Onderzoek uitgelicht, jaargang 2, nummer 2

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 1

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > De inspiratie van Alex Brenninkmeijer en Marc Dullaert > Professionals over ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’ > Het boek Wij wisten niets van hun lot bekeken door een televisiemaker > Hans Meijer over het onderzoeksprogramma ‘Van Indië naar Indonesië’

Jaargang 2, nr. 2 – november 2013

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 2

Colofon Jaargang 2, nr. 2, november 2013 ISSN 2213-6177 Redactie: dr. Esther Captain, drs. Maarten-Jan Vos Beeldredactie: Rutger van Krieken MA Correcties: Joyce van Galen Last Eindredactie: drs. Marije Wilmink Vormgever: Martijn Luns, Amsterdam Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar.

Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr.dr. Laurie Faro, drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie.

Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

De foto van het monument Rachel weent op p. 29 is gelicenseerd onder de Creative Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported.

De volledige tekst van de licentie is te vinden op http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/ deed.nl.

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Bij het omslag: foto van de Amerikaanse actrice June Clyde uit het gastenboek van de familie Hustinx, te zien in de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’. © Familie Hustinx – Bevrijdingsmuseum Groesbeek. www.4en5mei.nl

Inhoudsopgave

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 1

Biografieën 24 Pim Boellaard – vertrouwensman Maurits Nibbering > Kun je biografieën zoals die over Pim Boellaard inzetten op een herinneringsplek als Kamp Amersfoort?

Kinderrechten 28 Kinderen in de knel Joke van Grootheest > Het Haagse Museon laat kinderen nadenken over basale rechten, in oor4 Het maken van een keuze voor 100 objecten

logs- en vredestijd. Oftewel: ‘Hebben kinderen

Meta Knol > Waar komt de populariteit van het

recht op patat?’

100-voorwerpen-format vandaan, en werkt het Jodenvervolging

ook altijd?

32 Met plunjezak en gitaar naar Sobibor lot, bekeken door de ogen van een televisiemaker.

Redactioneel 2

Over formats en canons

1

10 Van vuistbijl tot drone Nationaal Militair Museum, of: hoe maak je een selectie uit meer dan 150.00 objecten?

Experts 36 Maak kennis met onze nieuwe redactieraad Maarten-Jan Vos > De zes redactieraadsleden van Onderzoek uitgelicht stellen zich voor.

De inspiratie van…

22 Alex Brenninkmeijer over Weest manlijk, zijt sterk 23 Marc Dullaert over De Johannesburg Call to Action for Children

14 Canons: een complex instrument Pepijn Reeser > Over de kracht en beperkingen van canons, het zusje van de ‘100-voorwerpenaanpak’.

Terugblik 40 Hans Meijer en het onderzoek naar de ‘backpaykwestie’ Ricci Scheldwacht > Historicus Hans Meijer blikt terug op het al decennia voortslepende dispuut over achterstallige loonbetaling aan KNIL-militairen.

De Werkplek

18 Digitale Stolpersteine Ben de Pater > Regiocanons: het ‘kleine verhaal’ over de oorlog.

44 De Indische werkkamer van Hans Meijer

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Dirk Staat > De totstandkoming van het nieuwe

Onderzoek uitgelicht

Matthijs Cats > Het boek Wij wisten niets van hun

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 2

logeeradres voor artiesten die in 1944 en 1945 naar het front reisden om de Amerikaanse militairen te vermaken. Pagina na pagina schreven de grote namen uit de jaren veertig het gastenboekje van de familie Hustinx vol. June Clyde logeerde twee keer in huize Hustinx en schreef op 2 december 1944: “Mamma and Papa Hustinx, My best wishes and gratitude.” Carla Verlinden-Hustinx, toen zestien jaar, herinnerde zich: “Het waren heel gewone meisjes als we ze ’s ochtends koffie op bed brachten, maar dan kwam de makeup en een paar uur later kwam er zo’n prachtige filmster naar beneden. Dat maakte natuurlijk indruk.”

Uit de vele voorwerpen die Ad van Liempt tegenkwam tijdens zijn rondgang langs herinneringscentra en oorlogsen verzetsmusea en die hij aangeboden kreeg van particulieren, moest hij een keuze maken. Het voorbeeld van

> ESTHER CAPTAIN

het gastenboekje van Carla Verlinden-Hustinx maakt dui-

REDACTIONEEL

delijk dat het maken van een dergelijke keuze niet mak-

Over formats en canons Dit keer spat de glamour van de cover af. De omslagfoto, met daarop de Amerikaanse actrice June Clyde anno 1944, is afkomstig uit het gastenboekje van de familie Hustinx in Maastricht. Dat gastenboekje is een van de objecten die komend voorjaar te zien zullen zijn in de Rotterdamse Kunsthal, in de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’. Gastcurator van deze expositie is Ad van Liempt, journalist, programmamaker van onder meer Andere Tijden en Nova, auteur van diverse boeken over de Tweede Wereldoorlog en lector onderzoeksjournalistiek aan de Hogeschool Utrecht.

Het gastenboekje met daarin actrice June Clyde is een schenking van mevrouw Carla Verlinden-Hustinx aan het Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945 in Groesbeek. Haar ouderlijk huis in Maastricht was een vast

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 3

kelijk is. Als achter ieder object een bijzonder verhaal

meer besloten in de eenvoud ervan. De titel beschrijft

schuilgaat, hoe kies je dan? En zijn de honderd ge-

precies wat het is. Ieder museum, groot of klein en on-

kozen voorwerpen wellicht te beschouwen als een mo-

geacht de omvang en status van de collectie, kan deel-

derne canon van het erfgoed van de Tweede Wereld-

nemen. En dat geldt ook voor particulieren, die een

oorlog?

aantal voorwerpen hebben ingebracht.” Nieuwsgierig geworden? De tentoonstelling is van 5 februari tot me-

De redactie van Onderzoek uitgelicht heeft naar aanleiding van deze tentoonstelling vier auteurs uitgenodigd

dio mei 2014 te bezichtigen in de Kunsthal te Rotterdam.

om dieper op dergelijke vragen in te gaan. KunsthisNaast het themadeel treft u in dit nummer van Onder-

de theoretische uitgangspunten en implicaties van het

zoek uitgelicht ook de vertrouwde rubrieken ‘Terugblik’

populaire 100-objecten-format, terwijl militair histo-

en ‘De inspiratie van…’ aan, net als een aantal be-

ricus Dirk Staat de praktijk van het bouwen van een

sprekingen van onderzoeksresultaten waarin theorie

nieuw militair museum aangrijpt om het belang van

en praktijk aan elkaar worden gespiegeld. Ook stellen

een doordachte objectenkeuze toe te lichten. Historicus

wij de kersverse leden van onze nieuwe redactieraad

Pepijn Reeser toetst de waarde van de vele canons die

aan u voor. Vooruitkijkend naar de derde jaargang van

verschenen nadat in 2006 de Canon van Nederland

Onderzoek uitgelicht wil de redactie niet alleen haar uit-

het licht zag, en sociaal geograaf Ben de Pater gaat die-

gangspunten en ideeën met externe betrokkenen de-

per in op een aantal regionale canons en wat zij over

len, maar ook suggesties en advies voor de nabije toe-

de Tweede Wereldoorlog te berde brengen.

komst bij de redactieraadleden ophalen. In oktober is Wij zijn er trots op dat wij zo’n enthousiaste en des-

‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’, is het

kundige groep experts aan Onderzoek uitgelicht heb-

2|3

de eerste keer dat het 100-objecten-format in Neder-

ben kunnen verbinden.

de redactieraad voor de eerste keer bij elkaar gekomen.

land als tentoonstellingsconcept wordt ingezet. En daar waar ze in Amerika en Engeland musea bezocht die

Overigens zijn wij net als altijd ook benieuwd naar úw

het format gebruikten, bleef dit beperkt tot een web-

visie op Onderzoek uitgelicht. Wilt u die met ons delen?

site of een wandelroute. Bovendien is het ook de eer-

Mail dan naar onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl. <

ste keer dat de Nederlandse oorlogsmusea op zo’n grote schaal samen aan een tentoonstelling werken. “De

Dr. Esther Captain is hoofdredacteur van Onderzoek

kracht van het format,” aldus Verhoeven, “ligt onder

Uitgelicht.

De Tweede Wereldoorlog in 100

Achterhoeks museum, Airborne

1944-1945, Nationaal Monument

voorwerpen: 25 Nederlandse oor-

Museum, Anne Frank Huis, Be-

Kamp Amersfoort, Nationaal Mo-

logs- en verzetsmusea, herinne-

vrijdingsmuseum Zeeland, Fries

nument Kamp Vught, Oorlogs- en

ringscentra en het Nationaal Co-

Verzetsmuseum, Herinnerings-

Verzetscentrum Groningen, Oor-

mité 4 en 5 mei sloegen voor ex-

centrum Kamp Westerbork, Ko-

logsmuseum Overloon, Oorlogs-

positie deze de handen ineen. Het

ninklijk Tehuis voor Oud-Militairen

VerzetsMuseum Rotterdam, Stich-

doel is de rijke collectie van de mu-

en Museum Bronbeek, Hollandsche

ting De Greb, Stichting Oranjeho-

sea beter onder de aandacht te

Schouwburg, Indisch Herinne-

tel, Stichting Vredeseducatie, Ver-

brengen en de geschiedenis van de

ringscentrum, Joods Historisch

zetsmuseum Amsterdam en Ver-

Tweede Wereldoorlog op een ver-

Museum, Kazematten Museum

zetsmuseum Zuid-Holland. Meer

nieuwende wijze te presenteren in

Kornwerderzand, Margraten Me-

informatie op www.tweede we-

een unieke overzichtstentoonstel-

morial Center, Markt 12, Museon,

reldoorlog.nl.

ling. De deelnemende musea zijn:

Nationaal Bevrijdingsmuseum

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Volgens Rian Verhoeven, projectleider van de expositie

Onderzoek uitgelicht

torica Meta Knol staat in haar openingsartikel stil bij

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 4

> META KNOL

Het maken van een keuze voor 100 objecten

Het 100-voorwerpen-format, toegepast bij de tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog in de Kunsthal, blijkt een razend populaire formule om objecten te presenteren.

Hij wordt steeds vaker ingezet bij radio- en televisieprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s en publicaties. Is het een manier om nieuwe publieksgroepen aan te boren? En kan deze formule ten koste gaan van inhoud en diepgang? Meta Knol staat stil bij deze trend.

Drs. Meta Knol is kunsthistorica. Ze is medeauteur van het Manifest voor een Mondig Museum (2006) en sinds 2009 directeur van Museum De Lakenhal in Leiden.

Daarvoor was zij conservator moderne en hedendaagse kunst in het Centraal Museum in Utrecht.

Foto Jan Banning

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 5

ter Sjoerds Gerbrandy kerfde in de steel vijf streepjes: een

past”, zegt de sonore stem van British

voor elk oorlogsjaar dat het Nederlandse kabinet in balling-

Museum-directeur Neil MacGregor in de

schap doorbracht in Engeland.

© Rijksmuseum

eerste aflevering van het BBC-radioprogramma A History of the World in 100

ervaringen met de 100-objecten-formule, opgedaan in

Objects. Via het geruis van een ster die

het bovengenoemde BBC-radioprogramma en in twee

duizend jaar geleden explodeerde en die nog altijd te

publicaties die onlangs in Nederland zijn verschenen.

horen is, neemt hij de luisteraar mee naar de inhoud en opzet van zijn programma. Aan de hand van voor-

Beschavingsoffensief > In december 2006 publiceerde

werpen uit de collecties van het British Museum rei-

ik met Edwin Jacobs en Stijn Huijts het manifest Naar

zen we door tijd en ruimte: van een hakbijl uit het ste-

een mondig museum, waarmee we de vinger wilden leg-

nen tijdperk tot een VISA-creditcard, moeiteloos na-

gen op een snel veranderend tijdsgewricht en de in-

vigerend langs alle continenten van de

wereld.1

vloed daarvan op musea en hun publiek: “Musea [kunnen] jongeren en volwassenen (…) helpen met het for-

De radioserie, die in 2010 werd uitgezonden, werd der-

muleren en ontwikkelen van hun persoonlijke posi-

mate populair dat een uitgave in boekvorm niet kon uit-

tie in een complexe, gemondialiseerde werkelijk-

blijven. En ook dat initiatief vond al snel navolging, met

heid.”3 Als opstellers van het manifest vonden we het

als resultaat een overstelpende hoeveelheid boeken waar-

belangrijk dat musea zich meer dan voorheen re-

in geschiedenissen en museumcollecties in het over-

kenschap zouden geven van een wereld waarin glo-

zichtelijke format van honderd objecten worden ge-

balisering, digitalisering en horizontalisering aan

presenteerd.2

belang en invloed winnen.4

Een format dat in deze tijd kennelijk op

populariteit kan rekenen. Met de expositie ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’ staat het in Nederland

Horizontalisering verwijst in dit geval naar nieuwe maat-

voor het eerst centraal bij het realiseren van een grote

schappelijke verhoudingen die de voorheen hiërar-

expositie. Voor die gelegenheid sta ik hier stil bij eerdere

chisch gestructureerde samenleving vervangen. In

4|5 Nationaal Comité 4 en 5 mei

“Y

ou’re about to hear the sound of the

Onderzoek uitgelicht

De voorzittershamer van het oorlogskabinet. Voorzitter Pie-

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 6

Een Hawaïaanse verenhelm uit Neil MacGregor’s A History of the World in 100 Objects. Polynesië, 18e eeuw. © Trustees of the British Museum

plaats van top down-communicatie ontstaat daarbij een

mules ten koste van inhoud en diepgang? Of is er meer

flexibele netwerkstructuur waarbij iedereen bottum up

aan de hand? Worden hier juist nieuwe publieks-

zijn of haar stem kan laten horen; vandaar dat ‘mon-

groepen gevonden die op een speelse manier verder

dige museum’. In plaats van alleen maar als autoriteit

leren kijken en denken dan hun neus lang is? Zou je

op te treden, zouden musea meer ruimte moeten bie-

kunnen zeggen dat aan het 100-objecten-format een

den aan de eigen inbreng van het publiek. Het eigen-

ander soort diepgang ten grondslag ligt; een vorm van

tijdse museum zou een ‘levendige, hybride plek’

kennisontwikkeling die wendbaarder is en zich meer

moeten zijn waarin een mix van verschillende disci-

in de breedte uitstrekt?

plines en invalshoeken wordt aangeboden, naar het model van een netwerk. Door deze avontuurlijke en open benadering zou het 21e-eeuwse publiek aangesproken

Avontuurlijke staalkaart > Musea zijn gewend om ver-

worden op hun eigen interesses, voorkeuren en bele-

history through things (…) is what museums are for”,

vingsbehoeften. Je zou het kunnen zien als een plei-

aldus Neil MacGregor. In zijn boek maakt hij handig

dooi voor een nieuw, bottum up beschavingsoffensief

gebruik van de verbeeldingskracht van zijn lezers om

naar het model van Web 2.0, waarbij de gebruikers c.q.

uiteenlopende objecten aaneen te smeden tot een ogen-

museumbezoekers mede de inhoud bepalen.

schijnlijk consistent verhaal waarin de hele wereld-

De vraag is in hoeverre de populariteit van het 100-ob-

geschiedenis in sneltreinvaart voorbijtrekt. Terecht nu-

jecten-format verklaard kan worden uit het tijds-

anceert MacGregor deze suggestie in de inleiding van

beeld dat aan het ‘Manifest voor een Mondig Muse-

zijn boek, waarmee hij en passant blijk geeft van een

um’ ten grondslag ligt. Wijst het grote succes van dat

postmoderne benadering: “Of course, it can only be

format op een ruggegraatloze knieval voor het grote

a history of the world, not the history.” Ook wijst hij

publiek? Gaat het denken in anti-elitaire, modieuze for-

erop dat bezoekers allang gewend zijn om hun eigen

halen te vertellen aan de hand van objecten: “Telling

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:57 Pagina 7

selectie te maken uit de enorme hoeveelheid objecten

In plaats van alleen maar als autoriteit op

die ze tijdens de rondgang door het museum aange-

te treden, zouden musea meer ruimte

boden krijgen. Op die manier stelt iedereen zijn eigen reis door tijd en ruimte samen, waardoor elk mu-

moeten bieden aan de eigen inbreng van

seumbezoek per definitie een unieke ervaring wordt.

het publiek.

Maar omdat veel van die keuzes en ervaringen elkaar overlappen, maken we wel ongeveer dezelfde reis. Zo ontstaat er, aldus MacGregor, ‘a story of endless conHam, senior conservator geschiedenis van het Rijks-

mule. Uit een reservoir van miljoenen mogelijke com-

museum in Amsterdam, tot het vuistdikke boek De

binaties worden honderd objecten gekozen tot tijde-

geschiedenis van Nederland in 100 voorwerpen dat re-

lijke knooppunten in de collectie van het British Mu-

centelijk bij de heropening verscheen. Op de bin-

seum. Ze bieden een avontuurlijke staalkaart van mu-

nenflap wordt de publicatie beschreven als ‘hét nieu-

seale voorwerpen van uiteenlopende herkomst, belang

we geschiedenisboek van het Rijksmuseum [waarin]

en betekenis. Het is verrassend dat een dergelijk boek

het grote verhaal van Nederland’ wordt verteld. Gijs

zonder focus op museale topstukken en klassieke

van der Ham schrijft soepel, aanstekelijk en met ken-

canons zo populair kon worden.

nis van zaken. Aan de hand van honderd objecten uit

Wereldcivilisatie > De keuze voor honderd voorwer-

mee op een reis door negenhonderd jaar geschiede-

pen uit de collectie lijkt op het eerste gezicht wille-

nis, waarbij de voorwerpen “met en door hun enor-

keurig, maar past wonderwel bij de geschiedenis van

me verscheidenheid [laten] zien hoe uit een moeras-

het British Museum, dat in 1753 als nationaal, publiek

sig landschap waar bijna niemand woonde in de loop

6|7

toegankelijk museum werd opgericht omdat men de

der eeuwen een staat, een cultuur en een samenleving

wereld wilde leren kennen en begrijpen door weten-

met een eigen identiteit ontstonden”.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Moerassig > MacGregor inspireerde Gijs van der

digheid’ wordt ook toegepast in de 100-objecten-for-

Onderzoek uitgelicht

nections’. Diezelfde techniek van ‘eenheid in veelzij-

de collectie van het Rijksmuseum neemt hij de lezer

schappelijke bestudering van objecten. De gemaakte selectie verraadt bij nadere beschouwing een diepe

Net als MacGregor buit Van der Ham de diversiteit van

wens om culturele ontwikkelingen uit verschillende

de museale collecties uit om een postmoderne, flexibele

tijdperken en werelddelen in hun onderlinge sa-

kijk op het verleden te presenteren: “Met elkaar geven

menhang te duiden. In zijn inleiding spreekt Mac-

de honderd voorwerpen een beeld van een verleden dat

Gregor van ‘één wereldcivilisatie’ die haaks staat op

vol nuances zit, dat verrast, verbaast, bevestigt en

het beeld van elkaar tegenstrevende culturen.

nieuwe perspectieven biedt. Ze maken in al hun indi-

Met deze holistische benadering keert hij zich expli-

viduele details duidelijk hoe onvoorspelbaar en toevallig

ciet tegen het idee van culturele exclusiviteit en po-

de grote loop van de gebeurtenissen kan zijn. Zo doen

larisatie, waarbij hij een postume sneer uitdeelt aan

ze recht aan de bijzondere geschiedenis van Nederland.”

Samuel Huntington en zijn boek The Clash of Civili-

Anders dan MacGregor, die een samenhangende we-

sations.5 Deze achterliggende motivatie maakt van het

reldgeschiedenis wil beschrijven, kiest Van der Ham

boek A History of the World in 100 Objects meer dan een

voor objecten die het Nederlandse verhaal vertellen en

modieus format. MacGregor biedt een eigentijdse vi-

versterken. Hij wil daarmee ‘de Nederlandse identiteit’

sie op cultuur waarbij een centrale rol is weggelegd

duiden. Met de exclusief op Nederland gerichte collectie

voor culturele kruisbestuivingen en het uitwisselen van

van het Rijksmuseum kan hij ook niet veel anders; ons

kennis. Zijn boek kent weliswaar een strakke vorm,

land kent helaas geen groot, encyclopedisch museum

maar de verrassende en veelzijdige keuze van objec-

zoals het British Museum. Maar daardoor krijgt zijn

ten verleidt de lezers wel om zelf het menu samen te

boek wel een heel andere ideologische basis dan dat van

stellen door zelf te kiezen in welke volgorde en langs

MacGregor. In mijn ogen is de nationalistische oriën-

welke route zij door tijd en ruimte willen reizen.

tatie van het Rijksmuseum eigenlijk niet meer van deze

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 8

tijd. Dat neemt niet weg dat Van der Ham een boek heeft

Bij Neil MacGregor en Gijs van der Ham is dat het ge-

geschreven dat een grote groep nieuwsgierige mensen

val. Bij hen spat het schrijfplezier van de bladzijden af,

over de streep kan trekken om meer historische litera-

en dat is een niet te onderschatten verdienste. Ze han-

tuur te gaan lezen en vaker naar musea te gaan.

teren weliswaar een strakke vorm, maar daarbinnen behouden ze een maximale keuzevrijheid. Neil Mac-

Oude wijn > Er zijn veel meer voorbeelden te geven van

Gregor heeft de ketenen van het formele, objectief-his-

publicaties waarin de 100-objecten-formule wordt toegepast. Recent werd het 47e jaarboek van het Leger-

torische keurslijf van zich af geworpen en kiest voluit

museum bijvoorbeeld gewijd aan ‘een eeuw Leger-

zijn eruditie, brille en schrijverstalent weet hij zijn pas-

museum in objecten’. Hoewel dat niet uit de titel blijkt,

sie voor museale objecten te verpakken in wervelen-

zijn in dit jaarboek honderd voorwerpen uit de eigen

de, visionaire verhalen die een veelkleurig publiek kun-

collectie uitgelicht. De uitgave verschijnt op een cru-

nen inspireren. Dat lijkt mij uiteindelijk nog de bes-

ciaal moment in de geschiedenis van het museum, dat

te verklaring voor het grote succes van zijn boek. <

voor een informele, subjectieve benadering. Dankzij

in 1913 in kasteel Doorwerth feestelijk werd geopend door Prins Hendrik, om in januari 2013 na precies honderd jaar in Delft de deuren weer te sluiten voor het publiek. Collectie en medewerkers verhuizen naar het Nationaal Militair Museum dat in 2014 wordt geopend op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Of we dit jaarboek moeten interpreteren als een feestelijke jubileumuitgave of als in memoriam, blijft in het midden.

Het boek kent twee uitgangspunten die door elkaar lopen en de selectie van objecten nogal vertroebelen: een

• Neil MacGregor, A history of the world in 100 objects. The British

eeuw museumgeschiedenis en een eeuw militair-his-

Museum/BBC Radio/Allen Lane, 2010, ISBN 9781846145117.

torische geschiedenis. Anders dan de boeken van Neil

• Gijs van der Ham, De geschiedenis van Nederland in 100 voor-

MacGregor en Gijs van der Ham is auteurschap in de

werpen. Amsterdam: Rijksmuseum/De Bezige Bij, 2013, ISBN

uitgave van het Legermuseum minder relevant. De teksten zijn geschreven door acht specialisten die veel fei-

9789023478270.

• Armamentaria. Een eeuw legermuseum in objecten (Jaarboek Leg-

telijke en beschrijvende informatie geven, waardoor

ermuseum 47). 2012, ISBN 9070793425.

het resultaat vergelijkbaar is met traditionele ‘entries’ in museumcatalogi. Die zijn meestal geschreven

Noten

voor de geïnteresseerde liefhebber of museale pro-

1

fessional. Het jaarboek is daarmee een typisch geval van ‘oude wijn in nieuwe zakken’.

A History of The World in 100 Objects, www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/.

2 Zie

bijvoorbeeld: Kelly Grovier, 100 Works of Art That Will De-

fine our Age, Thames & Hudson 2013; Brian Southall, The

Het bewijst dat het toepassen van de 100-objecten-for-

Beatles in 100 Objects, Sterling 2013; David Callahan, A His-

mule niet goed werkt als de inhoud traditioneel blijft. Dat objecten van diverse status en betekenis in

tory of Birdwatching in 100 Objects, Bloomsbury USA, 2014.

3 Manifest

a-hiërarchische nevenschikkingen worden samengebracht, typeert onze tijd. Mits met visie en gevoel voor

voor een Mondig Museum, vorige.nrc.nl/opinie/arti-

cle1749678.ece/Naar_een_mondig_museum.

4 Zie

voor meer informatie: Zygmunt Bauman, Liquid Moder-

kwaliteit uitgevoerd, is de 100-objecten-formule een

nity, Polity 2000; Alessandro Barrico, De Barbaren, De

uitstekende manier om een breed publiek verder te la-

Bezige Bij 2010; Hans Boutellier, De Improvisatiemaat-

ten kijken en denken dan hun neus lang is. Maar dan

schappij, Boom Lemma 2010; Arnoud Odding, Het disrup-

moeten inhoud en vorm wel met elkaar in overeenstemming zijn.

tieve museum, Stichting DOEN 2012.

5

Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Simon & Schuster, 1996.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 9

Onderzoek uitgelicht

8|9 Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei

Propagandaposter van het departement van Oorlog te Bandoeng.

Š Nationaal Militair Museum

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 10

> DIRK STAAT

Van vuistbijl tot drone â&#x20AC;&#x201C; naar een nieuw Nationaal Militair Museum

Een historicus met een bouwhelm, fluorescerend vestje en schoenen met stalen neuzen?

Geen alledaags gezicht. Wel dagelijkse kost voor Dirk Staat, die regelmatig op het bouwterrein van de voormalige vliegbasis in Soesterberg te vinden is. Hier verrijst het nieuwe Nationaal Militair Museum (NMM), een fusie van het Legermuseum en het Militair Luchtvaart Museum. Er komt een splinternieuwe publiekspresentatie â&#x20AC;&#x201C; en daar komen geen honderd, maar ruim drieduizend voorwerpen in.

Drs. Dirk Staat is militair historicus. Als directeur collecties van het Legermuseum maakt hij deel uit van de projectgroep die werkt aan het Nationaal Militair Museum. Dit zal in het najaar van 2014 in Soesterberg worden geopend.

Foto Casper van Bruggen

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 11

K

ort geleden zette ik mijn handtekening on-

visie, die ook leidraad is geweest bij de selectie van voor-

der het allerlaatste bruikleencontract van het

werpen voor de nieuwe publiekspresentatie van het Na-

‘oude’ Legermuseum. Het ambtskostuum van

tionaal Militair Museum. Vooral haar uitspraak ‘objects

Seyss-Inquart, de revolver en het uniform van

are not only the products of history, they are also ac-

prins Bernhard en een uniformjas van een

tive agents in history’, is rechtstreeks van toepassing

Nederlandse SS’er gaan naar de tentoon-

op onze collectie. De uitvinding van de stijgbeugel of

stelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’.

die van de atoombom waren immers instrumenteel

Ik ben een groot voorstander van het uitbundig tonen

in de wereldgeschiedenis.

van authentieke voorwerpen. Ik geloof niet in het symbolisch gebruik van een enkel object als drager van het

Honderd houwdegens > Sinds 2004 heeft het collec-

grote verhaal, zoals toegepast in het vernieuwde

tiebeleid van het Legermuseum een transitie door-

Rijksmuseum. Ook topstukken als de concentratie-

gemaakt, van een typologische manier van verzame-

kampjas en het nazi-schaakbord schieten dan tekort

len naar een meer biografisch-journalistieke. Bij de ty-

om het complexe verhaal van de Tweede Wereldoor-

pologische manier van verzamelen ligt de nadruk voor-

log te vertellen.

al op compleetheid. In het geval van kleding hield dit in dat van elke rang in het leger ieder uniform werd minimaal achttien vrijwel identieke pakken, met alleen

Leora Auslander, gebruikt is als bron van inspiratie voor

een andere rangonderscheiding! Daar zijn we van af-

de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100

gestapt, al gaat dat niet voor alle deelcollecties op. Bij

voorwerpen’.1

In 2012 was de historica hoofdspreker

het bestuderen van niet-seriematig vervaardigde ob-

op het congres ‘Voorwerpen maken geschiedenis - Niet-

jecten geldt namelijk nog altijd een kritische ondergrens

schriftelijke bronnen in historisch onderzoek’, dat werd

voor het aantal exemplaren. Je hebt bij wijze van spre-

10 | 11

georganiseerd door het Koninklijk Nederlands His-

ken minimaal honderd houwdegens uit de zeventiende

torisch Genootschap (KNHG). In ‘Beyond words’

eeuw nodig voordat een algemene uitspraak over het

houdt Auslander een warm pleidooi voor de (her)waar-

object mogelijk is. Voor een industrieel vervaardigde

dering van objecten. Ik kan mij prima vinden in haar

mitrailleur is één exemplaar wellicht al voldoende.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

verzameld: van soldaat tot en met generaal. Dat zijn

tikel ‘Beyond words’, van de Amerikaanse historica

Onderzoek uitgelicht

Ik heb begrepen dat het American Historical Review-ar-

Artist impression van het Arsenaal in het Nationaal Militair Museum.

© BMD

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 12

Mannen en vrouwen aan het front > De nieuwe publiekspresentatie van het NMM zal bestaan uit maar liefst 3135 voorwerpen op een oppervlakte van 26.000 vierkante meter. Het selectieproces was – begrijpelijk – een langdurig proces. De projectgroep moest immers een beredeneerde selectie maken uit de meer dan honderdvijftigduizend objecten die de twee samengevoegde museale collecties van het voormalige Legermuseum en het Militair Luchtvaartmuseum bevatten.

Het NMM is een initiatief van de Stichting Defensie Musea (SDM). Het is voor het eerst in Nederland dat een nieuw museum tot stand komt in een zogeheten ‘publiek-private samenwerking’ (PPS). Dat houdt in dat SDM als publieke partij 25 jaar lang gaat samenwerken met een consortium van private bedrijven dat niet alleen de bouw, maar ook de exploitatie mede op zich neemt. Het consortium staat onder leiding van het bouwbedrijf Heijmans. Aan de exploitatiekosten draagt verder ook het ministerie van Defensie bij.

De uitrusting van een special forces operator van het Korps

Het uitgangspunt van het museaal concept van het

Commandotroepen.

NMM is de betekenis van de krijgsmacht voor de sa-

© Legermuseum

menleving vroeger en nu, waarbij de mens centraal Bij de nieuwe, biografisch-journalistieke aanpak staan

staat. Er is daarbij gekozen voor een bottom up-per-

zowel de levens van de individuele militairen als cru-

spectief: het accent ligt bij de mannen en vrouwen aan

ciale historische gebeurtenissen centraal. Zo zal in het

het front en veel minder op de generaals en politiek-

NMM een kleding- en uitrustingsset te zien zijn van

strategische ontwikkelingen. Het nieuwe museum zal

een special forces operator van het Korps Commando-

bestaan uit een thematisch georiënteerd tentoon-

troepen, die al enige tijd deel uitmaakt van de collectie

stellingsdeel en een grote techniekhal met tanks, vlieg-

van het Legermuseum. De uitrusting is geheel com-

tuigen, kanonnen en bommen, mitrailleurs en jeeps:

pleet en bestaat niet alleen uit wapen en uniform, maar

het Arsenaal. In het thematische deel is het verhaal

uit letterlijk alles dat de commando in zijn zakken had

leidend en zijn er relatief minder objecten te zien, ter-

toen hij zijn uniform nog droeg: Prodent tandpasta,

wijl het in de techniekhal primair om de voorwerpen

kauwgom, mueslireep, kompas, reservebatterijen,

draait.

eetlepel en balpen. Daarmee komt de persoon heel dichtbij. Auslander stelt dat zulke objecten bij uitstek

Verbeelding > De militaire technologie heeft zich ont-

dragers zijn van persoonlijke geschiedenissen: ‘(…)

wikkeld van vuistbijl tot drone. In het Arsenaal is er-

adult psyches facing permanent loss by death often

voor gekozen om alleen materieel te tonen dat door

lodge the mourned person in his or her left-behind

de Nederlandse land- en luchtmacht is gebruikt. Bo-

clothing’. Een ontroerend citaat en in dit geval een bit-

vendien moesten de stukken de militair-technologi-

tere realiteit, aangezien de jonge militair die dit uni-

sche ontwikkeling uitleggen. Dan vallen er al veel ob-

form droeg een jaar nadat het Legermuseum zijn uit-

jecten uit onze collectie af, enkele uitzonderingen daar-

rusting verwierf, bij een ongeluk omkwam. Zijn fa-

gelaten, zoals de Duitse V2-raket en het Amerikaanse

milie belde mij kort na zijn overlijden op omdat men

F 15 Strike Eagle gevechtsvliegtuig. Ten eerste zijn dit

zijn spullen graag nog eens wilde zien. En zo is er bij

fantastische voorwerpen om een aan groot publiek te

ieder voorwerp wel een verhaal te vertellen.

laten zien; ze spreken tot de verbeelding. Ten tweede zijn de V2 en F 15 niet weg te denken uit onze mi-

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 13

Artist impression van een van de geplande themazalen in het Nationaal Militair Museum.

© BMD

litaire geschiedenis: het merendeel van de V2’s is van-

objecten bedoeld. Dat heeft Meta Knol, die deze pu-

uit West-Nederland gelanceerd, en de F 15 staat voor

blicatie in haar artikel in deze Onderzoek uitgelicht be-

de jarenlange Amerikaanse aanwezigheid op de

spreekt, dan ook scherp gezien: deze uitgave was ex-

vliegbasis Soesterberg. Het museum bezit alle ooit in

clusief bestemd voor de donateurs van de Stichting

Onderzoek uitgelicht

Nederland gestationeerde Amerikaanse vliegtuig-

Vrienden van het Legermuseum en niet voor de geïn-

12 | 13

typen, maar toont slechts dit exemplaar. In het Ar-

teresseerde leek. Voor een algemeen publiek is de ge-

senaal zijn ongeveer tweeduizend objecten te zien, va-

kozen invalshoek in deze publicatie inderdaad min-

riërend van een enkele musketkogel tot het imposante

der geschikt.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Breguet Atlantic patrouillevliegtuig.

Veel minder objecten hebben in het thematische deel

Als ik over een jaar mijn gebutste bouwhelm, gerafel-

van het museum een plek kunnen krijgen. Dat doet

de oranje vestje en afgetrapte veiligheidsschoenen weer

soms pijn. Tegelijkertijd is het ook logisch, omdat the-

opberg, kijk ik alvast uit naar de eerste keer dat de gro-

ma’s als ‘geweldsmonopolie’ of ‘veteranenbeleid’

te voorwerpen in de expositie gewisseld zullen gaan

zich minder lenen voor de presentatie van objecten.

worden. In het bouwontwerp is namelijk rekening ge-

Tekst en beeld zijn daar prominenter en komen on-

houden met het regelmatig variëren van zelfs de groot-

der meer terug in interviews, infographics, games, in-

ste objecten. Aan twee kanten van het enorme gebouw

teractieve touchscreens en film.

kunnen delen van de glazen gevel relatief eenvoudig worden geopend. Voor mijn geestesoog zie ik een F35

Deze nadruk op uitleg heeft te maken met een ver-

Joint Strike Fighter – de JSF, het jachtvliegtuig dat ja-

schuiving in onze doelgroep. Voorheen bleken het Le-

renlang zo veel maatschappelijke discussie heeft los-

germuseum en het Militair Luchtvaartmuseum in de

gemaakt en dus een plek in het NMM verdient – lang-

praktijk met name interessant voor militair geïnte-

zaam naar binnen getakeld worden.

resseerde liefhebbers. Het NMM heeft de ambitie om

Maar welk object moet er dan verdorie weer uit? <

laagdrempelig te zijn: de beoogde bezoekersgroep bestaat vooral uit gezinnen met kinderen, zonder mili-

Noot

taire kennis of achtergrond. De liefhebbers komen in

1 Leora

het overdonderende Arsenaal sowieso wel aan hun trekken. Juist voor hen was Een eeuw Legermuseum in

Auslander, ‘Beyond Words’, in: American Historical

Review, jrg. 110, nr. 4, oktober 2005, p. 1015-1045.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 14

> PEPIJN REESER

Canons: een complex instrument

De ‘100-objecten-formule’ is een visuele variant op het concept van de canon, dat ook al enige jaren veelvuldig ingezet wordt.

Nadat in het najaar van 2006 de Canon van Nederland en de website Entoen.nu werden gepresenteerd, zagen al snel vele spin-offs het licht. Die hadden vaak als doel om delen van de Nederlandse cultuur voor het voetlicht te brengen die in de officiële canon werden onderbelicht of verwaarloosd. Wat is de waarde van de canons die sinds 2006 verschenen?

Pepijn Reeser MA werkte tussen 2009 en 2011 als conservator voor het Nationaal Historisch Museum.

Sinds 2012 is hij actief als zelfstandig historicus en werkte hij aan meerdere publieksgerichte projecten. Een overzicht is te vinden op www.pepijnreeser.nl.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 15

A

ls historicus en erfgoedprofessional heb ik

De Canon van de kassen > Het interessante van som-

al meerdere malen geconstateerd dat veel

mige canons is dat ze in samenwerking met het be-

canons in de eerste plaats een marketing-

oogde publiek tot stand zijn gekomen. Deze werkwijze

instrument zijn. Wie een deel van het ver-

zou de betrokkenheid bij het onderwerp helpen ver-

leden beheert of zich ermee verbonden

groten. Vooral op lokaal en regionaal gebied zijn hier

voelt, heeft belang bij blijvende publieke be-

voorbeelden van te vinden. Volgens mij is daarbij vaak

langstelling. Een plaatsje in de Canon van Nederland

toch eerder sprake van intensivering van reeds be-

kan wat dat betref lucratief zijn; nadat de achttiende-

staande relaties, dan dat een canon daadwerkelijk een

eeuwse astronoom Eise Eisinga er vrij onverwacht in

groot nieuw publiek interesseert. Toen het tijdschrift

werd opgenomen, verdriedubbelde het bezoekersaantal

VolZin bijvoorbeeld in 2006 de leden van de Vereni-

van het planetarium dat hij bouwde in zijn woonhuis

ging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis vroeg om in-

in Franeker, tot bijna driehonderd per dag.

put voor een religieuze canon, leverde dat een specialistisch en traditioneel product op. Het aantal ven-

Dit verklaart ook de vele alternatieve canons die zijn ge-

sters werd vervolgens uitgebreid, maar deze canon

produceerd door erfgoedinstellingen, uitgevers, schrij-

werd nooit het landelijke fundament voor wat ieder-

vers en verenigingen. De resultaten lopen uiteen. Som-

een over godsdienst moet weten. Het initiatief reikte

mige canons bieden een fraai vormgegeven en goed

niet verder dan de overwegend protestantse, manne-

beredeneerde, chronologisch geordende selectie van

lijke groep waar het uit voortkwam.

hoogtepunten. Een niet-ingewijde krijgt hiermee in

Een succesvolle en kwalitatief hoogwaardige canon is

korte tijd een goed overzicht van de materie. Dit soort

volgens mij dan ook eerder het gevolg van een be-

canons zijn vaak samengesteld door commissies

trokken gemeenschap dan de oorzaak ervan, maar

vanuit het vakgebied, zoals bijvoorbeeld de Bètacanon

dient tegelijkertijd ook een relevantie te hebben die ver-

Onderzoek uitgelicht

en de Gammacanon die in de Volkskrant werden ge-

der gaat dan die groep alleen. Het initiatief van de Ver-

14 | 15

publiceerd, of de Maritieme Canon van het Maritiem

eniging van Nederlandse Gemeenten om op basis van

Museum Rotterdam. Van minder niveau zijn de ge-

publieksinput een gemeentecanon op te stellen (‘want

legenheidsboekjes waarin een auteur een vaak nau-

zelfs direct betrokkenen weten soms niet hoe de ge-

welijks beredeneerd overzicht geeft van een aantal bij-

meentepolitiek precies werkt’) stierf mede daardoor

zondere gebouwen, films of boeken.

een stille dood. Ook bij canons over de Nederlandse

Nationaal Comité 4 en 5 mei

bergsport (www.bergsportcanon.nl), de gerontologie (www.canongerontologie.nl) of de kastuinbouw in

© Meulenhoff

het Westland1 is die relevantie minder vanzelfsprekend

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 16

dan bijvoorbeeld rond de Militaire Canon die werd op-

pen. De Canon vertelt geen verhaal, heeft geen plot en

gesteld door een betrokken liefhebber in samenwer-

legt geen verbanden tussen vensters. Om er beteke-

king met het Legermuseum.

nis aan te geven is meer nodig – een goede docent met een interessant verhaal of, in een museum, een op-

Vijftig televisieafleveringen > Doordat veel canons ont-

stelling die op meerdere niveaus aanspreekt, urgen-

stonden om interesse voor een deel van het verleden

tie heeft en vragen oproept. Het NHM meende dat het

te bevorderen, was er de afgelopen jaren vaak weinig

beste te kunnen doen met een thematische ordening,

aandacht voor de beperkingen ervan. De meeste

waarin de canonvensters uiteraard wel herkend kon-

canons zijn samengesteld op inhoudelijke gronden en

den worden.

niet op beeldende aantrekkelijkheid. Op zich is dat niet erg, maar voor het Nationaal Historisch Museum

Bij het inhoudelijk begeleiden van vijftig televisieafle-

(NHM) was het wel een belangrijke reden om de canon

veringen over de Canon van Nederland voor Het Klok-

niet leidend te laten zijn in de museale routering. Mu-

huis viel me nog een beperking op, die tegelijkertijd

sea hanteren het adagium show, don’t tell, en het NHM,

de kracht ervan is: de canon bestaat uit vensters die

waarvoor ik destijds werkte, probeerde presentaties sa-

symbool staan voor een ruimer verleden. Zo is Rem-

men te stellen die eerst en vooral de zintuigen zouden

brandt een metafoor voor de cultuur van de Gouden

prikkelen en daardoor nieuwsgierig moesten maken

Eeuw en Anne Frank voor de Jodenvervolging. Deze

naar de Nederlandse geschiedenis. Daarvoor bleek de

manier van denken is voor veel niet-ingewijden en voor

Canon van Nederland als grondplan niet geschikt; het

kinderen en jongeren vaak lastig. Het betekent dat de

is op zichzelf niet meer dan een lijst met onderwer-

canon over veel meer gaat dan op het eerste gezicht lijkt, en dat het bij personen niet alleen om hun biografie draait, maar om de historische context waarin ze zich bewogen. Wie echt met de officiële Canon aan de slag gaat, kan er alle kanten mee uit.

Dit maakt de Canon van Nederland een rijker en historischer product dan veel lijsten die in navolging ervan zijn opgesteld en waarin de venstergedachte vaak minder is uitgewerkt. Het maakt het echter ook een instrument dat net zo veel waarde heeft als diegene die het gebruikt eraan kan geven. Ook de beste canons zijn uiteindelijk niet meer dan een handzaam, toegankelijk overzicht. Ze slagen erin een deel van het verleden op een overzichtelijke en beredeneerde manier te presenteren, en vervangen daarmee vooral het traditionele handboek door een beknoptere, meer beeldende en eigentijdse variant. Daadwerkelijk meer interesse voor en betrokkenheid bij een onderwerp ontstaat echter pas als een canon gedragen wordt door een actieve gemeenschap die het belang van het onderwerp ook kan uitdragen.

<

Noot 1

A. Vijverberg, De Canon van de kassen. De geschiedenis van de Nederlandse glastuinbouw in 50 verhalen. Wateringen, 2007.

© Meinema uitgevers

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 17

Onderzoek uitgelicht

16 | 17 Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei

De Canon van Nederland: van de hunebedden tot aan de invoering van de euro.

Š Stichting entoen.nu

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:58 Pagina 18

> BEN DE PATER

Digitale stolpersteine. Het ‘kleine verhaal’ over de oorlog

Met de Canon van Nederland vatte de commissie Van Oostrom in 2006 de vaderlandse geschiedenis in vijftig vensters samen.

Twee daarvan waren gewijd aan 1940-1945: het venster ‘Bezetting en bevrijding’ en het venster ‘Jodenvervolging’. De nationale canon inspireerde tot tientallen lokale canons, verzameld op www.regiocanons.nl. Ben de Pater gaat na hoe de Tweede Wereldoorlog aanwezig is in die regionale canons.

Dr. Ben de Pater is universitair hoofddocent sociale geografie aan de Universiteit Utrecht. Zijn specialisatie is de geschiedenis van de geografische wetenschappen en de geografische geschiedenis van Nederland. De Pater is onder meer co-auteur van De Eenwording van Nederland (1988), West-Europa (2009) en Denken over regio’s (2011). Onlangs redigeerde hij samen met Tom Sintobin Koninginnen aan de Noordzee; Scheveningen, Oostende en de opkomst van de badcultuur rond 1900.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 19

H

istorische canons willen de betrokkenheid

temporaine waarnemers zagen iets anders. Zij be-

van inwoners bij hun dorp, stad of streek

leefden destijds ‘duizelingwekkende jaren’, om de ti-

stimuleren. Geen sinecure in een tijd van

tel te lenen van het boek van Philipp Blom over het

globalisatie. Pakweg een eeuw geleden was

Europa in de jaren 1900-1914. Trein en stoomschip,

de oriëntatie op de eigen omgeving nog

telegram en telefoon beëindigden het isolement. Tram

sterk. Nederland bestond uit een lappen-

en fiets brachten mensen buiten hun eigen dorp. ‘De

deken van min of meer autonome regionale samen-

aard wordt straks één’, valt te lezen boven de ingang

levingen. Politiek bezien waren ze natuurlijk al veel

van de Beurs van Berlage, geopend in 1903. Deze re-

langer onderdeel van de nationale staat, maar in an-

gel is van de dichter Albert Verwey. Een tijdgenoot,

dere opzichten hadden ze nog een uitgesproken ei-

de geograaf Hendrik Blink, viel hem bij. Hij sprak over

gen karakter. Het dialect was er bijvoorbeeld be-

‘snelverkeer’, dat van de ‘gehele aarde’ steeds meer ‘een

langrijker dan de standaardtaal, ondanks het gebruik

groot samenhangend gebied van productie maakte’.

van ABN op scholen. Vooral vrouwen droegen buiten

Zo zou de twintigste eeuw er uit gaan zien.

de steden nog klederdracht. Maaltijden werden geSymbolisch voor de inlijving in grotere gehelen was dat

Nederland at men pannenkoeken en pap voor het ont-

gemeenten vanaf 1 mei 1909 niet meer hun eigen klok-

bijt, in West-Nederland brood. De buitenwereld

kentijd konden bepalen. Voortaan was het in heel Ne-

drong maar beperkt door.

derland even laat. Alle klokken moesten de Amster-

Nederland als een mozaïek van traditionele regio’s is

damse tijd aanwijzen. Aan deze beslissing ging een

een observatie vanuit hedendaags perspectief. Con-

langdurige discussie in het parlement vooraf, maar uit-

Onderzoek uitgelicht

maakt uit wat de landbouw ter plekke leverde. In Oost-

18 | 19 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Bluswerkzaamheden na het geallieerde bombardement op Nijmegen in 1944.

© Beeldbank WO2 – NIOD

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 20

eindelijk zwichtte men voor de spoorwegmaatschap-

daarover leest men in de kleine negentig canons die

pijen – representanten van de moderne tijd – die één

verzameld zijn op www.regiocanons.nl. Net als de na-

klokkentijd voor het hele land wensten. Integratie werd

tionale canon, besteden regionale canons aandacht aan

opgelegd door de buitenwereld, maar was ook een keu-

de Tweede Wereldoorlog – op een enkele uitzondering

ze van mensen zelf. Zo beseften ouders dat hun kin-

na. De provincie met de meeste canons (33) is Over-

deren meer kansen zouden krijgen in het leven als ze

ijssel, gevolgd door Gelderland met 19. In andere pro-

het ABN goed onder de knie kregen.

vincies leven lokale canons veel minder – in NoordHolland, Flevoland, Zeeland en Limburg zijn ze maar mondjesmaat aanwezig.

Het aantal vensters dat wordt gewijd aan de Tweede Wereldoorlog varieert van canon tot canon. Ze bieden een combinatie van het grote verhaal en verscheidene kleinere. Het grote verhaal geeft een overzicht van de verovering, bezetting en uiteindelijk bevrijding van dorp, stad of regio. De kleinere verhalen vertellen over individuele personen – zoals de nationale canon het verhaal over de Jodenvervolging presenteert aan de hand van de lotgevallen van Anne Frank. Meer dan het overzicht in vogelvlucht vergroten ze de emotionele betrokkenheid – net als Stolpersteine in de fysieke wereld dat doen. Deze gedenkstenen van messing kun je overal in Europa aantreffen in de stoep voor het huis van een nazislachtoffer.

Neem het schrijnende verhaal van de welgeteld vijf Joden die in 1940 in Ruurlo leven. In de dorpscanon krijgen ze alle vijf aandacht. Bijvoorbeeld het oudere echtpaar Spanjar, dat gehoorzaamt aan een oproep van de bezetter om zich te melden in Vught. Gearmd, rieten koffers torsend, lopen ze naar het station. Zes weken later worden ze vergast in Sobibor.

Voor de Duitse bezetter waren de geallieerde bombardementen op

Briefjes van Joodse dwangarbeiders > Vensters be-

Nijmegen, Enschede en Arnhem aanleiding om een nieuwe propagan-

steden ook aandacht aan lokale verzetshelden: Lida

daposter uit te brengen.

Kempkes-Smits (canon van Haaksbergen), dominee

© Beeldbank WO2 - NIOD

Slomp alias Frits de Zwerver (Hardenberg) en vele anWereldcrisis > Verwey en Blink keken op de drempel

deren. Ook hier ontroerende kleine verhalen, niet van

van 1900 optimistisch naar de twintigste eeuw: een-

gehoorzaamheid maar van heldhaftigheid. Van Reina

wording zou welvaart brengen. Dat viel tegen, ook in

Wijler in Ruurlo bijvoorbeeld. Haar Joodse man Sa-

Nederland. We bleven weliswaar buiten de Eerste We-

lomon is opgepakt bij een razzia en sterft in Maut-

reldoorlog, maar de economische wereldcrisis van de

hausen. Zij zelf neemt briefjes aan die Joodse dwang-

jaren dertig konden we niet ontlopen. Regionale sa-

arbeiders – geïnterneerd in het nabijgelegen werkkamp

menlevingen werden geteisterd door werkloosheid.

– haar in het dorp heimelijk in de hand drukken. Zij

Nog veel bruter hield de Duitse bezetting er huis. Iets

zorgt voor de verzending. Die briefjes zijn een laatste

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 21

teken van leven voor de ontvangers. Van de honderd joden in het Ruurlose werkkamp overleven slechts vier de oorlog.

Over slachtoffers en verzetsstrijders is in de canons veel te vinden, over collaborateurs daarentegen weinig. Verhalen over aanpassing en collaboratie worden blijkbaar niet graag verteld. Complexe verhalen over goed en fout evenmin – daarvoor moet men toch terecht in boeken als dat van Jan Brokken over Rhoon:

Het Ruurlose werkkamp de Zomp was voor de oorlog een

De Vergelding. Wel laten de canons zien hoe divers dor-

plek waar werklozen werden ondergebracht. Vanaf 1942 wer-

pelingen en streekbewoners omgaan met situaties die

den hier joodse dwangarbeiders tewerkgesteld.

elders, en op een hoger schaalniveau, hun oorsprong

© Joodsewerkampen.nl

vinden. Algemene oordelen slaan al snel de plank mis. len van elders op de markt, met alle nadelen van dien derzoeken hoe lokale en regionale samenlevingen re-

studies zijn nodig, of het nu gaat over de economische

ageren op (inter)nationale ontwikkelingen en gebeur-

integratie van een lokale samenleving in de wijde we-

tenissen is dat een wijze les. Steeds weer blijkt hoe moei-

reld of om de impact van de oorlog op die samenleving.

lijk het is te generaliseren. Eenwording, een van de ont-

Tot slot: een van de eerste dingen die de bezetter deed

wikkelingen die in de sociale geografie worden bestu-

was de vervanging van de nog niet zo lang bestaande

deerd, brengt winst en verlies. Van regio tot regio va-

algemene Nederlandse klokkentijd door de Midden-

rieert de balans. Maar ook binnen een regio worden lus-

Europese klokkentijd die in Duitsland gold. Na de be-

20 | 21

ten en lasten ongelijk verdeeld. Een nieuwe verbinding

vrijding bleef dat zo: de eenwording was de volgende

met de buitenwereld brengt sommigen winst – eindelijk

fase van schaalvergroting ingegaan. Nederland zou

wordt die verre markt bereikbaar voor je producten.

meer en meer onderdeel van Europa worden.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

voor plaatselijke producenten. Genuanceerde case-

Onderzoek uitgelicht

Midden-Europese tijd > Voor sociaal-geografen die on-

<

Maar met de nieuwe weg komen ook goedkope spul-

Regiocanons vergeleken > Niet elke

oorlog – kiezen voor het panorama, al

haal over Edith Stein, een Joodse

canon besteedt aandacht aan de oor-

verschilt de mate van detaillering.

vrouw die zich in 1922 bekeerde tot het

log. Utrecht-Zuidwest wijdt geen van

Nijmegen gebruikt 400 woorden in

katholicisme maar toch werd ver-

de 22 vensters aan 1940-1945. Canon

twee vensters voor een overzicht,

moord. Limburg streeft niet naar over-

Groningen doet dat wel, maar is heel

Arnhem besteedt er 1100 woorden

zicht: het andere venster zoomt in op

summier: je leest in pakweg 300

aan. In alle Gelderse canons is het ove-

Limburgse dwangarbeiders in Duits-

woorden iets over deportaties en iets

rigens mogelijk door te klikken naar

land. Het kleine verhaal domineert ook

over de bevrijding. Wat dat betreft is

‘verwante verhalen’, bijvoorbeeld naar

het canon van Culemborg. Ook hier

de canon van het Groningse Wester-

dat over ‘Oom Piet en tante Riek’, met

wordt de oorlog teruggebracht tot

kwartier leerzamer. Niet alleen is de

de ontroerende brief ‘Wanneer we el-

twee verhalen: over de lotgevallen

tekst uitgebreider, maar je leest ook

kaar weerzien zullen, weten we niet’.

van slagerij Abraham van Spier en de

persoonlijke verhalen, zoals over de

evacuatie naar Beusichem op 14 mei

Amerikaanse piloot Joseph McDo-

Tegenover de vensters met brede over-

1940. Wie canons ziet als middel om

nald die achterop de fiets bij bakker

zichten staan die van de kleine ver-

de emotionele betrokkenheid bij een

Stobbe in veiligheid werd gebracht.

halen, niet alleen in de canon van Wes-

plek te vergroten, zal deze persoonlijke

De canons van Nijmegen en Arn-

terkwartier, maar bijvoorbeeld ook in

verhalen meer waarderen dan de on-

hem – beide zwaar getroffen door de

die van Limburg. Daarin staat het ver-

persoonlijke overzichten.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 22

De inspiratie van…

Alex Brenninkmeijer: Verzetsheld Pim Boellaard

N

aarmate ik ouder word, verwonder ik me

steeds meer over het absurde van de Tweede Wereldoorlog, een zwarte fase in onze wes-

terse geschiedenis. Hoe heeft de helse machine van het nationaal-socialisme zo veel ellende en onmenselijkheid kunnen produceren? En kon je in die periode tegen de werking van die helse machine in een held zijn? De eerste vraag is niet goed te beantwoorden, omdat het nazisme en de vernietigende Tweede Wereldoorlog daarvoor te complexe fenomenen zijn.

Foto Jacqueline de Haas

En voor heldendom is er geen recept.

Wel kan je kijken naar iemand die zich in verzet tegen het nationaal-socialisme tot held ontwikkelde. Jolande Withuis biedt met haar boek Weest mannelijk, zijt sterk (2011) een genereuze kijk op de ontwikkeling van deze held, Pim Boellaard. Aan het slot van haar betoog stelt zij dat Boellaard een man was van zeldzaam formaat en zeldzame allure. In het bijzonder tussen mei

maar dat heldendom kwam voort uit zijn dienst-

1942 en mei 1945, maar in feite gedurende een lan-

baarheid aan anderen, aan de publieke zaak. Voor mij

gere periode, tussen 1939 en 1949. En de veertig jaar

als Nationale Ombudsman is dat ‘dienstbaar zijn aan

daarvoor waren een voorspel op dit heldendom, en de

anderen’ de kern van de zaak.

vijftig jaar daarna een naspel.

Hoe word je held, oog in oog met de helse machine van Is er een rode draad in het leven van deze held? Niets

het nationaal-socialisme? Daar bestaat dus geen recept

is mensen vreemd, en ook voor Boellaard geldt dat zijn

voor. Kijk naar je levensgeschiedenis en je weet wat

leven ongerijmdheden kent. De ‘man uit één stuk’

de zin is van je leven. Jolande Withuis heeft de le-

blijkt zelfs in verschillende personages uiteen te val-

vensgeschiedenis van Pim Boellaard helder in beeld

len: van ‘zeer geestig’, ‘warm’ en ‘ten dienste van an-

gebracht en daardoor is duidelijk welke zin hij aan zijn

deren’ tot ‘alles draaide om hem’ en ‘een heerser’. Maar

leven gaf: strijder tegen dood en vernietiging.

wat door dit alles heen vooral opvalt, is dat hij zich steevast inzette voor de publieke zaak. Wat die publieke

Dr. Alex Brenninkmeijer is Nationale Ombudsman. Eer-

zaak inhield, wisselde. In mijn ogen valt Boellaards in-

der was hij onder meer vicepresident bij de Centra-

zet in drie verschillende episoden en publieke zaken

le Raad van Beroep en hoogleraar staats- en be-

uiteen. De eerste periode betreft de verzetsbeweging

stuursrecht aan de Universiteit Leiden. In januari 2014

waarvan hij een heldhaftig lid was. Na zijn arrestatie

begint hij aan een nieuwe functie: lid van de Europese

werd hij de moedige en zorgzame medebewoner van

Rekenkamer in Luxemburg.

<

de kampen Natzweiler en Dachau. Na de oorlog was hij eveneens zorgzaam in zijn steun voor (en het her-

Lees op pagina 23 en verder over Boellaard en het be-

denken van) lotgenoten. Het einde van zijn leven stond

lang van biografieën over mensen als hij als bron voor

wellicht wat veel in het teken van ‘de held Boellaard’,

educatie.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 23

De inspiratie van…

Marc Dullaert: De Johannesburg Call to Action for Children

W

ij denken vaak dat we zelf weinig kunnen

2000 werden acht millenniumdoelen voor een bete-

doen aan het onrecht in de wereld. Dat al-

re wereld geformuleerd en onderschreven door 189 landen. Voor kinderen springen daaruit: het recht op onderwijs (want 57 miljoen kinderen gaan niet naar

aanpakken en met oplossingen kunnen komen.

school), de verlaging van de kindersterfte (want elk jaar

Maar dat is niet zo. Als oprichter van KidsRights heb

gaan ruim 7 miljoen kinderen onnodig dood) en het

ik gezien dat iedereen de wereld in beweging kan

terugbrengen van armoede (want 1 op de 5 kinderen

krijgen. Daarom heb ik ook de Kindervredesprijs be-

gaat elke avond met honger naar bed). Tien jaar na het

dacht, voor kinderen die onder vaak erbarmelijke om-

formuleren van deze doelen constateerde een grote

standigheden toch op weten te komen voor hun rech-

groep internationale experts op een bijeenkomst in Jo-

ten en die van andere kinderen. Neem de eerste

hannesburg dat we er nog lang niet waren. Maar we

winnaar van de Kindervredesprijs, Nkosi Johnson,

stelden ook vast dat het operationeel mogelijk is om

een elfjarig Zuid-Afrikaans jongetje met aids. Hij

de wereld beter te maken voor kinderen. De plannen

vocht ervoor dat hij en alle andere kinderen met aids

liggen er. Het is een kwestie van geld en politieke wil.

gewoon recht op onderwijs kregen en naar school

De Johannesburg Call to Action roept betrokken over-

konden.

heden en organisaties daarom op om hun handtekening onder de millenniumdoelen echt waar te maken.

Je hoeft je dus niet onmachtig te voelen. Je kunt altijd Het manifest is een belangrijke inspiratiebron in mijn

ben we zomer 2010 tijdens een bijeenkomst met twee-

werk. Het drukt me met de neus op het feit dat je voor

honderd experts onder voorzitterschap van onze be-

het realiseren van kinderrechten niet alleen moet fo-

schermheer Desmond Tutu de Johannesburg Call to Ac-

cussen op afspraken en verdragen, maar ook op het

tion for Children opgesteld. Dit manifest roept op om

naleven daarvan. Mooi vond ik het om te zien dat het

nu echt werk te maken van de millenniumdoelen die

Nationaal Comité 4 en 5 mei zich met zijn jaarthema

betrekking hebben op kinderen. Ter herinnering: in

voor 2013, ‘Vrijheid spreek je af’, liet leiden door eenzelfde gedachte. Ik hoop dat zo meer mensen in actie komen om de wereld in beweging te krijgen en vrijheid voor iedereen te bevechten.

Als kinderen zoals de Kindervredesprijswinnaars dat kunnen, kunnen wij het ook!

Marc Dullaert is Kinderombudsman in Nederland, oprichter van de internationale hulporganisatie KidsRights en grondlegger van de International Children's Peace Prize. < Lees op pagina 28 en verder meer over kinderrechten, en hoe je die in een museale context aan de orde stelt.

Desmond Tutu, Marc Dullaert, Frederik de Klerk.

© KidsRights

22 | 23 Nationaal Comité 4 en 5 mei

wat doen, en je kunt ook de krachten bundelen. Zo heb-

Onderzoek uitgelicht

leen grote instituties buiten onszelf – de

Verenigde Naties, overheden – problemen kunnen

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 24

BIOGRAFIEﾃ起

> MAURITS NIBBERING

Pim Boellaard: vertrouwensman

Hoe is de biografie van verzetsheld Pim Boellaard te benutten voor overdracht en educatie? Het antwoord ligt besloten in het verhaal van zijn leven. Maurits Nibbering, voormalig directeur van Nationaal Monument Kamp Amersfoort, pleit voor meer studies als die over Boellaard. Ze zijn onmisbaar voor educatie op een herinneringsplek als Kamp Amersfoort.

Maurits Nibbering was van 2008 tot 2010 directeur van Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Hij bezorgde het boek dat Mom Wellenstein schreef over zijn herinneringen aan Kamp Amersfoort: Nummers die een ziel hebben (Amsterdam: Athenaeum-Polak/Van Gennep, 2013).

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 25

H

et leven van Pim Boellaard leek uitgestippeld toen hij in 1903 geboren werd. Hij groeide op als enig kind in een Haagse patriciërsfamilie, met officieren, burgemeesters en schouten in zijn voorgeslacht.

Na zijn opleiding en diensttijd zwaaide hij af als kapitein van een artilleriebataljon en werd directeur van assurantiemaatschappij ‘De Nederlanden van 1845’.

Net als zijn voorouders vestigde Boellaard een zekere maatschappelijke positie. Hij trouwde Anna Louise, barones Van Heeckeren. Samen kregen zij in 1930 één kind, Willem. De positie van Pim Boellaard leek bepaald. Tot 1940.

In 2008 verscheen over Pim Boellaard de biografie Weest manlijk, zijt sterk van de hand van Jolande Withuis. Zij is socioloog en verbonden aan het NIOD. Haar studie Onderzoek uitgelicht

werd bekroond als ‘beste historische boek in 2008’.

In diezelfde periode maakte Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort een ontwikkeling door van succesvol pionierende gedenkplaats met bezoekerscentrum tot herinneringscentrum met een breed educatief programma. Voor Kamp Amersfoort staat het

24 | 25 Pim Boellaard op 38-jarige leeftijd, in vermomming geduren-

der het motto ‘herdenken, bezinnen en leren’. Op deze

de zijn onderduikperiode in 1942. Hij noemde zich Brantsma

bezoekers – waaronder vele militairen, marechaussee

van Soetendal.

© Beeldbank WO2 – NIOD

en politiemensen – maken individuele verhalen van echte mensen veel indruk. Pim Boellaard was militair

in 2000 van het Rijk een vergelijkbare erkenning als

én gevangene in Kamp Amersfoort in 1942. Zijn ver-

de voormalige kampen Westerbork en Vught al had-

haal is daarom extra welkom op deze plek.

den. Cees Biezeveld, instructeur op de school en beheerder van het terrein, werd secretaris en later de eer-

Uniformdragers > Voor Kamp Amersfoort vormt de his-

ste directeur van Stichting Nationaal Monument

torisch gegroeide verbintenis met militairen en poli-

Kamp Amersfoort.

tiemensen de rode draad in al haar activiteiten. In 1970

Ook ligt het vormingscentrum van de krijgsmacht

bouwde de politie op het oorspronkelijke kampterrein

Beukbergen vlakbij. De zogenoemde ‘uniformdragers’

een nieuwe politieschool. De gedenkplaats verkreeg

zijn daarom een belangrijke doelgroep voor het herinneringscentrum geworden. De persoon van Pim Boellaard past daar goed bij. Pim Boellaard was een patriarchale en standsbewuste man, zich sterk bewust van

KORT EN BONDIG

breed

specialistisch

de tradities waarin hij trad. Zijn familie (‘een geslacht

praktisch

theoretisch

van generaals’ zoals hij het zelf omschreef) behoorde

visueel

tekstueel

tot het Nederlandse patriciaat. Sleutelbegrippen voor

dun boek

dikke pil

Boellaard waren zijn protestants-christelijke geloofs-

nachtkastje

bureau

overtuiging, Oranjegezindheid, hoog-burgerlijkheid en de militaire traditie in kameraadschappelijke zin.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

ontvangen en informeren van bezoekers centraal, on-

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 26

De bevrijding van Kamp Amersfoort: de eerste Canadese gevechtswagen rijdt het kamp binnen.

© Beeldbank WO2 – NIOD

Ondergronds > Als reservekapitein van de bereden ar-

– zoals de Duitsers het spoorloos laten verdwijnen van

tillerie kwam Boellaard als eerste in zijn familie

opgepakte verzetsstrijders noemden. Eenmaal in

sinds de Napoleontische tijd in gevechtsactie. In de

concentratiekamp Natzweiler aangekomen groeide hij

meidagen van 1940 werd zijn batterij van de veldar-

uit tot vertrouwensman voor alle Nederlandse ge-

tillerie voluit en met succes ingezet in de strijd om de

vangenen, ongeacht hun levensovertuiging. Deze

residentie. Na de capitulatie van het Nederlandse le-

periode in Natzweiler en later Dachau markeert zijn

ger vormde Boellaard met anderen de Ordedienst (OD),

heldendom, aldus Withuis. Boellaard nam de rol van

een ondergronds samenwerkingsverband van mili-

leider op zich, waarbij hij steeds het belang van het col-

tairen. De OD pleegde verzet, saboteerde, smokkelde

lectief benadrukte. Hij wilde de Nederlandse gevan-

wapens en spioneerde. Voorjaar 1941 ontliep Boellaard

genen als groep bijeenhouden, en tegenstellingen tus-

een eerste verraad dat voor 71 leden van de Ordedienst

sen bijvoorbeeld communisten en Oranjegetrouwen

de dood betekende. Daarna moest Boellaard onder-

matigen. Op internet is een kort interview op film te

duiken. In mei 1942 werd hij alsnog verraden en ge-

vinden waarin Boellaard in het Engels het woord doet,

arresteerd. Als gevangene zat Boellaard in het ‘Oran-

twee weken na de bevrijding van concentratiekamp

jehotel’ in Scheveningen en na zijn proces in Kamp

Dachau door de Amerikanen. Zijn leiderschap behield

Amersfoort.

hij na 1945, zoals ook te lezen valt in de Inspiratie-co-

Na bijna drie weken verdween hij in Nacht und Nebel

lumn van Alex Brenninkmeijer in dit nummer.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 27

Romantiseren > Levens-

zijn leven nauwgezet. Zijn archief bevat informatie over

echte biografieën zoals die

persoonlijke en pijnlijke aspecten van zijn leven. Wit-

over Boellaard zijn be-

huis kon er gebruik van maken, met een levensecht

langrijk voor educatie.

biografisch portret van Boellaard als resultaat.

Echte verhalen van echte goed om het publiek te in-

via oral history worden verworven bruikbaar voor een

formeren en te interesse-

meeslepende vorm van educatie. In Kamp Amersfoort

ren voor een bepaalde pe-

begonnen we in 2009 met het op video interviewen

riode uit de geschiedenis.

van zo veel mogelijk mensen met eigen herinnerin-

Je ziet ook dat het biogra-

gen aan het kamp. Inmiddels zijn onder mijn opvol-

fische genre de laatste ja-

ger Harry Ruijs meer dan honderd interviews vast-

ren sterk aan populariteit

gelegd. Er kleven bezwaren aan oral history als fei-

heeft gewonnen. Weten-

tenbron – de meeste herinneringen zijn nu eenmaal

schappelijke biografieën

veranderlijk. Maar een herinneringsplek als Kamp

zoals die van Withuis wor-

Amersfoort heeft verhalen van en over individuen no-

den breder gelezen, en

dig die voor ervaringen staan, naast de ‘algemene’ ge-

ook literaire biografieën

schiedenis.

ny Boy van schrijfster en

Ook Withuis maakte gebruik van oral history, waardoor

historica Annejet van der

de beleving van betrokkenen (zoals ex-gevangenen, lot-

Zijl, over het lot van een

genoten van Boellaard) invoelbaar wordt. Boellaard

Surinaams-Nederlandse

wordt daarmee ‘aanraakbaar’. Ook maakt het Withuis’

26 | 27

jongen en zijn gezin in de

biografie tot meer dan een boek over Boellaard alleen.

Tweede Wereldoorlog. Het

Het verhaalt over de mentaliteit binnen het verzet, het

is een archetypisch voor-

overleven in een concentratiekamp, de omgang tus-

beeld van een geromanti-

sen kampkameraden onderling en de keuzes waarvoor

seerde maar historisch

men komt te staan als het erop aankomt. Allemaal as-

gezien ‘kloppende’ biografie. Van der Zijl beschrijft de

pecten die aansluiten op het verhaal dat Kamp Amers-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Oral history > Naast biografieën zijn ook verhalen die

Onderzoek uitgelicht

mensen werken enorm

personen ‘van binnenuit’, zodat de lezer dicht bij de

foort wil vertellen.

doen het goed. Neem Son-

<

beleving van de personen kan komen. Maar het boek is wel degelijk gebaseerd op echte levens en op gedegen historisch onderzoek. Dat is een voorwaarde voor de inzet van biografieën bij educatie. Op ‘waar gebeurde verhalen gebaseerde’ romans als Haar naam was

Jolande Withuis, Weest

Sarah van de Franse Tatiana de Rosnay of De jongen

manlijk, zijt sterk. Pim Boel-

in de gestreepte pyjama van de Ierse John Boyne, doen

laard (1903-2001). Het leven

de gruwelijke werkelijkheid vaak te veel geweld aan,

van een verzetsheld.

omdat ze primair geschreven zijn als roman die span-

Amsterdam: De Bezige Bij,

ning en ontroering teweeg moet brengen bij de lezer.

2008.

Op een enkele uitzondering na past Withuis het fictieve ‘beschrijven van binnenuit’ niet toe, en toch leest haar boek over Boellaard buitengewoon meeslepend.

Zij had dan ook het geluk dat een schat aan informatie voorhanden was over Boellaards leven, voor een groot deel dankzij Boellaard zelf. Hij documenteerde

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 28

Hoe laat je in een museum zien wat kinder-

KINDERRECHTEN

> JOKE VAN GROOTHEEST

rechten zijn, en hoe belangrijk het is dat die gerespecteerd worden? Het Haagse Museon

Kinderen in de knel

illustreert dit onder meer aan de hand van een tentoonstelling over kinderen in oorlogstijd. Ook verzorgt het museum lessen waarin het leerlingen laat nadenken over het belang van wetten en verdragen die de rechten van kinderen vastleggen. Oftewel: ‘Hebben kinderen recht op patat?’

Joke van Grootheest is conservator en educator geschiedenis en archeologie in het Museon – museum voor wetenschap en cultuur – in Den Haag.

In die hoedanigheid maakt zij tentoonstellingen en bijbehorende educatieve programma’s. Zij is onder meer samensteller van de permanente expositie ‘Kind in oorlog’ en van het bijbehorende gelijknamige boek.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 29

I

n 2010, tijdens de ‘KidsRights Millennium Deve-

van het manifest – waaronder Desmond Tutu – heb-

lopment Goals Conference’, besloten de deelnemers

ben zich bereid verklaard om bij politieke leiders en

tot het opstellen van de Johannesburg Call to Action

hun regeringen aan te dringen op concrete maatre-

for Children. Dit manifest, dat ik hier gemakshalve

gelen zodat kinderen die nu in achterstandsituaties le-

‘het Kindermanifest’ doop, somt een heel aantal ba-

ven daadwerkelijk een betere toekomst krijgen.

sale kinderrechten op. Het stelt onder meer dat kinderen niet met honger naar bed mogen en dat geen

Ook in mijn werk als conservator en educator bij het Mu-

kind mag leven in armoede. Maar ook dat ze gelijk be-

seon speelt het thema kinderrechten een rol. Het mu-

handeld en niet gediscrimineerd moeten worden, en

seum heeft twee permanente tentoonstellingen waar-

dat we in het bijzonder moeten opkomen voor kin-

in aandacht is voor kinderrechten (en universele

deren die het meest in de marge leven, zoals kinde-

mensenrechten): ‘Kind in oorlog’ en ‘Recht en vrede’.

ren uit etnische minderheidsgroeperingen. Zaken waar

Aan de hand van deze exposities geven wij ook lessen

ieder weldenkend mens natuurlijk achter staat, maar

aan leerlingen van het basis- en voortgezet onderwijs.

die goed zijn om als samenhangend geheel nog eens

Natuurlijk komen er in deze lessen een heleboel vra-

helder op een rijtje voorgeschoteld te krijgen. En nog

gen op ons af, bijvoorbeeld over kinderarbeid en wat

belangrijker: een aantal prominente ondertekenaars

‘Nederland’ of ‘grote mensen’ doen om dat tegen te Onderzoek uitgelicht

28 | 29 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Het monument Rachel weent, te zien in de Museon-expositie 'Kind in oorlog', laat bezoekers stilstaan bij de 2061 Joodse en Roma kinderen uit Den Haag die werden weggevoerd in de Tweede Wereldoorlog. © CvanderS – Wikimedia Commons (CC BY-SA 3.0)

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 30

In de tentoonstelling ‘Recht en vrede’ besteedt het Museon aandacht aan verschillende ‘grotemenseninitiatieven’ om vrede te bevorderen of te bewaken. Dat verhaal wordt onder meer verteld aan de hand van het serviesgoed dat werd uitgebracht ter gelegenheid van de inhuldiging van het Vredespaleis in 1913.

© Museon

gaan. Het is fijn dat ik dan met het Kindermanifest in

en aan het werk gezet, want ‘ze was toch maar een

het achterhoofd kan zeggen dat er op hoog niveau over

NSB-kind’. Ook op andere manieren bleef het NSB-

deze kwestie wordt nagedacht. Beter nog, dat er echt

verleden van Els’ ouders aan haar kleven. Haar vader

voor wordt gestreden. Mooi, denk ik, want zo vullen

had een fietsenzaak die hij vanaf 1950, na zijn in Vught

we elkaar aan.

uitgezeten straf, weer probeerde op te bouwen. Els werd eropuit gestuurd om rekeningen te innen,

Buitengesloten > Kinderrechten brengen we in het Museon op veel verschillende manieren onder de aan-

maar kreeg aan de deur regelmatig te horen: “Wij betalen niet aan NSB’ers.”

dacht. In de expositie ‘Kind in oorlog’ zijn bijvoorbeeld 35 verhalen terug te vinden van mensen die in de oor-

2061 namen > Een andere manier waarop wij in de ex-

log kind waren. Onder hen ook een aantal kinderen

positie ‘Kind in oorlog’ aandacht vragen voor kinder-

van NSB-ouders. Deze kinderen hadden het over het

rechten, is via een speciaal monument ter nagedach-

algemeen niet makkelijk; niemand wilde of mocht

tenis aan de uit Den Haag weggevoerde joodse kin-

meer met ze spelen en ze werden gepest en buiten-

deren. Een van de onderdelen van dit monument is

gesloten. Zo werden ze gestraft voor de keuze van hun

de bronzen plaquette Rachel weent over haar kinderen,

ouders. Als kind hadden ze als het ware geen eigen

die jaren in hartje Den Haag aan de gevel van de jood-

rechten meer. De keuze van hun ouders heeft vaak het

se school in de Bezemstraat hing. Toen we in 2004

verdere leven van deze NSB-kinderen bepaald. Ook na

‘Kind in oorlog’ startten, werd de plaquette van beeld-

de oorlog bleven ze ‘kind van een verrader’. Ze kon-

houwer Theo van der Nahmer aangevuld met de 1691

den er vaak met niemand over praten. Het eind van

namen van weggevoerde kinderen die op dat moment

de oorlog bracht voor deze kinderen bepaald geen vre-

bekend waren. In de jaren daarna bleek uit onderzoek

de.

dat er in totaal 2061 jonge Hagenezen zijn weggevoerd

Wat dat concreet betekende, vertelt bijvoorbeeld Els van

die nooit meer terugkwamen; joodse kinderen maar

Lieshout. Zij moest na de oorlog gaan werken in een

ook Roma en Sinti-kinderen. Het monument laat in-

gezin met acht kinderen. Ze werd keihard aangepakt

middels alle 2061 namen zien.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 31

In 2011 heb ik het initiatief genomen om de namen van deze kinderen door leerlingen van verschillende basisscholen in Den Haag te laten voorlezen op de plek waar vroeger de Joodse school stond. Het was prachtig dat ook de islamitische school hieraan deelnam.

In totaal zijn we vier uur bezig geweest met het lezen van al die namen! Daarmee dringt enorm goed tot je door om hóéveel kinderen het ging.

Spelregels > Het Museon verzorgt ook lessen voor basisschoolleerlingen uit groep 7 en 8 aan de hand van de tentoonstelling ‘Vrede en recht’. In die lessen besteden we onder meer aandacht aan regels. We laten zien dat er overal (spel)regels gelden: thuis, op school, op het sportveld. Dat als die regels er niet zouden zijn, het een puinhoop zou worden. Dat je in regels kunt vastleggen wat niet mag, maar juist ook hoe je het wel

vastleggen in wetten, en dat internationale afspraken

Een van de kinderrechten die in de expositie ‘Kind in oorlog’

worden vastgelegd in verdragen, zoals bijvoorbeeld in

aan bod komen is het recht op speelgoed. Deze speelgoed-

Onderzoek uitgelicht

wilt. Zo zijn om vreedzaam te leven ook regels en af-

het Verdrag voor de Rechten van het Kind.

beer uit oorlogstijd maakt komend voorjaar deel uit van ‘De

30 | 31

spraken nodig – vrede maak je immers samen. We vertellen de leerlingen dat landen hun interne afspraken

© Museon

Defence for Children heeft verschillende universele kinderrechten verbeeld in pictogrammen. Het ‘recht op

ren uit de hele wereld op posters met hun eigen foto

school’ bijvoorbeeld, verbeeld door een gestileerd

vertellen over hun situatie. Shuravi uit Bangladesh

kind met boven zijn hoofd het ABC. Of ‘recht op ei-

moet werken, maar wil eigenlijk graag naar school.

gen geloof’, in beeld gebracht als een kind met boven

Tamru en Noorjaham uit respectievelijk Ethiopië en

zijn hoofd diverse symbolen van geloven: een kruis

Afghanistan worden steeds geconfronteerd met oor-

voor het christendom, een maansikkel voor de islam,

log en geweld. Sukreeh uit Jemen vindt het ver-

een davidster voor het joodse geloof (en ook nog een

schrikkelijk oneerlijk dat meisjes in haar land niet mo-

lege, zelf in te vullen tekstballon, voor alle andere vor-

gen sporten. Door deze verhalen proberen we be-

men van geloven in iets). In onze lessen laten we leer-

zoekers te laten ervaren hoe belangrijk het is dat kin-

lingen een aantal pictogrammen zien en vragen of ze

derrechten gerespecteerd worden.

weten wat de betekenis is, en of ze denken dat wat ze

De verschillen met Nederlandse kinderen die in een

zien een kinderrecht is. Een paar pictogrammen ver-

Nederlands gezin opgroeien zijn schrijnend. Toch kun-

beelden fake kinderrechten, zoals ‘kinderen die lief zijn

nen ook daar dingen goed mis gaan. Denk maar eens

krijgen altijd voorrang’ of ‘kinderen hebben recht op

aan de situatie waarin een kind terecht kan komen bij

patat’. Het is geweldig om te zien en horen hoe kin-

de scheiding van haar of zijn ouders.

deren hierop reageren. Een prachtige en speelse aanleiding voor een gesprek.

Zolang er nog kinderrechten worden geschonden, blijft het belangrijk om voor kinderen, die dat in de mees-

Sportverbod > Niet alleen in de lessen bij ‘Vrede en

te gevallen niet zelf kunnen, te vechten. Kinderen heb-

recht’ besteden wij aandacht aan kinderrechten. Ook

ben recht op vrede, een eigen geloof, een opleiding,

is er aandacht in de tentoonstelling zelf, waar kinde-

en ja, soms ook op patat.

<

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 32

JODENVERVOLGING

> MATTHIJS CATS

Met plunjezak en gitaar naar Sobibor

Wisten ‘gewone Nederlanders’ al tijdens de oorlog van de industriële massamoord op Joden in de vernietigingskampen van OostEuropa? De Leidse historicus Bart van der Boom geeft in Wij weten niets van hun lot antwoord op deze schijnbaar eenvoudige vraag.

Drs. Matthijs Cats is historicus en programmamaker voor NTR en VPRO, onder andere betrokken bij Andere Tijden. Foto NTR

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 33

N

aar het resultaat van Bart van der Booms vuistdikke studie naar de Jodenvervolging in Nederland, gebaseerd op 164 dagboeken uit de Tweede Wereldoorlog, was ik bij voorbaat benieuwd. Sinds 2001 werk ik als regisseur voor de afdeling geschiedenis van

de publieke omroepen NTR en VPRO. In 2008 heb ik een aantal afleveringen van de documentaireserie De Oorlog gemaakt, waaronder die over de Jodenvervolging.1 Meestal komen in televisieprogramma’s over het recente verleden louter ooggetuigen aan het woord. Aan de hand van hun levensverhalen kan de kijker afdalen in de tijd en de geschiedenis meebeleven. Maar dit keer zou het anders moeten, zo lieten eindredacteur Ad van Liempt en wetenschappelijk adviseur Hans Blom bij het begin van het project weten. Ooggetui-

dagboeken gepubliceerd die de kijker ook zouden kun-

Onderzoek uitgelicht

gen van de bezetting konden we maar mondjesmaat

nen terugvoeren in het verleden en die de ruggengraat

32 | 33

aan het woord laten; ze waren óf niet meer in leven, óf hun herinnering was te veel vervaagd of gekleurd door naoorlogse kennis. Gelukkig waren inmiddels veel

Boom doken we in de oorlogsdagboeken, zij het veel

Rob Trip tijdens de opnames van De Oorlog in Gennep.

minder systematisch.

Polemiek > Wij weten niets van hun lot is niet onopge-

© NTR

gen dit inktzwarte beeld van ‘Nederland deportatieland’

merkt gebleven. In september 2012 beleefde het

zet hij zich vervolgens met verve af.

boek zijn derde druk, Van der Boom won de Libris Ge-

Weliswaar lieten de nazi’s zelf bij herhaling openlijk

schiedenisprijs van dat jaar en vrijwel meteen na pu-

weten dat ze de Joden wilden vernietigen, bijvoorbeeld

blicatie barstte een polemiek los. Niet alleen vakgenoten

in een aflevering van het Polygoonjournaal van mei

als Evelien Gans en Remco Ensel stortten zich op de

1942.3 En weliswaar schetste het illegale dagblad Het

schrijver, ook een ongewoon groot aantal schrijvers van

Parool in september 1943 in een artikel over Ausch-

blogs en ingezonden brieven betuigden hun afkeuring

witz vrij precies wat een gaskamer was.4 Maar dat be-

dan wel bijval.2 Waar gaat het om? Zeventig jaar na dato

wijst volgens Van der Boom nog niet dat ‘gewone Ne-

wordt ons nationale bewustzijn geplaagd door het

derlanders’ een accuraat beeld hadden van het lot van

schokkende feit dat uitgerekend het ogenschijnlijk tolerante Nederland het hoogste percentage slachtoffers van de Holocaust in West-Europa kende (73 pro-

KORT EN BONDIG

cent). Van der Booms uitgangspunt is dat er onder opi-

breed

specialistisch

niemakers, journalisten en amateurhistorici consen-

praktisch

theoretisch

sus heerst dat al tijdens de oorlog bekend was dat Jo-

visueel

tekstueel

den die op transport werden gesteld regelrecht een gru-

dun boek

dikke pil

welijke dood tegemoet gingen. Hun buren keken bij

nachtkastje

bureau

het gedwongen afscheid liever de andere kant op. Te-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

van de serie moesten vormen. Net als Bart van der

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 34

de Joden die naar Polen gingen, laat staan dat ze on-

naar Duitsland gevoerd worden, waar dan ook, dan zul-

verschillig waren. Daarvoor waren die berichten en me-

len we daar moeten werken. En ’s avonds, dan komen

dedelingen over de Endlösung domweg te fragmenta-

we daar bij elkaar, bij misschien zelfs een kampvuurtje.

risch en te ongeloofwaardig. Zelf probeert hij de vraag

En dan zal een liedje niet onbelangrijk zijn om de men-

wat mensen van de Jodenvervolging wisten (en von-

sen op te vrolijken.”5

den) te beantwoorden aan de hand van 164 dagboe-

Hoe onvoorstelbaar de Holocaust uiteindelijk was,

ken uit de bezettingstijd, zowel van Joden als van niet-

wordt ook treffend geïllustreerd in de documentaire

Joden, slachtoffers en omstanders. Veruit de meeste

The seventh million uit 1995 van Benny Brunner en Tom

omstanders, concludeert hij, tonen zich niet onver-

Segev. Daarin staan Joden in Palestina centraal. Een

schillig maar geschokt als ze van de deportaties ver-

aantal van hen kreeg nog persoonlijk bericht van fa-

nemen, inclusief de schrijvers met een onversneden

milieleden in Oost-Europa over deportaties of massa-

en onverholen hekel aan Joden. Ook realiseren de

executies. Maar zoals de Israëlische historicus Yehiam

meesten zich dat de Joden een zwaar lot te wachten

Weitz het in de film verwoordt: het was erg moeilijk

staat, en dat op termijn veel van hen niet zullen over-

uit al die berichten een volledig beeld te destilleren van

leven. Maar vrijwel niemand schrijft dat hij ervan over-

totale uitroeiing, ‘since there was nothing in the past

tuigd is dat de Joden bij aankomst in Polen meteen ver-

to compare it with’. De opvatting dat Auschwitz on-

moord zullen worden. Ook de slachtoffers zelf zijn daar

voorstelbaar was, is – anders dan Bart van der Boom

niet van doordrongen. Ze denken dat ze slavenarbeid

suggereert – de afgelopen jaren dus bij herhaling on-

moeten verrichten.

der de aandacht gebracht, in ieder geval op televisie.

Uiteindelijk is de onvoorstelbaarheid van de vernie-

Kampvuurtje > De conclusie dat niemand van de dag-

tigingskampen, zo stelt Van der Boom, cruciaal om het

boekschrijvers dacht dat de trein uit Westerbork voor

gedrag van gewone Nederlanders tijdens de bezetting

een gaskamer zou stoppen, hoeft niet te verbazen. Dat

te verklaren. Op onderduiken stond de doodstraf, wis-

is voor zover ik weet ook wat de meeste overlevenden

ten de slachtoffers. Dan zouden ze als strafgeval naar

van de Jodenvervolging die ooit voor een televisieca-

Mauthausen gaan, en dat betekende een zekere dood.

mera zijn geïnterviewd, hebben gezegd. Zelfs dege-

En dus verkozen veel slachtoffers, vaak na hevige twij-

nen die Auschwitz of Sobibor hebben overleefd, zo-

fel, om gehoor te geven aan het bevel te gaan werken

als de schrijver Jules Schelvis. Bij vertrek naar wat een

in Duitsland, in de gedachte dat zij daar misschien kon-

vernietigingskamp bleek te zijn, nam hij een plunje-

den overleven totdat de oorlog afgelopen was. De mees-

zak en een broodzak mee. En een gitaar. In 2008 ver-

te omstanders redeneerden eveneens dat de beste kans

telde Schelvis daarover in De Oorlog: “Ik dacht, als we

op overleven voor de Joden in gehoorzaamheid lag. Als

Voor- en tegenstanders > Uit de NRC

Evelien Gans, Remco Ensel, Guus

concrete historische realiteit geplaatst

van 24 april 2012: “Van der Boom ver-

Meershoek en Ies Vuijsje (NRC ). Het

kan worden. Van der Boom heeft hen

wacht flinke kritiek op zijn conclusies.”

verwijt van Gans en Ensel was dat Van

van repliek gediend: zijn opponenten

Aanvankelijk verschenen lovende re-

der Boom de passieve omstanders wil

zouden geen argumenten aanvoeren,

censies in verschillende bladen. Friso

vrijpleiten en dat hij zich schuldig

maar hem moreel proberen aan te val-

Wielenga prees het boek in de BMGN

maakte aan de nivellering van de ver-

len; men bestrijdt niet zijn bewijs-

– Low Countries Historical Review

schillen tussen Joden en niet-Joden.

voering maar zijn vermeende agenda.

als nauwgezet en onderschreef de

Guus Meershoek voegde daaraan toe

Wie de hele discussie wil volgen, in-

conclusies: “Van der Boom heeft een

dat Van der Boom niet voortbouwt op

clusief ingezonden brieven en per-

belangrijk boek geschreven in de bes-

bestaand onderzoek, maar slechts

soonlijke mails aan Van der Boom: kijk

te traditie van het historische verste-

een abstracte psychologische verkla-

op http://wijwetennietsvanhun-

hen.” Daarna verschenen artikelen van

ring voor de Sjoa geeft die niet in een

lot. blogspot.nl/

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 35

Een schuilplaats voor onderduikers.

© Beeldbank WO2 - NIOD

woord komen een stevige basis. Ook door een prettig

Auschwitz meteen werd vermoord, hadden ze wel an-

heldere stijl weet Van der Boom een beeld te schetsen

ders gereageerd, vermoedt Van der Boom.

van de Jodenvervolging in Nederland op ooghoogte.

Daarmee begeeft hij zich op het gladde ijs van de ‘wat-

Zo indringend en rijkgeschakeerd als ik het niet eer-

als-geschiedenis’. Wél weten we dat een min of meer

der gelezen heb.

<

georganiseerde vorm van hulp aan onderduikers nog

34 | 35

land moesten ‘om te werken’. Pas een jaar later, toen ‘gewone Nederlandse jongens’ massaal werden op-

Bart van der Boom,

geroepen voor de Arbeitseinsatz, kreeg die gestalte.

‘Wij weten niets van hun lot’.

Gewone Nederlanders en de

Ooghoogte > Wij weten niets van hun lot heeft in Ne-

Holocaust. Amsterdam:

derland een voor een wetenschappelijke studie on-

Boom, 2012, ISBN

gekende respons losgemaakt. Van de duizenden oor-

9789461054777,

logsdagboeken die in Nederlandse archieven te vinden

€ 29,90.

zijn, heeft Van der Boom er 450 bekeken, om er vervolgens 164 verder te onderzoeken. 164 dagboekschrijvers, hoe zorgvuldig ze ook gekozen zijn, vormen nooit een dwarsdoorsnede van Nederland – Bart van der Boom is de eerste om dat te erkennen. Toch vormt Wij weten niets van hun lot voor radio- en televisie-

Noten

makers – afhankelijk als ze zijn van authentieke ver-

1 NTR, Hoe de Joden uit Nederland verdwenen, 2008. Aflevering

ge tijd zullen de laatste Nederlanders die de Joden-

in de serie De oorlog (dvd-box).

2 Kijk voor een overzicht van recensies en andere reacties op Bart

vervolging bewust hebben meegemaakt overleden zijn.

van der Booms blog: www.wijwetennietsvanhunlot.blogspot.nl.

Dan kunnen we alleen nog maar oude interviews re-

3 Dr. Ley in Nederland, Polygoon Hollands Nieuws, weeknummer

cyclen, of de geschiedenis proberen te reconstrueren

42-20.

aan de hand van de stemmen van dagboekschrijvers.

4 www.hetillegaleparool.nl/maand/september1943.php

En dan vormt een boek waarin 164 getuigen aan het

5 http://deoorlog.nps.nl.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

niet bestond toen de eerste Joden in 1942 naar Duits-

halen – nu al een onmisbaar boek. Over niet al te lan-

Onderzoek uitgelicht

ze hadden geweten dat bijna iedereen bij aankomst in

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 36

EXPERTS

> MAARTEN-JAN VOS

Maak kennis met onze nieuwe redactieraad

Onderzoek uitgelicht is nu twee jaargangen oud. Voor de redactie een moment om terug ĂŠn vooruit te blikken. Dat gaan wij doen met een redactieraad. Deze raad bestaat uit een groep experts van binnen ĂŠn buiten het werkveld van herdenken, vieren en herinneren. De raad gaat meedenken over de ontwikkeling van Onderzoek uitgelicht, maar ook over de inhoud: welke onderzoeksresultaten zijn de moeite waard? De zes leden stellen zich hier kort aan u voor.

Drs. Maarten-Jan Vos is historicus en redacteur van Onderzoek uitgelicht. Samen met Serge ter Braake publiceerde hij onlangs het boek Rechtsherstel van geroofd Joods onroerend goed tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Foto Erik Kottier

Foto Verzetsmuseum Amsterdam

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 37

Drs. Liesbeth van der Horst

Functie

Directeur van Stichting Impact en Stichting

Directeur van het Verzetsmuseum Amster-

Cogis in Diemen.

dam.

Studie psychologie en een promotie in de

Studie geschiedenis. En daarna heb ik het

klinische psychologie, aan de Universiteit

museum- en managementvak voornamelijk

Utrecht.

in de praktijk geleerd.

Ik hou mij bezig met de psychosociale ge-

Ik was vele jaren conservator en heb daar-

volgen van schokkende gebeurtenissen, cri-

door specifieke kennis op het gebied van

ses en rampen.

collectievorming en presentaties opge-

Opleiding

Specialisatie

bouwd. Verder ben ik een generalist. Op alle werkterreinen binnen ons structureel onderbemande museum ben ik wel eens ingesprongen om problemen op te lossen.

Betrokkenheid bij

Mijn vak is nadenken over wat oorlog en

Voordat ik bij het Verzetsmuseum kwam

herdenken en vieren

rampen met mensen doen. Een herdenking

werken, was ik niet zo bezig met ‘herden-

geeft erkenning aan hetgeen mensen over-

ken en vieren’. Maar inmiddels heb ik veel

komen is en dat helpt bij de verwerking van

direct betrokkenen geïnterviewd. Daardoor

de ervaringen. Verder vind ik – als lid van

is het thema voor mij gaan leven en werd ik

een generatie die nooit oorlog gekend heeft

erdoor geraakt.

– dat we de vrede moeten vieren. Leven in vrede is ons grootste goed.

Waarom in de

Ik vind Onderzoek uitgelicht mooi degelijk,

Ik heb veel schrijf- en redactie-ervaring, die

redactieraad van OU?

maar ook fijn leesbaar. De wetenschappelij-

ik graag inzet voor Onderzoek uitgelicht.

ke onderwerpen zijn laagdrempelig beschreven, vaak in de vorm van mooie interviews, zodat ze voor een breed publiek toegankelijk worden. Ik hoop dat ik met mijn kennis van rampen en crisis vanuit net weer een andere hoek kan meekijken en input kan geven.

36 | 37 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Dr. Annelieke Drogendijk

Onderzoek uitgelicht

Naam

Foto T. P. de Boer

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 38

Naam

Mr. dr. Laurie Faro

Drs. Jos Palm

Functie

Cultuurwetenschapper en promovenda aan

Presentator van OVT, het VPRO-geschiede-

de Tilburg University.

nisprogramma op Radio 1 en journalist voor Trouw en Historisch Nieuwsblad.

Opleiding

Rechten en cultuurwetenschappen.

MO-A & MO-B Geschiedenis, oftewel ‘de lerarenopleiding’, en een doctoraal geschiedenis aan de Universiteit Utrecht.

Ik doe onderzoek naar herdenkingsrituelen

Ik ben bezig met overdracht van geschiede-

bij monumenten en de betekenis daarvan

nis. Hoe doe je dat op een aangename en

voor direct betrokkenen. De focus ligt op

toch ook fundamenteel leerzame manier? Ik

monumenten die tientallen jaren na een ge-

schreef onder meer de boeken Moederkerk -

beurtenis zijn opgericht, zoals het monu-

De ondergang van Rooms Nederland en Oe-

ment voor de treinramp bij Harmelen in

rend hard - Het onmogelijke høkersleven van

1962 en het Digitaal Joods Monument.

Ben Jolink.

Betrokkenheid bij

Binnen mijn familie ben ik door de oorlog

We moeten ons blijven herinneren waarom

herdenken en vieren

gevormd. Mijn vader zat in het Amerikaan-

we onze rechtsstaat inrichten zoals we deze

se leger, als tolk. En hij was onderduiker in

inrichten. Ook door toenemende afwezig-

de mijnen in Limburg. Daar leerde hij mijn

heid van religieus-morele zinnebeelden

moeder kennen. De oorlog heeft een gewel-

wordt oorlog als politiek-burgerrechtelijk en

dige impact gehad, de nasleep ervan houdt

ethisch kompas steeds belangrijker.

Specialisatie

nooit op.

Waarom in de

Ik vind het tijdschrift goed leesbaar en in-

Ik vind het blad professioneel zorgzaam ge-

redactieraad van OU?

formatief, en het ziet er mooi uit. Wel vraag

maakt. Goede onderwerpkeuze, goede pre-

ik mij af of de boodschap van het blad mis-

sentatie. Ik neem graag deel aan de redactie-

schien breder verspreid moet worden. Is

raad, vanuit journalistiek-historische betrok-

een gedrukte uitgave wel de meest effectieve

kenheid en vanuit zoiets moois als algeme-

vorm om de juiste mensen te bereiken?

ne burgerzin.

Daar wil ik graag over meedenken.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 39

Dr. Frederiek de Vlaming

Hoofd Strategische Verkenningen bij Amnesty Inter-

Docent/onderzoeker UvA. Met advocaat Liesbeth Zeg-

national Nederland, voorzitter van de Raad van Advies

veld oprichter van de Nuhanovic Foundation voor

van het College voor de Rechten van de Mens.

rechtsherstel van oorlogsslachtoffers.

Middelbare school, maar daar heb ik wel héél goed

Rechten en criminologie aan de UvA en de VU.

In 2010 ben ik gepromoveerd op een proefschrift over

de ontwikkeling van het Internationaal Strafhof en

het beleid van de aanklager van het Joegoslavië Tribu-

38 | 39

met de thema’s mensenrechten en terrorismebestrij-

naal. Mijn expertise ligt bij het internationaal straf-

ding.

recht en de afhandeling van gewelddadige conflicten.

Zonder het herdenken en vieren van vrijheid zal de

Ik ben geïnteresseerd in de manieren waarop landen

herinnering aan de Tweede Wereldoorlog onherroepe-

doorstane oorlogen verwerken. Die vraag geldt voor

lijk vervagen. Wat dat betekent voor maatschappelijke

Nederland in het kader van de Tweede Wereldoorlog.

en uiteindelijk politieke steun voor mensenrechten,

En die geldt op dit moment voor voormalig Joegosla-

vind ik een interessante en relevante vraag.

vië, waar de vraag uiterst actueel is en een dagelijkse

opgelet.

worsteling.

De redactieraad lijkt mij een goede plek om over de

De vraag hoe je ervoor zorgt dat kennis die in acade-

relatie tussen herdenken en hedendaagse mensen-

mische kringen vergaard wordt de universiteit verlaat

rechten na te denken en te debatteren.

en een breder publiek bereikt, interesseert me. De werkwijze van Onderzoek uitgelicht is mij daarom op het lijf geschreven. Ik werk graag mee aan het slaan van een brug tussen wetenschap en de mensen die in hun dagelijkse leven en werk bezig zijn met bepaalde thema's en vraagstukken.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Bij Amnesty heb ik mij lange tijd beziggehouden met

Onderzoek uitgelicht

Lars van Troost

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 40

TERUGBLIK

> RICCI SCHELDWACHT

Hans Meijer en het onderzoek naar de ‘backpaykwestie’

Historicus Hans Meijer was verbaasd toen hij hoorde dat de Tweede Kamercommissie dit jaar opnieuw een hoorzitting over de ‘backpaykwestie’ organiseerde. Niet lang na het verschijnen van zijn boek Indische rekening in 2005 had hij de Kamer immers al uitvoerig ingelicht over zijn onderzoek naar de problematiek van achterstallige Indische gouvernementssalarissen. Alle feiten over de backpaykwestie waren nu toch wel bekend? Maar ook Meijer weet: de overgang van NederlandsIndië naar Indonesië is nog altijd een verhaal zonder einde.

Ricci Scheldwacht is journalist en redacteur bij het Indisch maandblad Moesson. Eerder schreef hij voor onder andere HP/De Tijd, Esquire, Haagsche Courant en Het Parool.

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 41

K

ort samengevat gaat de backpaykwestie over de

te schaal transnationaal onderzoek gedaan naar de de-

niet-uitgekeerde salarissen aan militairen van

kolonisatie van Indonesië, zegt Els Bogaerts. Zij was

het Koninklijk Nederlands Indisch Leger

verantwoordelijk voor de coördinatie van het program-

(KNIL) en aan ambtenaren die tijdens de Ja-

ma. “We hanteerden een geheel nieuwe benadering.

panse bezetting van Nederlands-Indië (1942-

Eerder werd er wel studie gedaan naar dekolonisa-

1945) in dienst van het Indische gouvernement waren.

tieprocessen, maar meestal pas vanaf het moment dat

Gemiddeld waren 42 maanden salaris niet uitbe-

de kolonisator uit het gekoloniseerde land vertrok, ter-

taald. Deze kwestie was onderdeel van een veelom-

wijl dekolonisatieprocessen veel vroeger beginnen en

vattende en ambitieuze opdracht die het ministerie van

ook veel langer doorwerken.” Er werd gekeken naar

VWS in 2001 aan het NIOD gaf. Het doel: een breed

de verschillende bevolkingsgroepen in Indonesië

onderzoek naar de sociale en economische gevolgen

voor en na de onafhankelijkheid. Wat veranderde er

van de Japanse bezetting en de daarop volgende Ber-

voor hen? Maar ook: welke gevolgen had het voor de-

siap – de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd en de

genen die vertrokken, bijvoorbeeld voor de Indische

dekolonisatie. Er is vaak gezegd dat het postkoloniale

gemeenschap die zich in Nederland vestigde?

debat in Nederland nooit goed is gevoerd. Dat zou de reden kunnen zijn waarom onverwerkte gevoelens over

Rechtszaal > Het onderzoek naar de backpaykwestie,

het Indische oorlogsverleden steeds worden opgerakeld.

uitgevoerd door Hans Meijer, was maar een van de vele

Het onderzoeksprogramma Van Indië tot Indonesië liep

Maar samen met de problematiek van rechtsherstel van

van 2002 tot 2008. Niet eerder werd er op zo’n gro-

geleden oorlogsschade bleek juist dit onderwerp de ge-

Onderzoek uitgelicht

studies in het veelomvattende onderzoeksprogramma.

40 | 41 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Mei 1980: oud-KNIL-militairen overhandigen op het Binnenhof een petitie aan Tweede Kamerleden.

© ANP/ D. Coersen

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 18:59 Pagina 42

Dr. Hans Meijer 1961

Geboren te Ter Apel.

1979-’86 studie Geschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen.

1989-’93 promotieplaats vakgroep Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen, Universiteit Utrecht.

1993-2003 postdoctoraal onderzoeker, Universiteit Utrecht.

2003

universitair docent Internationale Betrekkingen en Internationale Organisatie, Rijksuniversiteit Groningen.

moederen in de Indische gemeenschap in Nederland nog altijd bezig te houden. Het was het grootste nog resterende pijnpunt. Ook politiek lag het onderwerp gevoelig. Meijer was zich daarvan bewust toen hij aan zijn onderzoek begon. “Ik heb het onderzoek naar de backpay aangenomen als wetenschapper, niet omdat ik mij als activist sterk wil maken voor uitbetaling. Dat is mij door de Indische gemeenschap wel een paar keer

Openbare hoorzitting in de Tweede Kamer over de niet-geno-

gevraagd, maar daar leen ik mij dus niet voor.”

ten inkomsten van oud-KNIL-militairen, 14 december 1979.

De politieke strijd om de backpay, die al in de jaren vijf-

© Nationaal Archief

tig ook juridisch – zij het tevergeefs – was gevoerd, had op het moment dat Meijer de opdracht toegewezen

1949 tussen Nederland en Indonesië verliepen al moei-

kreeg al zo lang geduurd, dat niemand meer kon ver-

zaam. Door de backpay ter sprake te brengen zouden

tellen wat de precieze feiten waren. Zijn taak was: breng

ze alleen maar nog lastiger worden. Beide partijen ko-

voor eens en voor altijd helderheid in de zaak. Zijn on-

zen er dus eigenlijk bewust voor om het onderwerp

derzoek bracht echter geen oplossing. De kwestie sleept

te verzwijgen.” Rechters volgden eind jaren vijftig tot

zich nog altijd voort, want de Nederlandse regering

in de hoogste rechtszaal toe steeds dezelfde redene-

heeft het achterstallige loon nog steeds niet uitbetaald.

ring. “Er zijn diverse gerechtelijke uitspraken geweest

Een besluit dat tot veel boosheid en onbegrip heeft ge-

en steeds was de uitkomst hetzelfde: ‘We leven met

leid in de Indische gemeenschap. Dit jaar is er opnieuw

u mee, we kunnen het begrijpen, er ligt een claim,

een petitie aan de Kamer aangeboden om de zaak weer

maar daarmee moet u niet naar Den Haag, doch naar

op de politieke agenda te zetten.

Jakarta.’”

Meijers onderzoek bracht aan het licht dat de Nederlandse

Domino-effect > Het onderzoek door Meijer wees uit

regering zich altijd op het standpunt heeft gesteld dat

dat het argument van financiële zelfstandigheid van

Nederlands-Indië financieel zelfstandig was. “Juridisch

Nederlands-Indië dat de Nederlandse regering ge-

waren ambtenaren en KNIL-militairen in dienst van

bruikte om backpay af te wijzen, weinig steekhoudend

het gouvernement, de Nederlands-Indische regering.

is. Immers, elke beslissing in Batavia – politiek,

Niet in dienst van de regering in Nederland. Met de

maar ook financieel – was ingegeven door instructies

formele onafhankelijkheid van Indonesië eind 1949

vanuit Den Haag. De Nederlandse regering was wel

werden de schulden van Nederlands-Indië overge-

degelijk de eindverantwoordelijke instantie voor alles

dragen op Indonesië. Impliciet gold dat dus ook voor

wat er tot aan de soevereiniteitsoverdracht in 1949 in

de backpay, maar zowel Nederland als Indonesië heb-

deze periode in Indonesië gebeurde. Maar ook na de

ben die backpay in de onderhandelingen nooit expli-

presentatie van Meijers boek Indische rekening bleef het

ciet benoemd. De onafhankelijkheidsbesprekingen in

Nederlandse regeringsstandpunt hetzelfde: alle rech-

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 19:00 Pagina 43

ten en plichten van Nederlands-Indië waren op 27 december 1949 op Indonesië overgegaan. Volgens de Nederlandse regering leidde het onderzoek niet tot nieuwe inzichten. Volgens Meijer weigert de overheid te onderkennen dat Den Haag in de jaren 1945-1949 steeds bepalend was en in de praktijk dus ook besliste over het niet uitbetalen van de backpay. En dan hebben we het nog niet eens over de morele kant van de zaak. “Iedereen die mijn boek heeft gelezen snapt dat de verontwaardiging bij de Indische gemeenschap terecht is, net als hun gevoel dat ze belazerd zijn,” aldus de historicus.

Des te groter is de desillusie bij de direct betrokkenen, aldus Meijer. Naar de redenen van de regering om nee te blijven zeggen blijft het gissen, al heeft hij zijn vermoedens. “Ik denk dat de Nederlandse regering vreest voor precedentwerking. Dat als Nederland alsOnderzoek uitgelicht

nog schuld zou bekennen, je een soort domino-effect krijgt van andere groeperingen die ook claims indieTegenstanders van een onafhankelijk Indonesië benadrukten graag de ‘historische band’ tussen Holland en Indië. © Beeldbank WO2/Historisch Centrum Leeuwarden

loze reeks financiële claims. Die angstvallige vorm van weigerachtigheid zag je ook lange tijd in de houding van de Nederlandse regering tegenover de weduwen van Rawagedeh en Zuid-Sulawesi. Maar bij Rawagedeh en Zuid-Sulawesi is de Nederlandse regering uiteindelijk wel overstag gegaan, hoewel ik dat eerlijk gezegd niet had verwacht. Dat zou inzake de backpay ook best nog kunnen gebeuren, temeer omdat ook in het geval van de backpay er nog maar een klein aantal rechthebbenden leven. Moreel gezien is daar in elk geval alle reden toe.”

Postkoloniaal debat > Els Bogaerts is welhaast nog stelliger in haar opvatting: “Indische Nederlanders zijn lange tijd door de Nederlandse regering weggezet als zeurpieten, maar dit onderzoek laat zien dat de Nederlandse overheid bepaalde zaken niet goed heeft afgehandeld.” In die zin is het onderzoek volgens haar Demonstratie op 30 augustus 1977 op het Binnenhof voor

geslaagd. Ook terugkijkend op Van Indië tot Indonesië

uitbetaling van achterstallige 'gevangenschapssoldij'.

en de ruim honderd publicaties en de nieuwe inzich-

© Nationaal Archief/Spaarnestad Photo/Anefo

ten die dat onderzoek opleverde, was het project

>

Nationaal Comité 4 en 5 mei

nen. Ik denk dat de regering bang is voor een einde-

42 | 43

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 19:00 Pagina 44

DE WERKPLEK VAN ...

Iedereen die werkt, brengt vele

Hans Meijer

ouderwetse radio waarop ik op de

uren van de dag op dezelfde

“Toen ik startte met mijn proef-

middengolf Radio Bratislava kan

werkplek door. De inrichting en

schrift, ben ik begonnen met ver-

opzoeken. Mijn studenten en colle-

aankleding van die werkplek

zamelen. Het eerste wat ik kocht was

ga’s vinden dit een van de gezellig-

zeggen iets over die persoon

een oude landkaart van ‘Neder-

ste kamers van het hele gebouw. Ik

en zijn of haar werk. Of kun je

landsch-Indië’. En daarna ging het

werk sinds tien jaar op deze uni-

dat niet meer stellen, in deze

snel. Veel komt van rommel- en an-

versiteit. Eerst stonden al die spul-

tijd van ’het nieuwe werken’,

tiekmarkten, en ik struin graag in an-

len bij mij thuis, totdat mijn vrouw

met zijn telewerken vanaf huis,

tiquariaten. Ook krijg ik wel eens

zei: ‘En nu ben ik het zat. Nou

flexplekken op de zaak en het

spullen van Indische mensen die er

neem je al die troep maar mee naar

mobiele kantoor in de auto? In

zelf geen waarde meer aan hechten.

je werk.’ Geen probleem. Ik zit hier

deze rubriek een impressie van

Ik moet mij senang voelen in mijn

immers elke dag om wetenschap te

werkplekken van onderzoekers

werkkamer. Je moet sfeer creëren.

bedrijven. Heerlijk. In mijn hoogst-

van nu.

Dan is zo’n schemerlamp voor als

persoonlijke ivoren toren.”

<

het donker wordt perfect. Of mijn

Foto: Suzanne Liem

Weduwen van Rawagedeh en Zuid-Sulawesi In december 1947 zijn 431 Indonesische mannen uit het dorp Rawagedeh vermoord door Nederlandse militairen. In december 2009 spanden enkele weduwen van de slachtoffers een rechtszaak aan tegen de Ne-

BON

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 19:00 Pagina 45

t Op de hoogte blijven van onderzoek over herdenken, herinneren en vieren? Neem kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht!

derlandse Staat. In 2011 oordeelde de rechtbank in Den Haag dat de staat aansprakelijk was voor de moorden.

In augustus 2013 zijn ook weduwen uit Zuid-Sulawesi, wier echtgenoten tussen december 1946 en februari 1947 werden vermoord door het Depot Speciale Troepen (DST), in het gelijk gesteld. De weduwen van Ra-

Ik wil graag Onderzoek uitgelicht ontvangen!

wagedeh en Zuid-Sulawesi ontvingen een schadevergoeding van € 20.000,- per persoon en de Nederlandse ambassadeur bood hun officiële excuses aan.

naam:

> een wetenschappelijk succes. “De samenwerking tussen de Nederlandse en de Indonesische onderzoekers verliep uitstekend en was zeer vruchtbaar. Het is verrijkend om een onderwerp vanuit verschillende gezichtspunten te belichten. Een aantal onderwerpen is door Indonesische universiteiten opgepikt en wordt daar nog steeds bestudeerd, zoals urbanisering en de relatie tussen dekolonisatie en economie. Een aantal jonge Indonesische collega-onderzoekers is op een deelonderwerp van het Van Indië tot Indonesië-programma gepromoveerd.”

Bogaerts denkt dat het onderzoek in Indonesië meer impact heeft gehad dan in Nederland. “De bedoeling was om het vooral onafhankelijk en wetenschappelijk te houden. Of de presentatie daarvan dan breed wordt opgepikt door de maatschappij, is een ander verhaal. Door bepaalde groepen wordt het postkoloniale debat wel degelijk gevoerd. Dat gebeurt in kleinere groepen van betrokkenen, historici, literaire auteurs, kunstenaars, misschien enkele politici. Ook hebben we heel veel publieksactiviteiten georganiseerd die druk werden bezocht, zowel in Nederland als in Indonesië. Daarbij heb ik gemerkt dat mensen echt wel over het verleden willen praten. Maar dat is niet iets wat in het nieuws komt.”

<

q dhr. / q mevr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................

organisatie:

.......................................................

....................................................................

adres:

..............................................................

....................................................................

postcode / woonplaats:

............................................

....................................................................

telefoon

email:

............................................................

.............................................................

Stuur deze bon naar: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v.

Onderzoek Uitgelicht,

Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam.

U kunt uw aanmelding en persoonlijke gegevens ook mailen naar: onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

!

NC-cahier#4-1_#1 18-11-13 19:00 Pagina 46