk: “Als we in 2021 allemaal nog vol zijn van de gebeurtenissen in 2019 en 2020.”

Hij zegt het een paar keer met nadruk: “Ik vind het een eer dat ik me hiermee mag bezighouden.” En: “Het belang van herdenken staat niet voor niets in het regeerakkoord.” Natuurlijk, een groot volksfeest vieren is mooi en de jeugd komt vast “voor al die bekende rappers op een podium”, maar de staatssecretaris wil de diepere, historische lading van 5 mei zeker ook meegeven aan de jonge generatie en aan nieuwe Nederlanders. “Wat er in de oorlog gebeurd is, is dat een democratische rechtsstaat totaal buitenspel is gezet en dat alle grondrechten met voeten zijn getreden. Vrijheid van godsdienst en vrijheid van meningsuiting deden er niet meer toe. Twee thema’s die voor mij superbelangrijk zijn, dat motiveert mij om 75 jaar vrijheid groots te vieren. We hebben nogal wat te verdedigen. In zoveel landen kun je je niet uitspreken als homo, Sinti, Roma, christen of als lid van de oppositie.” Paul Blokhuis (1963) komt uit een gereformeerd gezin, zijn vader was dominee, hij groeide op met zeven broers en zussen. “Dodenherdenking was bij ons thuis altijd een respectvol moment. Wij kinderen waren ook best fanatiek in de naleving ervan. Als we op dat moment in de auto zaten, zeiden we tegen mijn vader: ‘Je zet de auto toch wel langs de kant, hè!’ We werden boos als mensen niet stil stonden. Mijn familie is in de gelukkige omstandigheid dat we geen naasten hebben verloren in de Tweede Wereldoorlog. In die twee minuten stilte denk ik aan mensen die toen gestorven zijn, in het bijzonder aan Joodse slachtoffers. Mijn opa en oma van vaders kant hadden in de oorlog twee Joodse onderduikkinderen in huis. Een jongen en een meisje, allebei uit een ander gezin. En daar denk ik op zo’n moment onwillekeurig aan. De familie van het ene jongetje, Max, overleefde de oorlog niet. Zijn ouders

06 NCMagazine | voorjaar 2019

11-paulblokhuis-2-13.02.indd 22

08-03-19 17:17

HERDENKEN EN VIEREN

Paul Blokhuis tijdens de herdenking van de kindertransporten in Kamp Vught, 2018

waren vermoord in de kampen, er was alleen nog een oom over. Dat jochie was na al die jaren helemaal gesetteld in het gezin van mijn grootouders. Zijn oom kwam hem halen, Max wilde absoluut niet mee. Die liet zich van de fiets vallen toen hij wegfietste met hem. Heel verdrietig.” Is er het gevaar dat we anno 2019 te achteloos omgaan met die vrijheid? “Ik denk dat dat gevaar inderdaad bestaat. Er is voor de jonge naoorlogse generaties al decennialang vrijheid. Ik kan me nog het unheimische gevoel herinneren dat me bekroop toen de Balkanoorlog uitbrak in de jaren negentig: ‘Hè, oorlog in Europa?!’, dacht ik toen. Ik vond het een bizar idee dat feitelijk zo dichtbij een oorlog woedde. Wat ik het krachtige vind aan hoe we omgaan met de Tweede Wereldoorlog, is dat we jonge Nederlanders erbij betrekken en ook de nieuwe Nederlanders. Iedereen die er niet veel vanaf weet, moet je de plekken laten zien waar de gruwelijkheden hebben plaatsgevonden: Kamp Westerbork, Kamp Vught, Kamp Amersfoort, het ‘Oranjehotel’ in Scheveningen, waar je in één cel die in de oorspronkelijke staat is gebleven nog de streepjes van de gevangenen op de muur ziet staan. We moeten het verleden visualiseren voor ze, geluidsopnames erbij betrekken, bevlogen gidsen inzetten die vertellen hoe het zat. Er gaat nu veel geld naartoe vanuit VWS, maar ik vind het elke euro waard. Daadwerkelijk zien, is beter dan televisie en internet.” Wat vindt u van het advies van de commissie Remkes om 5 mei tot een nationale, vrije dag uit te roepen? “Zo’n pleidooi voor een nieuwe, vrije dag past er inderdaad

logisch in. Deze discussie speelt al lang en komt steeds terug. Ik heb er warme gevoelens bij, alleen is het niet geregeld in het regeerakkoord. Werkgevers en werknemers kunnen wel zelf binnen hun cao afspreken dat ze de ene vrije dag ruilen voor een andere.” Maar u gaat zich er dus niet hard voor maken? “Nee, deze kabinetsperiode niet. Ik wil niet buiten het regeerakkoord om fietsen.” In het regeerakkoord staat: ‘In een herkenbaar Nederland zijn onze taal, onze vlag, ons volkslied, onze herdenkingen en onze grondwet geen symbolische relicten uit het verleden, maar tekenen van de trots, vrijheid, rechten en plichten die horen bij Nederland, het Nederlanderschap en onze democratische rechtsstaat.’ Dat klinkt wel wat chauvinistisch. “Zo zie ik het niet en zo is het ook niet bedoeld. Het is geschreven vanuit de gedachte dat we ons gelukkig mogen prijzen dat we in dit kleine landje in West-Europa al zo lang relatief vreedzaam samenleven in een sociaal klimaat. Ook de jongste generaties mogen trots zijn dat ze in dit land leven. Met gepaste trots, niet arrogant.’’ Hij vertelt over de naturalisatiebijeenkomsten die hij als wethouder van Apeldoorn organiseerde. Bij die plechtigheid hingen in de raadszaal de vlag van Apeldoorn en van Nederland. “Dat vonden sommige mensen maar niks, nationalistisch gedoe! Terwijl ik vind: mogen we verdorie één keer per jaar die vlaggen ophangen en het volkslied zingen als mensen Nederlander worden? Je realiseert je niet half hoe het mensen kan emotioneren om Nederlander te worden, zeker als je hun vluchtverhaal kent.”

| 07

11-paulblokhuis-2-13.02.indd 23

08-03-19 11:06

Het Indisch verleden, van horen zwijgen

08 NCMagazine | voorjaar 2019

03-diederikVV-2-13.02.indd 22

08-03-19 16:48

HERDENKEN

Op 4 mei houdt theatermaker en schrijver Diederik van Vleuten de 4 mei-voordracht in De Nieuwe Kerk in Amsterdam. “Mijn woorden moeten troost bieden. Ze zijn een opmaat naar de twee minuten stilte.” door Alex Bakker foto Klaas Koppe

“Als theatermaker zijn woorden mijn instrumenten. Aan de woorden voor mijn 4 mei-voordracht heb ik gesmeed en geslepen, net zo lang tot ze een snaar raken. Dat ik een snaar kan raken, dat heb ik gemerkt aan de respons op mijn theatervoorstellingen over de Eerste Wereldoorlog, over Churchill, maar vooral aan die over Indië. Een buitengewoon emotionele geschiedenis. Voor mijzelf begon het verhaal elf jaar geleden, op de dag dat ik besloot een punt te zetten achter mijn jarenlange samenwerking met Erik van Muiswinkel. Mijn vader leverde geheel toevallig diezelfde dag zeven grote archiefdozen, tjokvol met brieven, foto’s en documenten, bij me af. Hij had ze lange tijd op zolder bewaard en wilde ze nu doorgeven. Het was de nalatenschap van mijn oudoom Jan van Vleuten. Te midden van alle spullen zaten Jans handgeschreven memoires. Ik begon te lezen en wist meteen: dit is mijn nieuwe project. Deze geschiedenis ga ik op het toneel brengen.

Pluisje op de wind Mijn oudoom Jan heb ik goed gekend, hij was een soort opa voor me. Een bijzonder aardige, nadenkende man. Met een kampsyndroom. Toen hij oud werd en zijn vrouw overleed, kreeg hij hier veel last van. Zijn psychiater raadde hem aan zijn herinneringen van zich af te schrijven, en dat heeft hij ter harte genomen: zijn memoires tellen maar liefst 700 pagina’s. Jan was planter op Java en zoals voor veel Nederlanders daar betekende de Tweede Wereldoorlog het einde van een onbezorgd bestaan. Gescheiden van zijn vrouw werd hij in een ‘Jappenkamp’ opgesloten. Zijn verhaal is dat van de mens die soms een pluisje is op de wind van een veel te grote geschiedenis. Jan heeft op cruciale momenten direct bij het vuur gezeten. Die gedachte vormde het uitgangspunt voor mijn theaterprogramma Daar werd wat groots verricht. De titel is een citaat van Jan Pieterszoon Coen dat ik heb gekozen vanwege de dubbele lading: de trots van toen, de reserves van later. Al die herinneringen, verhalen en emoties uit de nalatenschap van oom Jan heb ik getransformeerd tot theater, tot een voorstelling van anderhalf uur waarin ik samen met het publiek het verleden indook. Stand up history, werd het genoemd.

Herkenning Een bescheiden tour in kleine zalen was mijn verwachting. Maar het werden grote zalen en de ene uitverkochte voorstelling na de andere. Ik bleek een open zenuw te raken waarvan ik eerlijk gezegd het bestaan niet wist. Er zit een groot Indisch zwijgen in onze samenleving verborgen. Mensen lijden aan een verleden waarover nooit meer gepraat mocht worden. Thuis niet, buiten de deur al helemaal niet. Theater is een ongelofelijk sterke vorm om ingewikkelde gevoelens en taboes open te breken. Mensen kwa-

men na afloop naar me toe, ik kreeg honderden e-mails en brieven, allemaal met heel persoonlijke verhalen. Herkenning: ‘dus dít is waar mijn ouders, mijn oom en tante, nooit over konden praten.’ Een enkele keer nog: ‘dit heb ik als kind meegemaakt.’ Als theatermaker is het zeer bevredigend als jouw optreden werkelijk iets voor mensen kan betekenen, iets meer dan alleen een avondje vermaak. Ik denk dat een van de verklaringen voor het succes is dat ik vertelde zonder te oordelen. Mijn oudoom Jan was onderdeel van het koloniale systeem, en wel aan de kant van de overheersers. Dat is een feit. Hij was ook directe getuige van de politionele acties. Na de oorlog en de Bersiap heeft hij in dienst van het Nederlandse leger geïnventariseerd hoe de Nederlandse ondernemingen erbij stonden. Voor die verkenningstocht ging hij mee op patrouille. In zijn memoires - vijftig jaar na dato - schrijft hij maar heel kort over de gewelddadigheden die hij toen heeft meegemaakt. Destijds had hij een veel explicietere brief geschreven aan mijn vader. Ik denk dat hij er niet meer tegen kon, later. In mijn voorstelling vertel ik hierover. Ik verdoezel geen feiten over wandaden, zo citeer ik Jan over het onder stroom zetten van Indonesische tegenstanders. Maar het gaat me uiteindelijk niet om schuld en boete. Het gaat me erom te laten zien welke impact oorlog op mensen heeft. Mijn publiek heeft dit als bevrijdend ervaren. Zonder opsmuk, zonder sentimentaliteit en zonder oordeel werd er over ‘ons Indië’ verteld en mocht er worden teruggekeken.

Troost In mijn werk speel ik altijd met humor. Dat is onderdeel van je gereedschap. In de voorstelling had ik een paar grappen waarna de lach van de muren rolde, zo bevrijdend. Maar straks, op 4 mei, ook grappen? Nee. Dat is niet het moment. Mijn woorden moeten troost bieden. Ze zijn tegelijkertijd een opmaat naar de twee minuten stilte. Als de emoties te groot zijn, word je sprakeloos. Dan komt de taal tot stilstand. Dat is wat ik hoop over te brengen: het magische van de stilte, het letterlijke stilstaan. In die stilte raken wij aan iets dat groter is dan onszelf.” Diederik van Vleuten (1961) is theatermaker, schrijver en componist. Hij maakte in het verleden theatervoorstellingen met onder anderen Justus van Oel en Erik van Muiswinkel en verscheen op televisie in diverse satirische programma’s. De afgelopen jaren speelde hij solovoorstellingen over cruciale tijden in de recente wereldgeschiedenis vanuit het perspectief van zijn familie. Zijn theaterprogramma Daar werd wat groots verricht won de Prijs van de Kritiek in 2013. Vorig jaar verscheen een rijk geïllustreerde boekversie onder dezelfde titel.

| 09

03-diederikVV-2-13.02.indd 23

08-03-19 16:48

Democratie komt met een verantwoordelijkheid Elk jaar publiceert het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei een jaarthematekst over herdenken en vieren. Khadija Arib, voorzitter van de Tweede Kamer, schreef de tekst voor het jaarthema van 2019: In vrijheid kiezen. door Khadija Arib foto Beeldbank WO2/NIOD

NCMagazine | voorjaar 2019

23-inspiratie-2-22.02.indd 38

08-03-19 17:22

INSPIRATIE

Een Joodse familie op het Amsterdamse Olympiaplein, in afwachting van deportatie naar kamp Westerbork, 20 juni 1943

Een bekende en indringende foto van de Jodenvervolging in Nederland werd gemaakt op 20 juni 1943. Op die dag meldden zich vele honderden Joden op het Olympiaplein in Amsterdam. Ze hadden zo veel mogelijk bezittingen meegenomen en zo veel mogelijk kleren aangetrokken op die warme zomerdag. Bezorgde gezichten, een ongewisse en onheilspellende toekomst tegemoet. In zijn Kroniek der Jodenvervolging 1940-1945 beschrijft Abel Herzberg hoe op deze zonnige dag op het nabijgelegen sportveld ondertussen gewoon werd doorgespeeld: “Het weer was mooi die dag, en op het sportveld werd mitsdien de gebruikelijke sport bedreven. De wachtende Joden konden daar met oog en oor getuige van zijn. Het waren geen NSB’ers die daar speelden. Het was de meerderheid van het Nederlandse volk. Men was aan zeer veel gewend geraakt.”

debatteerden, maar echt met elkaar in gesprek traden en zochten naar consensus. Dat betekent niet dat het debat niet verhit kan zijn. Dat is ook niet erg: emoties horen bij het leven en dus bij de politiek. Het toont de betrokkenheid van volksvertegenwoordigers.

De foto en de woorden van Herzberg brengen het grootste gevaar van een totalitair systeem als het nazisme in beeld: het onvermogen of de onwil om begaan te zijn met de ander. De Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt sprak zich na de Tweede Wereldoorlog veelvuldig uit over de Holocaust en het ontstaan ervan. Ze constateerde dat er in het totalitarisme geen plaats was voor wat zij als meest menselijke eigenschap zag: politiek denken en handelen. Het vermogen van mensen om via de publieke ruimte het gesprek met elkaar aan te gaan, op basis van verschillende meningen. Het gebrek aan die ruimte zette, volgens haar, de deur wijd open voor uitsluiting en voor onverschilligheid jegens de ander en jegens de wereld.

Vanaf 10 mei 1940 – toen Kamervoorzitter Van Schaik de laatste vergadering tot de bevrijding afhamerde – werd alles anders. Van vrije verkiezingen was geen sprake meer. De democratie werd buitenspel gezet, de volksvertegenwoordiging verdween volledig van het Binnenhof. Het open huis van de democratie werd een gesloten nazi-bolwerk, gericht op het vernederen, isoleren, vervolgen en vermoorden van Joden, Sinti, Roma, communisten en andere groepen die niet pasten binnen de nazi-ideologie. Het open en vrije debat, met ruimte voor al die stemmen en geluiden, verstomde. De lege plank in de Handelingenkamer, de plek waar de verslagen van de vergaderingen tussen 1940 en 1945 hadden moeten staan, herinnert ons daar nog dagelijks aan.

Tegenover de onverschilligheid die het totalitarisme stimuleert, staat de betrokkenheid die een randvoorwaarde is voor een democratie. Dat ervaar ik als voorzitter van de Tweede Kamer dagelijks, als ik debatten voorzit. De Kamer is het hart van onze parlementaire democratie, waar zoveel mogelijk stemmen zijn vertegenwoordigd, waar een grote verscheidenheid aan geluiden klinkt en waar wordt gezocht naar compromissen die in het algemeen belang van de Nederlandse samenleving zijn.

Zelf heb ik de oorlog niet meegemaakt – al weet ik hoe het is om op te groeien in een dictatuur. Op school leerde ik over de Tweede Wereldoorlog, maar slechts in algemene termen. Over de Jodenvervolging en de mensonterende omstandigheden in de concentratiekampen werd niet gesproken. Pas toen ik naar Nederland kwam, kreeg ik een beeld van alle verschrikkingen. Het waren vooral de persoonlijke verhalen van de overlevenden en de beelden – zoals die foto van die warme zomerdag in juni 1943 – die indruk op mij maakten. Die lieten zien wat er kan gebeuren als het vrije debat en het levendige, soms verhitte gesprek in de publieke ruimte het zwijgen wordt opgelegd. Als die open ruimte wordt ingewisseld voor

De geschiedenis leert ons ook dat onze traditie van samenwerken en overleg geen garanties geeft. In en rond de Tweede Kamer zijn veel plekken te vinden die getuigen van conflict, van onderdrukking, van angst en terreur. De kelder van het Kamergebouw bijvoorbeeld, waar verraden verzetsmensen werden opgesloten. Of de Kasteinkamer, waar verzetsstrijder Gerrit Kastein tijdens zijn verhoor door de Duitse bezetter uit het raam sprong, om te voorkomen dat hij zijn kameraden zou verraden als hij werd gemarteld.

“Een democratie Het tekent de geschiedenis van ons land en ons parlement. Nederland is, als handelsnatie, altijd gedwongen geweest om te zoeken kan ook in naar samenwerking en verzoening - binnen en buiten de eigen vredestijd grenzen. En ons parlement kent van oudsher een vrij ingetogen overlegcultuur. Die gaat terug tot de eerste vergadering van de gevaar Staten-Generaal in 1588, waar de fysieke opstelling – iedereen zat aan één tafel – ervoor zorgde dat afgevaardigden niet met elkaar lopen.”

| 11

23-inspiratie-2-22.02.indd 39

08-03-19 15:33

IRIS PLANTING

een muur tussen mij en de ander. Die foto’s en verhalen lieten mij zien hoe wreed de mens kan zijn en wat onverschilligheid met mensen kan doen. Deze verhalen over oorlog, de foto’s, de fysieke herinneringsplekken in de Tweede Kamer, maar ook mijn ervaringen als verkiezingswaarnemer in landen als Marokko, Indonesië en de Palestijnse gebieden, hebben mij er tot in mijn diepste zijn van overtuigd dat we onze democratie moeten liefhebben en onderhouden. Want een democratie kan ook in vredestijd gevaar lopen – als mensen, heel geleidelijk, een muur optrekken tussen groepen in de samenleving, en wij dat gewoon gaan vinden. Democratie staat of valt met hoe wij als mensen handelen, zeker op de momenten dat dat nodig is. Dit jaar vieren we dat het algemeen kiesrecht precies honderd jaar bestaat. We zijn ons bewust van de strijd die ervoor is gevoerd, met name door arbeiders en vrouwen. En we kennen de waarden die erachter schuilgaan: een gelijke behandeling ongeacht geslacht, afkomst of religie, vrijheid van meningsuiting, onafhankelijke rechtspraak en respect voor minderheden. In vrijheid kunnen kiezen moedigt aan om zelfstandig te denken, om je als individu goed te informeren, je een mening te vormen en om je kritisch te verhouden tot de zelfgekozen volksvertegenwoordiging en regering. Het vraagt en stimuleert betrokkenheid. Maar daarmee zijn we er nog niet. Het algemeen kiesrecht is de basis, het fundament van onze parlementaire democratie. Dat wordt (h)erkend door heel veel mensen. We kunnen ons gelukkig prijzen met een hoge opkomst tijdens verkiezingen in Nederland. Maar op een fundament moet je bouwen. Als je alleen een fundering ziet, heeft een plek iets desolaats. Het bouwwerk dat erdoor gedragen wordt, blaast er leven in. In haar boek Fascism: A Warning stelt Madeleine Albright dat democratie veel meer is dan een systeem. Ze noemt het “een manier van leven, een permanent gesprek”. Dat maakt van een democratie niet zozeer een gegeven, als wel een opdracht. Die opdracht is anno 2019 heel actueel. Amos Oz, de onlangs

Khadija Arib (1960) is sinds 1998 lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, met een korte onderbreking in 2006/2007. Op 13 januari 2016 werd zij verkozen tot voorzitter van de Tweede Kamer.

overleden Israëlische schrijver, noemde radicalisme het grootste probleem van deze tijd. Daarbij bedoelde hij personen, groepen en partijen die niet streven naar overeenstemming tussen mensen, maar die verdeeldheid zaaien. Hoezeer we in Nederland ook gericht zijn op samenwerken, op samen optrekken, op vreedzaam samenleven; we weten dat de geschiedenis een andere wending kan nemen. De oorlog mag dan al bijna 75 jaar achter ons liggen, er is nog altijd sprake van antisemitisme en discriminatie. Soms sluimerend, soms heel manifest. In lijn met de gedachten van Abel Herzberg en Hannah Arendt heeft Elie Wiesel, overlevende van Auschwitz, zich veelvuldig uitgelaten over het gevaar dat schuilt in zwijgen en wegkijken: “Het tegenovergestelde van liefde is niet haat, maar onverschilligheid. En het tegenovergestelde van vrede is onverschilligheid jegens zowel vrede als oorlog.” Daarin zit niet alleen een bittere les ten aanzien van het verleden, maar ook een opdracht voor de toekomst. Onze democratie komt met een verantwoordelijkheid. Door vanuit de vrijheid van nu terug te kijken naar de onvrijheid van toen, zien we scherper dan ooit dat een democratie niet alleen geeft maar ook vraagt, namelijk om mee te doen. Natuurlijk door gebruik te maken van je stemrecht, maar ook door te debatteren, meningen uit te wisselen, naar elkaar te luisteren, kritisch te oordelen en compromissen te sluiten. Door de stem van de minderheid, hoe afwijkend ook, te erkennen. En door in staat te blijven om in de schoenen van een ander te gaan staan, met de ander begaan te zijn.

“Het tegenovergestelde van liefde is niet haat, maar onverschilligheid.”

Dat is mijn wens voor onze democratie en onze vrije, open samenleving: dat we er heel bewust onderdeel van zijn. Dat we niet wegkijken, niet onverschillig zijn, nooit meer wennen aan een beeld van een groep mensen – ondanks de felle zomerzon in dikke truien en jassen – met de angst op hun gezicht, wachtend op deportatie.

NCMagazine | voorjaar 2019

23-inspiratie-2-22.02.indd 40

08-03-19 15:34

HERDENKEN EN VIEREN

NIEUWE BELEIDSVISIE

De huidige beleidsperiode van het Nationaal Comité 4 en 5 mei loopt in 2020 af. Het comité is inmiddels volop bezig om de koers voor de nieuwe beleidsperiode 2021 – 2025 te bepalen. In dat kader vond op maandag 14 januari een bijeenkomst in Den Haag plaats met een gevarieerde groep van honderd mensen. Er werd uitgebreid ingegaan op vragen als ‘hoe kunnen we in het heden en de toekomst het best stilstaan bij de Tweede Wereldoorlog en de verantwoordelijkheid voor onze vrijheid?’ ‘Wat is het verhaal dat we onze kinderen en kleinkinderen willen vertellen?’ En ‘hoe kunnen we 4 en 5 mei zo invullen dat iedereen zich erbij betrokken voelt?’ Aan tien ronde tafels gingen mensen met uiteenlopende achtergronden, ervaringen, leeftijden en visies een hele middag met elkaar over deze onderwerpen in gesprek. De bijeenkomst in Den Haag is een schakel in een lange keten van gesprekken die het comité voert. Daarnaast spelen ook de uitkomsten van diverse onderzoeken een rol bij de totstandkoming van de nieuwe beleidsvisie, zoals het Nationaal Vrijheidsonderzoek en het Doelgroepenonderzoek uit 2018.

GEERT SNOEIJER

In de loop van 2020 zal de nieuwe beleidsvisie worden gepresenteerd.

27-beleid-1-27.02.indd 15

| 13

08-03-19 15:40

NCMagazine | voorjaar 2019

07-vieren-6-17.02.indd 42

08-03-19 10:39

VIEREN

Bezinning en verbinding op de Amstel Dit jaar sluiten Jamai, Ruth Jacott, Lavinia Meijer en Michelle David de Nationale Viering van de Bevrijding feestelijk af tijdens het 5 mei-concert op de Amstel. door Timo Waarsenburg fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ben Houdijk

| 15

07-vieren-6-17.02.indd 43

08-03-19 17:15

‘Stilstaan bij het feit dat we vrij zijn’ Ruth Jacott zingt al meer dan dertig jaar en raakte in 1993 bij het grote publiek bekend door haar deelname aan het Eurovisie Songfestival met het lied Vrede. Inmiddels telt haar voornamelijk Nederlandstalig repertoire een groot aantal bekroonde nummers. Wat doe je op 4 mei om 20.00 uur? Als ik niet aan het werk ben, dan zit ik voor de televisie voor de Nationale Herdenking. Dat raakt me elk jaar weer, omdat het een van de weinige dagen in het jaar is dat de saamhorigheid in het land voelbaar is. Wat betekent vrijheid voor jou? Ik heb in mijn directe omgeving mensen die hebben moeten vechten voor vrijheid. En mijn familie heeft zelf meegemaakt wat het is om niet vrij te zijn. Voor mij is vrijheid dus niet alleen belangrijk, maar ook iets wat niet vanzelfsprekend is. Daarom is het heel belangrijk dat we stilstaan bij het feit dat we vrij zijn. Waardoor is jouw vrijheidsgevoel nog meer gevoed? Als kind zag ik Kunta Kinte, een film over slavernij, die veel indruk op mij maakte. Op een andere maar niet minder indrukwekkende manier deed Schindler’s List dat ook. En het nummer Strange Fruit van Billie Holiday… Eigenlijk is er teveel om op te noemen. Wat wil jij de bezoekers van het 5 mei-concert met jouw optreden meegeven? Ik kan niet voor het publiek bedenken of beslissen hoe zij zich moeten voelen of wat zij van mijn optreden aan- of meenemen. Maar voor mij roept 5 mei gevoelens van saamhorigheid en bezinning op. En dat probeer ik wel over te brengen.

NCMagazine | voorjaar 2019

07-vieren-6-17.02.indd 44

08-03-19 10:40

VIEREN

â&#x20AC;&#x2DC;Vooral kunnen zijn wie je bentâ&#x20AC;&#x2122; Jamai veroverde als 16-jarige in 2003 stormenderwijs de harten van het publiek tijdens de eerste editie van Idols. En hij heeft zijn plekje in de spotlights nadien niet meer afgestaan. Inmiddels kent Nederland hem niet alleen als zanger, maar ook als acteur en presentator. Hoe vier je Bevrijdingsdag doorgaans? Ik kom op 5 mei - nog steeds - graag in Schoonhoven waar ik vandaan kom. En als ik daar niet ben, ben ik thuis in Amsterdam, waar ik uitkijk op de Amstel en alleen maar mijn raam open hoef te zetten om te genieten van alle feestelijkheden. Wat betekent vrijheid voor jou? Voor mij persoonlijk betekent vrijheid vooral kunnen zijn wie je bent: vrijheid van geloofsovertuiging, vrijheid van seksuele voorkeur, vrijheid van meningsuiting. Maar ook vrijheid in creativiteit en expressie. Die vrijheden hebben we in Nederland wel, maar ze zijn niet altijd vanzelfsprekend. Heb je een favoriet lied over vrijheid? Absoluut: Romeo en Julius-Sorry dat ik besta van Annie M.G. Schmidt. Het is eigenlijk een klacht, dat liefdesliedjes altijd over een jongen en meisje gaan en nooit over twee jongens. Nu is dit liedje misschien niet heel schokkend meer, maar toen ze het schreef, was ze haar tijd ver vooruit. Wat vind je van het 5 mei-concert? Dit concert op de Amstel is altijd een feestje, zonder dat het feestgevoel het ingetogen karakter overstemt. Ik vind het bijzonder dat ik dit jaar vanaf het podium mag bijdragen aan die bijzondere sfeer in de stad die vrijheid en tolerantie van oudsher zo hoog in het vaandel heeft staan.

| 17

07-vieren-6-17.02.indd 45

08-03-19 10:41

‘Blijf de verhalen vertellen’ Lavinia Meijer bespeelde op haar 9e voor het eerst een harp. De liefde zou nooit meer overgaan. Veelvuldig gelauwerd, treedt ze inmiddels over de hele wereld op. In dankbaarheid dat ze van muziek haar werk heeft kunnen maken. Welke herinneringen heb jij aan 5 mei? Ik ben opgegroeid in en rond Wageningen waar in Hotel De Wereld de capitulatie in 1945 is getekend. 5 mei leeft daar dus enorm: veteranen, festiviteiten, noem maar op. En daar stond ik als kind altijd middenin, speelde harp op straat. Wat betekent vrijheid voor jou? Vrijheid betekent voor mij dat je altijd een vangnet om je heen hebt en je eigen pad kunt creëren. Ik ben zelf geboren in Zuid-Korea en geadopteerd. Toen ik mijn biologische vader ontmoette, ontdekte ik dat hij dat vangnet niet heeft gehad. Door die ontmoeting ben ik de waarde van vrijheid pas echt gaan beseffen. Hoe kun je dat besef doorgeven? Door de verhalen te blijven vertellen. Dat kunnen verhalen uit je eigen landsverleden zijn, maar ook uit andere landen. Verhalen geven je een andere context, waardoor je je eigen situatie met andere ogen leert zien. Wat wil je de bezoekers van het concert meegeven? Een gevoel van verbinding. Ik zal in elk geval het Koreaanse volksliedje Arirang ten gehore brengen, dat ik ook in Noord- én Zuid-Korea wil spelen. Dat is mijn ode aan de vrijheid: een emotioneel lied over verlangen naar verbinding dat alle Koreanen kennen en waarmee ik een muzikale brug tussen die gescheiden landen wil slaan.

NCMagazine | voorjaar 2019

07-vieren-6-17.02.indd 46

08-03-19 10:41

VIEREN

‘Vrijheid is een ontdekkingstocht naar wie ik ben’ Michelle David (Michelle David & The Gospel Sessions) zingt sinds ze kan praten. Haar stem bracht haar op Broadway, on stage met Diana Ross en in Carré. En dit jaar met The Gospel Sessions op het 5 mei-concert. Ze zingt solo en in groepen. Maar altijd vol overgave en passie. Welk gevoel roept 5 mei bij jou op? Sinds ik in Nederland woon, kijk ik naar de 5 mei-viering op tv. Wat me daarbij altijd vooral opvalt, is de saamhorigheid van het volk op die dag. En de warme gevoelens die iedereen bij het koningshuis heeft. Al met al heb ik er een bijzonder gevoel bij. Wat betekent vrijheid voor jou persoonlijk? Voor mij is vrijheid een ontdekkingstocht naar wie ik ben. Wat dat betreft ging er een wereld voor mij open toen ik vanuit New York

in Nederland kwam wonen. De open en tolerante Nederlandse maatschappij heeft me echt aangenaam verrast. Hier kon en mocht ik voor het eerst van m’n leven echt zijn wie ik ben. Hier heb ik vrijheid gevoeld zoals vrijheid volgens mij moet zijn. En dat vrije gevoel heb ik met The Gospel Sessions. Ik keerde terug naar mijn wortels om tegelijkertijd nieuwe vrijheden binnen mezelf te ontdekken. Welk lied wakkert dat vrijheidsgevoel in jou aan? Als kind hoorde ik ooit The Other Side of the Rainbow van Melba Moore op de radio. Remember, if you don’t follow your dreams, you’ll never know what’s on the other side of the rainbow. Dat lied, die tekst, trof me direct en is me altijd bij gebleven. Met welk gevoel hoop jij dat de bezoekers van het 5 mei-concert thuiskomen? Love! We lijken misschien allemaal anders, maar we zijn allemaal hetzelfde. Mensen.

| 19

07-vieren-6-17.02.indd 47

08-03-19 10:42

INSPIRATIE

Anton de Kom, Wij slaven van Suriname

De keuze van:

Franc Weerwind Door wie en door wat worden mensen geïnspireerd? In deze serie ditmaal Franc Weerwind, burgemeester van Almere – de achtste stad van Nederland, waar in 2019 de Nationale Viering van de Bevrijding start. Weerwind was van 2014 tot en met 2015 ook voorzitter van het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee). Over Unsere Mütter, unsere Väter, Anton de Kom, Wij slaven van Suriname en Braveheart.

Op de filmset van Unsere Mütter, unsere Väter

Anton de Kom

“In deze Duitse televisieserie beleef je de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog door de ogen van vijf Berlijnse vrienden van rond de twintig. In 1941 beloven ze elkaar na de oorlog terug te zien. Vervolgens worden ze elk in een andere rol meegezogen in de waanzin van die tijd. Een van hen papt aan met een SS-officier, om er vanuit die positie voor te zorgen dat een vriend met een Joodse vader niet gedeporteerd hoeft te worden. Een ander ontpopt zich tot vechtmachine aan het oostfront, terwijl zijn broer deserteert. De serie legt bloot dat daders slachtoffers kunnen worden en vice versa. Het verhaal weerspiegelt mijn overtuiging dat de werkelijkheid veel facetten en kleuren heeft, en dat te snel oordelen nergens toe leidt. In Almere wonen 155 verschillende nationaliteiten. Ik probeer ervoor te zorgen dat ze zich samen één voelen, in hun verscheidenheid. In tegenstelling tot andere plaatsen in Flevoland heeft in onze jonge stad van 43 jaar gelukkig nooit oorlogsgeweld plaatsgevonden. We moeten de burgers er tot in lengte van dagen van doordringen dat hun vrijheid het grootste goed ever is.”

DPA / ANP

door Anita van Stel foto Lex van Beers

“Veel Nederlanders kennen Anton de Kom als communistisch georiënteerde verzetsstrijder die in 1945 in een buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme omkwam. Voor mij was hij vooral ook de eerste Surinamer die - in zijn boek Wij slaven van Suriname uit 1934 - durfde te schrijven dat kolonialisme een systeem van uitbuiting en onderdrukking was. Hij liet ons naar de geschiedenis kijken met de ogen van slaafgemaakten en benoemde de helden die hun vrijheid bevochten. Daarmee herstelde hij het zelfrespect en de trots van talloze Surinamers en Surinaamse Nederlanders – zoals mijn ouders, die hadden moeten leren dat een ander volk superieur was, omdat de wieg van hun voorouders niet in de Hollandse maar Surinaamse klei had gestaan. Ook ik was binnen dit frame lang een allochtoon. Anton de Kom streed zijn hele leven tegen onrecht. In mijn ogen was hij vooral een bruggenbouwer. ´Alleen door uitsluiting te bestrijden, kun je als gelijken met elkaar omgaan´, was zijn credo, en zeker ook het mijne. Ik mocht in 2017 de Anton de Kom-lezing uitspreken, een jaarlijkse lezing over discriminatie en intolerantie. Daar ben ik enorm trots op.”

Braveheart “Braveheart is een film uit 1995, met Mel Gibson in de rol van de Schotse held William Wallace. Het verhaal speelt zich af in de 13e eeuw. In eerste instantie wil Wallace niets van strijd tegen de Engelsen weten, maar als zijn geliefde een dag na hun bruiloft vermoord wordt door Engelse soldaten, gaat hij een opstand leiden. Die mondt uit in oorlog tussen de Engelsen en de Schotten. Hij wordt gevangengenomen en gemarteld. In de laatste momenten van zijn leven weigert hij vergeving te vragen en schreeuwt ‘Vrijheid!’. De film spreekt tot mijn verbeelding vanwege de prachtige verhaallijn en omdat hij laat zien dat verzet van alle tijden is. Hetzelfde geldt voor het nastreven van liefde, geluk en warmte. Daarbij houd ik van mensen zoals Wallace, die – vaak tegen de stroom in – voor hun eigen cultuur of overtuiging gaan staan, hun ego ondergeschikt maken en zich inzetten voor de gemeenschap. Let wel, altijd met een doordachte mening, op basis van argumenten en met een open mind bereid tot dialoog.” Still van Mel Gibson in Braveheart, 1995

NATIONAAL ARCHIEF/COLLECTIE SPAARNESTAD

Unsere Mütter, unsere Väter

20 NCMagazine | voorjaar 2019

24-keuzevan-1-22.02.indd 14

08-03-19 16:52

HERINNEREN

‘Mensen voeren oorlog’, dat dacht ik in mijn kindertijd Wat betekent het oorlogsverleden van de eerste generatie voor hun kinderen en kleinkinderen? Wat betekenen herdenken en vieren? NC Magazine publiceert elk nummer een gesprek tussen twee mensen van verschillende generaties. Dit keer Jan Terlouw en Jaime de Bourbon de Parme. door Leonard Ornstein en Larissa Pans foto’s Geert Snoeijer

| 21

15-2gesprek-5-20.02.indd 15

08-03-19 17:20

De schrijver/politicus/kernfysicus en de diplomaat/prins: hun beider levensloop kenmerkt zich door een grote maatschappelijke betrokkenheid, direct geïnspireerd door de Tweede Wereldoorlog. “Oorlogswinter is het eerste oorlogsboek dat ik las”, zegt prins Jaime de Bourbon de Parme (1972) tegen Jan Terlouw (1931). Terlouw, verrast: “Echt waar?” De Bourbon: “Ja, dat gaf me weer een heel andere kijk op de oorlog. Ik vroeg me af: ‘Hoe zou ik handelen in een oorlogssituatie? Zou ik dan de held zijn geweest of niet, had ik de juiste keuzes gemaakt?’ Mijn peetzoon Foppe is het nu aan het lezen op school. Toen ik hem vroeg waar het over ging, zei hij: ‘Over moed, verraad en vriendschap.’ Eigenlijk wat ik er ook uit haalde als kind van tien. De jonge generatie leest er dus nog altijd hetzelfde in.” Terlouw: “Wat leuk.” De Bourbon de Parme is met de trein naar Twello gekomen, naar de woonplaats van Jan Terlouw. Beijzelde dijkjes omzomen de IJssel, een onverharde weg leidt naar Terlouws huis, een voormalig koetshuis met weilanden eromheen. Daar grazen zijn eigen koeien en is de 87-jarige nog regelmatig op de tractor te vinden. Uit De Bourbons’ rolkoffertje – hij komt uit Génève, waar hij nu woont met zijn

Hongaarse vrouw Viktória en zijn twee kinderen – haalt hij Zwitserse chocolaatjes tevoorschijn voor de gastheer én zijn eigen exemplaar van Oorlogswinter, om na afloop van het interview te laten signeren. Over een jaar of vijf, zes zal hij het boek voorlezen aan zijn dochtertjes Zita en Gloria. Nu zijn ze nog te klein, vier en twee jaar oud.

Nationaal geweten Terlouw schreef Oorlogswinter toen zijn kinderen op de leeftijd waren die hij had in de Tweede Wereldoorlog, vertelt hij. Hij wilde aan hen doorgeven wat hij had meegemaakt. “Ze vroegen: ‘Hoe was dat dan?’ En dan vertelde ik. Maar ik nam me voor dat ik níet een boek wilde schrijven waarvan kinderen als ze het gelezen hadden, dachten: ‘Wat jammer dat ik dat niet heb meegemaakt, die oorlog.’ Dat ze het zouden zien als een spannende tijd vol avontuur.” Tevreden: “En dat is min of meer gelukt.” Toen het klimaat nog lang geen algemeen gedeelde zorg was, schreef Terlouw er al een jeugdboek over (Oosterschelde Windkracht 10), als D66-politicus waren milieu en democratie al belangrijke thema’s. Anno 2019 is hij bijna het nationale geweten met zijn invloedrijke televisieoptredens en lezingen, waarin hij pleit voor een betere balans tussen milieu en economie.

“Mijn ouders bespraken met ons al vroeg de problemen van de wereld.”

Jaime de Bourbon de Parme werkte als diplomaat middenin oorlogsgebieden (Bagdad, Afghanistan) en was ambassadeur in het Vaticaan. Hij is nu adviseur bij de vluchtelingenorganisatie UNHCR van de Verenigde Naties in Génève. De veertiger is opgegroeid in Frankrijk, Spanje en Nederland. Het Nederlands is zijn eerste taal, maar hij spreekt ook Spaans, Engels, Frans, Duits en Italiaans. Bescheiden: ”Het bouwt allemaal op elkaar door, hoor. En grammaticaal klopt het niet erg, ik doe het meer op gehoor.” Na de scheiding van zijn ouders, prinses Irene en prins Carlos Hugo, woonde De Bourbon vanaf zijn achtste met zijn moeder, broer en zussen in Nederland, in een villa vlakbij Paleis Soestdijk. Hij ziet als speciaal adviseur van de UNHCR de ontwrichtende kracht van oorlogen als hij vluchtelingenkampen bezoekt en spreekt met vluchtelingen. Zijn moeder – “Niet voor niets is ze door mijn grootouders Irene genoemd toen ze in 1939 geboren werd: het betekent vrede in het Grieks” – gaf haar idealen door aan haar kinderen: anti-kernwapens, voor

NCMagazine | v00rjaar 2019

15-2gesprek-5-20.02.indd 16

08-03-19 16:56

HERINNEREN

het feminisme, een goede balans tussen mens en natuur, de kracht van democratie. “Mijn ouders bespraken met ons – mijn tweelingzus, broer en zus – al vroeg de problemen van de wereld. Zeker, we waren zo’n gezin dat aan de keukentafel maatschappelijke discussies voerde.” De kwestie die ook een belangrijke plek innam in Jaime’s jeugd, was de dictatuur in Spanje onder Franco, die zijn vader Carlos Hugo de toegang tot Spanje weigerde, omdat die zijn aanspraak op de Spaanse troon wilde doen gelden. “Mijn ouders hebben zich beiden zeer ingezet voor de democratie in Spanje en om Franco weg te krijgen, die strijd heb ik als kind van binnenuit meegekregen. Daar kan ik me nog discussies over herinneren.”

Zorgen Terlouw en De Bourbon luisteren aandachtig naar elkaar, reageren op elkaars antwoorden, veren op als het gaat over hun gedeelde toekomstige zorg: het milieu. “We kapselen epidemieën in, er zijn minder hongerigen,” zegt Terlouw, “maar we geven grote bedrijven vrij baan. De globalisering die macht naar het kapitaal brengt, baart me grote zorgen. Dat gaat ten koste van de macht van de politiek. De technologie neemt zo’n schaal aan dat we de aarde verwoesten, de natuur kapot ma-

ken en de politiek niet bij machte is daar effectief op te reageren.” “Ik heb hetzelfde lijstje met zorgen”, reageert De Bourbon. “Het klimaat staat bovenaan. Gaan mijn dochtertjes het wel beter krijgen dan wij? Daarnaast is er een vertrouwenscrisis gaande van het grote publiek in instituties als de VN, in onze eigen regeringen, maar ook is er wantrouwen jegens artsen, politici, diplomaten, journalisten. Veel mensen vertrouwen inmiddels meer op een tweet dan op een artikel met achtergrondchecks of op een VN-verklaring. Dat is zorgwekkend en zet de waarheid onder druk.” Jaime de Bourbon formuleert precies en bedachtzaam. Hij spreekt liefdevol, maar terughoudend over zijn koninklijke, Nederlandse grootouders, wijlen prinses Juliana en prins Bernhard, en het gezin waarin hij opgroeide. Jan Terlouw vertelt levendig over een oorlog die alweer bijna tachtig jaar geleden begon, maar die in zijn beschrijvingen klinkt alsof het vorige week plaatsvond.

“Dat morele dilemma was de hele oorlog aanwezig.”

Het geheugen van de fitte tachtiger is nog messcherp. “Ik weet nog goed dat bij ons thuis op 10 mei 1940 de héle dag de radio aan stond, met berichten als: ‘Parachutetroepen boven Waalhaven. Herhaal, boven Waalhaven.’ Ik was acht jaar toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, maar de jaren daarvoor vertelden mijn ouders over de Eerste Wereldoorlog. Die oorlog was nog zó dichtbij, pas twintig jaar geleden, en die hadden ze ook meegemaakt. De ene oorlog was net voorbij, en daar kwam de volgende alweer aan. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, vond ik dat eigenlijk doodgewoon. ‘Mensen voeren oorlog’ dat dacht ik in mijn kindertijd.”

Moreel dilemma Terlouws vader was predikant, hij groeide op met vier broers en zussen op verschillende plaatsen op de Veluwe, “een hecht gezin”. Het eerste oorlogsjaar merkte het jongetje Terlouw niet zoveel van de bezetting. “Ik zag vreemde uniformen door de straat marcheren. Op een dag trok er een stoet motoren door het dorp. Van die Duitse militairen in strakke pakken op brullende motoren. Dat vond ik zó indrukwekkend, had ik nooit eerder gezien. Heel wat anders dan de Nederlandse soldaten, die waren te paard gekomen, in loszittende uniformen.” Terlouw herinnert zich die

| 23

15-2gesprek-5-20.02.indd 17

08-03-19 15:12

keer dat op de boerderij van de buren een Duitse soldaat zijn motor aan het repareren was. “Ik, jochie van acht, stond met grote ogen te kijken naar de soldaat met motorpech. Nieuwsgierig stond ik op dat erf, waar een pomp was. Toen was de soldaat klaar, en hij had natuurlijk vieze handen en dan gaat pompen niet goed. Ik hielp hem, dat was ik zo gewend. Ik pompte zachtjes. Hij zei waarschijnlijk zoiets als ‘Danke’ en aaide mij over mijn haar, en bromde weg. Ik kwam thuis en mijn vader had het gezien vanuit de voortuin van de pastorie, en hij zei: ‘Zo, jij moest pompen voor de vijand.’ ‘Oóóh, ik ben een landverrader’, dacht ik. Dat gevoel van schaamte, ik kan het zó weer oproepen.” Al in 1941 werden er twee militairen ingekwartierd in de pastorie, twee kamers werden gevorderd door de Duitsers. Ik wist dat ik een hekel aan ze hoorde te hebben. Maar die ene was zo aardig, een dikke Beier. Hij liet foto’s van zijn kinderen zien en gaf ons snoepjes. Aan die andere kon ik veel gemakkelijker een hekel hebben, met zo’n zwiepende zweep langs zijn kuiten. Dat morele dilemma was de hele oorlog aanwezig.” Van zijn vaderskant kreeg De Bourbon veel familieverhalen over de Tweede Wereldoorlog mee. Zijn vader Carlos Hugo, vertelde hem en zijn broer Carlos, zus Carolina en tweelingzus Margarita,

over de zware oorlogsjaren in Frankrijk en over zíjn eigen vader, Xavier de Bourbon de Parme. Jaime: “Mijn grootvader Xavier maakte enorm veel indruk op me. Ik heb hem alleen maar als kleuter gekend, maar herinner me nog hoe ik bij hem op schoot zat en hoeveel uitstraling hij had. Nu nog is hij mijn grote voorbeeld. Hij zat in het Franse verzet, is opgepakt en heeft in de concentratiekampen Dachau en Natzweiler gezeten, én die overleefd. Hoe hij zich door die vreselijke concentratiekampen heen heeft gesleurd, dat vond ik bijzonder om te horen. Zijn geloof was iets dat niemand van hem kon afnemen. Hij sprak met zijn medegevangenen in zijn barak steeds over de zin van het leven: voor de een was het ‘t gehoopte weerzien met vrouw en kinderen, voor de ander het afmaken van zijn levenswerk. Steeds weer praten over iets om naar uit te kijken. Toen werd hij ziek, hij kreeg een ontsteking van het zachte bot achter zijn oor. Een Joodse arts die daar dienst had in de barak, heeft dat zonder verdoving eruit gesneden. Na drie weken kwam hij weer terug in de barak, en toen was de helft van de gevangenen dood. Zij hadden geen hoop meer.” Wat zijn grootvader heeft gered? De Bourbon: “Hij was mentaal ongelooflijk sterk. Er is een briefje gevonden in het archief van Dachau waarin hem wordt aangeboden een elitebehandeling te krijgen, maar

“De Tweede Wereldoorlog was gewoonweg een onderwerp waar je niet onderuit kwam in mijn familie.”

dat heeft hij geweigerd. Dat was zijn persoonlijkheid: in de kerk zat hij altijd achteraan, hij reisde tweede klasse met de trein. Hij is uiteindelijk door de Amerikanen bevrijd in 1945. Door de verhalen van mijn grootouders van beide kanten en door mijn ouders was in het gezin waarin ik opgroeide de oorlog niet ver weg. Zij hielden de geschiedenis levend.” (Tegen Terlouw:) “Als ik in de ogen kijk van mensen die de oorlog echt hebben meegemaakt, zoals nu bij u, dan voelt het niet als lang geleden. De levenskeuzes van mijn grootvader Xavier en zijn levenshouding, zijn principiële instelling, hebben direct geleid tot mijn wens om diplomaat te worden, om vrede niet voor lief te nemen.” En sprak u met uw Nederlandse grootouders over de oorlog? “Ja, met allebei. Maar zij hadden het op een andere manier meegemaakt: mijn grootmoeder vanuit Canada, mijn grootvader vanuit Londen. Mijn grootvader Bernhard sprak over zijn vriendschap met mensen van het verzet, met de veteranen,

NCMagazine | voorjaar 2019

15-2gesprek-5-20.02.indd 18

08-03-19 16:57

HERINNEREN

en zijn bewondering voor hun moed. Na de oorlog was iedereen in Nederland zijn wonden aan het likken en niemand had aandacht voor de mensen die terugkwamen uit de concentratiekampen of uit het verzet. Hij was een van de eersten die hen weer een plek gaf op de herdenkingen, met het defilé op Paleis Soestdijk. De Tweede Wereldoorlog was gewoonweg een onderwerp waar je niet onderuit kwam in mijn familie. Daarom is mijn moeder ook zo met vrede bezig geweest, was ze gekant tegen kernwapens. Dat is allemaal verbonden met die oorlog.” Voor hem geldt hetzelfde: de Tweede Wereldoorlog is de motor achter zijn beroepskeuze, zijn manier van leven. Een bevlogen diplomaat, al zal hij zichzelf niet zo noemen. De Bourbon: “Ik ben door die Tweede Wereldoorlog-verhalen in mijn familie er bewust van geworden dat oorlog altijd om de hoek kan staan. Daarom ben ik diplomaat geworden, de rode draad in mijn carrière is conflictpreventie. Ik heb nooit oorlog gekend, maar stak bij Buitenlandse Zaken mijn vinger op om naar Irak en Afghanistan te gaan. En daar merk je toch dat alhoewel je best heftige dingen ziet en meemaakt, mijn positie toch heel anders is dan die van de lokale bevolking. Ik kan toch altijd nog bedenken: ‘Het is niet míjn land waarin dit gebeurt’, ik kan er altijd weer uit stappen, zeggen: ‘Nou, het is

gelukt om iets bij te dragen aan de conflictpreventie, of niet’. En vervolgens vertrek ik weer naar mijn eigen huis, eigen omgeving en vrienden. Terwijl voor die mensen daar geldt dat de enige manier om eruit te gaan, als vluchteling is. In de Tweede Wereldoorlog waren er alleen in Europa al 65 miljoen vluchtelingen, nu hebben we wereldwijd 68 miljoen vluchtelingen en er is niet eens een wereldoorlog gaande! Het is vreemd dat we ons in Europa vandaag door die angst voor vluchtelingen zó uit het lood laten slaan.” Terlouw: “We zijn zo rijk. Hoe rijker je bent, des te harder wil je dat beschermen.” Bourbon: “Ja, dat is zo. Maar vluchtelingen zijn niets nieuws, ze zijn altijd al een gevolg geweest van oorlog. Tijdens de Eerste Wereldoorlog ving Nederland één miljoen Belgische vluchtelingen op.”

“Mijn kleinkinderen lezen Oorlogswinter en dan hebben we het er even over.”

Praat u met uw kleinkin-

deren of zelfs uw achterkleinkinderen nog weleens over uw ‘oorlogsjeugd’? Terlouw: “Nou, nauwelijks, hoor. Mijn kinderen weten het nog heel goed, maar de kleinkinderen niet echt. Ja, ze lezen Oorlogswinter en dan hebben we het er even over, maar het leeft niet echt bij ze. Nee, dat vind ik niet moeilijk. Het is zo ontzettend lang geleden voor ze.” De Bourbon is vastbesloten zijn dochtertjes te vertellen over die grote, verwoestende oorlog die woedde tussen 1940 en 1945 in de wereld, en over grootvader Xavier. “Laatst las ik met mijn oudste dochter een boekje voor over 100 sterke vrouwen in de geschiedenis, Bedtijdverhalen voor rebelse meisjes. Eén verhaaltje ging over een vrouw die een oorlog had meegemaakt. ‘Wat is oorlog?’, vroeg Zita me. ‘Dan zijn mensen boos en gaan met elkaar vechten’, zei ik. ‘Maar waarom dan?’ Dat is knap lastig uit te leggen aan een vierjarige, merkte ik.” Opeens is het is al later dan gedacht. Jaime moet de trein vanaf station Twello halen, om het vliegtuig later in de avond niet te missen. Terlouw springt op, roept: “We moeten nú weg!” tegen Jaime en samen snellen ze naar Terlouws witte Toyota. De trein rijdt het station al binnen als ze aan komen rijden. De trein wordt gehaald, maar Oorlogswinter gaat ongesigneerd mee terug naar Génève.

| 25

15-2gesprek-5-20.02.indd 19

08-03-19 15:12

De Anne Frank Stichting ontwikkelde een online toolbox voor docenten en leerlingen om met lastige onderwerpen als discriminatie, racisme en antisemitisme aan de slag te gaan. Het project kreeg vorig jaar de Comenius EduMedia Medaille van het Duitse Genootschap voor Pedagogiek, Informatie en Media (GPI) in Berlijn.

Stories that Move Tools tegen discriminatie

door Mariek Hilhorst foto Jan von Holleben

“Met Stories that Move willen we jonge mensen bewust maken van hun eigen vooroordelen en ze leren oog te hebben voor discriminatie door anderen”, vertelt Karen Polak van de Anne Frank Stichting. “Antisemitisme, racisme en discriminatie zijn volop aanwezig in Europese landen en nemen ook toe. Dat heeft invloed op de levens van heel veel mensen. Het dwingt ons goed na te denken over diversiteit en discriminatie, en over onze eigen positie en keuzes op dat gebied. Met de toolbox bieden we docenten middelen om jonge mensen te stimuleren discussies over diversiteit en discriminatie aan te gaan. Daarmee kunnen ze jonge mensen aanzetten om over hun eigen keuzes na te denken door naar verhalen van leeftijdgenoten te luisteren, en om zelf sociaal actief te worden.” Stories that Move richt zich op vijf vormen van discriminatie: antisemitisme, racisme, discriminatie van Roma en Sinti, moslims en LHBT-ers. De Anne Frank Stichting ontwikkelde het onderwijsmateriaal samen met educatieve organisaties uit zeven Europese landen. Afgelopen juni werd de online toolbox internationaal gepresenteerd in Berlijn. De toolbox is ontworpen voor leerlingen van veertien jaar en ouder en is beschikbaar in zeven Europese talen.

Levensverhalen Karen Polak: “In de toolbox staan de levensverhalen van jonge mensen centraal. In korte filmpjes komen zij aan het woord over

hun positieve ervaringen, maar ook over uitsluiting en discriminatie. Het is heel indrukwekkend dat zoveel jonge mensen uit Europa hun persoonlijke verhaal wilden delen voor dit project. Die verhalen zijn het startpunt om discriminatie en aanverwante onderwerpen nader te onderzoeken. Met hun verhalen willen we leerlingen persoonlijk raken en in beweging krijgen. Vandaar de titel Stories that Move.”

Intolerantie “Jonge mensen realiseren zich vaak niet dat ze intolerant zijn en anderen kwetsen, en ook niet hoe ze worden beïnvloed door hun omgeving en door stereotypen in de media. Met dit project proberen we jongeren te laten nadenken over hun eigen vooroordelen, maar tegelijkertijd ook weerbaar te maken tegen discriminatie, door hen te laten zien: je staat niet alleen, je kunt actie ondernemen op allerlei manieren.”

Integrale leerlijn Docent Laurens Vels (Zone College afdeling vmbo in Doetinchem) gebruikt de tool bij zowel maatschappijleer als geschiedenis. “Het onderdeel over kritisch mediagebruik is uitstekend bruikbaar bij maatschappijleer. Veel zaken die leerlingen belangrijk vinden, komen voorbij, zoals nepnieuws en Facebook”, zegt hij. “De kracht van de tool is dat alles heel persoonlijk wordt gemaakt. De verhalen van Stories that Movezijn niet abstract, maar kruipen onder je huid. Leerlingen

NCMagazine | voorjaar 2019

18-educatie-2-13.02.indd 12

08-03-19 15:24

EDUCATIE

zitten soms met tranen in de ogen, of ze willen hun opdracht nog afmaken terwijl de pauze al is begonnen. Best bijzonder toch? Bij de lessen geschiedenis kan ik de tool ook goed inzetten, bijvoorbeeld rond het bezoek aan Auschwitz van de vierde klassen. Doordat ik beide vakken geef, kan ik met deze tool goed switchen tussen heden en verleden. Op onze school bouwen we het gebruik van de tool uit tot integrale leerlijn die in alle leerjaren terugkomt.’

Zoiets zou ik nooit zeggen “Bij het vak levensbeschouwing in de derde klassen gebruik ik al een paar jaar testversies van Stories that Move”, vertelt Karina Meeuwse, docent geschiedenis en levensbeschouwing (Gerrit Rietveld College (havo/vwo) in Amsterdam). “Bij geschiedenis is het lesprogramma overvol, maar bij levensbeschouwing hebben we gelukkig wel ruimte. Het grote voordeel van de onlineversie is dat je leerlingen hun eigen tempo kunt laten bepalen en hun eigen thema’s kunt laten kiezen. Onze school heeft veel witte hoogopgeleide ouders en onze leerlingen zijn vaak goedgebekt met een behoorlijke algemene ontwikkeling. De sfeer is ook veilig genoeg om uit de kast te komen. Ze zijn enthousiast, maar denken soms dat ze zelf de discriminatie voorbij zijn. ‘Zoiets zou ik nooit zeggen’, of: ‘Zoiets verschrikkelijks zou bij ons nooit gebeuren, dat gebeurt vooral op scholen met veel Marokkanen’, roepen ze dan. ‘Maar dat is toch ook een vooroordeel!’ is dan mijn reactie.”

Meer informatie De Anne Frank Stichting organiseert het hele jaar door studiedagen en workshops om docenten de gelegenheid te geven thuis te raken in de blended learning-methode van Stories that Move. Blended learning combineert de voordelen van online werken met veel offline activiteiten. Voor de bijzondere wijze waarop Stories that Move interactieve audiovisuele technieken inzet om jonge Europeanen te laten nadenken over vooroordelen en discriminatie ontving het project vorig jaar de Comenius EduMedia Medaille van het Duitse Genootschap voor Pedagogiek, Informatie en Media in Berlijn. Docenten kunnen een informatiepakket opvragen via info@storiesthatmove.org. Voor meer informatie: www.storiesthatmove.org

| 27

18-educatie-2-13.02.indd 13

08-03-19 15:25

In deze serie belicht NC Magazine onbekende plaatsen die een rol hebben gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. Deze keer het concentratiekamp Falstad in Noorwegen. door Floris van Dijk foto’s Falstad Centre

Falstad: concentratiekamp aan een fjord Ten noordoosten van de Noorse plaats Trondheim ligt het buurtschapje Ekne, op de helling aan een fjord. Hier bevond zich tussen oktober 1941 en mei 1945 een van de 500 nazi-gevangenkampen in Noorwegen: SS-Strafgefangenenlager Falstad. Er zat ook een Nederlander gevangen.

Concentratiekamp Het vierkante gebouw, met een binnenplaats omgeven door lokalen en een hoge omloop, wordt in 1921 gebouwd als reformatorische jongensschool. In 1941 besluiten de nazi’s om er een gevangenis, werken doorgangskamp van te maken. Het wordt voorzien van een commandantswoning en van barakken, wachttorens en bijgebouwen, zoals een zagerij, pottenbakkerij, garage en kas. In totaal worden in Falstad over een periode van 3,5 jaar ruim 4000 personen uit verschillende landen voor kortere of langere tijd gevangen gehouden. De meesten van hen komen uit Noorwegen en zijn gearresteerd vanwege hun verzets- of politieke activiteiten. Daarnaast zitten er in Falstad ook tientallen Joden en veel Russische krijgsgevangenen opgesloten. De Sovjets worden zo slecht behandeld dat medegevangenen hen van extra eten en kleding voorzien. In 1942 wordt de zolder van het hoofdgebouw

ingericht als vrouwenafdeling voor gijzelaars, verzetsdeelnemers en vermeende prostituées.

Executies Een kilometer ten zuiden van Falstad ligt een uitgestrekt bos. Hier worden in 1942 en 1943 tenminste 200 gevangenen geëxecuteerd door de nazi’s. Eén executie loopt echter anders dan gepland: op 30 oktober 1943 worden krijgsgevangenen met vrachtwagens naar het bos gebracht. Terwijl een eerste groep gevangenen het bos in is geleid, hoort een tweede groep even later de geweerschoten. Zij zijn hierna aan de beurt. Een van de wachtenden, een Joegoslaaf met een scheermes dat hem eerder is toegestopt, weet een bewaker te doden en te ontsnappen. Snel worden nog enkele anderen bevrijd en het groepje vlucht de bossen in. Enige tijd later vinden de eigenaren van een jagershut in hun gastenboek een boodschap in Cyrillisch schrift, gedateerd 5 november 1943. Een van de ontsnapten, Yefim Kovalev, verontschuldigt zich in de boodschap beleefd voor het meenemen van brood, margarine, kaarsen en een kompas en sluit af met: “Dank, kameraden, ik druk u ferm de hand!” Zijn doel is Zweden te bereiken.

Herinnering In het hoofdgebouw is sinds 1995 een museum gevestigd. Later werd het een educatief centrum over vrijheid, mensenrechten en burgerschapswaarden annex conferentiehotel. In het bos zijn de executieplaatsen gemarkeerd en er staat een groot monument, in 1947 onthuld door de toenmalige kroonprins Olaf, de latere koning van Noorwegen. Over het lot van Yefim Kovalev is niets bekend.

Nederlander Met de hulp van sociale media is 64 jaar na de bevrijding van Falstad de Nederlander Jean René van Geuns, onder medegevangenen bijgenaamd ‘Java’, in New York opgespoord. Zijn verzetswerk tijdens de Tweede Wereldoorlog bracht hem naar Noorwegen, waar hij in 1944 werd gearresteerd. Hij zou bijna een jaar in Falstad gevangen zitten. Slechts een enkeling heeft hij na de oorlog ooit terloops over zijn oorlogservaringen verteld. Zijn bezoek aan Falstad in 2009 - Van Geuns is dan 85 jaar - brengt weggestopte en vervlogen herinneringen terug. Floris van Dijk werkt bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport op de afdeling Oorlogs getroffenen en Herinnering WO II (OHW).

NCMagazine | voorjaar 2019

21-falstad-2-20.02.indd 54

08-03-19 16:59

INTERNATI ONAAL

Met de klok mee: Een voormalige gevangene wijst na de bevrijding het graf aan van geĂŤxecuteerde gevangenen in het bos bij Falstad, mei 1945. Bij de open haard in de woning van de commandant, Falstad, omstreeks 1944.

OSKAR A. JOHANSEN

Duits personeel voor de hoofdingang van het kamp. Gevangenen uit Falstad aan het werk buiten het kamp. Op de kleding van de gevangenen zien we symbolen die aangeven tot welke categorie de gevangene behoorde. Y betekent gijzelaar en T communist. 1942-1945. Falstad gevangenis winter 1944.

| 29

21-falstad-2-20.02.indd 55

08-03-19 15:30

â&#x20AC;&#x2DC;Kiezen in vrijheid is je stem mogen laten horenâ&#x20AC;&#x2122;

30 NCMagazine | voorjaar 2019

14-flevoland-2-17.02.indd 22

08-03-19 15:09

VIEREN

Dit jaar vindt de start van de Nationale Viering van de Bevrijding plaats in Flevoland.Een ontmoeting met de commissaris van de Koning Leen Verbeek. door Ricci Scheldwacht foto Geert Snoeijer

Flevoland is de enige provincie in Nederland waar nooit een oorlog is uitgevochten, want in de Tweede Wereldoorlog bestonden we nog niet als provincie, zegt Leen Verbeek, commissaris van de Koning in Flevoland. “Dat is een gedachte om bij stil te staan en te koesteren.” Met veel genoegen kijkt hij uit naar 5 mei van dit jaar. Dan organiseert de provincie samen met de gemeente Almere, het Bevrijdingsfestival Flevoland en het Nationaal Comité 4 en 5 mei een vredesfeest voor haar inwoners. “We hebben de ambitie om in alle gemeenten in de provincie Vrijheidsmaaltijden te organiseren”, zegt Verbeek. “Daarin lopen we voor op de rest van Nederland en daar ben ik best trots op, want samen eten verbroedert.” Wat gaat u verder doen op 5 mei? “Op 5 mei ben ik eerst aanwezig bij de opening van de landelijke viering van Bevrijdingsdag in theater KAF in Almere. Rosanne Hertzberger zal de 5 mei-lezing houden. Daarna is er het Bevrijdingsfestival met muziek en een inhoudelijk programma, minister-president Mark Rutte ontsteekt daar het Bevrijdingsvuur als startsein voor alle veertien festivals. Het belooft een viering te worden die past bij onze provincie en de waardigheid van de dag.” Hoe vierde u vroeger Bevrijdingsdag? “Wij hielden met school een optocht op versierde steppen. Dan liep de fanfare mee. Dat was voor mij Bevrijdingsdag.” Denkt u dat jongeren van nu zich een beeld kunnen vormen van wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd? “Die geschiedenis komt steeds verder van ze af te staan. Daarom is het belangrijk dat we de verhalen blijven vertellen. De generatie die het nog heeft meegemaakt, is er bijna niet meer. Daarentegen komen er ook kinderen uit oorlogsgebieden naar Nederland. Die herkennen dat juist heel goed. Ik denk dat we ons daar allemaal van bewust moeten zijn en onze solidariteit moeten tonen. Ik zeg wel eens dat alle Flevolanders migranten waren, want iedereen kwam van buiten Flevoland. Nu is er pas een eerste generatie Flevolanders die hier is geboren, maar hun ouders komen allemaal ergens anders vandaan.” Hoe herinnert u zich 4 mei van vroeger? “Op 4 mei was de stemming thuis bedrukt. Ik merkte aan mijn ouders dat ze terugdachten aan de jaren van de Duitse bezetting. Aan de mensen die ze in de oorlog hadden verloren. Mijn vader werd tijdens de Tweede Wereldoorlog naar een Duits werkkamp afgevoerd. Dat heeft hem voor het leven getekend. Niet dat er thuis over werd gesproken, maar tot aan zijn dood was hij fel gekant tegen alles wat Duits was.” Hoe keek u naar de oorlog? “Ik ben na de oorlog geboren. Voor mij was de oorlog vooral iets

spannends. Als jongetje van vier speelde ik graag op de zandvlakte bij ons huis in Leiderdorp. Die zandvlakte was daar midden tussen de huizen ontstaan nadat de geallieerden hun bommen in de wijk hadden gedropt. Daarbij zijn doden gevallen. Als kind besef je dat niet. Dan vind je het alleen maar spannend.” Later toen hij wethouder in Houten was, sprak hij jaarlijks bij de plaatselijke 4 mei-herdenking. Dan droeg hij gedichten voor van Jan Campert en Leo Vroman. Soms had hij ze zelf geschreven. “Dat heb ik een tijdlang gedaan. Sommige mensen rekenden er op dat ik elk jaar weer iets zou voordragen. Ik vond het altijd heel bijzonder om te mogen doen.” Gaat u dat dit jaar ook weer doen? “Nee, want dan ben ik als commissaris van de Koning aanwezig bij de Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam. Ook dat is altijd een heel bijzonder moment.” Doordat hij lid is van een speciale commissie bij de Raad van Europa, komt hij vaak in het buitenland. “Daar zie je dat kiezen in vrijheid helemaal niet zo vanzelfsprekend is. In veel landen ligt de democratie onder vuur. We zien een trend dat er sterke leiders opstaan die redeneren en regeren volgens het principe ‘the winner takes all’. De oppositie wordt de mond gesnoerd en kan niet zeggen wat ze wil. Ik heb gezien dat het in veel landen helemaal niet vanzelfsprekend is dat je in vrijheid kunt kiezen en je stem kunt laten horen. In 2019 vieren we dat het algemeen kiesrecht 100 jaar in Nederland bestaat. Tijdens de Duitse bezetting waren er geen verkiezingen. Dat was een donkere periode van vijf jaar in onze parlementaire geschiedenis. Het klinkt zo cliché, maar vrijheid is niet vanzelfsprekend, dus laat je stem horen.”

Activiteiten op Bevrijdingsdag 5 mei 2019

Human Libary, Ontmoet een veteraan

| 31

14-flevoland-2-17.02.indd 23

08-03-19 15:08

Europe Remembers 1944-1945 Een internationale campagne om de 75e verjaardag van de bevrijding van Europa en de universele inzet voor vrede groots onder de aandacht te brengen. door Frank Kromer foto Stichting Liberation Route Europe

“Bij het vorige jubileum van de bevrijding ontstond het idee om met verschillende regio’s en landen samen op te trekken, want hoe mooi de herdenkingen ook waren, het was toch een beetje ieder voor zich”, vertelt Victoria van Krieken, directeur van de Stichting Liberation Route Europe. “Dat vonden wij een gemiste kans. Elk land had zijn eigen herdenking en eigen uitstraling, terwijl de oorlog juist werd gewonnen door internationale samenwerking. Dus waarom zouden we niet kunnen laten zien dat die samenwerking nog steeds levendig is? Zo ontstond het idee.” Door de talrijke herdenkingen en activiteiten onder één noemer te brengen ‘Europe Remembers 1944-1945’, willen de organisatoren een zo’n groot mogelijke groep bereiken; het streven is ten minste 25 miljoen bezoekers. “De campagne moet echt een inspiratie zijn voor mensen om eens een bezoek te brengen aan de plaatsen die belangrijk waren voor de bevrijding van Europa – van Normandië tot Bastogne, van Zuid-Engeland tot Berlijn”, aldus Van Krieken. Haar stichting is de initiator van ‘Europe Remembers 1944-1945’. De Liberation Route Europe – de internationale herdenkingsroute die de mijlpalen uit bevrijding verbindt – moet

dan ook gezien worden als de ruggengraat van de campagne. “We volgen de opmars van de geallieerden en laten zo zien wat er zich allemaal heeft afgespeeld op het Europese vasteland”, vertelt Van Krieken, die al sinds 2011 betrokken is bij de route. “Alle evenementen, exposities, dansvoorstellingen en concerten die langs de Liberation Route Europe plaatsvinden, bundelen we met deze campagne nu op één centrale plek, op één website en onder één noemer.”

Ontdekkingstocht De campagne is dan ook bedoeld om versnippering te voorkomen. “Dit zijn onze kroonjaren. Er zijn zoveel bijzondere activiteiten in Europa rondom 75 jaar bevrijding, het zou zonde zijn als mensen niet weten dat ze er zijn.” Waar Van Krieken zich in ieder geval geen zorgen over hoeft te maken is de vernieuwde aandacht voor de oorlog. “We richten ons vooral op de jeugd en senioren. En we zien dat er veel internationale interesse is voor de oorlog, vooral uit Amerika. Amerikaanse familieleden willen toch weten waar opa gevochten heeft. Dit speciale jubileum is voor hen een uitgelezen mogelijkheid om die plekken waar een

NCMagazine | voorjaar 2019

25-projectvfonds-2-22.02.indd 12

08-03-19 15:36

INTERNATI ONAAL

Dropping bij Groesbeek ter gelegenheid van 70 jaar vrijheid, 2014

stuk familiegeschiedenis ligt, te bezoeken”, vertelt Van Krieken. Speciaal voor het jubileum komt er dan ook een echte Rough Guide-reisgids voor de gehele route uit. “Voor andere geïnteresseerden kan de Liberation Route net zo goed een ontdekkingstocht zijn. Zo heb ik een collega uit Frankrijk die erachter kwam dat hij dicht bij Oradour-sur-Glane woonde. Hij was nog nooit in het spookdorp geweest, waar tijdens de oorlog een gruwelijk bloedbad heeft plaatsgevonden. Nu keek hij opeens met andere ogen naar zijn omgeving.” Zelf heeft Van Krieken wel een voorkeur voor een plek en een herdenking: de Slag om Arnhem. “Wat ik zo mooi vind, is dat daar een nieuwe generatie aan de slag gaat met het thema ‘oorlog en vrede’. Kijk naar het The Bridge to Liberation-concert, dat is zo bijzonder om mee te maken, daar bij de John Frostbrug. Ik heb vriendinnen die nooit naar herdenkingen gingen, maar nu wel trouw op de kade staan te kijken. Het is heel respectvol en je krijgt echt mee wat er zich bij die brug – en in Arnhem – in 1944 heeft afgespeeld. Zo’n evenement is slechts een voorbeeld, want die mix van generaties zie je overal in Europa. Met ‘Europe Remembers’ heb je ze allemaal onder één knop.”

75 jaar vrijheid Naast de centrale campagne ‘Europe Remembers 1944-1945’ voert elk land zijn eigen Remembers-campagne. Maar bijt dat niet met de campagnes van het Nationaal Comité? “Nee, we zijn juist een perfecte aanvulling op elkaar. ’75 jaar vrijheid’ is echt gericht op de Nederlandse doelgroep, terwijl wij de internationale campagne zijn voor de Nederlandse herdenking. We trekken samen op, zoals bijvoorbeeld bij de herdenking van de Slag om de Schelde,” aldus Van Krieken. Een andere belangrijke partner in de campagne is het vfonds. Lang nadenken over deelname hoefden ze bij het fonds niet. “Zij hebben het meteen omarmd. Zonder hen was het op deze manier niet gelukt. Het is echt professioneel aangepakt. Alhoewel het vfonds een nationaal fonds is, durfden ze wel te investeren in een internationale campagne. Daar zouden meer fondsen een voorbeeld aan kunnen nemen.” Van Krieken ziet de ‘Europe Remembers’-campagne overigens niet als een eenmalige actie. “Ik hoop dat we nu een fundering kunnen leggen, zodat we samen met onze partners bij de volgende kroonjaren weer een mooie campagne kunnen realiseren.” www.europeremembers.com

| 33

25-projectvfonds-2-22.02.indd 13

08-03-19 15:36

In debatten valt steeds vaker de term ‘burgerschap’. Maar wat houdt burgerschap eigenlijk in? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei vroeg rechtsfilosoof Tamar de Waal een essay te schrijven over het belang van burgerschap en over de inhoud van dit begrip. Haar essay Tussen kwetsbaarheid en weerbaarheid verscheen in januari. NC Magazine kreeg een toelichting. door Anita van Stel foto Chantal Ariëns

Veel meer dan een geschiedenisles NCMagazine | voorjaar 2019

19-tamar,essay-2-20.02.indd 22

08-03-19 17:01

EDUCATIE

In haar essay onderscheidt De Waal drie vormen van burgerschap: juridisch, maatschappelijk en cultureel burgerschap. “Juridisch burgerschap betreft je Nederlanderschap en alle rechten die daarmee samenhangen”, legt ze uit. “Wie welk burgerschap heeft, wordt ook wel ‘de geboorteloterij’ genoemd, want waar je geboren bent, bepaalt of je wel of geen toegang hebt tot verworvenheden van een welvaartsstaat, zoals veiligheid, publiek onderwijs en zorg. Als je bijvoorbeeld een straatarme migrant uit Nigeria bent, dan is het feit dat je géén Nederlands burgerschap hebt exact de reden dat je geen toegang hebt tot diezelfde voorzieningen”, legt De Waal uit. Filosoof Hannah Arendt formuleerde het belang van juridisch burgerschap na de Tweede Wereldoorlog als ‘het recht om rechten te hebben’. De Waal stelt dat het verstrekken van onvoorwaardelijke en gelijke burgerschapsrechten aan alle personen in de samenleving, historisch gezien een unieke prestatie van hedendaagse democratieën is, en een groot deel van hun kracht.

Genoeg burgers moeten betrokken blijven “De huidige debatten gaan vooral over maatschappelijk burgerschap”, zegt De Waal. “Over wat je van iemand mag vragen om de democratie te laten werken. Maatschappelijk burgerschap heeft betrekking op voldoende steun voor het democratisch systeem, van burgers die de politiek volgen en op basis van argumenten hun stem uitbrengen. Een constant wankel evenwicht,” vervolgt De Waal, “want in een democratie mogen mensen er altijd voor kiezen om niet betrokken te zijn.” De democratie moet dus 24/7 werken aan het motiveren van mensen. Percentages zijn belangrijk, want genoeg burgers moeten betrokken blijven in het streven naar vrijheid en gelijkheid voor iedereen. “Stel dat bijvoorbeeld de meerderheid van Nederlandse burgers emancipatie van vrouwen zou afwijzen, dan ontstaat er een probleem.” Ze voegt eraan toe dat meningen altijd ruimte moeten krijgen: “In een democratie kun je niet op zeker moment poneren ‘zo zit het en nu mag je nooit meer iets zeggen’. In de tijd verschuiven meningen, kijk bijvoorbeeld naar vrouwenemancipatie of het homohuwelijk.”

Culturalisering van kernwaarden De trend is om kernwaarden van de democratie – zoals gelijkheid, vrijheid van meningsuiting of geweten, verenigingsvrijheid – te omschrijven als de Nederlandse (meerderheids)cultuur. Dit wordt ook weleens de ‘culturalisering’ van de Nederlandse kernwaarden en het Nederlanderschap genoemd. Deze trend heeft het risico dat statements, discussies en beleid, met als doel maatschappelijk burgerschap aan te moedigen, juist op gespannen voet staan met de waarden van de democratie en ook praktisch averechts kunnen uitpakken. “Burgerschap kan ook worden ingezet om Nederlanders onderling te verdelen”, waarschuwt De Waal. Ze noemt als voorbeeld de situatie waarin Nederlanders met een migratieachtergrond die bijvoorbeeld homorechten of seksegelijkheid niet steunen, hun school niet afmaken of crimineel zijn, al gauw worden aangesproken als ‘buitenstaanders’ die niet bij de Nederlandse samenleving zouden passen en horen. Maar als onder Nederlanders zonder migratieachtergrond homofobie, vrouwenhaat,

criminaliteit of schooluitval voorkomt, dan wordt nooit geopperd dat zij hun burgerschap wellicht niet meer ‘verdienen’. Onder meer vanwege de genoemde neiging tot stigmatisering bekritiseert De Waal cultureel burgerschap: ”Mensenrechten zijn niet exclusief verbonden met Nederlandse tradities, maar kunnen vanuit vele culturen gesteund worden. Ik zie meer in het benadrukken van gelijkwaardig burgerschap en het beschermen van fundamentele grondrechten, zoals minister Sigrid Kaag ook bepleitte in de Abel Herzberglezing van 2018.” De Waal schaart zich achter het statement dat Nederland een goed land is, want het slaagt er steeds beter in fundamentele rechten voor iedereen te beschermen.

Burgerschapsonderwijs Uit internationaal onderzoek waarin kennis over democratie wordt vergeleken, blijkt dat in landen waarmee Nederland zich graag spiegelt, zoals België en Denemarken, jongeren meer weten over democratie. De Waal is daarom voorstander van burgerschapsonderwijs, een zo breed mogelijk scala van onderwijsmodules, strategieën en initiatieven om kennis over de democratie aan te reiken en mensen te motiveren tot betrokkenheid. “Niemand wordt geboren met een democratisch gen, dus vorming is nodig. Als Nederlanders weten wat het systeem is – de rechtsstaat, fundamentele rechten, internationale ongelijkheid, et cetera – zullen ze hopelijk concluderen dat ‘democratie’ beter is dan andere systemen.”

Wat zou jij doen? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei onderschrijft de conclusie van De Waal dat onderwijs over burgerschap nodig is. Directeur Jan van Kooten stelt dat onderwerpen als het ontmantelen van de democratische rechtsstaat, de Holocaust, verzet, verraad en de militaire strijd tijdens de Tweede Wereldoorlog tot de basiskennis van iedereen moeten behoren. ”Maar het herdenken van wat er is gebeurd en ons realiseren dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is, is meer dan geschiedenis. Dat gaat over respect tonen, over verantwoordelijk nemen voor jezelf, voor de ander en voor de samenleving. Het nieuwe schoolvak burgerschap geeft mogelijkheden om daarover te praten – met de Tweede Wereldoorlog als vertrekpunt. ‘Wat zou jij doen’, is misschien wel de meest gestelde vraag. Het antwoord daarop ligt niet in de geschiedenis, maar in vandaag en morgen. Het herdenken van oorlogsslachtoffers en het vieren van de vrijheid is veel meer dan een geschiedenisles.”

Tamar de Waal (1988) promoveerde in 2017 met een proefschrift over inburgering. Ze werkt als universitair docent aan Erasmus School of Law. Het comité verspreidt haar essay onder docenten maatschappijleer en burgerschap. Ook is het essay gratis te downloaden als e-book via www.4en5mei.nl/essay-burgerschap.

| 35

19-tamar,essay-2-20.02.indd 23

08-03-19 17:01

36 34

NCMagazine | voorjaar najaar 2018 2019

10-bevr.flevoland-3-13.2.indd 32

08-03-19 11:03

Ronnie Flex op het Bevrijdingsfestival Flevoland 2018

VIEREN

Bevrijdingsfestival Flevoland

Van polderfeestje tot evenement van formaat

De ontwikkeling van het Bevrijdingsfestival Flevoland is haast even stormachtig als die van thuishaven Almere: voorzichtig begonnen maar inmiddels niet meer te stoppen. door Timo Waarsenburg foto Ilvy Njiokiktjien

| 37

10-bevr.flevoland-3-13.2.indd 33

08-03-19 17:16

ICNIA-FOTOBROADCAST

Impressies van het Bevrijdingsfestival Flevoland, 2018

“In 1993 vond het eerste Bevrijdingsfestival in Flevoland plaats”, vertelt voorzitter Peter de Vreede. “Aan het Oor, op een stuk grond tussen Almere Haven, Almere Stad en Almere Buiten dat toen overigens nog nauwelijks bestond.” Het initiatief daarvoor kwam van een groepje enthousiastelingen die het jaar ervoor Bevrijdingspop hadden bezocht, het Bevrijdingsfestival in Haarlem. Hun inzet leidde tot een soort ‘Woodstock in de polder’. Organisator Barry Bouquet: “Wat ik - vooral uit de overlevering - ervan weet, is dat het een kleinschalig muziekevenement was voor en door vooral liefhebbers van wat alternatievere muziek.” Die eerste editie trok zo’n 4.000 muziekliefhebbers. Een heel behoorlijk aantal overigens, als je bedenkt dat Almere in die dagen niet meer dan 60.000 inwoners telde. Maar die tijd ligt ver achter ons. Almere heeft tegenwoordig ruim 200.000 bewoners en het aantal bezoekers van het festival heeft met die stormachtige groei meer dan gelijke tred gehouden. Barry: “Een beetje afhankelijk van het weer en de geprogrammeerde artiesten, trekt het Bevrijdingsfestival in Almere nu jaarlijks tussen de 60.000 en 100.000 bezoekers. En de hele binnenstad van Almere geldt met vier podia inmiddels als feestlocatie.”

Grote namen Sinds respectievelijk 2001 en 2006 zijn Peter en Barry betrokken bij de organisatie. Peter als maatschappelijk betrokken bestuurder - in het dagelijks leven is hij directeur van het Centrum voor Maatschap-

pelijke Ontwikkeling in Flevoland. En Barry - van huis uit cultureel jongerenwerker in Almere en docent Maatschappijleer - als organisator. Overigens was het festival toen zijn alternatieve haren al lang kwijt. De lijst van grote namen die sinds die eerste editie Bevrijdingsfestival Flevoland aandeden, is enorm: van Trijntje Oosterhuis tot Ramses Shaffy en natuurlijk Ali B. “Ali B was in 2005 de landelijke Ambassadeur van de Vrijheid die verschillende steden aandeed. Maar als artiest is hij veel vaker op ons festival geweest, omdat hij het festival en de stad Almere als inwoner nu eenmaal een warm hart toedraagt.” Ook dit jaar zal Ali B weer van de partij zijn. Sterker, hij is de openingsact van de nationale start van het Bevrijdingsfestival. Hij is erbij als premier Mark Rutte in Almere het Bevrijdingsvuur ontsteekt. En hij zal na dat feestelijke moment met friends optreden. Daarna gaat het spreekwoordelijke dak eraf met onder meer DI-RECT, Davina Michelle, Nielson en The Dirty Daddies. Per helikopter zal Kraantje Pappie dit jaar de Flevopolder aandoen. Een artiest waar Peter en Barry erg verguld mee zijn. “Almere is een betrekkelijk jonge stad en dat zie je ook aan het publiek”, weet Barry. “We hebben hier een heel andere populatie dan bijvoorbeeld een stad als Haarlem of Utrecht. En we hebben hier ook heel veel jongeren. Iemand als Kraantje Pappie is voor die groep ontzettend aansprekend. En hij is ook de juiste persoon om aan jongeren de boodschap van vrijheid over te brengen.”

NCMagazine | voorjaar 2019

10-bevr.flevoland-3-13.2.indd 34

08-03-19 11:04

VIEREN

Het onderduikersparadijs Hoewel de provincie Flevoland officieel pas sinds 1986 bestaat, is de Tweede Wereldoorlog nauw verweven met haar ontstaansgeschiedenis. In 1940 zijn de dijken voor de toekomstige Noordoostpolder gereed. Twee jaar later is er ruim 50.000 hectare grond onttrokken aan de voormalige Zuiderzee. De eerste oorlogsjaren is de Noordoostpolder, kortweg NOP, een desolaat en dunbevolkt gebied. Pas op 15 december 1943 wordt het eerste huis van Dorp A, het latere Emmeloord, betrokken. De nieuwe bewoners van de jonge polder kennen elkaar nauwelijks en er is dus ook nog geen sterkte gemeenschapszin waaruit verzet ontspruit. Maar als in de loop van 1943 de weerstand tegen de Duitsers in Nederland groeit, en als een direct gevolg daarvan ook de behoefte aan onderduikadressen toeneemt, komt plotseling dit vers gewonnen stuk vaderland in beeld. De werkvergunningen voor de Noordoostpolder, waar landbouw wordt bedreven en volop wordt gebouwd, hebben in tegenstelling tot de persoonsbewijzen geen pasfoto of vingerafdruk. En dat maakt het werk in de Noordoostpolder bijzonder interessant voor een ieder die uit handen wil blijven van de bezetter. Binnen de kortste keren staat NOP in de volksmond vooral voor Nederlands Onderduikers Paradijs.

ICNIA-FOTOBROADCAST

Onderduikers ‘overspoelen’ de Noordoostpolder: naar schatting zijn er in de oorlog zo’n 20.000 onderduikers geweest. Deze invasie leidt ook tot een soort saamhorigheidsgevoel dat duidelijk fel anti-Duits is. En zo ontwikkelt dit nieuwe land zich tot een gebied waar geallieerde vliegtuigen gemakkelijk noodlandingen kunnen maken, piloten eenvoudig kunnen ontsnappen en wapens voor het verzet gedropt worden.

Food for thought

De opkomst van de Noordoostpolder als broeinest van verzet, ontgaat ook de bezetter niet. Op vrijdag 17 november 1944 trekken ruim vierduizend Duitse militairen en politieagenten de polder in. Ze pakken in drie dagen tijd zo’n 1800 mannen op, van wie ongeveer de helft wordt afgevoerd naar Duitsland. Hoewel de Duitsers zich na deze grote razzia nauwelijks meer laten zien in de polder, is de NOP vanaf dat moment zijn paradijselijke status voor onderduikers kwijt. Noordoostpolder, jaren ‘40

MUSEUM SCHOKLAND

Want net als op de andere festivals draait het ook in Almere natuurlijk niet alleen om de muziek, maar ook om de inhoud. Op het Plein van de Vrijheid is er voor jong en oud gelegenheid om food for thought mee te krijgen. Daar presenteren partners als Amnesty International en het Rode Kruis zich bijvoorbeeld, en zijn er betekenisvolle activiteiten voor de allerkleinsten en kunnen jong en oud bijzondere mensen ontmoeten en hun verhalen horen. Peter: “Je kunt daar bijvoorbeeld speeddaten met veteranen. Dat kunnen militairen van negentig uit de Tweede Wereldoorlog zijn. Maar ook van dertig, die bijvoorbeeld in Afghanistan zijn geweest. De ervaring leert dat iedereen dat indrukwekkend vindt. Ouderen, maar jongeren net zozeer.” En dit jaar is er voor het eerst in Almere tijdens het Bevrijdingsfestival de Human Library: een bibliotheek van twintig verschillende mensen die je normaal misschien niet zo snel zou spreken. Barry: “Die mensen kun je ‘lenen’ voor tien minuten en dan het gesprek aangaan.” “We doen ons best”, besluit Peter, “om iedereen - jong en oud, groot en klein - iets te bieden. Dat is af en toe best lastig en hard werken, maar wel heel mooi. Bevrijdingsdag verdient het om gevierd te blijven worden.”

| 39

10-bevr.flevoland-3-13.2.indd 35

08-03-19 11:04

09-ambassadeursvdv-4-17.02.indd 42

08-03-19 10:59

VIEREN

Ambassadeurs van de Vrijheid 2019 In het jaar dat Zuid-Nederland start met het vieren van 75 jaar vrijheid en de bevrijding van nazi-Duitsland, reizen zij per helikopter het hele Nederlandse luchtruim door voor de Bevrijdingsfestivals: maak kennis met popartiest Kraantje Pappie, zangeres Maan en dj/ muziekproducent Sam Feldt. door Larissa Pans foto Ben Houdijk

| 41 09-ambassadeursvdv-4-17.02.indd 43

08-03-19 11:00

MAAN Nadat zangeres Maan de Steenwinkel (1997) vorig jaar voorafgaand aan haar optreden op het 5 mei-concert in Amsterdam verzetsman Jan de Vaal (toen 94 jaar) had ontmoet, bleef hij de maanden erna door haar hoofd spoken, deze “pientere en heldhaftige man”. Hoe hij had verteld over de executies van medegevangenen (“ze werden letterlijk aan de strop gehangen”) die hij moest zien toen hij in concentratiekamp Natzweiler gevangen zat, hoe ze in zijn ogen zag “dat het menens was geweest”. “Na afloop van het gesprek was ik best emotioneel.” Ze wandelde door Amsterdam, smartphone uit, en keek rond met een andere blik. “Ik werd meteen veel meer aangesproken, had een mooi gesprek met zomaar iemand.” Toen ze recentelijk moest optreden in Hoofddorp, bezocht ze Jan de Vaal nog een keer bij hem thuis. “‘Ik wens je veel vrijheid toe’, zei hij toen ik wegging. Dat maakte veel indruk.” En hij stuurde haar een kerstkaart. Maan wil voor haar ambassadeurschap graag een veteraan ontmoeten, een militair van haar leeftijd die voor Nederland op missie is geweest naar een oorlogsgebied “en daar van alles heeft meegemaakt, ellende heeft gezien. Ik hoop hem mee te nemen in de helikopter, om hem op het podium te laten zien aan het publiek, en hem toe te laten juichen voor zijn goede daden voor ons land.” Ze hoopt een goede en vooral geloofwaardige ambassadeur te zijn. “Ik heb ja gezegd, ik ben van een van de laatste generaties die nog mensen uit de Tweede Wereldoorlog in levenden lijve hebben meegemaakt. Ik heb nog opa’s en oma’s die mij verhalen vertelden en die ik weer door kan geven aan een nieuwe generatie. Voor de generatie na mij is de Tweede Wereldoorlog meer een horrorverhaal.” De zangeres merkt dat deze tijd, met overal in de wereld terreuraanslagen en IS-dreiging, veel invloed op haar gemoed heeft. “We leven toch in een beetje duistere tijd. Mijn angst voor terrorisme is heftiger geworden, zeker na de aanslag in de Parijse club De Bataclan en bij het concert van Ariana Grande. Ik heb best vaak dat ik op het podium sta, rondkijk en denk: ‘Er zal toch niet een

gek tussen het publiek staan’. Dat gevoel wil ik niet teveel toelaten bij mezelf, want dat belemmert mijn functioneren.” Vrijheid is… “dat je op creatief gebied alles mag zeggen wat je wilt. Dat er LuckyTV’s over Willem Alexander en Máxima gemaakt mogen worden, zonder dat de maker daarvoor de doodstraf krijgt.” Mijn vrijheidslied: “Think van Aretha Franklin. Respect. Think. Freedom.”

NCMagazine | voorjaar 2019

09-ambassadeursvdv-4-17.02.indd 44

08-03-19 11:00

VIEREN

SAM FELDT

DJ Sam Feldt (Sammy Renders, 1993) ging als Ambassadeur van de Vrijheid naar Johannesburg, liep rond in de townships en sprak met een aantal bewoners. “Ik hoorde de vreselijkste dingen die ze hebben meegemaakt vanwege de apartheid: zo vertelde een zwarte vrouw dat in haar jeugd haar vader door de apartheidspolitie uit huis de straat op werd gesleurd en daar in brand is gestoken. Ik blijf het vreemd vinden dat de apartheid na de Tweede Wereldoorlog werd ingesteld. Alsof ze niets van die oorlog geleerd hadden. Die aparte witte en zwarte wijken, de classificaties: je ziet de raakvlakken met de Tweede Wereldoorlog. Ik zet me in voor de Heartfeldt Foundation, die duurzaamheidsprojecten steunt. Als je als artiest toch dat bereik hebt met al die volgers, waarom zou je dat dan niet inzetten voor

een goed doel? Zo denk ik ook over het ambassadeurschap. Lopend in het Apartheidsmuseum in Johannesburg werden begrippen als racisme en uitsluiting echt tastbaar voor me. Op 5 mei wil ik natuurlijk gewoon goede, lekkere shows geven, maar hopelijk komt de boodschap achter deze datum ook over bij het publiek: we mogen blij zijn dat we zonder onderdrukking zijn opgegroeid.” Zijn huidige bestaan “in vijfsterrenhotels en privéjets” staat ver af van hoe Feldt is opgegroeid. “Ik ben enig kind, opgevoed door superpacifistische ouders - echte hippies. Mijn moeder geeft les aan vluchtelingen en immigranten, mijn vader vangt mensen op in de crisisopvang. In zijn werk zie je ook wat de inperking van vrijheid met een mens doet. Ik neem mijn ouders soms mee naar mijn shows, het is leuk om hen die wereld te laten zien.” De Dodenherdenking was in zijn jeugd al een belangrijk moment, en dat is het nog steeds. ”Ik probeer op 4 mei altijd te herdenken, het liefst thuis voor de buis. Dan denk ik aan de issues van nu, hoe het is om als Nederlandse soldaat in een conflictgebied te zitten. En soms schieten de verhalen van mijn vader over de mensen in de crisisopvang ook door mijn hoofd.” Vrijheid is … “dat ik me kan verplaatsen. Mijn leven kan opbouwen en kan verhuizen wanneer ik dat wil. Ik reis heel veel voor mijn werk, 150 vluchten per jaar. Ik ben net terug uit Brazilië, waar ik vanuit mijn hotel zo de grootste sloppenwijk van Rio inkeek. Dan word je met je neus op de feiten gedrukt.” Mijn vrijheidslied: “Imagine van John Lennon. Naast dat ik groot fan ben van de Beatles, gaat dat nummer voor mij over vrijheid in de breedste zin van het woord.”

| 43 09-ambassadeursvdv-4-17.02.indd 45

08-03-19 17:04

VIEREN

KRAANTJE PAPPIE Popartiest Kraantje Pappie (1986, Alex van der Zouwen) leek het als puber al “gaaf om in een helikopter te zitten en vijf optredens op één dag te doen”. “Nu besef ik dat het veel meer is dan dat: ik ben een heel jaar Ambassadeur van de Vrijheid en het is een grote eer dat ik ben gekozen. Ik zou in deze functie weleens goed met mijn neus op de feiten willen worden gedrukt, de realiteit zien van wat vluchtelingen of oorlogsslachtoffers meemaken. Ik wil iets gaan zien dat ik nog niet ken en wat ik nog niet eerder ervaren heb. Als mens leer je daar van en ik hoop aan mijn publiek die ervaring weer door te kunnen geven.” Awareness creëren, misschien zelfs wel zijn publiek aanzetten tot actie, hoopt Kraantje Pappie met zijn ambassadeurschap te bereiken. Zijn grootouders hebben de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Zijn Rotterdamse opa vertelde hem wel over de Hongerwinter. “Hij ondernam voedseltochten voor zijn gezin met andere mannen uit de straat naar boeren ver buiten de stad. Hij was er eigenlijk veel te aardig voor. Dan keek mijn oma na een week uit het raam, zag hem de straat in komen met een kar vol eten, en vervolgens zag ze de voorraad meteen slinken, omdat hij een deel van het moeizaam bij elkaar gehaalde eten ging uitdelen aan gezinnen die aan het begin van de straat woonden en die niks meer hadden.” Kraantje Pappies andere opa is van Molukse origine. Hij werd na de oorlog opgevangen in Westerbork, dat was toen een opvangkamp en woonoord voor Molukkers die KNILmilitair waren geweest. “Mijn opa’s zijn beschermend tegen hun kleinkinderen, we hebben niet veel over hun oorlogservaringen gehoord.” Vrijheid is … “dat er voor iedereen vrijheid komt naar zijn of haar eigen standaard, dat hoop ik met heel mijn hart. Vrijheid betekent voor mij steeds wat anders: nu is het de vrijheid om te gaan en staan waar ik wil en dat ik me kan uiten op de manier die ik wil. Social media werken voor mij soms beperkend, dan plaats ik iets maar niet, omdat ik bang ben voor alle reacties. Dan heb ik geen zin in dat gedoe.” Mijn vrijheidsnummer: Heal the World van Michael Jackson. “Het gebeurt te weinig dat een groot artiest zich zo inzet voor de wereld en zijn platform gebruikt voor die boodschap.”

44 NCMagazine | voorjaar 2019 09-ambassadeursvdv-4-17.02.indd 46

08-03-19 11:01

VR JHEID ONDER WOORDEN GEBRACHT

Vleuten Diederik van nd komt a t s il t s t o t l a a Als de t

Rosanne Hertz berger Ik kies voor optim isme

2019

MEI

â&#x201A;¬5,- De 4 en 5 mei-voordrachten inclusief boekenlegger met fakkelsticker.

Vanaf 6 april in de boekhandel.

GEEF GEEF DOOR

30-cover-4.19.02.indd 45

08-03-19 15:42

De Nationale Holocaust Herdenking 2019

46 NCMagazine | voorjaar 2019

05-holocastherdenking-2-13.02.indd 38

08-03-19 10:35

HERDENKEN

Pure noodzaak

‘Nooit meer Auschwitz’ is geen loze kreet. En de Nationale Holocaust Herdenking is pure noodzaak. Omdat er in de wereld nog steeds groepen vervolgd worden om wat ze zijn. Omdat racisme en antisemitisme nog steeds niet zijn uitgebannen. Omdat denken in ‘wij’ en ‘zij’ zo verleidelijk is. Omdat democratie niet vrijblijvend is. door Karen de Jager foto Remko de Waal/ANP

‘Onverschilligheid kunnen we ons niet veroorloven.’ Dat laat Auschwitz bij uitstek zien. Gerdi Verbeet (1951), voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en een van de sprekers tijdens de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking op zondag 27 januari in het Amsterdamse Wertheimpark, neemt geen blad voor de mond. “Ook in ons land is er nog steeds antisemitisme. Geen georganiseerd geweld, maar wel te veel afschuwelijke incidenten. En wie sociale media volgt, verstijft van schrik. Daar zijn ze weer, de samenzweringstheorieën, de generalisaties, de scheldpartijen.” Ze vindt het pure noodzaak om elk jaar opnieuw de systematische moord op 102.000 Joden, Roma en Sinti te gedenken. Ook 74 jaar na de bevrijding. In de stromende regen, onder de bescherming van een paraplu, haalde ze herinneringen op aan haar bezoek aan Auschwitz, in 2003. Een bezoek dat haar volkomen uit het lood sloeg. Zelfs al is ze “van de generatie die denkt: wij weten wat er is gebeurd. We hebben de foto’s gezien, de verhalen van onze ouders gehoord, de boeken gelezen.” Zelfs al had ze een ‘tante’, Johanna Blanes Montezinos, overlevende van de Holocaust, die een bepalende rol in haar leven speelde. “Ik was verpletterd.” Ze hoorde pas halverwege haar middelbareschooltijd, midden jaren zestig, voor het eerst over deze massamoord en over de concentratiekampen. Vóór die tijd werd er niet over gesproken. “Nu we beter met deze herinnering omgaan, moeten we dat doorzetten. Het is belangrijk dat we dit verhaal kennen: de moord op zoveel van onze landgenoten. Een misdaad die veel te lang onzichtbaar is gebleven. Dat was ook een van de redenen dat ik als Tweede Kamerlid graag het dossier Oorlogsslachtoffers in mijn portefeuille wilde, ook om bij te dragen aan die erkenning. Mogen spreken tijdens deze herdenking is een eer en een plicht.”

Gevoel overbrengen Duco van Eijkelenburg (1994) sprak ook tijdens de Nationale Holocaust Herdenking, als vertegenwoordiger van de jonge generatie. Hij wil leraar geschiedenis worden en loopt nu al stage. Over Auschwitz en de Holocaust wist hij te weinig, vond hij. Daarom meldde hij zich aan voor de Auschwitzreis van het Nederlands

Auschwitz Comité. “Ik wilde meer weten. Ik had natuurlijk wel les gehad over de Tweede Wereldoorlog, maar Auschwitz en de Holocaust, het bleven toch abstracte onderwerpen. Ik wilde het zien: de massaliteit, het industriële karakter, de ontmenselijking. Pas ter plaatse kreeg ik echt gevoel bij de enormiteit van de misdaad. Bizar. En ik werd zo kwaad dat dit heeft kunnen gebeuren. Dat gevoel wil ik straks op mijn leerlingen overbrengen. De urgentie om dit onder ogen te zien. Het besef hoe kostbaar vrijheid is. Dat lijkt zo vanzelfsprekend. Maar als je het dagboek leest van een leeftijdgenoot in de onderduik, of een dagboek van iemand die de kampen overleefde, dan ervaar je hoe het – blijkbaar heel simpel – opeens anders kan zijn. Ik wil leerlingen kritisch leren nadenken, bewuste keuzes leren maken. Om te leren opstaan tegen zoiets als discriminatie, omdat ze weten waar dat kan eindigen: Auschwitz. Toen ik werd gevraagd om tijdens deze Nationale Holocaust Herdenking te spreken, heb ik ook niet geaarzeld. Zelfs al vond ik het moeilijk. Ik moest dit doen.”

Vreemde vooroordelen Is de Nationale Holocaust Herdenking voldoende om de dure les van de Holocaust te kunnen leren? Educatie is het sleutelwoord, vinden Duco van Eijkelenburg en Gerdi Verbeet. “En dat mag schuren”, vinden beiden. “Het zou best een goed idee zijn om alle scholieren op studiereis naar Auschwitz te sturen.” Duco van Eijkelenburg wijst erop dat veel scholen ook voor zo’n reis kiezen in het kader van de buitenlandprogrammering en uitwisselingsprogramma’s. Gerdi Verbeet ziet ook kansen door ouders van kinderen bij dit onderwijs te betrekken. Omdat blijkt dat ook ouders – soms door hun islamitische achtergrond, soms door gebrekkig onderwijs – vreemde vooroordelen hebben ten aanzien van Joden. Ook daarom is het goed dat de herdenking zich ontwikkelt en brede belangstelling krijgt, onder andere door de rechtstreekse uitzending op nationale televisie, met commentaar en interviews. Ook steeds meer ambassadeurs wonen de herdenking bij. “En het is goed dat er straks een Namenmonument komt”, vindt Gerdi Verbeet. “Een groot monument, want er moeten 102.000 namen op. Een groot monument voor een groot verhaal.”

| 47

05-holocastherdenking-2-13.02.indd 39

08-03-19 10:35

HOE ORGANISEER JE EEN VRIJHEIDSMAALTIJD? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei introduceert naast alle bestaande evenementen op 4 en 5 mei dit jaar een nieuw concept: de Vrijheidsmaaltijden. door Leonie Durlinger foto’s Mascha Jansen

Vrijheidsmaaltijden zijn bijzondere ontmoetingen, waar het gesprek over vrijheid centraal staat tijdens een ontbijt, lunch of diner. Iedereen kan een Vrijheidsmaaltijd organiseren. De volgende vijf stappen helpen initiatiefnemers om van een eerste idee tot een concreet plan te komen. Vragen of interesse? Op www.4en5mei.nl/vrijheidsmaaltijden helpt het comité met de organisatie en kunnen Vrijheidsmaaltijden worden aangemeld.

Wanneer? Vrijheidsmaaltijden vinden plaats op 5 mei - Bevrijdingsdag. Hoe laat de maaltijd plaatsvindt, is aan de organisator. De beschikbaarheid van de locatie en het budget spelen hierin een rol; het organiseren van een diner is vaak kostbaarder dan een lunch of ontbijt.

Wat? De Vrijheidsmaaltijden moeten voor iedereen toegankelijk zijn. Ook als de maaltijd bestaat uit zelfgesmeerde broodjes of door de gasten meegebrachte specialiteiten, kan een gesprek over vrijheid ontstaan. Om de maaltijd inhoudelijk invulling te geven, kan een spreker worden gevraagd om een lezing te geven. Op de website van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is de nodige informatie te vinden over hulp bij de organisatie, zoals een draaiboek met een basistakenlijst.

48 NCMagazine | voorjaar 2019

017-herinnerenmaaltijd-2-25.2.indd 24

08-03-19 15:19

MELANIE LEMAHIEU / CLOUD MINE PHOTOGRAPHY

VIEREN

Waar? Voor de locatie van een Vrijheidsmaaltijd bestaan er talloze opties. Een pand met historische waarde is een prachtig decor voor de maaltijd, maar ook een herkenbare locatie als het gemeentehuis, de bibliotheek of een school is een goede plaats. Elke gemeente heeft bovendien bijzondere plekken om een maaltijd te organiseren, zoals een museum of oude fabriekshal. Een park of plein kan ook geschikt zijn; er is dan wel een goede uitvalsbasis nodig bij tegenvallend weer.

Wie? Het is aan te raden om direct een maximum aantal bezoekers vast te stellen; de organisatie van een maaltijd voor vijf mensen vergt een andere aanpak dan een maaltijd voor vijftig mensen. Door een aanmeldsysteem op te zetten, wordt voorkomen dat er achteraf minder animo blijkt te zijn dan gehoopt. Dit hoeft niet ingewikkeld te zijn; een aanmelding via e-mail of een Facebookevenement volstaat. Ook kunnen op deze wijze dieetwensen en andere voorkeuren vooraf worden bevraagd, zodat hier tijdens de Vrijheidsmaaltijd geen problemen over ontstaan.

Waarmee? Organisatoren krijgen, zolang de voorraad strekt, een pakket met menukaarten, glazen, gesprekskaartjes en vrijheid-pins thuisgestuurd. Om (een deel van) de kosten te dekken, kan de organisatie een kleine bijdrage vragen aan de gasten. Als dit niet wenselijk is dan zijn er ook andere mogelijkheden om de financiën rond te krijgen. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft samen met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) een convenant gesloten. Gemeenten zijn op de hoogte van de Vrijheidsmaaltijden; lokale organisatoren kunnen bij hun gemeente een aanvraag doen voor financiële ondersteuning. Ook lokale partners, zoals een horecagelegenheid, cultureel podium of supermarkt, willen vaak meewerken. Als een financiële bijdrage niet tot de mogelijkheden behoort, dan kunnen ze wellicht sponsoren in middelen en/of locatie.

De eerste Vrijheidsmaaltijd werd in 2012 georganiseerd door het Amsterdams 4 en 5 mei comité. Sindsdien zijn de maaltijden in Amsterdam uitgegroeid tot een jaarlijks succes op zo’n honderd locaties in de stad. Van de snackbar tot het Rijksmuseum; zeer diverse plekken hebben als decor van een Vrijheidsmaaltijd gediend. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei roept vanaf dit jaar organisatoren uit het hele land op om ook een Vrijheidsmaaltijd te serveren op Bevrijdingsdag, om er zo een landelijke traditie van te maken. Meer info: www.4en5mei.nl/vrijheidsmaaltijden.

| 49

017-herinnerenmaaltijd-2-25.2.indd 25

08-03-19 15:21

75 jaar vrijheid in heel Nederland In 2019 en 2020 viert Nederland 75 jaar bevrijding. In het hele land zullen naast de evenementen op 4 en 5 mei vele projecten en activiteiten plaatsvinden, te beginnen in Zuid-Nederland. De voorbereidingen zijn in volle gang. door Frank Kromer fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ben Houdijk

50 NCMagazine | voorjaar 2019

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 24

08-03-19 17:19

HERDENKEN EN VIEREN Joy Bloos, Benedikte Schulkens en Matthijs Brandt in Nuenen

Bevrijding van Nuenen In het Brabantse Nuenen staan tijdens de viering van 75 jaar vrijheid vooral de kinderen van het dorp centraal. In het hart van de gemeenschap, in een groot park in Nuenen, wordt de bevrijding op 20 september 2019 herdacht en gevierd met tal van schoolklassen. “We halen eerst het Bevrijdingsvuur [dat vanuit Bayeux (FR) door scholen naar Eindhoven is gebracht, red.] op in Eindhoven”, vertelt Matthijs Brandt van het Oranjecomité Nuenen. “Dat doen we met een hele rits van historische legervoertuigen van WHEELS. Vorig jaar reden meer dan honderd kinderen mee. Dat is zo leuk om te zien. Ze hebben echt even het gevoel terug in de tijd te zijn. Eenmaal aangekomen in Nuenen eindigt de ceremonie bij de kerk, waarna we gezamenlijk het Bevrijdingsvuur ontsteken.”

Jeugdburgemeester Een centrale rol tijdens de herdenking is weggelegd voor de jeugdburgemeester van Nuenen. De jonge burgemeester – elk jaar worden alle kinderen uit groep 7 uitgenodigd te solliciteren voor deze functie – mag een speech houden ten overstaan van alle aanwezigen, onder wie veteranen. “De jeugdburgemeester schrijft zelf zijn speech met hulp van verhalen van opa’s en oma’s.” Vorig jaar was de eer aan Joy Bloos. Zij vertelde over het belang van vrede en vrijheid. “Er gingen in de oorlog veel vrienden, broers, zussen en familie dood en je kon niet zeggen wat je wilde. Dat is heel erg verdrietig en mag nooit meer gebeuren. Vrijheid

is belangrijk om je veilig te voelen, waar je ook bent en wie je ook bent”, aldus Joy, die vertelde dat ze het heel spannend vond om te praten voor zoveel mensen. “Ik had gelukkig thuis veel geoefend.” Voor haar opvolger die tijdens het jubileum moet speechen, heeft de huidige jeugdburgemeester nog wel een tip: “Je moet niet al te zenuwachtig zijn. Mensen weten toch niet of je een foutje maakt in de tekst.”

Tour Naast het ophalen van het Bevrijdingsvuur en het bijwonen van de herdenking is er voor geïnteresseerden ook een speciale tour langs verschillende historische plekken waar iets gebeurd is in de oorlog. “Zo krijg je een heel ander beeld van Nuenen. Je beseft dan pas wat voor impact de oorlog had en nog steeds heeft”, vertelt Matthijs Brandt. “Het slaat echt aan bij ons in het dorp, er zijn gelukkig veel vrijwilligers die willen helpen. Dat heb ik niet vaak meegemaakt.” Nuenen is dan ook een goed voorbeeld voor gemeenten die de jeugd meer willen betrekken bij de herdenking en viering van onze vrijheid. “Kinderen vragen mij wanneer de herdenking weer is. En dat terwijl de oorlog zo ver achter ons ligt”, zegt Matthijs Brandt. “Dit jaar gaan we het dan ook nog groter aanpakken. We gaan er echt een feest van maken en nog meer betrokkenheid creëren.”

| 51

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 25

08-03-19 15:01

Roger Beets en Sarah Heijse bij de John Frostbrug in Arnhem

Slag om Arnhem Voor het Airborne Museum Hartenstein in Oosterbeek is september 2019 een bijzondere maand. Niet alleen is het dan precies 75 jaar geleden dat de Slag om Arnhem plaatsvond, ook is de twee jaar lange renovatie van ‘hun thuis’, Villa Hartenstein, afgerond. “Het is een hele klus, maar als het eenmaal klaar is, dan kunnen bezoekers de villa eindelijk in volle glorie aanschouwen. Net zoals het er voor de oorlog uitzag”, vertelt Sarah Heijse, directeurbestuurder van het Airborne Museum Hartenstein. “Begin 2020 is de herinrichting klaar en kunnen we er weer jaren tegenaan”.

Tentoonstelling De eerste tijdelijke tentoonstelling in de gerestaureerde villa gaat over het wereldberoemde konijnenboek Waterschapsheuvel (Watership Down). “Schrijver Richard Adams was onderdeel van de Britse troepen die meededen aan Operatie Market Garden. En zijn oorlogsverhalen heeft hij verwerkt in het boek. Het leek ons een mooie manier om het publiek – en vooral kinderen – iets bij te brengen over wat hier gebeurd is”, aldus Heijse, die de tentoonstelling samen met ProDemos organiseert. “Vanaf september 2019 is er in onze dependance ‘Airborne at the Bridge’ een speciale tentoonstelling over het werk van de Britse historicus Dilip Sarkar te zien, en dan met name over zijn nieuwste boek Arnhem 1944: The Human Tragedy of the Bridge Too Far. Hij schreef talloze werken over de slag die hier, bij de brug, heeft plaatsgevonden.

Veteranen De John Frostbrug blijft voor Roger Beets van het Airborne Comité Arnhem iets magisch hebben. Hij hoopt dan ook dat het komende jubileum – de 75e herdenking van de Slag om Arnhem – weer net zo mooi, net zo indrukwekkend wordt als voorgaande jaren. “Er zullen helaas weer een stuk minder veteranen aanwezig zijn dan bij het vorige jubileum. De tand des tijds is onverbiddelijk. Ik hoop dat er toch nog enkelen zijn die de tocht naar Arnhem kunnen ondernemen”, vertelt de ceremoniemeester van de Airborne Herdenking in Arnhem, die bijzondere gevoelens heeft als hij terugdenkt aan de 60ste herdenking. “Er waren destijds nog veel veteranen in leven en er is toen besloten om een tour te maken over de John Frostbrug. Dat was eigenlijk heiligschennis”, aldus Beets. “Als veteraan deed je dat niet. In de oorlog was het niet gelukt om de brug over te gaan, dus nu ook niet. Het was voor hen dan ook de eerste keer dat ze de oversteek maakten. Ik heb huilende veteranen gezien, die zo geraakt waren toen zij dan toch de brug over reden. Dat was enorm gedenkwaardig. Ik denk dat het komende herdenkingsweekend, met het oog op 75 jaar vrijheid, wederom voor veel mensen gedenkwaardig zal zijn.”

NCMagazine | voorjaar 2019

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 26

08-03-19 15:02

HERDENKEN EN VIER EN Hans van der Pas en Hans Brons bij het Militair ereveld Grebbeberg te Rhenen

Slag om de Grebbeberg In het Utrechtse Rhenen vinden er niet één, maar twee herdenkingen plaats. Natuurlijk wordt 75 jaar vrijheid herdacht en gevierd, maar daarnaast wordt er ruimschoots stil gestaan bij 80 jaar Slag om de Grebbeberg, een van de bekendste slagen op Nederlandse bodem. “Wij zoeken een combinatie tussen die twee gebeurtenissen”, vertelt Hans van der Pas, burgemeester van Rhenen. “Vijf jaar geleden was de herdenking van 75 jaar Slag om de Grebbeberg een groot succes en dat willen we graag herhalen.” Zo zal er een bijzondere theatervoorstelling zijn op de Grebbeberg, achter het militaire ereveld. “In jargon heet dat locatietheater, maar het komt erop neer dat persoonlijke gebeurtenissen en de omgeving een belangrijke rol spelen in het verhaal. De oorlog komt dan echt dichtbij”, vertelt Hans van der Pas, die daarnaast de focus wil leggen op educatieve projecten voor basisscholen.

Schoolklassen Iemand die zich bijna dagelijkse bezig houdt met de Grebbeberg is Hans Brons van Stichting de Greb. Hij ziet dat schoolklassen zich echt interesseren voor de herdenking. “Het leeft hier enorm. Wij willen ook graag het gesprek gaande houden over wat er hier gebeurd is. Daarom is locatietheater ook zo aansprekend. Het verhaal dat daar verteld wordt, is historisch correct. Daar, op de Grebbeberg, is onze vrijheid verloren gegaan”, vertelt Hans Brons. “We hebben daarnaast ook speciale concerten voor de jeugd en dan

merk je dat schoolklassen echt geïnteresseerd zijn.” Rhenen gaat ook de samenwerking aan met Wageningen – net over de provinciegrens met Gelderland – om een vergeten operatie onder de aandacht te brengen. “Operatie Faust, uitgevoerd aan het einde van de oorlog door de Britten en Canadezen, zorgde ervoor dat een groot deel van westelijk Nederland weer voedsel had. Wij willen dat onder de aandacht brengen door het na te spelen met oude legervoertuigen”, vertelt Hans van der Pas, die Keep Them Rolling dankbaar is voor het helpen met de historische wagens.

Herdenkingsconcert Ook dit jaar zal er op 9 mei – voor de derde keer – een herdenkingsconcert ter nagedachtenis van de Slag om de Grebbeberg worden georganiseerd. In 2020 komt er een speciaal herdenkingsconcert waar iedereen welkom is, maar waar ook speciaal veteranen uit Rhenen en Wageningen voor worden uitgenodigd. “Maar we zullen ook weer ruim aandacht geven aan jonge veteranen. Zo is er ook dit jaar weer de Grebbeberg Masters, georganiseerd door Defensie, om geld op te halen voor gewonde militairen. En misschien kunnen we iets bijzonders doen met de Invictus Games, die in 2020 naar Nederland komen. Dat zou een heel mooie kroon zijn op 75 jaar vrijheid en 80 jaar Slag om de Grebbeberg.”

| 53

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 27

08-03-19 15:03

Jos Hendriks en Carlos Gielen op de Amerikaanse begraafplaats in Margraten

Bevrijding van Limburg Op 12 september 2019 wordt het startschot voor de Limburgse viering van 75 jaar vrijheid gegeven in het dorp Mesch, waar de bevrijding van Nederland in 1944 startte. “Op die dag rijden enkele Amerikaanse veteranen van de Old Hickory-divisie in jeeps naar de plek waar het allemaal gebeurde”, vertelt Carlos Gielen, projectleider 75 jaar bevrijding van de provincie Limburg. “Tegelijkertijd passeert traditiegetrouw de Bevrijdingsestafette dan de Belgisch-Nederlandse grens bij Mesch met het Bevrijdingsvuur dat ze hebben opgehaald uit Frankrijk. Een dag later gaan zij met het vuur, bij het monument voor Old Hickory in Maastricht, de Maas over.”

Liberation concert Naast een tweedaagse viering in Maastricht, waar aan beide oevers van de Maas wordt stilgestaan bij de gebeurtenissen 75 jaar geleden, staat ook Eijsden-Margraten het tweede weekend van september in het teken van 75 jaar vrijheid. Het openingsweekend in Zuid-Limburg wordt afgesloten met het grootse Liberation Concert op de Amerikaanse militaire begraafplaats in Margraten. Philharmonie zuidnederland brengt dan Mahlers Tweede symfonie ten gehore. Jos Hendriks, projectleider bij de gemeente Eijsden-Margraten, kijkt uit naar het concert op de Amerikaanse begraafplaats. “Veel inwoners van onze gemeente hebben een graf geadopteerd. Door het graf netjes te houden en af en toe een bloemetje neer te leg-

gen, dragen ze zorg voor de gevallenen”, vertelt hij. “Ik weet nu al dat de begraafplaats tijdens het concert weer vol ligt met prachtige bloemstukken. Dat is zó mooi om te zien. De families in Amerika zijn er ook heel dankbaar voor.” Het Liberation Concert is onderdeel van een reeks activiteiten rondom het bevrijdingsjubileum. “We hebben mensen opgeroepen om zelf met activiteiten te komen. Dit leidde tot veertien initiatieven”, vervolgt Jos Hendriks. Zo vindt in het weekend van 6 tot en met 8 september in Noorbeek ‘Crossing Borders’ plaats. In het weekend van 12 tot en met 15 september bruist het in Mesch met muziek en vrijheidsspelen voor basisschooljeugd. Ook is er een fietstocht langs markante plekken van de bevrijding en denkt men na over een nieuw herdenkingsmonument. “Heel bijzonder dat al deze initiatieven vanuit de samenleving komen.”

Bevrijdingsroute Ook Carlos Gielen ziet dat de bevrijding leeft in Limburg. “Als ik kijk naar de vele inspirerende plannen die door Limburgers bij het burgercomité, onder leiding van voorzitter Herman Kaiser, zijn ingediend, ben ik blij verrast. De teller staat nu al op 103. Het definitieve programma is nog niet vastgesteld. Wel is duidelijk dat het jubileum de bevrijdingsroute door de provincie volgt en met een groot bevrijdingsfeest rond 3 maart 2020, de dag waarop heel Limburg 75 jaar bevrijd is, wordt afgesloten. “Tot die tijd,” zegt Carlos Gielen lachend, “is er nog veel werk aan de winkel!”

NCMagazine | voorjaar 2019

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 28

08-03-19 15:03

HERDENKEN EN VIER EN Femke Klein en Irene van Kemenade op de Canadese begraafplaats in Bergen op Zoom

Brabant Remembers Brabant Remembers is een provinciebreed programma waarbij de organisatie bijzondere en inspirerende oorlogsverhalen verzamelt en doorvertelt. Om 75 jaar vrijheid te vieren, worden dan ook op 75 verschillende locaties 75 persoonlijke verhalen verteld. “Wij zijn op zoek gegaan naar verhalen die levens veranderden”, vertelt Femke Klein van Brabant Remembers. “Verhalen waarbij een duidelijk dilemma naar voren komt. In de oorlog moest je keuzes maken op leven en dood; van mobilisatie tot strijd, van onderduik tot verzet, van ‘goede’ Duitsers tot ‘slechte’ Nederlanders.”

Tijdmachine Elke gemeente in Brabant heeft een verhaal dat symbool staat voor wat daar gebeurde in de oorlog. Sommige dorpen gaan echter een stuk verder. “Zo is er een plan om het dorpje Esch twee dagen lang om te toveren tot een dorp uit de Tweede Wereldoorlog; dan lijkt het net alsof je zo in een tijdmachine bent gestapt”, vertelt Femke. “Het is nog niet zeker of het plan ook doorgaat, maar het laat zien dat er veel goede ideeën zijn.” In Bergen op Zoom wordt zelfs een speciaal dilemma-doolhof gebouwd, precies tussen de Canadese en Engelse militaire begraafplaatsen in. “Je loopt dan door een doolhof met hoge witte wanden van 2,80 meter hoog en op elke kruising kom je voor een dilemma te staan. Ga je naar links of naar rechts?”, vertelt Femke. Ze verklapt al dat er aan het einde van het doolhof een grote verrassing staat te wachten. “Als je klaar bent, loop je omhoog en

kan je over het doolhof heen kijken. Dan zie je pas dat je door een ereveld bent gelopen met allemaal witte kruisen.”

Bijzondere ervaring Ook Irene van Kemenade van de Stichting Brabantse Wal – werkgebied in onder meer Bergen op Zoom, een van de gemeenten waar de Brabantse Wal doorheen loopt – is dolenthousiast over het doolhof. “Het is echt een bijzondere ervaring. Na het jubileum zal er op die plek een permanent bezoekerscentrum worden gebouwd, dat in oktober 2020 zijn deuren moet gaan openen. Dan kunnen we nog beter laten zien waarom de twee militaire begraafplaatsen zo’n belangrijke rol spelen in onze geschiedenis. En die rol heeft natuurlijk alles te maken met de Slag om de Schelde.” Irene heeft daarnaast ook meegeholpen met Brabant Remembers om verhalen uit de omgeving van Bergen op Zoom te vinden. “Toen ik op het verhaal van Mientje Houtman-Proost stuitte, wist ik meteen: dit is zo krachtig. Zij was verzetsstrijder en koerierster. Nadat ze is opgepakt, heeft ze verschillende concentratiekampen en een dodenmars overleefd. Door haar hele oorlogsverhaal loopt een rode draad van onverzettelijkheid. Constant werd zij geconfronteerd met dilemma’s en altijd koos zij de moeilijke weg. Heel inspirerend.”

| 55

12-herdenke&vieren-6-17.2.indd 29

08-03-19 15:04

Uniek samenspel op de Amstel Het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht, Jamai, Ruth Jacott, harpiste Lavinia Meijer en Michelle David & The Gospel Sessions treden op tijdens het 5 mei-concert op de Amstel in Amsterdam. Samen met ZO! Gospel Choir en ISH Dance Collective zorgen zij voor een feestelijke afsluiting van de Nationale Viering van de Bevrijding 2019. door Marieke Papa foto Media Centrum Defensie, sergeant Jan Dijkstra

NCMagazine | voorjaar 2019

08-orkest-4-20.2.indd 24

08-03-19 10:43

VIEREN

Orkest van de Koninklijke Luchtmacht

Dit jaar verzorgt het Orkest van de Koninklijke Luchtmacht het 5 mei-concert. Het orkest is een van de drie militaire harmonieorkesten van de Nederlandse krijgsmacht en werd direct na de bevrijding als fanfarekorps opgericht. De musici verzorgen muziek bij militaire ceremonies en staatsaangelegenheden. Zij spelen een breed scala aan muziekstijlen waaronder jazz, pop- en filmmuziek en treden regelmatig op in zowel orkestverband als in ensemblevorm, vaak met verschillende gastartiesten. Een blazerskwintet van het orkest levert dit jaar ook aan de herdenkingsbijeenkomst op 4 mei in De Nieuwe Kerk in Amsterdam een bijzondere muzikale bijdrage.

| 57

08-orkest-4-20.2.indd 25

08-03-19 10:54

NCMagazine | voorjaar 2019

08-orkest-4-20.2.indd 26

STUDIO BREED

ZO! Gospel Choir is opgericht in 2010 en inmiddels geen onbekende meer in de muziekwereld. Twee jaar geleden traden ze voor het eerst op tijdens het 5 meiconcert. Onder begeleiding van het Metropole Orkest stonden ze samen met Roel van Velzen, Joy Wielkens en Remy van Kesteren op het podium. Het gevarieerde repertoire van ZO! Gospel Choir bestaat uit een cross-over van Gospel, Soul en R&B. Naast optredens in televisieprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s, grote theaterproducties en diverse coproducties met nationale en internationale artiesten stond het koor in 2016 op het podium van het North Sea Jazz Festival met saxofonist Kamasi Washington. Dit jaar zullen zij de krachten bundelen met Jamai, Ruth Jacott, harpiste Lavinia Meijer en Michelle David & The Gospel Sessions.

JEAN MARC KESSELY

ZO! Gospel Choir

08-03-19 10:55

VIEREN

ISH Dance Collective

STUDIO BREED

ISH Dance Collective is een collectief van eigenwijze individuen die niet geloven in grenzen. Onder leiding van Marco Gerris, regisseur en artistiek leider, maakt ISH elk jaar meerdere multidisciplinaire voorstellingen. Door hedendaagse straatkunst te verbinden met gevestigde kunstvormen ontstaan innovatieve voorstellingen. Hiermee slaat ISH een brug tussen verschillende kunstvormen. Door met uiteenlopende partijen zoals Het Nationale Ballet samen te werken, ontstaan nieuwe kruisbestuivingen. Daarnaast geeft ISH Dance Collective workshops voor jongeren in binnen- en buitenland om nieuwe generaties te inspireren.

| 59

08-orkest-4-20.2.indd 27

08-03-19 10:56

In 2015 verontschuldigde Luxemburg zich officieel tegenover zijn Joodse gemeenschap voor medeplichtigheid van de autoriteiten aan de Jodenvervolging tijdens de nazi-bezetting. In Luxemburg is in 2019 meer aandacht voor dit verleden; het land is dan voorzitter van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). door Marc van Berkel foto Yad Vashem Photo Archive, Jerusalem

Excuses aan de Joodse gemeenschap in Luxemburg

et neutrale Luxemburg werd – net als Nederland – op 10 mei 1940 binnengevallen door het Duitse leger, dat op weinig weerstand stuitte en bovendien werd geholpen door lokale Volksdeutsche (etnische Duitsers). De Groothertogin van Luxemburg en haar regering vluchtten hierop via Frankrijk en Portugal naar Groot-Brittannië en Canada. In augustus 1940 werd Luxemburg geplaatst onder een Duits civiel bestuur geleid door Gustav Simon, districtshoofd van de aangrenzende Duitse provincie Koblenz-Trier. En in augustus 1942 werd Luxemburg formeel door Duitsland geannexeerd.

Vluchten en vervolging Vóór de oorlog woonden meer dan 3.500 Joden in Luxemburg. De meerderheid was geëmigreerd uit Oost-Europa. Ruim duizend van hen waren Duits-Joodse vluchtelingen, die vanaf 1935 onderdak vonden in het kleine groothertogdom. Onmiddellijk na de inval wisten meer dan duizend Joden uit het groothertogdom te ontsnappen naar

Frankrijk en Portugal. De Neurenberger-rassenwetten werden al snel – op 5 september 1940 – in Luxemburg ingevoerd, gevolgd door verschillende andere anti-Joodse verordeningen. Een van de maatregelen betrof de toewijzing van 355 ‘Joodse’ bedrijven aan ‘Ariërs’. Een andere maatregel volgde op 13 september, toen de Gestapo aankondigde dat alle Joden het land moesten verlaten of anders gedeporteerd zouden worden. Vanaf oktober 1941, toen emigratie verboden werd, verlieten nog eens honderden Joden Luxemburg. Veel van hen werden later alsnog vanuit Vichy-Frankrijk naar vernietigingskampen in bezet Polen gedeporteerd. De Duitse autoriteiten interneerden de ongeveer 800 overgebleven Luxemburgse Joden in doorvoerkamp Fünfbrunnen in het noorden van Luxemburg. De meesten van hen werden vóór april 1943 gedeporteerd.

Hulp Luxemburg werd in 1943 ‘Judenrein’ verklaard. Enkele Joden waren ondergedoken of door huwelijken met niet-Joden gevrijwaard van vervolging. De kans op

overleving was echter gering: Luxemburg is een klein land, het had een relatief grote Duitse bevolking en veel inwoners waren ongevoelig voor de situatie van de Joden. Een klein aantal niet-Joodse Luxemburgers hielp Joden te ontkomen aan de vervolging. Victor Bodson, de voormalige minister van Justitie en voorzitter van het Luxemburgse Huis van Afgevaardigden, redde ongeveer honderd Joden door hen het land uit te smokkelen. Een bijzondere rol was weggelegd voor Robert Serebrenik, die sinds 1929 opperrabbijn was van de Joodse gemeenschap in Luxemburg. Rabbi Serebrenik, die in Wenen was gepromoveerd in de politieke wetenschappen, organiseerde samen met zijn vrouw een reeks van ontsnappingen (in totaal ongeveer 2.000 Joden) naar Frankrijk en elders. In maart 1941 vond in Berlijn een bijzondere ontmoeting plaats in het Reichssicherheitshauptamt. Serebrenik werd ontboden bij Adolf Eichmann, die eiste dat Luxemburg binnen elf dagen volledig ‘Judenrein’ zou zijn. Toen Serebrenik het kantoor van Eichmann binnentrad en naar het bureau liep, schreeuwde deze tegen Serebrenik: “Drie passen van mijn lichaam, Jood!”

60 NCMagazine | voorjaar 2019

22-internationaal-2-20.02.indd 20

08-03-19 15:31

INTERNATI ONAAL

Deportatie van Joden op 19 september 1942 vanuit Hollerich, Luxemburg

Niettemin slaagde Serebrenik erin om nog eens 250 Joden in veiligheid te brengen, voordat hij en zijn vrouw – in een van de laatste vluchtelingentransporten uit Luxemburg – naar de Verenigde Staten wisten te ontkomen. Schattingen van het totale aantal Luxemburgse Joden dat is vermoord tijdens de Holocaust variëren van 1.000 tot 2.500. Deze cijfers omvatten ook diegenen die zijn vermoord in de vernietigingskampen na deportatie uit Frankrijk. Slechts 36 Joden die in mei 1940 in Luxemburg leefden, wisten de nazikampen te overleven.

Excuses Op 3 juni 2015 bood de Luxemburgse premier Xavier Bettel namens de regering de Joodse gemeenschap excuses aan “voor het leed en de onrechtvaardigheden die haar zijn aangedaan”. Ook erkende de regering het aandeel en de verantwoordelijkheid van sommige ambtenaren in de vervolging. Deze verklaringen kwamen nadat onderzoek was gedaan naar de vermeende medeplichtigheid van de Luxemburgse autoriteiten. In het onderzoek, dat in opdracht van de

regering werd uitgevoerd, concludeerde de Luxemburgse historicus Vincent Artuso dat de Luxemburgse autoriteiten niet gedwongen waren om deel te nemen aan de vervolgingen. “Ze werkten samen op uitnodiging van de bezetter en vervulden hun taak vaak met toewijding, ijver zelfs – bepaalde ambtenaren aarzelden niet om het initiatief te nemen”, aldus het rapport. “De Luxemburgse regering werkte op drie manieren met de Duitse regering samen op het gebied van de Jodenvervolging: het identificeren van mensen die volgens de criteria van de Duitsers zouden behoren tot het Joodse ras; hun uitzetting uit openbare functies, beroepen en scholen; en de diefstal van hun eigendom”, aldus Artuso. In een reactie op de verklaring van Bettel, meende Moshe Kantor, president van het Europees Joods Congres, dat dit een positieve stap was – hoewel te laat. “We verwelkomen deze verontschuldiging, ook al is het erg laat. We blijven ... alle relevante naties oproepen die dit nog niet hebben gedaan, om dit voorbeeld te volgen en excuses aan te bieden voor hun rol in de Holocaust, vooral omdat het aantal overlevenden begint te slinken.”

IHRA De International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) is opgericht in 1998. Doel van deze intergouvernementele organisatie is wereldwijd politici en anderen met maatschappelijke invloed bewustmaken van het belang van educatie over, herdenken van en onderzoek naar de Holocaust. Lidmaatschap staat open voor alle democratische landen. Nederland is met 31 andere landen lid, 2 landen zijn op weg naar lidmaatschap en 8 landen hebben een waarnemersstatus. Daarnaast heeft de IHRA 8 permanente internationale partners, waaronder de Verenigde Naties, de Europese Unie en de Raad van Europa.

Over Marc van Berkel Marc van Berkel is docentenopleider aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en lid van de Nederlandse delegatie bij de IHRA. Hij promoveerde in 2017 op een onderzoek naar de weergave van de Holocaust in Duitse en Nederlandse leermiddelen. Van Berkel publiceerde daarnaast een aantal onderzoeken op het gebied van de Tweede Wereldoorlog en educatie.

| 61

22-internationaal-2-20.02.indd 21

08-03-19 15:32

Artist impression van de uitbreiding van Nationaal Monument Kamp Amersfoort Rechts: Het beeld â&#x20AC;&#x2DC;Gevangene staand voor het vuurpeletonâ&#x20AC;&#x2122;

Serie Nederland telt vele oorlogsmusea en herinneringscentra. Een deel daarvan werkt sinds 2012 samen via de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45. NC Magazine publiceert elk nummer een reportage van publiciste Yasmina Aboutaleb over een van deze musea of centra. Dit keer: Nationaal Monument Kamp Amersfoort.

NCMagazine | voorjaar 2019

16-kampamersfoort-3-17.02.indd 42

08-03-19 15:16

HERINNEREN

Verhalen moeten duidelijk maken wat voor plek Kamp Amersfoort is geweest Nationaal Monument Kamp Amersfoort wordt voor 5,6 miljoen euro vernieuwd. Naast het gebruikmaken van rondleidingen kunnen bezoekers vanaf volgend jaar ook zelf het verhaal van het kamp ontdekken, vertelt directeur Willemien Meershoek. door Yasmina Aboutaleb Foto Remco Reiding/Kamp Amersfoort

| 63

16-kampamersfoort-3-17.02.indd 43

08-03-19 15:17

HERINNEREN

et verhaal van Kamp Amersfoort, daar heb je een rondleiding voor nodig”, had directeur Willemien Meershoek op haar kantoor gezegd. Even later staan we in het bos, op de beruchte schietbaan. Een doodlopende weg van 320 meter, gelegen tussen twee hoge begroeide wallen, die werd uitgegraven door een strafcommando. Lopend over de weg vertelt Willemien Meershoek over de fusillades die plaatsvonden rond Kamp Amersfoort. “Op de schietbaan werden ook gevangenen doodgeschoten. Halverwege en vooral… aan het eind.” Meershoek knikt richting het beeld in de verte dat staat op de plek waar een massafusillade plaatsvond. 49 Todeskandidaten werden in 1945 als represaillemaatregel door de bezetters geëxecuteerd. Het beeld ‘Gevangene staand voor het vuurpeloton’ (in de volksmond: De Stenen Man), werd door oud-gevangene Frits Sieger gemaakt als herinnering aan alle slachtoffers. Een belangrijke plek voor veel nabestaanden die er, naar Joods gebruik, graag kiezelsteentjes achterlaten.

Uitbreiding Na de oorlog werd het kamp een vergeten plek, maar sinds Kamp Amersfoort in 2000 een nationaal monument werd, groeit het aantal bezoekers gestaag. Vooral schoolklassen weten de plek te vinden, onder meer om door middel van een bezoek thema’s als burgerschap en normen en waarden aan de orde te stellen. Reden voor onder meer het vfonds en het ministerie van VWS om het museum een subsidie van een miljoen euro toe te kennen. Een welkome bijdrage, want als het aan directeur Meershoek ligt, bekijkt de bezoeker kamp Amersfoort vanaf volgend jaar op eigen gelegenheid. Het nationale monument, dat nu alleen bestaat uit een klein bezoekerscentrum en de oorspronkelijke buitenruimten, wordt

“Je hebt geen slachtoffers zonder daders en soms is de lijn ertussen dun.”

daarom voor 5,6 miljoen euro uitgebreid met een ondergronds museum. Daar zullen onder meer de verhalen worden verteld van tien mensen die in Kamp Amersfoort verbleven – slachtoffers én daders. “Je hebt geen slachtoffers zonder daders en soms is de lijn ertussen dun”, aldus Meershoek. De verhalen, bijvoorbeeld die van Rode Kruis-verpleegster Loes van Overeem, moeten duidelijk maken wat voor plek Kamp Amersfoort is geweest. “De mishandelingen van gevangenen waren structureel”, vertelt Meershoek. “Ze werden in elkaar geslagen en leden honger. De Joden en Sovjetsoldaten die hier vastzaten, werden nog zwaarder mishandeld dan de rest, en soms vermoord. Van de 101 Sovjetsoldaten die hier gevangen zaten, zijn er 77 geëxecuteerd; de anderen zijn door mishandeling overleden.” De uitbreiding van het museum moet ervoor zorgen dat deze feiten niet alleen worden verteld, maar dat de bezoekers er ook zelf iets mee kunnen doen. Zo komt er aan het eind van het museum een bezinningsruimte. En zorgt een reflectieprogramma ervoor dat (jonge) bezoekers aan de hand van de actualiteit aan het denken worden gezet over hun eigen omgeving en de wereld van nu. Men krijgt dilemma’s voorgelegd die zich afspelen in deze tijd en die te maken hebben met groepsdruk en macht. De bezoeker wordt vervolgens met de uitslag van zijn eigen keuzes geconfronteerd. Meershoek noemt het voorbeeld van iemand die op straat in elkaar geslagen wordt: “Zeg je daar iets van, als je dat ziet? Dan neem je zelf ook een risico. Je kunt zo

betrokken raken bij wat er gebeurt. Maar als je niets doet, houd je dit soort situaties ook in stand.”

Spiegel Het nieuwe Kamp Amersfoort wil mensen een spiegel voorhouden en laten nadenken over eigen vooroordelen. “Het is heel makkelijk om te denken: ‘dat moet nooit meer gebeuren.’ Als je dat alleen maar constateert en er gebeurt niks met jou als persoon, dan helpt het niet”, zegt Meershoek. “Voor jongeren is teruggrijpen op de oorlog niet genoeg. Zij kennen die wereld niet. Maar we kunnen ze wel vragen wat het met ze doet als iemand ze ‘vuile homo’ noemt, of ze aanspreekt op hun geloof, of afkomst.” “Op het moment dat je vooroordelen uitspreekt, pak je een stukje van de vrijheid van de ander af”, zegt Meershoek. “En ik denk dat het goed is als je je dat realiseert. Als je zomaar dingen roept en snel de lachers op je hand hebt, dan ben je niet bezig met wat je anderen aandoet. En mij gaat het om dat besef.” Rondleidingen blijven in het nieuwe museum mogelijk, benadrukt de directeur als we bij de bouwput op de binnenplaats van het kamp staan. Dit plein wordt een stuk groter en wordt omheind met een afrastering. Deze afrastering blijft doorzichtig; ook de gevangenen konden destijds door het prikkeldraad en de bomen heen naar buiten blijven kijken. De leegte van het plein moet een beklemmend gevoel opleveren. En als het plein dat niet veroorzaakt, dan doen de verhalen dat wel.

Kamp Amersfoort Kamp Amersfoort was tijdens de Tweede Wereldoorlog een van de grootste executieplaatsen van Nederland. Ruim 35.000 mensen zaten er gevangen; politiek gevangenen, geestelijken, verzetsmensen, Joden, Sovjetsoldaten en ontduikers van de Arbeitseinsatz.

64 NCMagazine | voorjaar 2019

16-kampamersfoort-3-17.02.indd 44

08-03-19 15:17

Vrede e w n e k ma samen!

Zodat ook mijn kinderen opgroeien in een vrij land Word gratis vriend van het vfonds www.vfonds.nl

29-werf.27.02.indd 45 1 iffrVrienden210-275.indd

08-03-19 27-02-19 15:41 12:15

USHMM / MIRIAM LOMASKIN

De omstander in het museum Op welke wijze verbeeld je in tentoonstellingen ‘de omstander’? Zijn omstanders bij begane misdaden in de geschiedenis toevallige ooggetuigen, onschuldige passanten of medeplichtigen? Een rondgang langs verschillende experts in binnen- en buitenland. door Larissa Pans

De tentoonstelling ‘Some Were Neighbors’ in het United States Holocaust Memorial Museum

Het zijn lastige maar urgente vragen voor conservatoren en andere professionals die werken in musea en herinneringscentra. Bij het United States Holocaust Memorial Museum zijn omstanders zelfs leidend bij de inrichting van exposities. “Om de Holocaust te kunnen begrijpen, moet je de verschillende rollen zien, te beginnen bij de omstander, alsook die van de dader en van het slachtoffer.” Holocaustoverlevende Elie Wiesel zei dit bij de oprichting van het United States Holocaust Memorial Museum (USHMM) in Washington in 1979. Curator Susan Bachrach van het USHMM nam het citaat op in haar bijdrage aan de bundel Probing the Limits of Categorization. The Bystander in Holocaust History, die recent verscheen. Zij memoreert hierin hoe belangrijk de eerste directeur van het museum, Jeshajahu Weinberg, het vond om bezoekers deze fundamentele les mee te geven over de Holocaust: omdat omstanders verzuimden in te grijpen, werden ze medeplichtigen van de daders. Dat is door te trekken naar deze tijd, vindt Bachrach. “Alleen door interventie van de omstander kan een samenleving meer humaan worden.”

Just doing my job? Bachrach stond aan de basis van de expositie Some Were Neighbors: Collaboration and Complicity in the Holocaust (2013-2017), die de rol van ‘gewone mensen’ bij de vervolging en massamoord op

Joden en andere slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog onderzocht. Haar doel hierbij was ook om de complexiteit van de verschillende actoren beter te belichten – een ‘redder’ kon er immers ook antisemitische denkbeelden op na houden of niet enkel uit altruïsme handelen. Ook het idee dat een hele groep (waaronder een regering of de politie) een omstander kan zijn, verwerkte ze in de expositie, in een themagedeelte met de prikkelende vraag ‘Just doing my job?’. Het Amerikaanse museum heeft van het begin af aan oog gehad voor de positie van de omstander, stelt Bachrach. De vaste collectie omvat verschillende foto’s waarop ooggetuigen te zien zijn, zoals mensen die uit hun raam hingen op het moment van een razzia.

Vught “Door de ligging van het kamp aan de rand van het dorp Vught is het thema omstanders ook altijd al een onderwerp geweest in exposities van Nationaal Monument Kamp Vught”, vertelt collectiebeheerder Brigitte de Kok. Medewerkers van het herinneringscentrum spoorden voor de expositie Zichtbare Herinneringen in 2010 een kind op dat figureerde op een illegaal genomen foto uit de Tweede Wereldoorlog. Dit meisje, staand tussen haar ouders, keek naar het eerste transport met gevangenen die door Vught

66 NCMagazine | voorjaar 2019

20-onderzoek-2-20.02.indd 40

08-03-19 15:29

NATIONAAL MONUMENT KAMP VUGHT

EDUCATIE

Gevangenen (uit Kamp Amersfoort) lopen naar het net gebouwde Kamp Vught. In de voortuin staan drie mensen, het meisje uit de tentoonstelling ‘Zichtbare Herinneringen’ staat tussen haar ouders in.

liepen, aan beide kanten bewaakt door Wehrmacht-soldaten. De omstander van toen - de bejaarde vrouw nu - vertelde de bezoekers over haar herinneringen aan dat moment. Eind 2019 komt er een nieuwe, permanente tentoonstelling waarin het thema ‘omstanders’ (nog) prominenter wordt verwerkt.

De meest complexe rol Wanneer het over de Shoah gaat, ziet Annemiek Gringold van het Nationaal Holocaust Museum i.o. de rol van de omstander als de meest complexe, omdat die zo’n breed spectrum van handelen kon hebben. “Hij of zij kon profiteur worden, of facilitator. Hij kon wegkijken, uit angst of omdat hij thuis monden moest voeden, of hij kon actief in verweer komen.” In een nieuwe, vaste tentoonstelling waarbij ook de rol van de toeschouwer nadrukkelijk wordt toegelicht, zou zij het volgende inzicht willen meegegeven: “Wij willen onze bezoekers er bewust van maken dat mensen onder moeilijke omstandigheden toch nog ruimte hebben voor keuzes, al is het alleen maar in gedachten ook in tijden van terreur, bezetting en geweld.”

We zijn allemaal omstanders Marjan Verplancke, hoofd Publiek bij Kazerne Dossin in Mechelen, ontwikkelde in 2015 een workshop getiteld Van bystander

tot upstander waarin mensen worden aangezet tot actie: om de omstander te laten transformeren tot helper in een ‘noodsituatie’, zoals bij racisme of bij zinloos geweld. Tientallen schoolklassen, bedrijven, docenten en deelnemers aan de Vlaamse Vredesweek hebben haar workshop al gevolgd. Die wordt zowel in Kazerne Dossin aangeboden – al dan niet in combinatie met een bezoek aan de expositie - als daarbuiten. Haar uitgangspunt is dat educatie meer moet zijn dan een geschiedenisles tot je nemen. Verplancke: “Het gaat erom wat je ermee doet in je eigen context. We kunnen niet ontkennen dat we allemaal omstanders zijn.” De boodschap die Verplancke op deze manier wil overdragen? “Je handelingen zijn niet zomaar onschuldig. Elke handeling of niethandeling heeft een effect of gevolg. Dus ook als omstander draag je een verantwoordelijkheid.”

Dit artikel is een sterk verkorte versie. Het volledige artikel verscheen onlangs in de digitale uitgave WO2 Onderzoek uitgelicht, in een speciaal themanummer gewijd aan omstanders. U vindt WO2 Onderzoek uitgelicht op tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht

| 67

20-onderzoek-2-20.02.indd 41

11-03-19 12:01

Plekken met een verhaal Kamp Westerbork werd bewaakt door Nederlandse bewakers. Hoe kon dat? De bouwvakkers die kamp Vught bouwden, beseften op een gegeven moment waar de plek voor ging dienen. Toch besloten zij door te gaan. Waarom? Instellingen, aangesloten bij de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 (SMH), hebben in samenwerking met partnerorganisaties en docenten voor het mbo-vak burgerschap nieuw lesmateriaal ontwikkeld waarin dit soort vragen centraal staan.

Nieuw project leert mbo’ers nadenken over dilemma’s Tweede Wereldoorlog

door Lisa Oskamp foto Jan van de Ven

De vijf herinneringscentra en musea die van start zijn gegaan met het mbo-project Plekken met een verhaal willen aan de hand van dit soort dilemma’s, die gerelateerd zijn aan hun instelling, kritische denkvaardigheden ontwikkelen bij de studenten. De betrokken instellingen bieden voorafgaand aan het bezoek van de studenten een digitale les aan. Daarin zijn filmfragmenten verwerkt waarin een jongere een oud-gevangene of nabestaande interviewt. Aan de hand daarvan worden dilemma’s aangekaart die met de klas doorgenomen kunnen worden.

Actieve werkvormen Cecile Post van Nationaal Monument Kamp Vught vertelt dat er inmiddels al veertig groepen van het Koning Willem I College uit Den Bosch in het kader van dit project een bezoek hebben gebracht aan het herinneringscentrum. “Voorheen volgden studenten een van de bestaande rondleidingen, maar in het kader van dit project hanteren we nu een nieuw type rondleiding, waarin we ze laten kijken naar de motieven van daders

en dilemma’s van de slachtoffers en de omstanders. We testen daarbij verschillende werkvormen, die ervoor moeten zorgen dat studenten actief deelnemen”, aldus Post. Ook in Nationaal Monument Kamp Amersfoort worden de mbostudenten aan het denken gezet. Bijvoorbeeld over hoe het is om willekeurig ergens van beschuldigd te worden. “De nieuwe rondleiding is korter en in plaats van het verhaal te vertellen, gaan we het gesprek aan”, legt Carla Huisman, stafmedewerker Educatie van Kamp Amersfoort uit. Volgens haar collega Jertske Pasman verlopen deze gesprekken bij elke groep anders. “Dit was in het begin best lastig voor onze gidsen, maar ze hebben allemaal een training gehad en zagen dat het in de praktijk goed werkte”, zegt Pasman. Herinneringscentrum Kamp Westerbork kijkt in het kader van dit project onder andere naar het toekomstige beroep van de bezoekende mbo-groepen. Als er studenten komen van de oplei-

NCMagazine | voorjaar 2019

26-educatie-2-20.02.indd 12

08-03-19 15:37

EDUCATIE

Oud-gevangene van Kamp Vught Marie Verbraeken-Blommaart in gesprek met een mbo-student tijdens filmopnames voor het project

ding Beveiliging, gaat het over de Nederlandse bewakers van het kamp. Coördinator Educatie Christel Tijenk: “Wij willen dat ze zich verdiepen in het waarom. Niet kiezen is ook een keuze, je beslist over anderen en jezelf. We proberen ze na te laten denken over de keuzes die iemand toen gemaakt heeft.” Het Joods Cultureel Kwartier (JCK) in Amsterdam neemt ook deel aan het project en vindt het belangrijk dat er veel ruimte is voor inbreng van de jongeren zelf. “Studenten maken in de Hollandsche Schouwburg foto’s van details waarover ze meer willen weten. Wij printen de foto’s, maken er een minimuseum van en nemen samen door wat erop staat. Zo krijgt de plek betekenis. De studenten praten onderling over wat zij doen als ze getuige zijn van onrecht”, aldus Inger Schaap van het JCK, waar de Hollandsche Schouwburg onderdeel van uitmaakt. Het Indisch Herinneringscentrum legt in het kader van dit project de nadruk op het internationale karakter van de Tweede

Wereldoorlog. “We hebben het gekoppeld aan internationalisering, want de eerste grote groep migranten kwam uit voormalig Nederlands-Indië. Nederland is divers geworden na de oorlog”, zegt Ardjuna Candotti van het onlangs in Den Haag geopende herinneringscentrum. “We beginnen met een spel waaruit blijkt dat bijna iedereen een migratieachtergrond heeft. Studenten hebben het daarna over identiteit en vooroordelen en wat ze daarmee doen.”

Vervolg De ervaringen uit dit project worden door de deelnemende instellingen eerst met elkaar besproken. Vervolgens wordt de opgedane kennis gedeeld met de andere musea binnen de SMH. Op 29 maart wordt het nieuwe lesprogramma gepresenteerd tijdens een conferentie in Den Bosch en Vught.

Meer informatie: www.plekkenmeteenverhaal.nl

| 69

26-educatie-2-20.02.indd 13

08-03-19 15:38

Stand van zaken door: de redactie

Om te laten zien dat er op 4 mei in heel Nederland wordt herdacht, toont het Nationaal Comité 4 en 5 mei tijdens de Nationale Herdenking op de Dam foto’s van herdenkingen uit het hele land. Wilt u dat ook uw herdenking komende Nationale Herdenking te zien is op de schermen? Stuur uw foto’s naar communicatie@4en5mei.nl onder vermelding van de plaats van de herdenking en de naam van de fotograaf. De foto’s dienen een liggend formaat te hebben en een resolutie van minimaal 2 MB.

ILVY NJIOKIKTJIEN

Een foto van uw herdenking op de Dam?

Bijeenkomst voor organisatoren van lokale herdenkingen en vieringen op 24 november 2018

CHRIS VAN HOUTS

Bijeenkomsten voor organisatoren van lokale herdenkingen en vieringen Twee keer per jaar organiseert het Nationaal Comité 4 en 5 mei een bijeenkomst voor organisatoren van lokale herdenkingen en vieringen. De bijeenkomsten bestaan uit een informatief en inspirerend programma met lezingen, werksessies, presentaties en discussies, en dienen als inspiratie voor lokale herdenkingen en vieringen. Bent u ook betrokken bij de organisatie van een herdenking en/of viering en wilt u uitgenodigd worden voor deze bijeenkomsten? Meld u dan aan via info@4en5mei.nl.

NCMagazine | voorjaar 2019

13-stavaza-2-02.03.indd 62

08-03-19 15:07

HERDENKEN EN VIEREN

Deelname bedrijfsleven Op 5 mei 2020 vieren we dat Nederland 75 jaar geleden is bevrijd en dat we sindsdien in vrijheid leven. Bij de organisatie van deze viering werken het Nationaal Comité en het Nationaal Fonds 4 en 5 mei nauw samen met zowel landelijke als regionale en lokale partijen, zoals de lokale 4 en 5 mei comités, Oranjeverenigingen, het Platform WO2, het ministerie van VWS en het vfonds. Om ook het Nederlandse bedrijfsleven te betrekken bij de lustrumviering vond op 4 maart een informatiebijeenkomst plaats in de Koninklijke Industrieele Groote Club te Amsterdam. De bijeenkomst stond in het teken van de mogelijkheden tot samenwerking tussen bedrijven, het Nationaal Comité en het Nationaal Fonds bij de organisatie van een betekenisvolle viering van 75 jaar vrijheid. Voor meer informatie: fonds@4en5mei.nl.

Tijdlijnposter bij 4 en 5 mei Denkboek editie 2019 In 2019 brengt het Nationaal Comité de vierde editie uit van het 4 en 5 mei Denkboek. De afgelopen jaren werd bij elke editie van het boek een speciale bijlage meegeleverd. Dit jaar is dat een poster met een tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog. Op deze tijdlijn

zijn bepalende momenten van de oorlog, in zowel Nederland als overzee, geïllustreerd. Leerkrachten kunnen deze tijdlijnposter ophangen in de klas om zo het gesprek met hun leerlingen aan te gaan. Meer info: www.4en5mei.nl/denkboek.

Bezoekers open dag Zeeland, 23 februari 2019

PROVINCIE ZEELAND

Open dag provincie Zeeland – Start viering 75 jaar vrijheid in Terneuzen Op 31 augustus start in Terneuzen de viering van 75 jaar vrijheid. Tijdens dit evenement staat er onder meer een zogeheten Vrijheidslabyrint op de kades langs de Schelde opgesteld. Het labyrint bestaat uit een verzameling containers die een tijdlijn van gebeurtenissen vormen; hierin passeren allerlei facetten van de bevrijding van Zuid-Nederland de revue. Momenteel wordt er hard gewerkt aan de invulling van de ruimtes, maar op zaterdag 23 februari 2019 gaf de provincie Zeeland alvast een inkijkje in enkele opengestelde containers. Op de open dag van de provincie kregen de meer dan 3.000 bezoekers een eerste indruk van het labyrint. Ook kwamen ze meer aan de weet over de Slag om de Schelde en kregen ze informatie over de activiteiten die op 31 augustus gaan plaatsvinden.

| 71

13-stavaza-2-02.03.indd 63

08-03-19 15:05

31/08/2019 START VIERING 75 JAAR VRIJHEID IN TERNEUZEN

28-werf-1-06.03.indd 45

08-03-19 17:06