Onderzoek Uitgelicht - jaargang 1 - nummer 2 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > De inspiratie van Halleh Ghorashi > Zorgen we wel goed voor oorlogsmonumenten? > Een Vlaamse blik op onderzoek naar Nederlandse kampen > Rolf Kleber blikt terug op dertig jaar onderzoek naar psychotrauma

Jaargang 1, nr. 2 â&#x20AC;&#x201C; november 2012

Colofon Jaargang 1, nr. 2, november 2012 ISSN 2213-6177 Redactie: dr. Esther Captain, Rutger van Krieken MA Correcties: Joyce van Galen Last Eindredactie: drs. Marije Wilmink Vormgeving: Martijn Luns, Amsterdam Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Stuur een berichtje naar: Nationaal Comité 4 en 5 mei t.a.v. Onderzoek uitgelicht Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam telefoon 020-7183500 e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC ®-gecertificeerd papier.

Omslag: de IkPod van de Hollandsche Schouwburg, Amsterdam. Foto Nationaal Comité 4 en 5 mei www.4en5mei.nl

Inhoudsopgave

Redactioneel > Redacteur Rutger van Krieken licht

24 Nadenken over het Nationaal Vrijheidsonder-

de vernieuwende publicatietechnieken toe die

zoek > Ieder jaar laat het Natio-

Onderzoek uitgelicht een verrassende extra di-

naal Comité onderzoeken wat

gitale laag geven.

het draagvlak voor vieren en herdenken is. Sociaal en Cultureel

왘 DE INSPIRATIE VAN…

Planbureau-directeur Paul Schna-

bel weegt de uitkomsten.

Hans Blom > Blom getuigt van zijn schatplichtigheid aan het levenswerk van Raul Hilberg: The Destruction of the European Jews.

왘 MEER WETEN 20 Bronnenkritiek in de wereld van enen en nullen

4 Het lange leven van Hilbergs

> Welk effect heeft de digitalisering van informatie

standaardwerk > Met zijn nauw-

op het gebied van oorlogsgeschiedenis op de priva-

gezette studie van de operatio-

cy van burgers en de betrouwbaarheid van bronnen?

nele aspecten van de Jodenver-

Jasper Faase van de Koninklijke Bibliotheek schetst de

volging, ondergroef Raul Hilberg

dilemma’s en uitdagingen voor

het idee dat de Sjoa in gang werd gezet door een klei-

erfgoedinstellingen.

ne elite die zijn wil opdrong aan een passieve be-

bruikbaar voor onderwijsdoel-

den van populisme laat Claude

einden? Hanneke Vroegindeweij

Lefort volgens Halleh Ghorashi

van de onderwijsredactie van het Nederlands Insti-

zien hoeveel méér democratie is

tuut voor Beeld en Geluid boog zich over die vraag.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

30 Nederland valt aan in het on-

Onderzoek uitgelicht

volking. In de Hollandsche Schouwburg wordt Hilbergs stelling dat de hele samenleving betrokken was

derwijs > Is Nederland valt aan,

volgens David Duindam tastbaar gemaakt.

een televisieprogramma over de politionele acties in Indonesië,

13 Halleh Ghorashi > In deze tij-

dan de vrijheid om je stem te laten horen.

36 Nederlandse kampen: variaties op een Europees grondpatroon > Kunsthistoricus Roel Hijink schreef

10 Lefort en de fragiliteit van de

een boek over de inrichting van voormalige con-

Georgische democratie >

centratiekampen als lieux de memoires. De Vlaam-

Bracht de Rozenrevolutie ein-

se historicus Marnix

delijk vrijheid en democratie, of

Beijen las het en spie-

is dat nog een stap te ver voor

gelt de Nederlandse

Georgië? Met Leforts Het demo-

herdenkingscultuur

cratisch tekort in de hand kijkt Crista Huisman met

aan de Belgische.

nieuwe ogen naar de politieke ontwikkelingen in de voormalige Sovjet-republiek.

왘 ONDERZOEK AFGEROND 16 “Nooit meer dan vijf bar bij onderhoud” > Kun-

왘 TERUGBLIK 42 Terugblik op afgerond onderzoek met hoogleraar Rolf Kleber > Interview met traumapsycholoog Rolf Kleber over der-

stenaar Corrie van de Vendel onderzocht een selec-

tig jaar onderzoek naar

tie van oorlogsmonumenten in Nederland. In welke

psychotrauma.

technische staat verkeren ze, en wat moet er gebeuren om ze te conserveren voor de toekomst?

it tweede nummer van Onderzoek uitgelicht is extra bijzonder, omdat het een zogenaamde ‘verrijkte publicatie’ is. Dat betekent dat er een virtuele laag aan toegevoegd is, zichtbaar voor iedereen met een smartphone of tablet. Hieronder geeft

redacteur Rutger van Krieken een uitgebreide toelichting op de mogelijkheden die dit biedt.

Daarnaast gaan we door op de koers die in het eerste nummer werd ingezet: het verbinden van theoretische inzichten uit wetenschappelijk onderzoek met ervaringen uit de dagelijkse werkpraktijk van herinneren, herdenken en vieren – en vooral de verwondering en verrijking die uit kruisbestuiving kan volgen. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei nodigt u als professional van harte uit om met ons mee te denken over de tweede jaargang van Onderzoek uitgelicht.

> ALEX BAKKER

Opmerkingen of suggesties zijn welkom op onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl.

Redactioneel

Hoe werkt die extra virtuele laag precies? > Rutger van Krieken: “Om de extra informatie bij dit nummer te kunnen binnenhalen, moet eerst de gratis app van Layar gedownload worden (zie kader). Je houdt je smartphone of tablet-pc daarna gewoon boven een pa-

Rutger van Krieken vormt samen met Esther Captain de redactie van Onderzoek uitgelicht. Hij deed zijn bachelor als sociaal geograaf aan de Universiteit Utrecht en volgde de master Erfgoedstudies aan de Vrije Universiteit. Sinds 2007 werkt hij bij het Nationaal Comité. Hier houdt hij zich bezig met uiteenlopende digitale projecten. Zo werkte Van Krieken mee aan de digitale tentoonstelling over het lot van Roma en Sinti tijdens de oorlog, te zien op www.tweedewereldoorlog.nl. Nu werkt hij met vernieuwende publicatietechnieken die Onderzoek uitgelicht een verrassende extra laag geven. Een whizzkid? Misschien een beetje. Maar wel eentje met historische kennis. Foto Suzanne Liem

gina met het Layar-symbool (links). Via de Layar-

Lezers kunnen direct vanuit de app zelf com-

app maak je een foto van deze pagina. Dan ver-

mentaar geven via een mailknop.”

schijnt de verrijkte content als een soort 3D-laag op je telefoon of tablet. De originele pagina in On-

Zijn er nog meer digitale toepassingen? > Onderzoek

derzoek uitgelicht kun je nog steeds lezen, maar

uitgelicht is via onze website www.4en5mei.nl in

nu met uitgebreide extra’s op je beeldscherm.”

opgemaakte vorm digitaal te lezen. Je kunt online door het blad ‘bladeren’ en andere geïnte-

Om wat voor extra informatie gaat het? > “Neem het

resseerden een link sturen. Dit doen we op ver-

overzichtsstuk over het jaarlijkse Nationaal Vrij-

zoek van lokale 4 en 5 mei-comités die maar een

heidsonderzoek, de grootschalige enquête over

of twee exemplaren ontvangen en toch graag met

herdenken en vieren die het Nationaal Comité 4

alle bestuursleden het blad willen lezen. Daar-

en 5 mei sinds 1990 onder de Nederlandse be-

naast is er een nieuwe ontwikkeling op het ge-

volking houdt. In Onderzoek uitgelicht kun je le-

bied van foto’s en copyrights. Op de website

zen wat de hoofdontwikkelingen van de afgelo-

www.flickr.com stellen professionele en ama-

pen jaren zijn. Maar wil je op details zoeken naar

teurfotografen hun werk onder bepaalde voor-

– ik noem maar wat – de verschillen tussen res-

waarden vrij beschikbaar. Dit opent een hele nieuwe wereld aan bronnen. Allerlei plekken waar

kun je via de app snel naar de onderzoeken zelf.

mensenogen en cameralenzen zijn geweest,

Een View with Layar-afbeelding biedt meer: extra

worden via dit open datasysteem toegankelijk. Zo

achtergronden, foto’s, links.”

zocht ik voor de tentoonstelling over de Roma en centratiekamp Mittelbau-Dora. Met vermelding

hoop in ieder geval twee dingen: dat de lezers van

van de bijbehorende codering van www.flickr.com

2|3

Onderzoek uitgelicht massaal de smartphone of

kon ik de foto’s gebruiken.”

Sinti een goed beeld van het voormalige con-

tablet pakken en de digitale optie uitproberen, en ten tweede dat ze de aanvullende digitale inhoud

Passen de nieuwe media en de erfenis van de oorlog ei-

nuttig vinden. Technische snufjes zijn leuk,

genlijk wel bij elkaar? > “Ja natuurlijk, waarom

maar ze moeten wel een doel hebben. Voor de re-

niet? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wil het pu-

dactie van Onderzoek uitgelicht is dit een experi-

bliek, dat flink met zijn tijd meegaat, graag in alle

ment en we willen dan ook graag suggesties ont-

mogelijke vormen bedienen. Alléén een website

vangen. Werkte Layar naar behoren? Was het goed

volstaat niet. Vandaar ook dit experiment met de

zichtbaar op het scherm? En had u er iets aan?

verrijkte publicatie.”

Layar en Augmented Reality

bij bepaalde locaties kunnen worden

gen. Zo is het ook met Onderzoek uit-

getoond. De huizensite Funda werkt

gelicht. Op elke pagina waar het spe-

Sinds 2008 werkt het Nederlandse bedrijf

hier bijvoorbeeld mee. Met behulp

ciale View with Layar-symbool zicht-

Layar aan toepassingen op het gebied

van de Layar-app en de Funda-laag kan

baar is (waaronder deze pagina), is met

van augmented reality (‘toegevoegde re-

je in ieder willekeurige woonplaats

behulp van de app extra informatie te

aliteit’). Hiermee kunnen computer-

de te koop staande huizen zien.

zien. In het geval van Onderzoek uit-

beelden over echte, reële beelden wor-

gelicht zijn dit in eerste instantie links

den geprojecteerd. Een van de eerste

Inmiddels kan met Layar ook extra ma-

naar websites, filmpjes op YouTube en

toepassingen was een app voor

teriaal toegevoegd worden aan objec-

extra foto’s. De Layar-app is gratis te

smartphones, waarmee computer-

ten die geen geografische locatie heb-

downloaden via www.layar.com, iTunes

beelden (zoals foto’s, iconen en tekst)

ben, zoals tijdschriften en verpakkin-

of Google Play.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Wat verwacht je ervan? > “Ik verwacht veel, maar

Onderzoek uitgelicht

pondenten onder de 25 jaar en boven de 50, dan

> DAVID DUINDAM

Het lange leven van Raul Hilbergs standaardwerk

“It’s your funeral.” Met deze ‘aanmoediging’ van zijn promotor begon Raul Hilberg (1926-2007) in 1950 aan zijn onderzoek dat zou uitgroeien tot het maar liefst 1564 pagina’s tellende standaardwerk De vernietiging van de Europese Joden. Hoewel Hilberg het manuscript in 1955 afrondde, zou het jaren duren voordat het werd gepubliceerd. De meeste uitgeverijen zagen er geen brood in.

David Duindam MA studeerde filosofie en literatuurwetenschappen. Zijn promotieonderzoek naar de naoorlogse ontwikkeling van de Hollandsche Schouwburg is een samenwerkingsverband tussen de Universiteit van Amsterdam en het Joods Historisch Museum.

en van de beroemdste uitgeverijen die Hil-

ook een selectie van aan de Sjoa gerelateerd onder-

berg niet wilden publiceren, was Princeton

zoek van de afgelopen vijf decennia. De uitgekozen

University Press. Deze wees het manuscript

studies moesten echter wèl in zijn denkraam passen.

af op advies van de beroemde Joodse intel-

Zo is een van Hilbergs meest controversiële argu-

lectueel Hannah Arendt (1906-1975). Zij

menten dat het Joods verzet weinig voorstelde. In die

vond het te veel op een ‘simpel verslag’ van

lijn past dat hij niet verwijst naar het boek Joods ver-

de Jodenvervolging lijken, wat haar er overigens niet

zet van Jac. van de Kars, dat al in 1981 verscheen, ter-

van zou weerhouden gretig gebruik te maken van zijn

wijl hij wèl de catalogus van het Verzetsmuseum Am-

onderzoek. Pas in 1961 kwam het boek uit bij een re-

sterdam uit 2000 noemt voor een overzicht van Ne-

latief onbekende uitgeverij. In de loop der jaren werd

derlandse verzetsactiviteiten.

het erkend als een van de eerste serieuze en succesvolle pogingen tot een systematische en omvattende

Verantwoordelijkheid > Laat mij beginnen met een

studie van de Sjoa. In 1985 en 2003 volgden een twee-

korte beschrijving van Hilbergs werk. Hilberg be-

de en derde Engelstalige editie.

schrijft nauwgezet de systematische vernietiging van de Europese Joden tijdens het Nazibewind. Hij stelt dat de massamoord een bureaucratisch proces

derlandse vertaling uit die voor dit artikel is gebruikt.

was dat vanaf 1933 werd uitgevoerd door vele ver-

Hilberg incorporeerde nieuwe onderzoeken in de la-

schillende organisaties. Er was vooraf geen blauwdruk

tere versies, zoals de bekende studies van Jacques Pres-

paraat. “Geen ambtenaar had in 1933 kunnen voor-

ser en Loe de Jong, maar ook recentere werken zoals

spellen welke maatregelen in 1938 zouden worden ge-

een boek van David Barnouw uit 2005, De bezetting

troffen […]. Het vernietigingsproces voltrok zich

in een notendop. Zo markeert dit boek niet alleen het

stapsgewijs, en de betrokken ambtenaren konden zel-

Onderzoek uitgelicht

In 2008 gaf uitgeverij Verbum de eerste volledige Ne-

begin van een nieuw onderzoeksveld, maar biedt het

den meer dan één stap vooruitzien.”1 Dit betekent niet

4|5 Nationaal Comité 4 en 5 mei

De zaal van de Hollandsche Schouwburg werd na de oorlog afgebroken en opnieuw ingericht als gedenkplaats. Foto Nationaal Comité 4 en 5 mei

Op de achterplaats van de Hollandsche Schouwburg staan foto’s van buurmeisje Lydia Riezouw. Op de achtergrond het huis van waaruit ze de foto’s nam. Foto Nationaal Comité 4 en 5 mei

dat deze ambtenaren geen verantwoordelijkheid

den vergast. Daarnaast stierven vele Joden in con-

droegen: Hilberg is op geen enkele manier apologe-

centratiekampen en in de getto’s door uitputting, ziek-

tisch. Zijn punt is echter dat de vernietiging niet in

te en honger. In totaal schat Hilberg het aantal Jood-

gang is gezet door een kleine elite die zijn wil opdrong

se slachtoffers op 5,1 miljoen.2

aan een passieve bevolking, zoals nog altijd vaak wordt gesteld.

Bureaucraat > Het Nazibewind heeft altijd zijn best gedaan om de illusie van de rechtsstaat in stand te hou-

Als alternatief voor een dergelijke monocausale bena-

den. Dit hield in dat alle anti-Joodse maatregelen als

dering introduceert Hilberg een polycentrisch model

officiële verordeningen en wetten werden ingevoerd,

waarin vier hiërarchieën centraal staan: de ministe-

waardoor de bureaucraten een centrale plek innamen

ries, de strijdkrachten, het bedrijfsleven en de Nazi-

in het vernietigingsproces. Kort nadat Hilbergs boek

partij. Alle vier hadden een aandeel in het vernieti-

uitkwam, werd in Israël het proces tegen Adolf Eich-

gingsproces, dat zich grofweg in vier fasen voltrok: de

mann gevoerd. Eichmann zou bij het grote publiek

definiëring van het Joodse ras, de onteigening van hun

hèt gezicht worden van de Nazi-bureaucraat zonder

bezit, de concentratie in steden en kampen, en de uit-

geweten, onder meer door Hannah Arendts verslag

eindelijke uitroeiing van het Joodse volk. In de Sov-

Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil

jet-Unie vermoordden speciale SS-eenheden het

(1963). Arendt had een groot lezersbereik, maar werd

grootste deel van de Joodse bevolking ter plekke, met

verguisd door historici en een groot deel van het Jood-

kogels en mobiele gasinstallaties. Tussen juni 1941 en

se publiek door de vele feitelijke onjuistheden en haar

november 1942 werden op deze manier naar schat-

opvatting dat de Joodse slachtoffers zich als makke

ting 1,4 miljoen Joden om het leven gebracht. De

schapen hadden laten slachten.

slachtoffers uit West-, Zuidoost- en Centraal-Europa vielen voornamelijk in de vernietigingskampen, waar

Ondanks het negatieve advies inzake de publicatie van

Joden vanaf midden 1942 naar toe werden gedepor-

zijn werk leunde Arendt zozeer op het boek van Hil-

teerd en een geschatte 2,6 miljoen slachtoffers wer-

berg, dat hij juridisch advies inwon over een pla-

De inspiratie van… Hans Blom: The Destruction of the European Jews

erdenken doe ik van huis uit en van jongs

Met betrekking tot deze onderwerpen is een onvoor-

af aan. Mijn ouders hadden heel goede re-

stelbare hoeveelheid indrukwekkend en inspirerend

denen om te herdenken en konden dat ook

onderzoek beschikbaar. Er zijn vele boeken en on-

heel overtuigend uitleggen. Voor hen draaide het al-

derzoeksprojecten die mij in mijn zoektocht bijzon-

lereerst om het letterlijke herdenken van mensen die

der geïnspireerd hebben. Daaruit kiezen is heel

zij gekend hadden, zoals anderen weer andere dier-

moeilijk. Na wikken en wegen noem ik Raul Hil-

baren te herdenken hadden. Maar ook om de nood-

bergs The Destruction of the European Jews, omdat het

zaak om stil te staan bij de centrale waarden van onze

tot de eerste van al die inspirerende boeken behoorde

democratische maatschappij, waarin mensen in vrij-

die mij op het spoor van eigen onderzoek zetten. Juist

heid met en naast elkaar kunnen samenleven.

omdat het zich zo nadrukkelijk richtte op al die operationele aspecten van de vervolging en omdat bij Hilberg wetenschappelijke distantie richtsnoer was,

voor mij niet veel te maken. Ik was een jongetje dat

ondanks de morele verontwaardiging die bij dit on-

al vroeg wist dat hij in de geschiedenis verder wilde,

derwerp altijd onontkoombaar aanwezig is. Dit is no-

maar de inspiratie daarvoor lag niet in de eerste

dig om goed te kunnen reconstrueren, analyseren,

plaats bij de Tweede Wereldoorlog, de bezettingstijd

interpreteren, verklaren en begrijpen. En daar gaat

of de vervolging van de Joden. In mijn studietijd en

het om in mijn vak.

tijdens mijn latere loopbaan is onderzoek naar juist

6|7 Natuurlijk was Hilberg niet de enige en ook niet echt

innemen. Wat mij daarin meer en meer is gaan in-

de eerste auteur die van uitzonderlijk belang is ge-

trigeren – en dat gold en geldt wellicht het meeste

weest. Maar zijn grote boek, waaraan hij ruim tien

voor de massamoord op de Joden – is de vraag hoe

jaar werkte en dat niet zonder tegenwerking tot een

het mogelijk is geweest dat dit gebeurde. Mijn Cle-

publicatie kwam in 1961, was een hoogst belangrijke

veringarede van 26 november 2010 heb ik uiteinde-

bijdrage. Dat is ook op den duur breed erkend. Niet

lijk ook die titel gegeven, om aarzelend een poging

toevallig hield Raul Hilberg in 2004 de eerste Nooit

tot een antwoord te geven. Dat blijft een hachelijke

Meer Auschwitz-lezing van het Nederlands Auschwitz

onderneming, omdat het nog altijd een eigenlijk on-

Comité (met uitreiking van de Annetje Fels-Kup-

voorstelbare catastrofe is. Toch is het een dure plicht

fersmidt onderscheiding). Ik heb heel veel van hem

voor de geschiedwetenschap om zich hierover te blij-

geleerd en hij heeft mij geïnspireerd. De pocketuit-

ven buigen.

gave die ik ooit kocht en die ik voor deze gelegenheid uit de kast haalde, is letterlijk stuk gelezen. Ook dat zegt iets.

Prof.dr. Hans Blom was directeur van het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) in Amsterdam en hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds 2007 is hij met emeritaat. In 2010/ 2011 bezette Blom de Cleveringa-leerstoel aan de Universiteit Leiden. Foto Universiteit Leiden

Nationaal Comité 4 en 5 mei

die onderwerpen wel een steeds grotere plaats gaan

Onderzoek uitgelicht

Met historisch besef had dat herdenken vroeger thuis

Het Digitaal Monument geeft informatie over Joodse slachtoffers van de Holocaust uit Nederland.

giaatrechtszaak.3 Hij zou hiervan afzien, maar bleef

reaucraten die Hilberg jarenlang had bestudeerd. Dit

wijzen op de onderlinge verschillen. In Hilbergs op-

maakte Eichmann tot een ideaal personage voor de

tiek was er niets banaals aan het kwaad van Eichmann

publieke herinneringscultuur van de Jodenvervolging:

en volgens hem schreef Arendt een gehaast verslag

naast wetenschappelijke en journalistieke werken zou-

van het proces zonder zelf grondig onderzoek te doen.

den er films, romans en zelfs musicals over Eichmann

Desalniettemin werd Hilberg voor een lange tijd met

verschijnen, zoals The Man in the Glass Booth in 1967.4

Arendts werk geassocieerd en kreeg hij in Israël ja-

Hoewel Hilberg tot aan zijn dood met Arendt ge-

renlang geen voet aan de grond, mede door zijn op-

brouilleerd zou blijven, stonden zij samen aan de wieg

vatting dat het Joods verzet weinig had klaargespeeld.

van Eichmann als de belichaming van de afstandelijke

Buiten Israël zou Hilbergs reputatie als gerenom-

bureaucratische moordenaar, een beeld dat zich ste-

meerd Sjoa-onderzoeker na het Eichmann-proces ech-

vig zou vestigen in het herinneringsdiscours van de

ter gestaag groeien.

Sjoa.

Hilbergs stelling dat de Jodenvervolging een bureau-

Buren > Hilberg wijdt één hoofdstuk aan drie catego-

cratisch proces was, sloot naadloos aan op de rechts-

rieën van betrokkenen; de daders, de slachtoffers en

zaak die wekenlang het wereldnieuws zou domine-

de buren (waarmee hij omstanders bedoelt). Deze in-

ren. Eichmann was de belichaming van zijn these en

vloedrijke indeling is vooral van belang vanwege de

gaf een gezicht aan de honderden anonieme bu-

aandacht voor de buren: de vernietiging van miljoe-

nen medeburgers kan niet zonder medeweten van de

informatie uit het Digitaal Monument halen met be-

rest van de bevolking zijn gebeurd. Deze inmiddels

hulp van een recent ontwikkeld apparaat, de IkPod,

ingeburgerde categorisering staat op verschillende

door deze tegen de namenwand te houden. Deze door

plekken centraal in de museale inrichting van de Hol-

Mediamatic aangepaste iPod verbindt en integreert

landsche Schouwburg. De Jodenvervolging wordt in

op een subtiele manier de namenwand en het Digi-

dit herdenkingsmuseum niet gepresenteerd als een

taal Monument. Sommige bezoekers zoeken auto-

onvoorstelbaar wreed conflict tussen Joden en Nazi’s

matisch naar hun eigen adres. Toen ik dat zelf deed,

dat zich ver buiten Nederland in Auschwitz afspeel-

ontdekte ik dat er uit mijn buurhuis mensen waren

de, maar als iets dat soms letterlijk plaatsvond in de

weggehaald en vermoord in Sobibor, terwijl ik dank-

tuin van de buren.

zij de dunne wandjes nog dagelijks kan meegenieten van het wel en wee van mijn buren. Ik besefte daar-

In de achterplaats van de Hollandsche Schouwburg in

door maar al te goed hoe alomtegenwoordig en

Amsterdam staan vandaag de dag twee historische fo-

dichtbij de Jodenvervolging moet zijn geweest voor

to’s die in 1942 zijn genomen door het niet-Joodse

iedereen die tijdens de oorlog in Amsterdam leefde.

buurmeisje Lydia Riezouw. Riezouw woonde naast de Hollandsche Schouwburg, het voormalige theater dat

Inspiratie > Het werk van Hilberg is omvangrijk, complex, gedetailleerd en onverkort, “omdat het een

deed als verzamelpunt voor de Joden uit de regio. Ze

omvattend verslag van omvattende maatregelen wil

had uitzicht op de tuin waar in de zomer van 1942 de

zijn”.5 Hilberg was het niet altijd eens met de inter-

gevangenen af en toe mochten luchten. Tot haar schrik

pretaties van zijn werk, maar zou ongetwijfeld ver-

zag ze tussen de gevangenen haar Joodse school-

heugd zijn dat zijn boek na meer dan een halve eeuw

vriendinnetje Gretha Velleman, die gevolg had ge-

nog steeds een bron van inspiratie is voor iedereen

Onderzoek uitgelicht

tijdens de oorlog gedurende zestien maanden dienst

geven aan de oproep zich te melden bij de schouw-

die zich met de Sjoa bezighoudt. Hij is dan ook tot

8|9

burg. Riezouw besloot enkele foto’s te maken van haar

aan zijn overlijden betrokken gebleven bij de tot-

vriendinnetje, dat de kampen niet zou overleven. Op

standkoming van de Nederlandse vertaling, geheel in

een van deze foto’s kijken enkele gevangenen recht

lijn met de waarschuwing van zijn promotor.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

in de camera en is er contact met de fotografe. Op de andere foto staat een schutting op instorten terwijl er mensen overheen klimmen. Deze beelden laten zien hoe dun de grens tussen slachtoffers en buren in de praktijk kon zijn. Anders dan bij de gruwelbeelden die we soms voorgeschoteld krijgen van lijkstapels en vernietigingskampen, is de Sjoa hier tastbaar en invoelbaar. Waar deze foto’s de historische context rond de Hol-

Raul Hilberg, De vernietiging van de Europese Joden.

landsche Schouwburg in beeld brengen, stelt het Di-

Vertaald door Rob Pijpers. Laren: Verbum, 2008,

gitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland

ISBN: 9789074274142, € 69,50.

de bezoeker in staat om uit te zoeken of er tijdens de oorlog Joden uit hun eigen straat zijn weggehaald. Dit monument, dat via internet te bezoeken is, bestaat

Noten 1 Raul Hilberg, De vernietiging van de Europese Joden. Laren: Verbum, 2008,

p. 52.

sinds 2005 en bevat alle namen en adressen van de

2 Hilberg 2008, p. 1522.

Joodse slachtoffers uit Nederland. Het vult sinds een

3 Nathaniel Popper, ‘A Conscious Pariah’, in: The Nation, 31 maart 2010.

aantal jaar de fysieke namenwand in de Hollandsche Schouwburg aan, waarop de 6.700 familienamen van de slachtoffers te vinden zijn. De bezoeker kan direct

4 Jonathan A. Bush, ‘Raul Hilberg (1926–2007) In Memoriam’, in: Jewish

Quarterly Review, jaargang 100, nummer 4, herfst 2010, pp. 673-677. 5 Hilberg 2008, p. xii.

> CRISTA HUISMAN Georgië, land van prachtige natuur en gast-

Georgië en de fragiliteit van democratie

vrije mensen, en in Nederland, vooral bekend vanwege de Nederlandse presidentsvrouw Sandra Roelofs. Maar ook: een land dat een slepend conflict met Rusland heeft om de deelrepublieken Abkhazië en Zuid-Ossetië. De impact van de oorlog met Rusland in 2008 op het huidige Georgië is nog altijd duidelijk merkbaar. Houdt het land zich staande als prille democratie?

Drs. Crista Huisman is Reporting Officer en Nederlands contingentsleider bij de European Union Monitoring Mission (EUMM) in Georgië. Als socioloog hield zij zich in verschillende functies bezig met thema’s als vrijheid, vrede, democratie en rechtsstaat, onder meer bij het Forum voor Democratische Ontwikkeling en het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij schreef dit stuk voordat de parlementsverkiezingen in Georgië op 1 oktober 2012 hadden plaatsgevonden. In 2013 vinden nog presidentsverkiezingen plaats.

inds een paar jaar werk ik voor een vre-

– is het boek van Claude Lefort dat Halleh Ghorashi

desmissie in Georgië. Het is een fascine-

aanraadt bruikbaar voor de situatie in Georgië? – past

rend land, met een verleden van vele oor-

zo gezien dan ook goed in de vragen die ik mezelf stel.

logen en overheersingen en volop idealen

Leforts Het democratisch tekort: Over de noodzakelijke

over vrijheid en democratie. Tegelijkertijd

onbepaaldheid van de democratie is een theoretische uit-

is het land verwikkeld in een politiek conflict met Rus-

eenzetting van begrippen als democratie en totalita-

land. In 2012 en 2013 vinden er bovendien cruciale ver-

risme. De auteur beschrijft in dit boek op politiek-fi-

kiezingen plaats, die de eerste vreedzame machts-

losofische wijze het onderscheid tussen democratie en

overdracht in de geschiedenis van het land kunnen be-

socialisme, een staatsvorm die hij totalitair noemt. In

tekenen. Dagelijks word ik op mijn werk én daarbui-

onderstaande beschouwing verbind ik zijn theorie aan

ten geconfronteerd met de uitdagingen waar Georgië

de praktijk in Georgië.

voor staat. Overheersing > Als je Georgië vergelijkt met andere Het werken in een vredesmissie biedt mij de kans om

voormalige Sovjetrepublieken als Armenië en Azerbeidzjan – beide buurlanden – valt op hoe goed Georgië het doet op de democratische meetlat. Je kunt stel-

veel moeilijker een vredesproces is dan ik had kunnen

len dat Georgië een jonge democratie is, die er na een

denken vanuit het vreedzame en democratische Ne-

verleden van vele overheersingen en als onderdeel van

derland. De vraag van het Nationaal Comité 4 en 5 mei

het Sovjetrijk in geslaagd is om een samenleving op

Onderzoek uitgelicht

mijn idealen over vrijheid en democratie in de praktijk te brengen. Tegelijkertijd maakt het duidelijk hoe-

10 | 11 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Een vluchtelingenkamp in Tserovani, Georgië. Foto Flickr.com/International Crisis Group (CC BY-SA 2.0)

Maar dat je de Georgische democratie ook op een andere manier kunt bekijken, leert het boek van Lefort. Lefort gaat in zijn boek op zoek naar de fundamenten van de democratie, en schetst daarbij de verschillen tussen democratie en totalitarisme. Volgens Lefort zijn de totalitaire politiek en haar socialistische varianten ontstaan in het verlengde van de democratie. In zijn visie is het socialisme een totalitaire regeringsvorm, tot stand gekomen om in een wereld die verscheurd werd door de expansie van het kapitalisme een tegenwicht te bieden aan het liberalisme. Georgië heeft een socialistisch verleden, en heeft sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in ieder geval in de publieke opinie een belangrijke overgang gemaakt naar een democratische regeringsvorm. Maar de verzelfstandiging van Georgië ten opzichte van Sovjet-Rusland in 1991 en het aan de macht komen in 1995 van president Shevarnadze, die nauwe banden onderhield met Rusland, kunnen slechts in bepaalde opzichten worden gezien als overgangsfase van socialisme naar democratie. Rozenrevolutie > De overgang naar het Georgië zoals we het nu kennen, kwam met de demonstraties van de door het Westen gesteunde oppositie in reactie op de verkiezingsuitslagen in 2003 (analisten en media speculeren dat met name de Soros Foundation hier een Mikhail Saakashvili, vlak voor de presidentsverkiezingen op

belangrijke rol in heeft gespeeld). De demonstraties,

4 januari 2004. De roos was het symbool van de vreedzame

die bekend staan als de Rozenrevolutie, hadden als eis

revolutie in het jaar ervoor. Foto EPA/Sergei Chirikov

eerlijke verkiezingen en een overgang naar een volwaardige democratie. Ze brachten de jonge Saakash-

te bouwen die in veel opzichten dezelfde democrati-

vili aan de macht. Dit moment markeerde voor vele

sche regels kent als men in Europa gewend is. Geor-

Georgiërs de hoopvolle overgang naar een westerse de-

gië doet zijn best om in de toekomst onderdeel van de

mocratie en een breuk met het Sovjetverleden en de

NAVO en de Europese Unie te worden, en imple-

conflicten van de jaren negentig. Saakashvili heeft in

menteert standaarden die daarbij behoren. De Ne-

de afgelopen jaren een progressieve hervormingspo-

derlandse presidentsvrouw Sandra Roelofs is een goe-

litiek ingezet en belangrijke stappen gezet richting Eu-

de ambassadrice van haar land en verschijnt veelvul-

ropese Unie- en NAVO-lidmaatschappen.

dig in de Nederlandse pers ten gunste van Georgië. President Saakashvili, aan de macht gekomen na de Ro-

Georgië ziet zichzelf als democratie, en ook door Euro-

zenrevolutie in 2003, is erin geslaagd de diepgewor-

pa en de VS wordt Georgië gezien als democratie. Maar

telde corruptie bijna volledig uit te bannen en de vei-

Lefort stelt als fundamentele waarden van democratie

ligheid indrukwekkend te vergroten.

dat macht, wet en kennis relatief autonome sferen zijn in een samenleving. De vergaring van kennis staat los van de macht. Bovendien vereenzelvigt demo-

De inspiratie van… Halleh Ghorashi: Het democratisch tekort

k las Het democratisch tekort. Over de noodzakelijke

zijn. Dat is wat democratie kwetsbaar maakt in tijden

onbepaaldheid van democratie van Claude Lefort

van populisme. Democratie is veel meer dan de vrij-

voor het eerst als student bij een college wijsbe-

heid om je stem te mogen uitbrengen.

geerte. De impact van het boek op mij persoonlijk was groot, vooral vanwege Leforts kritische beschou-

In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, gaat het bij

wing van democratie. Later in mijn carrière als we-

democratie niet alleen om de meerderheid, maar

tenschapper hebben verschillende argumenten in dit

vooral om ruimte voor de minderheid. Hierin ligt

boek nog veel meer betekenis en diepgang voor me

juist het verschil tussen een democratische rechts-

gekregen. De reden dat ik dit boek nu kies als ultieme

staat en een populistische democratie, waarin de meerderheid van stemmen een relatieve vrijheid kent, maar de stem van de minderheid niet is ge-

waarvoor die nu staat. De kern van democratie is vol-

waarborgd. Dit belangrijke aspect van democratie

gens de zeventiende-eeuwse filosoof-socioloog-histo-

vraagt om een cultuur van democratie waarin ruimte

ricus Alexis de Tocqueville de ruimte voor het anders

populistische belangen. Dit is de kwetsbaarheid van

Onderzoek uitgelicht

inspiratiebron is vanwege het belang ervan voor de democratie in Nederland en de huidige uitdagingen

democratie die Lefort in zijn boek mooi naar voren

12 | 13

wordt geschapen en bewaakt voor anders zijn. Toch raakt juist dit aspect van democratie vaak ondergesneeuwd door overheersende economische en/of

In Leforts werk zie ik ook een goede combinatie tussen het werk van De Tocqueville en de twintigste-eeuwse filosoof Emmanuel Levinas. Voor De Tocqueville is Weduwen uit Bosnië vragen voorook hun lot dat democratie naast een aandacht staatsvorm eenenlevensvanvorm. hun man, zomer 2011. Hierin is democratie meer dan alleen een dia-

loog; het gaat om een cultuur, een houding en een leefwijze. Een democratische houding houdt in dat je bij voorbaat accepteert dat de ander anders mag zijn. Een democratische structuur is niet veel waard zonder een democratische cultuur, en deze is alleen mogelijk wanneer het vertrekpunt niet het ik maar de ander wordt, zoals Levinas in zijn werk naar voren brengt.

Prof.dr. Halleh Ghorashi is hoogleraar management van diversiteit en integratie bij de afdeling Sociologie van de faculteit Sociale Wetenschappen aan de Vrije Universiteit. Foto Guus Dubbelman

Nationaal Comité 4 en 5 mei

brengt.

Een waarnemer van de Europese Unie wijst naar Tskhinvali, de hoofdstad van Zuid-Ossetië. Foto Flickr.com/International Crisis Group (CC BY-SA 2.0)

cratie de principes dat macht uitgaat van het volk én

rijke zakenman met nauwe banden met aartsvijand

dat macht niemand toebehoort, aldus Lefort. En juist

Rusland – Bidzina Ivanishvili – een partij heeft op-

op deze onderdelen lijkt Georgië wellicht meer op de

gericht en openlijk streeft naar een machtsovergang.

socialistische staat zoals deze door Lefort wordt omschreven dan op een democratie.

Deze op zich democratische ontwikkeling brengt de fragiliteit van de democratie in Georgië aan het licht. De

Tweestrijd > Een voorbeeld. De komende anderhalf jaar

verkiezingsstrijd is zeer persoonlijk – beide presi-

staan in Georgië in het teken van verkiezingen. In ok-

dentskandidaten voeren geen inhoudelijke campag-

tober 2012 eerst parlementsverkiezingen en in 2013

ne – en wordt gekenmerkt door intimidaties. Mensen

presidentsverkiezingen. Sinds de Rozenrevolutie de

met sympathie voor de oppositie worden ontslagen of

partij van Saakashvili aan de macht bracht, heeft hij

geïntimideerd, tot lokale leerkrachten aan toe. Be-

relatief ongestoord kunnen regeren. Mensen waren te-

drijven geassocieerd met Ivanishvili krijgen hoge boe-

vreden en van een serieus alternatief was nauwelijks

tes opgelegd en wetten worden aangepast. De oppo-

sprake. Binnen de regerende politieke partij groeide

sitie heeft van haar kant aangekondigd alle media aan

wel de behoefte aan minder focus op de persoon Saa-

banden te leggen wanneer zij aan de macht komt en

kashvili en aan meer interne democratie. Een deling

heeft een verkiezingslijst samengesteld met een groot

van de macht tussen verschillende personen (en

aantal personen die hun sporen hebben verdiend voor

functies) is de afgelopen jaren steeds vaker onderwerp

of tijdens de Shevarnadze-periode. De oppositie

van intern debat geweest. Dat deze discussie intern

dreigt met massademonstraties indien zij de verkie-

werd gevoerd, is omdat Georgië tot op heden is ge-

zingen niet wint (een interessante overeenkomst

regeerd door één partij, wellicht als overblijfsel van het

met de demonstraties die Saakashvili aan de macht

socialisme. Daar is verandering in gekomen nu een

brachten).

De verkiezingsstrijd staat tot nu toe haaks op de prin-

Toch heb ik ook bedenkingen. Lefort zou concluderen

cipes van scheiding der machten, laat staan het idee

dat Georgië nog geen volwaardige democratie is. Ik

dat macht uitgaat van het volk. De verleiding om macht

ben van mening dat deze conclusie slechts gedeelte-

te centraliseren wordt door Lefort beschreven als een

lijk relevant is voor de praktijk in Georgië. Dat Lefort

continue uitdaging voor een democratie. De omgang

in zijn boek alleen kijkt naar bepaalde interne dyna-

hiermee is de ware test voor een land: democratie of

mieken, is voor de toepassing van zijn boek op de Geor-

niet?

gische realiteit een groot gemis. Het land staat voor zulke grote interne en externe uitdagingen, die ook

Militaire oefening > De gespannen interne situatie gaat

nog eens van belang zijn voor zowel de wereldpolitiek

samen met een gespannen externe situatie. Rusland,

als de wereldeconomie, dat de vraag is of Leforts ide-

dat momenteel in permanente staat van spanning ver-

aal van democratie een doel of een middel is. Bo-

keert met Georgië vanwege de afvallige republieken

vendien doet Georgië het in vergelijking met andere

Abkhazië en Zuid-Ossetië, plande een grootschalige

voormalige Sovjet-landen nog heel behoorlijk.

militaire oefening vlak voor de parlementaire verkiezingen van begin oktober. De militaire oefening,

Het democratisch tekort is kortom geen boek dat direct in-

Kavkaz 2012, is vergelijkbaar met de militaire oefening

zicht in het praktische functioneren van democratieën biedt. Maar het is wel een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in een theoretische beschouwing van

tegisch belang van Georgië – zowel voor de toevoer van

democratie in het algemeen.

om Georgië ‘militair te ondersteunen’. Met ook nog

Onderzoek uitgelicht

Kavkaz 2008, een van de belangrijke oorzaken van de oorlog tussen Georgië en Rusland in 2008. Het stra-

eens het Nakorno-Karabakh-conflict tussen Armenië

14 | 15

olie en gas naar Europa als vanwege de strategische ligging ten opzichte van Iran – brengen de VS ertoe

Nationaal Comité 4 en 5 mei

en Azerbeidzjan om de hoek, is in de regio momenteel een militaire opbouw gaande met een hoog escalatierisico. Met verkiezingen voor de deur die vergelijkbaar zijn met de verkiezingen die leidden tot de Rozenrevolutie in 2003, staat Georgië voor de keuze die Lefort in zijn boek omschrijft: democratie zoals in veel westerse landen, of een totalitair regime zoals in veel post-Sovjetlanden bestaat. De komende maanden zullen cruci-

Claude Lefort, Het democratisch tekort. Over de noodzakelijke

aal zijn voor de vraag tot welke van de twee door Le-

onbepaaldheid van de democratie. Meppel/Amsterdam:

fort beschreven categorieën Georgië in de toekomst

Boom, 1981. 116 pagina’s, ISBN 9053520562. Het boek is al-

zal behoren.

leen nog antiquarisch verkrijgbaar.

Het blijkt een interessante ervaring om met de ogen van

De foto’s in dit artikel zijn gelicenseerd onder de Creative

Lefort naar de democratie in Georgië te kijken. Al-

Commons-licentie Naamsvermelding – Gelijk Delen 2.0. De

hoewel Leforts boek geen gemakkelijk weglezertje is,

volledige tekst van de licentie is te vinden op http://creative-

biedt de politiek filosoof interessante inzichten in de

commons.org/licenses/by-sa/2.0/nl/

uitdagingen waar veel post-Sovjet-landen voor staan en beschrijft hij treffend enkele fundamentele uitdagingen voor de democratie.

Er zijn in Nederland ruim 3600 sculpturen,

> ALEX BAKKER

plaquettes en andere gedenktekens die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. In

“Nooit meer dan vijf bar bij onderhoud”

welke technische staat verkeren deze monumenten? En hoe kunnen we ze in de toekomst goed onderhouden? Om op deze vragen antwoord te krijgen, verrichtte Buro DSB in opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei een onderzoek. Reden voor een interview met DSB-eigenaar Corrie van de Vendel, bouwkundig ingenieur, zelfstandig kunstenaar, buitenbeeldendeskundige en auteur van het onderzoeksverslag.

Drs. Alex Bakker is historicus en werkzaam als tekstschrijver in Amsterdam en Berlijn.

orrie, heb je alle oorlogsmonumenten stuk

Welke indruk heb je gekregen na de schouwing? > “Dat de

voor stuk geanalyseerd? > Corrie van de

helft van de Nederlandse oorlogsmonumenten in vol-

Vendel: “Nee, dat zou ondoenlijk zijn! Ik

doende tot uitstekende staat verkeert. Omdat elk

heb een selectie van ongeveer 200 oor-

monument onderhevig is aan invloeden van buiten-

logsmonumenten gemaakt die door het

af betekent dit niet dat je achterover kunt leunen. Ik

land verspreid zijn: van kleine plaquettes tot omvang-

hoop écht dat alle beheerders een reguliere, preven-

rijke beeldengroepen, bestaand uit alle mogelijke ma-

tieve onderhoudsbeurt gaan inplannen. Elk kunstwerk

teriaalsoorten. Vervolgens heb ik als voorzitter van de

dat buiten staat heeft dat gewoon nodig. Dan is er een

Nederlandse Kring van Beeldhouwers een aantal leden

categorie van 30 procent die wel op korte termijn on-

voor het uitvoeren van een schouwing gevraagd. Zij von-

der handen genomen zou moeten worden. Dit is goed

den dit veldwerk enorm leuk en gebruikten hun vak-

te doen; het zijn kleine reparaties of onderhouds-

kennis als materiaaldeskundigen om oorlogsmonu-

werkzaamheden die niet ernstig in de papieren lopen.

menten aan een nauwgezette schouwing te onder-

Problematisch is de resterende 20 procent. Hier is in-

werpen. Welke beschadigingen, verwering en ver-

middels sprake van serieuze verwaarlozing. Barsten

kleuring constateer je? Zelf heb ik ook een aantal oor-

in de steen, onleesbare belettering, missende onder-

logsmonumenten geschouwd. Dan zie je van nabij hoe

delen of ernstige verkleuring.”

een kunstwerk, wanneer het niet wordt onderhouden,

stand zijn tegen weer en wind. Dan heb je inmiddels een groot probleem van verval. Ten tweede is er helaas

16 | 17

nogal eens sprake van ondeskundig onderhoud. Goed

Nationaal Comité 4 en 5 mei

werper het destijds niet bedoeld, denk ik dan.”

Hoe zijn zulke problemen ontstaan? > “Door allerlei oor-

Onderzoek uitgelicht

het kan verliezen van de elementen. Zo heeft de ont-

zaken. De voornaamste factor is, niet heel verrassend, de invloed van de omgeving. Stel dat er vroeger bepaalde soorten natuursteen zijn gebruikt die slecht be-

bedoelde schoonmaakacties kunnen voor een monument fataal zijn als ze met verkeerde middelen worden uitgevoerd. Zo gebeurt het dat gemeenten voor de 4 meiherdenking een oorlogsmonument een onderhoudsbeurt met stoom geven. Let wel, het gebruik van stoom kan op zich goed zijn. Maar eind april kan er nog nachtvorst optreden. Dan bevriezen de waterdeeltjes en in natuursteen laten vervolgens kleine stukjes steen los. Vandalisme komt, treurig maar waar, ook voor: graffiti, krasfiti – waarbij krassen in het materiaal zijn getrokken – en soms zelfs diefstal van onderdelen van een oorlogsmonument. Verder willen mensen een monument met hun handen aanraken. Dat is niet altijd kwaad bedoeld. Soms willen mensen een beeld gewoon voelen. Dat is eigenlijk heel mooi, maar wel een aanslag op de materie.”

Corrie van de Vendel met de loep van haar vader, waarmee ze de monumenten schouwde. Foto Suzanne Liem

Direct na de oorlog schreef de Kring van Beeldhouwers – met vooruitziend oog – een brief aan de Nederlandse regering over de op te richten oorlogsmonumenten. Ze gaven aan dat hiervoor beeldhouwkundige kwaliteit nodig was en stelden voor om hun leden de gedenktekens te laten ontwerpen. Ook omdat het hen in de oorlogsjaren onder Duits bewind verboden was om als kunstenaar te werken.

Welke aanbevelingen doe jij aan de beheerders? > “Om te

ven aan de gemeente Utrecht. De gemeente heeft het

beginnen geef ik een aantal aandachtspunten om scha-

beeld diezelfde dag nog gerepareerd. Zo zie je dat een

de door ondeskundig onderhoud te voorkomen. Het

nauwkeurige inspectie op zijn tijd van groot belang is.”

onder hoge druk schoonstralen van natuursteen zou eigenlijk verboden moeten worden. Meer dan vijf bar

Je bent zowel onderzoeker als beeldend kunstenaar. Hoe zie

is uit den boze. Je ziet het niet na één schoonmaak-

jij zelf de toekomst van oorlogsmonumenten? > “Goed,

beurt, maar in de loop der jaren treedt er onherroe-

zeker als de onderhoudsachterstand is weggewerkt! Ik

pelijk verlies aan detailscherpte op. Dat wreekt zich on-

vind het geweldig dat er nog altijd nieuwe oorlogs-

der andere bij belettering, wat een cruciaal aspect van

monumenten bij komen en volg aandachtig hoe ont-

een oorlogsmonument is. Denk aan namen van

werpers en kunstenaars nieuwe vormen inzetten.

slachtoffers, historische data, teksten ter overdenking.

Spannende vormen die ver afstaan van de traditionele,

Het is pijnlijk als die onleesbaar zijn geworden. Ove-

figuratieve taferelen uit de jaren veertig en vijftig van

rigens moeten teksten evenmin achter kunststof of fo-

de vorige eeuw. Ook de materiaalkeuze is tegenwoordig

lie worden geplaatst, want dan kan het vocht niet weg.

heel divers. Dit onderzoek sloot aan bij mijn kennis

Een ander voorbeeld is

van materialen die ik tij-

de misvatting dat brons

Ing. Corrie van de Vendel

dens mijn studie heb ont-

niet onderhouden hoeft

1980-1986: Academie voor Beeldende Kunsten, Utrecht

wikkeld. Elke soort steen

te worden. Brons ver-

1996-2000: HBO Werktuigbouwkunde, Utrecht

of metaal heeft andere ei-

kleurt uiteindelijk naar

2000:

genschappen en reageert

groen en zwart. Voor

2009-2012: Voorzitter Nederlandse Kring van Beeldhouwers

Oprichting Buro DSB, zorg voor buitenkunst

nieuw op te richten mo-

anders op tijd en op omgevingsinvloeden. Dat

numenten beveel ik beheerders aan om al in de ont-

vind ik mateloos interessant. Meer dan andere beeld-

werpfase mee te denken over het toekomstige on-

houwwerken hebben oorlogsmonumenten een spe-

derhoud. Betrek materiaal-technische aspecten bij de

cifieke maatschappelijke en morele waarde. Ver-

voorbereidingen, ook met de kunstenaar! Dat kan veel

waarlozing van oorlogserfgoed gaat mij aan het hart.

problemen voorkomen.”

En zou iedereen aan het hart moeten gaan. Zelf heb ik nog nooit een oorlogsmonument ontworpen. Ik

Ik hoorde dat je onderzoek al voordat het klaar was tot con-

maak grote installaties waarin licht een belangrijke rol

crete actie leidde? > “Ja! In Utrecht, op het Janskerk-

speelt. Ik ben geen beeldhouwer in de klassieke zin

hof, staat een beeld van Anne Frank. Het is in 1960

van ‘houwen’, het letterlijk wegnemen om daarmee vor-

ontworpen en geplaatst door de bekende beeldhouwer

men te scheppen. Ik creëer vormen door het opbou-

Pieter H. d’Hont. Dit monument was onderdeel van

wen van materiaal.”

onze schouwing. Ter plekke bleek dat het bronzen beeld niet meer goed in de natuurstenen sokkel was

Wat heeft de Kring van Beeldhouwers met oorlogsmonu-

bevestigd. Dit was niemand nog opgevallen. Het

menten? > “De Nederlandse Kring van Beeldhouwers

was een paar dagen voor 4 mei en het Nationaal Co-

kent een lange geschiedenis. De vereniging bestaat al

mité 4 en 5 mei heeft het probleem direct doorgege-

vanaf 1918. Tijdens de bezetting weigerden vrijwel alle

dig was en stelden voor om hun leden de gedenktekens te laten ontwerpen. Ook omdat het hen in de oorlogsjaren onder Duits bewind verboden was om als kunstenaar te werken. Dit verzoek is door de regering ingewilligd. Zo hebben in de loop der tijd veel van onze leden bijgedragen aan de totstandkoming van Nederlandse oorlogsmonumenten.” Welk Nederlands oorlogsmonument vind jij buitengewoon geslaagd? > “Als ik moet kiezen: het monument voor de vrouwen van Ravensbrück. Omdat je het kunt betreden – en dan sta je er middenin. Het dwingende en benauwende gevoel dat dit oproept, vind ik heel sterk. Het staat op het Museumplein, midden in Amsterdam. Het is gemakkelijk te vinden en goed toegankelijk. Dat geldt niet voor alle oorlogsmonumenten.

niet te traceren. Het lag diep in het bos, ter marke-

Onderzoek uitgelicht

ring van de plek waar gevangenen uit kamp Amers-

18 | 19

foort zijn gefusilleerd. Het Nationaal Comité 4 en

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Voor deze opdracht ben ik op veel plekken geweest. In de bossen van landgoed Den Treek-Henschoten zocht ik naar een gedenkteken, maar kon het niet vinden. Zelfs de boswachter wist het aanvankelijk

5 mei heeft samen met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid een iPhone-app ontwikkeld, waarin 200 oorlogsmonumenten zijn opgenomen, voorzien van film, foto’s en geluid. Voor moeilijk vindbare monumenten, zoals deze in het bos, zou deze app uitgebreid kunnen worden. In de database zijn veel oorlogsmonumenten al voorzien van GPS-coördinaten. Op basis hiervan word je naar het monument geleid en krijg je ter plekke het achtergrondverhaal erbij. Nieuwe technieken bij oude monumenten, een Inspectie van het monument ter nagedachtenis aan 62 gefusilleerde

mooie combinatie.”

verzetsmensen in Fort de Bilt, Utrecht. Foto Suzanne Liem • Nationaal Comité 4 en 5 mei, Beleidshandreiking beheer en

leden om lid te worden van de Kulturkammer. Sommige leden waren zelf actief in het verzet. De bekendste is Gerrit van der Veen, de man die de vervalsing van persoonsbewijzen op een hoger plan tilde. Hij werd gepakt en is in juni 1944 in de duinen bij Overveen geëxecuteerd. Direct na de oorlog schreef de Kring, met vooruitziend oog, een brief aan de Nederlandse regering over de op te richten oorlogsmonumenten. Ze gaven aan dat hiervoor beeldhouwkundige kwaliteit no-

behoud oorlogsmonumenten. Amsterdam, 2008. • Database Oorlogsmonumenten: www.4en5mei.nl/herinneren/oorlogsmonumenten • Meer info over de iPhone-app Oorlogsmonumenten in beeld: www.4en5mei.nl/herinneren/oorlogsmonumenten/ oorlogsmonumenten_in_beeld • Gratis downloaden van de app: http://itunes.apple.com/nl/ app/oorlogsmonumenten-in-beeld/id393876266

> JASPER FAASE Met de publicatie van De staat van informa-

Bronnenkritiek in de wereld van enen en nullen

tie beoogt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) de betekenis en invloed van het fenomeen digitalisering op de relatie tussen overheid en burger bloot te leggen. Welke dilemmaâ&#x20AC;&#x2122;s en uitdagingen zijn er voor herdenkingscentra en erfgoedinstellingen als het gaat om de massale opslag en analyse van gegevens van en over burgers?

Drs. Jasper Faase is historicus. Hij is werkzaam als projectmanager Innovatieve Projecten bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

Onderzoek uitgelicht

20 | 21

n grote lijnen komt uit de negen essays die De staat

mende mate online te vinden, zonder tussenkomst van

van informatie telt het beeld naar voren dat burgers in

een archivaris of bibliothecaris. Op talrijke fora en web-

het digitale tijdperk voor hun informatie steeds min-

sites worden digitale oorlogsbronnen door leken of

der afhankelijk worden van de overheid of professio-

amateurhistorici geïnterpreteerd en becommenta-

nals. Keerzijde van de medaille is echter dat het voor

rieerd. Een rol voor gekwalificeerde docenten of pro-

dezelfde burger steeds lastiger wordt om te beoorde-

fessionele onderzoekers bij de duiding van digitale ar-

len welke digitale bron betrouwbaar is. Daarnaast bou-

chiefbronnen is niet langer vanzelfsprekend.

wen overheid en instellingen door koppeling van digitale bestanden in toenemende mate een digitaal bur-

Controle > Tussen 2007 en 2010 heeft het ministerie van

gerbeeld op. Hoewel vaak wenselijk vanuit het oogpunt

Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) met het pro-

van efficiency en effectiviteit, brengt dit risico’s met

gramma Erfgoed van de Oorlog 23 miljoen euro aan sub-

zich mee voor de privacy van de burger. Deze weet vaak

sidie toegekend om behoud en toegankelijkheid van

niet waar welke informatie wordt opgeslagen, laat staan

oorlogsbronnen voor toekomstige generaties te borgen

dat hij of zij er controle over kan uitoefenen.

door digitalisering. Zowel professionele onderzoekers als amateurhistorici hebben via websites als www.oor-

Het verlies van het monopolie op informatie is ook voor

logsbronnen.nl van het Nederlands Instituut voor Oor-

herdenkingscentra en erfgoedinstellingen merkbaar.

logsdocumentatie, www.tweedewereldoorlog.nl van het

Informatie over de Tweede Wereldoorlog is in toene-

Nationaal Comité 4 en 5 mei en www.indieinoorlog.nl

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Op de website www.oorlogsbronnen.nl is het nu al mogelijk om bijna twee miljoen foto’s, video’s en kranten te doorzoeken.

van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek met één druk op de knop toegang tot een rijk arsenaal aan digitale bronnen en informatie over de Tweede Wereldoorlog. Opvallend is het belang dat het ministerie van VWS tijdens de uitvoering van het programma Erfgoed van de Oorlog hechtte aan de distributie van informatie over de Tweede Wereldoorlog via deze betrouwbare – lees door professionals gevalideerde – websites. In de intensieve aandacht van het ministerie van VWS voor de borging van de kwaliteit van informatie voor de burger zien we een parallel met de gezondheidszorg, waar het vrijgeven van broninformatie op internet voor de overheid en professionals verlies van controle over die informatie tot gevolg heeft. Het essay ‘De Digitale Patiënt Centraal’ van Anne-Greet Keizer laat zien dat het ministerie van VWS voorziet in websites als www.kiesBeter.nl om de transparantie van het aanbod van digitale informatie op internet te vergroten en de burger in staat stelt een afgewogen keuze te maken op ba-

Meer dan 300.000 krantenpagina’s uit de Tweede Wereld-

sis van door de overheid gestuurde medische infor-

oorlog zijn te doorzoeken op www.kb.nl/kranten.

matie.1

Foto Koninklijke Bibliotheek

Jungle > Transparantie is in mijn optiek essentieel voor

zondering. Als een ingevulde zoekterm geen treffer

erfgoedinstellingen om zich op internet bij het publiek

tot gevolg heeft, kan de onderzoeker hier niet de con-

te kunnen onderscheiden als een partij die betrouw-

clusie aan verbinden dat de term niet voorkomt in de

bare informatie aanbiedt. Het is belangrijk om ‘ge-

originele tekst. Tegelijkertijd kunnen onderzoekers bij

bruikers’, van professionele historici tot geïnteresseerde

het zoeken in full-text doorzoekbare archieven juist ge-

leken, inzicht te bieden in zowel de herkomst als de

confronteerd worden met een overvloed aan zoekre-

beperkingen van digitaal bronmateriaal. Digitaliseren

sultaten.

is een kostbaar proces en de digitalisering van Nederlandse oorlogsarchieven is nog verre van volledig

Kennis van de geavanceerde mogelijkheden die zoek-

of perfect. Welke keuzes zijn gemaakt bij de selectie

machines bieden om fouten in OCR te omzeilen of

van het te digitaliseren materiaal? Wat zijn de tech-

slim te filteren in zoekresultaten, ontbreekt vaak bij

nische beperkingen van digitale bronnen?

onderzoekers. Ze vinden hierdoor veel minder relevante informatie dan zou kunnen. Het is aan de do-

Een belangrijke technische beperking is de kwaliteit van

cent, archivaris en bibliothecaris om onderzoekers te

Optical Character Recognition (OCR), software waarmee

helpen hun weg te vinden in de jungle van digitale

gigantische hoeveelheden historisch drukwerk door

bronnen.2 Aan de onderzoeker blijft echter de ver-

erfgoedinstellingen worden omgezet in machine-

antwoordelijkheid een eigen duiding te geven aan di-

leesbare tekst. OCR levert voor historisch drukwerk bij

gitale informatie en de tijd te nemen de (on)moge-

lange na geen perfect resultaat, als gevolg van de slech-

lijkheden van een digitaal archief te leren kennen. Net

te kwaliteit van het papier of het voorkomen van af-

als bij analoog onderzoek blijft bronnenkritiek ook in

wijkende lettertypes. Op woordniveau zijn foutper-

de wereld van nullen en enen een vereiste.

centages tussen de tien en dertig procent geen uit-

Vergetelheid > Naast het vraagstuk rond transparan-

derzoekers. Hier geldt weer dat transparantie over de

tie van digitale informatie wordt in De staat van in-

mate van betrouwbaarheid, volledigheid en authenti-

formatie een tweede dilemma aan de orde gesteld, na-

citeit van online gepubliceerde historische gegevens uit-

melijk of de burger recht heeft op digitale vergetelheid.

gangspunt moet zijn voor erfgoedinstellingen. Her-

Door de grootschalige opslag van digitale gegevens van

innerings- en erfgoedcentra hebben mijns inziens bij

en over burgers ‘lijkt een ieder belast met zijn verle-

uitstek de verantwoordelijkheid om de grenzen op te

den en gevoelig voor het virtuele beeld dat van hem

zoeken en om, met respect voor het recht op privacy

bestaat’.3 Door de opkomst van internet is vergetelheid

voor individuen, ook het recht op herinnering op de agen-

veranderd van ‘een default – iets wat overblijft als je

da te houden; juist om te voorkomen dat gevoelige as-

niets doet – in iets wat inspanning vergt’.4

pecten van onze geschiedenis in de vergetelheid raken.

Een interessante constatering, die zeker van toepassing

De staat van informatie is met een omvang van 439 pa-

is op de digitalisering van oorlogserfgoed. Het door toe-

gina’s zware kost. De publicatie is vooral bedoeld voor

passing van OCR integraal doorzoekbaar aanbieden van

beleidsmakers en bestuurders die binnen de overheid mentatie van nieuwe applicaties en dataservices.

voor betrokkenen. Zij kunnen online ongewenst ge-

Toch komen in De staat van informatie dilemma’s aan

confronteerd worden met herinneringen die voorheen

de orde die ook relevant zijn binnen het werkveld van

Kranten (www.kranten.kb.nl) zijn krantentitels als

monopolie van informatieverstrekking aan de burger.

Storm, Zwarte Soldaat en Volk en Vaderland nu full-text

Dit is een onomkeerbare realiteit. Het is voor infor-

doorzoekbaar. Deze kranten bevatten familieberichten

matieprofessionals de uitdaging om een plek te vero-

22 | 23

over omgekomen kameraden aan het Oostfront waar-

veren tussen alle niet gevalideerde informatie op in-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

de lijnen uitzetten voor de ontwikkeling en imple-

reldoorlog, kan onverwachts pijnlijke gevolgen hebben

Onderzoek uitgelicht

gedigitaliseerd archiefmateriaal uit de Tweede We-

op papier verborgen bleven, in voor het grote publiek

scholen, bibliotheken en erfgoedinstellingen. De op-

gesloten archiefkluizen. Via de webdienst Historische

komst van digitale media betekent een verlies op het

in leden van de SS met naam en toenaam worden ge-

ternet. Het streven naar transparantie, volledigheid en

noemd. Een scholier die onderzoek doet voor een scrip-

het bieden van context is daarbij onze meerwaarde. <

tie of spreekbeurt is tegenwoordig nog maar een muisklik verwijderd van informatie waarover in een familie misschien al decennia gezwegen wordt.

Dennis Broeders, Colette Cuijpers en WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID

Dennis Broeders, Colette (M.K.C.) Cuijpers & Corien (J.E.J.) Prins (red.)

Privacyaspecten moeten worden meegewogen bij het ne-

Corine Prins (red.), De staat van informatie. Den Haag/Amsterdam:

men van een beslissing over het al dan niet digitaliseren

WRR/Amsterdam University Press,

van historisch bronmateriaal. Maar er is een keerzij-

2011, ISBN 9789089643100. Gratis te De staat van informatie

de. Als de burger het recht heeft om zijn eigen digitale identiteit bij te stellen, door het selectief laten ver-

downloaden via http://www.oapen.org.

AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS

wijderen van niet welgevallige gedigitaliseerde historische bronnen, of als erfgoedinstellingen ‘foute’ ar-

Noten

chieven uit vrees voor klachten niet digitaliseren, be-

De staat van informatie, p. 354.

tekent dit dan ook niet dat de samenleving het ‘recht

Voor nuttige tips over digitaal bronnenonderzoek: Ewoud

op herinnering’ verliest? Verwijderen of selectief di-

Sanders, Eerste Hulp bij e-Onderzoek, Amsterdam/Den

gitaliseren van informatie over de Tweede Wereldoorlog

Haag/Leiden: 2011. Deze publicatie is gratis te downloaden

betekent in een toenemend digitale wereld in feite dat

via http://www.kb.nl/sites/default/files/docs/sanders-eerste-

een deel van onze geschiedenis uit het zicht verdwijnt.

hulp-bij-e-onderzoek.pdf.

Belangen van individuen kunnen botsen met het be-

lang van een zo volledig mogelijke toegang tot histo-

4 Ibidem,

rische informatie voor professionele en amateuron-

De staat van informatie, p. 25. p. 208.

> PAUL SCHNABEL

Nadenken over het Nationaal Vrijheidsonderzoek

Zes van de zeven Nederlanders zijn na 5 mei 1945 geboren. Van niet veel meer dan een op de twintig Nederlanders kan gezegd worden dat ze de Tweede Wereldoorlog bewust hebben meegemaakt. Nog niet een op de honderd inwoners van nu was al volwassen toen in 1940 de oorlog en de bezetting begon. Het is dus begrijpelijk dat het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei ieder jaar laat onderzoeken wat het draagvlak voor vieren en herdenken is.

Prof.dr. Paul Schnabel is directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau en universiteitshoogleraar van de Universiteit Utrecht. In december 2011 sprak hij over de toekomst van oorlogsgraven en erevelden op het jubileumcongres van de Oorlogsgravenstichting, die toen 65 jaar bestond.

ij de Dodenherdenking gaat het onvermij-

men met begrippen als vrijheid en democratie en wel-

delijk steeds minder om de herinnering aan

ke betekenis kent men daar vandaag de dag aan toe?

de oorlogsslachtoffers die men zelf gekend

Is men het daar in grote lijnen met elkaar over eens,

heeft. Bevrijdingsdag heet nog wel zo en de

of zijn er grote verschillen in waardering en interpre-

aanleiding is ook allerminst vergeten, maar

tatie tussen de generaties of politieke stromingen?

wat vooral gevierd wordt is de werkelijkheid

van de vrijheid in een democratisch land. Daar is he-

Dankzij de door Veldkamp uitgevoerde Nationaal Vrij-

lemaal niets mis mee, integendeel zelfs, maar het maakt

heidsonderzoeken weten we het antwoord op deze vra-

het wel begrijpelijk dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei

gen. Door de herhaling van het onderzoek van jaar op

ieder jaar laat onderzoeken hoe het staat in de sa-

jaar weten we ook of er veel verandering in de ant-

menleving met het draagvlak voor herdenking en vie-

woorden zit en of het nodig is de inmiddels gevestigde

ring. Wil men nog wel herdenken en spreekt de vie-

traditie van Dodenherdenking op 4 mei en Bevrij-

ring van bevrijding en vrijheid nog aan? Wat verbindt

dingsdag op 5 mei te herzien.

Onderzoek uitgelicht

24 | 25 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Treinreizigers op station Utrecht CS zijn op 4 mei om acht uur ’s avonds twee minuten stil in verband met de Dodenherdenking. Alle treinen in Nederland, ook de internationale, reden twee minuten niet. Foto ANP/ Sander Koning

Foto: ANP/Pieter Franken

Daar lijkt in ieder geval heel weinig reden toe. Letterlijk

liggen. Het is wel degelijk het resultaat van beleid, on-

bijna iedereen is goed op de hoogte van de reden van

der meer van het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei, gericht

herdenking en viering en het belang en behoud van

op een verbreding van de betekenisgeving aan 5 mei.

deze traditie wordt breed ondersteund. Het herdenken wordt op zichzelf duidelijk veel belangrijker gevonden

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek documenteert deze

dan het vieren, maar bijna de helft van de bevolking

verschuiving, maar bewijst ook steeds weer de aan-

geeft inmiddels toch de voorkeur aan de combinatie

wezigheid van voldoende draagvlak. Het begeleiden-

van herdenken en vieren. Geleidelijk aan verruimt ook

de kwalitatieve onderzoek in de vorm van groepsge-

de betekenis die men aan beide toekent. Het accent ligt

sprekken maakt het mogelijk op sommige onder-

minder op de Tweede Wereldoorlog alleen. De her-

werpen wat dieper in te gaan en een beter beeld te krij-

denking omvat in de beleving van mensen meer en

gen van de samenhang in opvattingen en ideeĂŤn.

meer alle slachtoffers van diverse oorlogen, terwijl Bevrijdingsdag inderdaad steeds meer de dag van het vie-

Tussen markt en ethos > Het Nationaal Vrijheidson-

ren van de vrijheid wordt. De laatste accentverschuiving

derzoek is in zijn vraagstelling en opzet te zien als een

is niet alleen een spontaan proces, nu de Tweede We-

marktonderzoek. Dat is niets bijzonders; ook de

reldoorlog in de tijd steeds verder achter ons komt te

vraag of Nederlanders aan Sinterklaas de voorkeur ge-

Idealen die zo vanzelfsprekend zijn dat ze inderdaad niet altijd meer gewaardeerd worden als de uitzondering in een toch vooral door geweld en dwang beheerste wereldgeschiedenis. Het vanzelfsprekende is niet vanzelf blijvend en al evenmin hetzelfde blijvend. Het vraagt onderhoud, overdracht en ontwikkeling.

ven boven de Kerstman en in hoeverre Kerstmis en Pa-

altijd meer gewaardeerd worden als de uitzondering

sen nog in een religieuze sfeer gevierd worden, is re-

in een toch vooral door geweld en dwang beheerste we-

gelmatig op dezelfde manier onderwerp van onder-

reldgeschiedenis. Het vanzelfsprekende is niet vanzelf

familie- en gezinsleven, maar maken deel uit van het

ook de grote aandacht in de Nationaal Vrijheidson-

repertoire van de natie en de staat. Ze worden door de

derzoeken voor de verschillen en de verhoudingen tus-

overheid georganiseerd en geregisseerd, maar verliezen

sen de generaties in belangstelling, betrokkenheid en

hun betekenis zonder de deelname van het publiek en

kennis.

het wegvallen van de generaties die de Tweede WeOnderzoek doen naar het draagvlak voor 4 en 5 mei is

reldoorlog nog bewust hebben meegemaakt, wordt het

26 | 27

niet alleen onderzoek naar de belangstelling voor dat

aantal mensen dat zelf familieleden of vrienden te her-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

blijvend en al evenmin hetzelfde blijvend. Het vraagt onderhoud, overdracht en ontwikkeling. Vandaar

Onderzoek uitgelicht

zoek. Toch zijn er belangrijke verschillen. Dodenherdenking en Bevrijding hebben geen plaats in het

de morele en emotionele ondersteuning van de burgers. Dat maakt het belangrijk met behulp van onderzoek de vinger aan de pols te houden.

Ritueel > De Dodenherdenking leent zich minder goed dan Bevrijdingsdag voor een herdefiniëring. Door

waar deze twee momenten historisch voor staan, maar

denken heeft, steeds kleiner. De herdenking is in de

ook naar de ondersteuning voor dat waar zij principieel

publieke beleving geleidelijk inclusiever geworden en

en voor de toekomst naar verwijzen. Worden de

omvat nu iedereen die zelf te lijden heeft gehad on-

waarden van vrijheid en solidariteit breed gedeeld, on-

der oorlogsgeweld of nabestaande is van een slacht-

derschrijven ook jonge generaties het ideaal van de de-

offer. De Dodenherdenking krijgt daardoor steeds meer

mocratische besluitvorming en van de werking van de

betekenis als algemene respectbetuiging van de sa-

rechtsstaat, voelt men zich nog thuis in Nederland en

menleving als geheel, op het hoogste niveau gesym-

het Nederlanderschap zonder tegelijk anderen als min-

boliseerd in de kranslegging door de koningin bij het

der of als gevaarlijk te beschouwen? De vraag is niet

Nationaal Monument op de Dam. Uit de jaarlijkse on-

alleen of men weet heeft van de harde lessen van de

derzoeken blijkt dat weliswaar veel mensen in hun ei-

Tweede Wereldoorlog, maar of men er voor nu en de

gen woonplaats de herdenking bijwonen, maar dat de

toekomst van heeft geleerd.

Nationale Herdenking in meerderheid via de televisie gevolgd wordt. Het staatshoofd treedt voor het oog van

Wat er uitziet als marktonderzoek kan bij nader inzien beter omschreven worden als ‘ethosonderzoek’. Het

de natie op als de celebrant van een van de weinige nationale rituelen die wij kennen.

is een meting van het humanitaire en democratische gehalte van de Nederlandse samenleving, verbonden

Juist omdat de Dodenherdenking van jaar op jaar min-

met het herdenken van het lot van de slachtoffers van

der persoonlijk wordt, groeit de behoefte aan een ver-

oorlog en vervolging en met het tonen van respect voor

sterking en stilering van het ritueel. Het betrachten van

wie zich met gevaar voor eigen leven heeft ingezet voor

twee minuten stilte wordt daarin ook steeds belang-

de idealen die nu als realiteit zo vanzelfsprekend zijn

rijker. Net als de Ramadan is het zowel een instrument

geworden. Zo vanzelfsprekend dat ze inderdaad niet

van sociale controle als een bewijs van sociale cohesie.

In de Bevrijdingsfestivals is de verbinding met de aanleiding nog maar beperkt aan te treffen, alhoewel uit het onderzoek blijkt dat alle generaties nog heel goed beseffen dat met Bevrijdingsdag de vrijheid in de meest ruime politieke en maatschappelijke zin wordt gevierd.

De binding met de geschiedenis en met elkaar wordt

noemen, staat 5 mei onvermijdelijk in de schaduw van

gevoeld in en door de vlekkeloosheid van de uitvoering

Koninginnedag enkele dagen eerder. Koninginnedag

van het ritueel. In essentie is dat niet anders dan wat

is spontaan uitgegroeid tot de nationale feestdag bij

zich als ethos rond de oorlogsgraven van geallieerden

uitstek, waarop iedereen – anders dan op Bevrij-

heeft ontwikkeld. De smetteloze orde van gelijke wit-

dingsdag – vrij heeft en zich ook zo gedraagt. De vie-

te kruisen en de perfectie van het onderhoud van de

ring van de band met het Huis van Oranje is een volks-

begraafplaatsen vormen het noodzakelijke contra-

feest dat nog altijd grotendeels door de mensen zelf

punt van de wanorde, de chaos en de lelijkheid van de

gemaakt en gedragen wordt; de georganiseerde fees-

oorlog.

telijkheden spelen een ondergeschikte rol. Op 5 mei komen die georganiseerde festiviteiten juist op de eer-

Koninginnedag > Bevrijdingsdag wordt gevierd in de

ste plaats. In de Bevrijdingsfestivals zelf is de ver-

vorm van vooral lokale festivals, die vooral een jonger

binding met de aanleiding nog maar beperkt aan te

publiek trekken. Hoewel het taboe is dat zo te be-

treffen, alhoewel uit het onderzoek blijkt dat alle ge-

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2012

• Het draagvlak voor het herdenken van 4 mei en het vieren van 5 mei

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek be-

beurtenissen die de respondenten

blijft onveranderd: ruim 80% van

staat uit het draagvlakonderzoek

voorgelegd krijgen, worden minder

de respondenten geeft aan dit be-

en een themadeel waarin ieder jaar

goed beantwoord. Men is goed be-

langrijk te vinden. Het belang van

wordt ingegaan op een ander on-

kend met de periode 1940-1945, de

4 en 5 mei wordt vooral gevoed

derwerp. In 2011 is de interesse

Jodenvervolging, Duitsland als

door verhalen uit eigen kring.

van het Nederlandse publiek voor

agressor en de dwangarbeid van

de Tweede Wereldoorlog gepeild

Nederlanders in Nederlands-Indië.

In 2013 wordt in het themadeel in-

en is onderzocht welke bronnen

Men is slecht bekend met de

gegaan op lokaal herdenken en vie-

men gebruikt om informatie te

schaal van de oorlog, de situatie in

ren. Gemeenten, lokale organisa-

verkrijgen over de oorlog. In 2012

andere landen en de oorzaken van

toren en burgers worden bevraagd

stond onder meer de kennis over

de oorlog in Azië.

over wat er op lokaal niveau ge-

en interesse in de Tweede We-

• De interesse in de Tweede Wereld-

beurt op het gebied van herdenken

reldoorlog centraal. Een aantal be-

oorlog is nog wel groot: 44% heeft

en vieren, de mate waarin de be-

vindingen:

interesse, met name in verhalen

volking hiermee bekend is en er-

van familie en vrienden, met an-

aan deelneemt.

• De kennis over de Tweede Wereldoorlog neemt af. Niet alleen

dere woorden: het leven van ge-

zegt men minder over de Tweede

wone mensen tijdens de oorlog.

Wereldoorlog te weten, maar ook

Men kijkt vooral films, televisiepro-

zijn digitaal beschikbaar via de site

feitelijk blijkt de kennis af te ne-

gramma’s en documentaires over

www.4en5mei.nl/4_en_5_mei/na-

men. Vragen over historische ge-

de Tweede Wereldoorlog.

tionaal_vrijheidsonderzoek.

De Nationaal Vrijheidsonderzoeken

neraties nog heel goed beseffen waarom Bevrij-

tionale ‘ethos’ van de Nederlander. Hoewel inmiddels

dingsdag de dag van het vieren van de vrijheid in de

het beeld bestaat van Nederland als een tot op het bot

meest ruime politieke en maatschappelijke zin is.

verdeelde natie in een versplinterend politiek landschap, zijn de onderlinge verschillen bepaald niet groot

In het onderzoek wordt goed zichtbaar dat de viering

en al helemaal niet verontrustend als het gaat om on-

meerdere lagen omvat: naast het einde van de bezet-

derwerpen als vrijheid, democratie, solidariteit, grond-

ting en de Tweede Wereldoorlog ook het belang van

rechten of de Nederlandse identiteit. Men is het er be-

het behoud en onderhoud van politieke vrijheid, het

hoorlijk over eens dat het vooral met de solidariteit vroe-

levend houden van het besef van de waarde van de-

ger beter was gesteld dan nu en dat de onderlinge ver-

mocratie en grondrechten en de solidariteit met wie

draagzaamheid te wensen over laat. De vraagstelling

in onvrijheid moet leven. 5 mei is als dag de uit-

is nooit zo dat men dat op zichzelf zou moeten be-

drukking van dit alles, maar op de dag zelf is weinig

trekken. Het beeld dat vooral ‘de anderen moeten veranderen’ komt ook uit onderzoek van het Sociaal en

de vlag uit te hangen, zoals ook op 5 mei 1945 ge-

Cultureel Planbureau steeds weer naar voren. Dat geldt

beurde. Ook de kleuren van de toorts als symbool van

ook voor de verschillen in beleving en beoordeling tus-

de vrijheid geven het beeld dat 5 mei toch eerst en voor-

sen de generaties en de hoger en lager opgeleiden. De

al de viering van de bevrijding van Nederland en het

jaarlijkse herhaling van de Nationaal Vrijheidson-

herwinnen van de nationale identiteit en onafhanke-

derzoeken maakt het mogelijk door de tijd heen te vol-

lijkheid is.

gen hoe in reactie op veranderende politieke, economische en maatschappelijke omstandigheden ook de

Ethos > Aan de draagvlakonderzoeken is ook regelmatig een opinieonderzoek toegevoegd, dat telkens be-

28 | 29

houdt met het democratische, humanitaire en de na-

BON

trekking heeft op een specifiek thema dat verband

Nationaal Comité 4 en 5 mei

accentuering in een verder opvallend stabiel en positief ethos verschuift.

Onderzoek uitgelicht

ruimte er aandacht aan te besteden anders dan door

t Op de hoogte blijven van onderzoek over herdenken, herinneren en vieren? Neem kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht!

Ik wil graag Onderzoek uitgelicht ontvangen! naam:

q dhr. / q mevr.

organisatie: adres:

.............................................................................................................

..................................................................................................................

postcode / woonplaats: telefoon: email:

........................................................................................................

................................................................................................................

....................................................................................................................

Stuur deze bon naar: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek Uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam. U kunt uw aanmelding en persoonlijke gegevens ook mailen naar: onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

Afgelopen zomer was het 65 jaar geleden dat

> HANNEKE VROEGINDEWEIJ

de eerste politionele acties van het Nederlandse leger in IndonesiĂŤ plaatsvonden.

Nederland valt aan in het onderwijs

Onder de titel Nederland valt aan zond de NTR een bijzondere reconstructie uit van de eerste dag van deze laatste Nederlandse oorlog. Het televisieprogramma met het bijbehorende, gelijknamige boek is gebaseerd op onderzoek dat Ad van Liempt verrichtte. Zijn programma en boek geschikt om te gebruiken in het onderwijs? De onderwijsredactie van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid buigt zich over die vraag.

Drs. Hanneke Vroegindeweij is filmwetenschapper. Als webredacteur vormt ze samen met Gabrielle Putuhena en teamleider Dalida van Dessel de redactie van de digitale onderwijsplatformen van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

“

Kunnen jullie hier iets mee, iets met onderwijs?”

televisieprogramma Nederland valt aan uit de doeken

Deze verkennende vraag wordt ons als onder-

hoe we hierbij te werk gaan en laten we zien in hoe-

wijsredactie van het Nederlands Instituut voor Beeld

verre dit programma bruikbaar is voor het onderwijs.

en Geluid regelmatig gesteld door programmamakers of educatief medewerkers van collega-erfgoedarchie-

21 juli 1947 > In de zomer van 2012, 65 jaar na de eer-

ven die ons een project, een programma(serie), een uit-

ste zogenaamde politionele acties van het Nederlandse

gave of een (deel)collectie voorleggen. De vraag raakt

leger, die bedoeld waren om de handelsbelangen van

de kern van waar wij als onderwijsredactie mee bezig

Nederland in de vrijgevochten Republiek Indonesië vei-

zijn. Bij Beeld en Geluid is een digitale infrastructuur

lig te stellen, kwam de NTR met een bijzondere re-

ontwikkeld waarlangs gedigitaliseerd erfgoed zijn

constructie van de eerste dag van deze laatste Neder-

weg vindt naar het onderwijs: het primair onderwijs

landse oorlog. Dit programma, gepresenteerd alsof het

op ED*IT BASIS, het voortgezet onderwijs en mbo op

een actualiteitenprogramma was dat werd gemaakt op

LES 2.0 en het hoger onderwijs op Academia.1

21 juli 1947, stond niet op zichzelf. In de aanloop naar 21 juli werd negen weken lang een artikel op www.geschiedenis24.nl geplaatst waarin de aanloop naar de

text, zodat de diverse bronnen niet alleen beschikbaar

oorlog besproken werd. Tegelijkertijd verscheen het

zijn voor, maar ook toepasbaar zijn in het onderwijs.

boek Nederland valt aan van Ad van Liempt, waar de

We selecteren bij welk niveau de bronnen passen, bij

reconstructie op gebaseerd is.2

welke vakken en daarbinnen nog preciezer bij welke leerdoelen. We beschrijven en brengen bronnen

In het boek presenteert Van Liempt zijn onderzoek naar

rondom thema’s samen in dossiers en lesplannen voor

de beweegredenen van de Nederlandse regering (en

docenten. In dit artikel doen we aan de hand van het

het Nederlandse volk dat in meerderheid achter deze

Onderzoek uitgelicht

De onderwijsredactie zorgt voor selectie, duiding en con-

30 | 31 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Maartje van Weegen tijdens de gereconstrueerde uitzending. Foto NTR/Nanda Plasschaert

Generaal Simon Spoor, legercommandant in Nederlands-Indië. Foto NTR

beslissing stond) om op de kop af twee jaar, twee maan-

gegenereerd wordt. Zo is het Journaal standaard ge-

den en twee weken na de bevrijding zèlf als bezetter

schikt vanaf 13 jaar, en stroomt Het Klokhuis standaard

op te treden en een oorlog te beginnen. Van Liempt

binnen met de leeftijdsaanduiding 9 tot en met 15 jaar.

maakt gebruik van vele bronnen: dagboeknotities, telegrammen, memo’s en geheime notulen. Hij legt zo

Losse programma’s worden per geval bekeken. Zo ook

de interne verdeeldheid bij de volksvertegenwoordi-

Nederland valt aan. Ons werd al snel duidelijk dat dit

ging (met name binnen de PvdA) bloot, en ook het we-

programma alleen geschikt is voor de hoogste klassen

derzijdse onbegrip tussen politici en militairen over

van het vwo en voor het hoger onderwijs. Dit ligt deels

de te volgen koers na het mislukken van pogingen om

aan de vorm. Een fake-actualiteitenprogramma kan ver-

het conflict met de jonge Republiek Indonesië politiek

warrend zijn voor jongere leerlingen als er geen aan-

op te lossen.

dacht wordt geschonken aan het feit dat deze vorm afwijkt van de regels van het genre.3 Ander punt is dat

Wij richten ons in dit artikel exclusief op het televisie-

de gedetailleerde benadering van het onderwerp,

programma, omdat audiovisueel materiaal centraal

waarin de focus ligt op de aanloop naar de eerste po-

staat op onze platformen.

litionele actie, gedegen historische voorkennis vereist. Tot slot bevat het programma naast goed gevonden en

Taalgebruik > De eerste keuze die wij als onderwijs-

uitstekend gecontextualiseerde archiefbeelden toch

redactie maken is voor welk onderwijsniveau een pro-

vooral beschouwelijke besprekingen van politiek-mi-

gramma geschikt is. Zo achten we bepaald beeldma-

litaire ontwikkelingen door verschillende ‘corres-

teriaal ongeschikt voor basisschoolleerlingen, bij-

pondenten’. Om hun bijdragen op waarde te schatten,

voorbeeld omdat het te gruwelijk of te expliciet is. Daar-

is een uitstekende taalbeheersing (minimaal vwo-ni-

naast zijn veel programma’s niet gemaakt met basis-

veau) nodig.

schoolleerlingen als doelgroep. Vaak vraagt een onderwerp voorkennis die deze doelgroep ontbeert of is

Daarmee is het programma in elk geval geschikt voor Aca-

het taalgebruik te ingewikkeld. Op basis van deze cri-

demia, het platform voor het hoger onderwijs. Via Aca-

teria is er een redelijk evidente leeftijdsindeling te ma-

demia komt het archief van de publieke omroep de col-

ken, die voor een groot deel van de programma’s die

legezalen en mediatheken van hbo’s en universiteiten

dagelijks instromen op onze platformen automatisch

binnen. De wensen van docenten spelen bij de selectie

Een fake-actualiteitenprogramma kan verwarrend zijn voor jongere leerlingen als er geen aandacht wordt geschonken aan het feit dat deze vorm afwijkt van de regels van het genre.

en ontsluiting van archiefmateriaal van Beeld en Ge-

Mens en Maatschappij > LES 2.0 is ontwikkeld in sa-

luid een rol. Docenten kunnen zelfs op eigen initia-

menwerking met het voortgezet onderwijs, als impuls

tief via Academia materiaal uit het Beeld en Geluid-

voor het toepassen van digitale bronnen en leerma-

archief opvragen. Onze ervaring is dat historische, on-

teriaal in de klas. LES 2.0 creëert een veilige werk-

derzoeksjournalistieke programma’s als Nederland valt

omgeving met tools om bronnen te bewerken tot leer-

aan goed bekeken worden op Academia.

middelen, en verzekert docenten van hoogwaardig digitaal leermateriaal (dossiers, lesplannen en leer-

Omdat de onderwijsredactie intensiever voor het on-

linglessen) dat aansluit bij de kern- en einddoelen en

derwijs contextualiseert op het platform LES 2.0 dan

dat aangepast kan worden aan het niveau van leer-

op Academia, bespreken we het programma in de rest

lingen. LES 2.0 levert leermateriaal voor Mens en Maatschappij brede onderbouw (vmbo, havo en vwo),

heid voor het onderwijs via LES 2.0.Wat zouden we

Biologie Tweede Fase en Zorg en Welzijn. De kern-

op dit platform kunnen doen met Nederland valt aan?4

partners van LES 2.0 zijn Beeld en Geluid, EYE, het

Onderzoek uitgelicht

van dit artikel vanuit het oogpunt van de toepasbaar-

32 | 33 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Het eerste kabinet-Beel. Onder verantwoordelijkheid van Louis Beel werd de eerste politionele actie in 1947 uitgevoerd. Foto NTR

Nationaal Archief, het Museum voor Volkenkunde, het

aan en het onderwijsniveau van het vak Mens en Maat-

Rijksmuseum van Oudheden en Naturalis. Daarnaast

schappij in de brede onderbouw (vmbo, havo, vwo).

zijn ook andere musea en archieven lid geworden, zo-

Daarnaast heeft het vak Mens en Maatschappij als doel-

als het Amsterdam Museum en het Regionaal His-

stelling om (in beperkte tijd) een breed overzicht te ge-

torisch Centrum Eindhoven.

ven van geschiedenis. De gedetailleerde aanpak van Nederland valt aan sluit hier niet goed bij aan. Een les-

Lesplannen op LES 2.0 bieden docenten een lesopzet vol-

plan dat deze bezwaren overbrugt, vergt een tijdsin-

gens een onderwijskundig goed gefundeerde op-

vestering van de redactie die niet helemaal gerecht-

bouw.5 Naast op maat gesneden bronnen bevat een les-

vaardigd is.

plan activerende werkvormen die leerlingen uitdagen om bronnen te vergelijken en onderzoeksvaardighe-

Eindexamen geschiedenis > Het programma Neder-

den te ontwikkelen. De bestaande lesplannen zijn al-

land valt aan is een goed gedocumenteerde verslag-

lemaal gekoppeld aan de kern- of einddoelen in de bre-

legging van een gedetailleerd onderzoek naar een deel-

de onderbouw, onder meer die voor geschiedenis en

onderwerp uit de naoorlogse Nederlandse geschie-

aardrijkskunde (Mens en Maatschappij).

denis. Gezien het niveau van het programma ligt een koppeling aan het vwo-examen geschiedenis voor de

Nederland valt aan zou als bron passen in een lesplan over

hand. Docenten zouden geholpen zijn met een dos-

de politionele acties. Dit onderwerp valt onder het ge-

sier waarin bronnen verzameld zijn die relevant zijn

schiedeniskerndoel ‘Tijd van Televisie en Computer

voor het examenonderwerp. In een dergelijk dossier

(1950-heden)’, waarin de nationalistische bewegingen

kunnen we het programma voorzien van een educa-

in de koloniën en het streven naar onafhankelijkheid

tieve context door het toevoegen van beschrijvingen

behandeld worden. Maar er is wel een grote kloof tus-

en door aanverwante bronnen ernaast te plaatsen.

sen het al vastgestelde hoge niveau van Nederland valt

Maartje van Weegen met historicus Christ Klep in de gereconstrueerde uitzending. Foto NTR/Nanda Plasschaert

Toch is er een praktisch bezwaar: de aankomende drie jaar zal er tijdens het Centraal Eindexamen geen aandacht worden besteed aan Nederlands-Indië. Dat is jammer, want onze ervaring leert dat docenten tijdens hun beperkte lesuren het liefst dicht bij hun lesmethode en de vastgestelde onderwerpen blijven.

Voor de hand liggende bronnen zijn (fragmenten uit) Po-

metadata en op te nemen in een bestaand dossier ge-

lygoonjournaals over de politionele acties. Deze schet-

koppeld aan relevante eindtermen, geven we docen-

sen een eenduidig positief en vooral overzichtelijk beeld

ten echter wel handvatten om dit programma in hun

van de situatie waarin ‘onze jongens’ zich bevonden.

lespraktijk toe te passen.

In diezelfde lijn kunnen we ook foto’s van de acties (uit het Nationaal Archief ) toevoegen. Extra achtergrondinformatie over deelonderwerpen die in Neder-

Noten

land valt aan besproken worden (Nederlands-Indië, de-

1 De

onderwijsredactie is verantwoordelijk voor selectie, dui-

ding en contextualisering op de platformen www.edit-

kelen van het online Nationaal Historisch Museum die

basis.nu, www.les20.nl en www.academia.nl. Daarnaast is

op LES2.0 staan. De Nederlandse handelsbelangen in

de gedigitaliseerde collectie van Beeld en Geluid voor het

Nederlands-Indië kunnen geïllustreerd worden met bedrijfs- en propagandafilms uit de jaren 1910-1930

onderwijs toegankelijk via www.teleblik.nl. 2 Ad

van Liempt. Nederland valt aan. Op weg naar oorlog met

Onderzoek uitgelicht

kolonisatie, Nederland in oorlog) is te vinden in arti-

(uit het archief van EYE). Ook zijn in het archief van

Indonesië 1945-1947. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2012,

34 | 35

Beeld en Geluid meer recente programma’s te vinden

ISBN 9460034012. Dit boek is een heruitgave, herzien en

die terugblikken op de politionele acties en de erva-

uitgebreid met o.a. een notenapparaat uit Van Liempts Een

ringen van oud-Indiëgangers.

mooi woord voor oorlog. Ruzie, roddel en achterdocht op weg

Nationaal Comité 4 en 5 mei

naar de Indonesië-oorlog. Den Haag: SDU Uitgeverij, 1994,

Toch is er een praktisch bezwaar dat tegen deze investering pleit, namelijk dat er de aankomende drie jaar

ISBN 9012067014. 3 Bij

Beeld en Geluid kunnen schoolklassen uit het voortge-

tijdens het Centraal Eindexamen geen aandacht zal

zet onderwijs terecht voor een workshop Nieuws. Hierin

worden besteed aan Nederlands-Indië. Dat is jammer,

leren ze al doende alle aspecten van het maken van een

want onze ervaring leert dat docenten tijdens hun be-

nieuwsprogramma en de regels van dit genre. Het volledige

perkte lesuren het liefst dicht bij hun lesmethode en

onderwijsaanbod van Beeld en Geluid is te vinden op:

de vastgestelde onderwerpen blijven.

http://www.beeldengeluid.nl/leer. 4 Omdat

we het programma niet geschikt achten voor lagere

Op de intrinsieke waarde van Nederland valt aan valt niets

onderwijsniveaus, bespreken we hier niet de mogelijkheden

af te dingen. Wel kunnen we vaststellen dat het pro-

voor het mbo. We laten eveneens de specifieke eigenschap-

gramma niet voor alle onderwijsdoelgroepen ge-

pen van de platforms ED*IT BASIS en Teleblik onbespro-

schikt is. Daarnaast hebben we in dit artikel duidelijk willen maken dat we, voorbij geschiktheid, ook kritisch

ken. 5 De

onderwijskundige visie achter LES 2.0 is tot stand geko-

kijken naar de aansluiting op de onderwijspraktijk. We

men in samenwerking met docenten en onderwijskundi-

concluderen hieruit dat er op dit moment geen aan-

gen. Op de website www.arrangerendoejezo.nl is meer over

leiding is om het programma uitgebreid te verrijken

de LES 2.0-aanpak te lezen.

door er een nieuw lesplan of dossier op LES 2.0 van te maken. Door het programma toegankelijk te maken op onze platformen, te voorzien van educatieve

> MARNIX BEIJEN

Nederlandse kampen: variaties op een Europees grondpatroon

Kunsthistoricus Roel Hijink schreef een interessant boek over de inrichting van voormalige concentratiekampen als lieux de mémoires. In de afgelopen decennia groeiden Vught, Amersfoort en Westerbork uit tot professionele museale gedenkplaatsen die niet alleen inzetten op herdenken, maar ook op begrijpen en onderwijzen. De Belgische historicus Marnix Beijen bespreekt Hijinks boek en voegt er zijn eigen Vlaamse visie op Neerlands herdenkingscultuur aan toe.

Dr. Marnix Beijen is werkzaam als hoofddocent bij de afdeling Geschiedenis van de Universiteit Antwerpen. Hij maakte van 2003 tot 2005 deel uit van het wetenschappelijk adviescomité ter voorbereiding van het nieuwe Holocaustmuseum in Mechelen. Beijen is auteur van Oorlog & Verleden. Nationale geschiedenis in België en Nederland, 1938-1947 (Amsterdam University Press, 2002). Ook publiceerde hij verschillende artikelen over de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in België.

e literatuur rond de herdenking van en her-

miotische interpretaties van de betekenissen die door

innering aan de Tweede Wereldoorlog is de

de beschreven monumenten en herinneringsland-

voorbije jaren enorm toegenomen. Niette-

schappen zelf werden en worden gegenereerd.

min is kunsthistoricus Roel Hijink erin geslaagd om met Voormalige concentratie-

Deze interpretaties worden verrijkt doordat zij niet in het

kampen. De monumentalisering van de Duitse kampen

luchtledige hangen, maar worden ingebed in de rui-

in Nederland een boek te schrijven dat binnen dit druk-

mere geschiedenis van de oorlogsherinnering in Ne-

bezette veld een belangrijke stem laat weerklinken. Dat

derland. Bovendien vergelijkt de auteur de beschreven

doet hij in de eerste plaats door systematisch in te

Nederlandse herinneringsplaatsen nu en dan met te-

zoomen op één duidelijk afgebakende, maar niettemin

genhangers in andere landen, voornamelijk Duitsland

zeer gevarieerde categorie herinneringsplaatsen: de

en Polen. Het effect van dergelijke ‘asymmetrische’ ver-

voormalige concentratiekampen. Ook de manier

gelijkingen is dat de beschreven Nederlandse evolu-

waarop hij de veranderende vormgeving van de her-

ties verschijnen als variaties van een veel ruimer, Eu-

innering aan deze plaatsen heeft bestudeerd, is bij-

ropees grondpatroon. Dat patroon wordt door Hijink

zonder verhelderend. Enerzijds spoorde hij een ruim

al in de eerste bladzijden van het boek uiteengezet. In

arsenaal aan veelzijdige bronnen op om de verschil-

een eerste fase, tussen 1945 en 1970, werden weliswaar patriottische gedenktekens opgericht ter nagedachtenis van de geëxecuteerde gevangenen, maar wer-

sponnen. Anderzijds benut hij zijn achtergrond als

den de kampen zelf ‘vergeten’. Tijdens de daaropvol-

kunsthistoricus ten volle en biedt hij interessante se-

gende vijftien jaren werden zij ‘herontdekt’ en kreeg

Onderzoek uitgelicht

lende initiatieven en discussies op het spoor te komen die zich rond deze herinneringsplaatsen hebben ont-

36 | 37 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Ingang van het Fort van Breendonk. Foto Wikipedia.org/ Julien Smolders (CC BY 3.0)

men meer aandacht voor de concrete, traumatiserende

met de Belgische situatie.1 In België nam de regering

ervaringen van de kampoverlevenden. Het specifieke

inderdaad al in 1947 het besluit om het Fort van Breen-

lot van de Joodse slachtoffers kwam nu in het centrum

donk, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog had dienst-

van de belangstelling te staan. Na 1985 volgde de om-

gedaan als Auffangslager van de Sipo-SD, om te vormen

vorming van de voormalige concentratiekampen tot

tot een nationaal memoriaal. Terwijl de kampen van

professioneel uitgebouwde museale plaatsen, die

Vught, Amersfoort en Westerbork voor de Nederlandse

niet alleen willen herdenken, maar ook begrijpen en

bevolking nog grote onbekenden waren, stond een be-

onderwijzen. Mutatis mutandis kan ditzelfde verhaal

zoek aan Breendonk op het curriculum van alle

verteld worden voor verschillende Europese landen.

scholieren in het Belgische officiële onderwijsnet.

Het Fort van Breendonk. Flickr.com/ Joaquín Ossorio (CC BY-NC 2.0)

Ultrapatriotten > Toch rijst de vraag of een meer sym-

Dit opmerkelijke verschil krijgt echter pas zijn volle be-

metrische vergelijking – waarbij twee of meer landen

tekenis indien de hele context in ogenschouw wordt

op een gelijkwaardige manier geanalyseerd en met el-

genomen. Dat Fort Breendonk meer aandacht van po-

kaar geconfronteerd worden – de specificiteit van de

litiek en publiek kreeg dan zijn tegenhangers in Ne-

Nederlandse herdenkingscultuur niet meer tot haar

derland, betekende immers geenszins dat de herin-

recht zou hebben laten komen. Ik ben geneigd die

nering aan de Tweede Wereldoorlog in België sterker

vraag positief te beantwoorden. Indirect geeft Hijink

werd gecultiveerd. Tegenover de grotere aandacht die

overigens zelf al een aanzet in die richting, wanneer

het meest iconische Belgische gevangenenkamp

hij een artikel uit 1968 citeert waarin de Nederland-

kreeg, stond immers het feit dat iets als het Monument

se verwaarlozing van de kampen wordt gecontrasteerd

op de Dam of de Nationale Dodenherdenking in Bel-

gië eenvoudigweg ondenkbaar zou zijn geweest. Voor het eren van het Belgische volk als collectieve verzetsheld op een centrale plaats in de hoofdstad, ontbrak de politieke wil nu eenmaal volledig. De compromis- en zelfs collaboratiebereidheid die ook in Nederland belangrijke delen van de publieke opinie had getekend, kon in België gemakkelijk worden geassocieerd met specifieke politieke actoren en groepen – meer bepaald de vorst en de Vlaams-katholieke opinie. Daardoor had de herinnering aan de oorlog in België van meet af aan een sterk verdelende werking. De erkenning van het Fort van Breendonk als nationaal memoriaal was dan ook een statement van een linkse regering die de erfenis van het verzet in stand wilde houden tegenover hen die datzelfde verzet verantwoordelijk hielden voor de destabilisering van de ter een homogeen-katholieke regering aan de macht kwam, schafte deze het Breendonk-memoriaal niet af, maar haastte zij zich wel daarnaast ook financiële steun

Het standbeeld De politieke gevangene (Idel Lan-

te verlenen aan de heropbouw van de IJzertoren. Dat

chelevici, 1947) ter ere van de slachtoffers van Fort van Breendonk. Postzegel uit de DDR, 1968.

als eerbetoon aan de Vlaamse frontsoldaten, maar

Foto Wikipedia.org

groeide tijdens de tweede Duitse bezetting uit tot een bedevaartplaats voor radicale collaborateurs. Om die

stens gedeeltelijk het karakter van een politiek ge-

reden werd de toren in 1946 gedynamiteerd door een

motiveerde keuze, die erop was gericht de nationale

groep Belgische ultrapatriotten. Door de heropbouw

eenheid in stand te houden.

van het monument te subsidiëren, gaf de katholieke regering hernieuwde legitimiteit aan de Vlaams-na-

Holocaustmuseum > De Belgische en Nederlandse ge-

tionale krachten die de collaboratie wilden voorstellen

schiedenissen sluiten wel nauwer bij elkaar aan wan-

als een idealistische daad van gerechtvaardigde na-

neer je de naoorlogse lotgevallen van de Judendurch-

tionale ontvoogding.

ganglager met elkaar vergelijkt. Het verhaal dat Hijink over Westerbork vertelt, vertoont sterke gelijkenissen

In dit licht verschijnt de Belgische aandacht voor het con-

met dat van de Mechelse Dossinkazerne, de plaats van

centratiekamp van Breendonk dan ook als het resul-

waaruit tijdens de bezetting zo’n 25.000 Joden wer-

taat van de verdeeldheid van de Belgische herinne-

den weggevoerd naar vernietigingskampen in Duits-

ringscultuur. Het Nederlandse ‘vergeten’ van de voor-

land en Polen. De ‘herontdekking’ van dit kamp ge-

malige concentratiekampen daarentegen krijgt min-

schiedde echter nog later dan die van Westerbork. Tot

De erkenning van het Fort van Breendonk als nationaal memoriaal was dan ook een statement van een linkse regering die de erfenis van het verzet in stand wilde houden tegenover hen die datzelfde verzet verantwoordelijk hielden voor de destabilisering van de samenleving tijdens en na de oorlog.

38 | 39 Nationaal Comité 4 en 5 mei

monument was na de Eerste Wereldoorlog opgericht

Onderzoek uitgelicht

samenleving tijdens en na de oorlog. Toen drie jaar la-

Archieffoto van bewakers voor een van de ingangen van het Fort van Breendonk. Foto flickr.com/ Abby flat-coat (CC BY-NC-ND 2.0)

1973 huisvestte het een school voor administratie van

twee gedeelten. Het memoriaal opende in augustus

de Belgische krijgsmacht, waarna het in verval raak-

2012 zijn deuren in de originele ruimten van de ka-

te. Pas toen het complex eind jaren tachtig tot appar-

zerne. Eind november wordt in een prestigieus nieuw

tementen werd herverkaveld, werd op verzoek van en-

gebouw aan de overkant van de straat het ‘Museum

kele Joodse organisaties een klein deel voorbehouden

en Documentatiecentrum voor Holocaust en Men-

voor de creatie van een Joods Museum voor Deportatie

senrechten’ ingehuldigd. In dat museum zal de focus

en Verzet. In 2000 nam de Vlaamse regering het ini-

niet zozeer worden gericht op de slachtoffers, als wel

tiatief om dit herinneringsmuseum te transformeren

op de processen en mechanismen die tot de groot-

tot een veel ambitieuzer Holocaustmuseum.

schalige uitroeiing van bevolkingsgroepen hebben geleid en nog kunnen leiden.

De spanning die bij de voorbereiding hiervan werd ondervonden tussen de nood aan piëteitsvolle herdenking

Deze recentere evoluties in het herinneringslandschap

enerzijds en de plicht tot complexe historische duiding

doen de vraag rijzen of de door Hijink gekozen on-

anderzijds, werd opgelost door de opsplitsing in

dertitel – De monumentalisering van de Duitse kampen

Toen het complex eind jaren tachtig tot appartementen werd herverkaveld, werd op verzoek van enkele Joodse organisaties een klein deel voorbehouden voor de creatie van een Joods Museum voor Deportatie en Verzet.

in Nederland – wel accuraat is. In de inleiding verwijst

Dat recent verschillende initiatieven werden genomen

de auteur zelf naar Friedrich Nietzsches concept

om hier verandering in te brengen, is misschien mede

‘monumentale geschiedenis’ om zijn keuze te duiden.

te danken aan de inspanningen die historici hebben

Veel van wat hij beschrijft over de tweede en de der-

geleverd om het geconstrueerde karakter van de na-

de fase van de herinneringsgeschiedenis vertoont mijns

tionale herinnering bloot te leggen. Zij kunnen daar

inziens echter veel gelijkenis met de twee andere past-

verder toe bijdragen door (uiteraard kritisch) onder-

relationships die Nietzsche beschreef. De herontdek-

zoek te verrichten naar lokale verzetsdaden en na te

king van de kampen en de daarbij behorende zoektocht

gaan waarom deze nadien al te vaak in de vergetelheid

naar authentieke sporen sluiten aan bij de antiquari-

zijn geraakt. Op die manier zouden ook zij hun klei-

sche omgang met het verleden, maar de recentere po-

ne monumentjes oprichten zonder hun voortduren-

gingen om complexe en genuanceerde verhalen over

de plicht tot deconstructie uit het oog te verliezen. <

weer te passen binnen een kritisch paradigma. Daarmee beschrijft Hijink evenzeer processen van ‘de-

Roel Hijink, Voormalige con-

monumentalisering’ als van monumentalisering.

centratiekampen. De monumentalisering van de Duitse

Medeplichtige > Tot die demonumentalisering dragen

kampen in Nederland. Hilversum: Verloren, 2011,

structie van een herdenkingsuniversum te beschrijven,

ISBN 9789087041660,

wordt dat universum onvermijdelijk ook gedeconstru-

€ 29,-

eerd – ook al toont de auteur een grote liefde en begrip voor wat hij beschrijft. Meteen is de vraag naar de verantwoordelijkheid van de historica of historicus in dit opzicht gesteld: getuigt het schrijven van boeken over de herinnering aan de kampen niet van een gebrek aan respect voor die herinnering? Het antwoord is in mijn ogen eenduidig ‘neen’. Juist door het blootleggen van

Noot 1 Hijink 2011, p. 152.

de processen die het herinneringsgebeuren hebben gestuurd, creëert men ruimte voor nieuwe vormen van

De foto’s in dit artikel zijn gelicenseerd onder de Creative

herdenking, ja zelfs van monumentalisering. Meer be-

Commons-licentie Naamsvermelding 3.0 & Naamsvermelding

paald kan het deconstrueren van de nationale her-

– Niet Commercieel 2.0 & Naamsvermelding – Niet Commer-

denkingspatronen – die de natie eerst als held en ver-

cieel –Geen Afgeleide Werken 2.0. De volledige teksten van de

volgens als medeplichtige hebben opgevoerd – ertoe

licenties zijn te vinden op: http://creativecommons.org/licen-

bijdragen dat lokale herinneringen weer meer worden

ses/by/3.0/nl/ & http://creativecommons.org/licenses/by-

gecultiveerd. Alle mannen en vrouwen die in Amers-

nc/2.0/nl/ & http://creativecommons.org/licenses/by-nc-

foort, Vught of Westerbork terechtkwamen, waren im-

nd/2.0/nl/

mers eerst ook onttrokken aan hun lokale gemeenschap, waar ze zich vaak actief hadden geëngageerd. De dominantie van het nationale herinneringsparadigma deed dit lange tijd vergeten.

40 | 41 Nationaal Comité 4 en 5 mei

ook boeken als die van Hijink zelf bij. Door de con-

Onderzoek uitgelicht

‘het falen van de samenleving’ te vertellen lijken dan

> MICHAELA SCHOK

Voor Rolf Kleber was het in de jaren tachtig pionieren in traumaonderzoek. Samen met

Terugblik op afgerond onderzoek met Rolf Kleber

Danny Brom startte hij in 1980 met zijn omvangrijke onderzoek naar verwerkingsprocessen en de effectiviteit van behandelingen na het meemaken van traumatische gebeurtenissen. De term â&#x20AC;&#x2DC;posttraumatische stress stoornisâ&#x20AC;&#x2122; (PTTS), tegenwoordig zelfs onder leken bekend, bestond nog niet. Inmiddels is Kleber hoogleraar psychotraumatologie aan de Universiteit Utrecht en hoofd onderzoek bij Stichting Arq. Wat is er in dertig jaar tijd veranderd in de visie op de gevolgen van trauma?

Dr. Michaela Schok is psycholoog. Zij is als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Veteraneninstituut in Doorn. Haar proefschrift Meaning as a Mission. Making Sense of War and Peacekeeping (Delft, Eburon) verscheen in 2009.

oen Kleber en Brom begin jaren tachtig met

“Toen we begonnen was de term ‘posttraumatische stress

hun onderzoek startten, was er weinig aan-

stoornis’, PTSS, nog niet in gebruik”, vertelt Kleber.

dacht voor de gevolgen van trauma. Het eni-

“Zelfs de Diagnostic and Statistical Manual of Men-

ge onderzoek dat er lag, was een studie naar

tal Disorders ofwel DSM, het tegenwoordig alom be-

de gevolgen van de treinkapingen in Drenthe

kende classificatiesysteem van psychiatrische aan-

op ex-gegijzelden, eind jaren zeventig. Bij uitstek een

doeningen, was er nog niet - de eerste versie verscheen

traumatische gebeurtenis, aldus Kleber. “Je neemt

eind 1980.” Het kostte Brom en Kleber veel moeite om

nietsvermoedend de trein en in plaats van dat je in Gro-

genoeg deelnemers te vinden voor het behandelge-

ningen of Assen aankomt, zit je twee weken in een ge-

deelte van hun onderzoek. Het idee was om drie be-

blindeerde trein, worden om je heen meerdere men-

handelingen met elkaar te vergelijken volgens de re-

sen gedood en word je uiteindelijk met veel geweld be-

gels van een randomized control trial. Dat hield in dat

vrijd.” Er was destijds weinig bekend over opvang en

een voormeting en een nameting moest plaatsvinden

begeleiding na dit soort gebeurtenissen. Een van de

én dat er een controlegroep moest zijn die geen be-

aanbevelingen van het onderzoek naar de gijzelingen

handeling onderging. Er waren dus behoorlijk wat patiënten nodig. De onderzoekers benaderden plaatselijke RIAGG’s en ziekenhuizen, maar daar zei men dat

ber en Brom oppakten. Onder leiding van prof.dr. Pe-

patiënten met trauma zeldzaam waren. Een enorm ver-

ter Defares en prof.dr. Jan van der Ploeg onderzoch-

schil met nu, stelt Kleber. “Nu zijn er afzonderlijke af-

zending van een medisch televisieprogramma voor

Onderzoek uitgelicht

was om te gaan kijken naar de gevolgen, de verwerking en mogelijke therapieën. Een handschoen die Kle-

meer aandacht voor het onderzoek, waarna het lukte

42 | 43

ten zij verwerkingsprocessen na trauma en de effec-

delingen voor opvang na trauma. Als er nu een ramp

tiviteit van behandelingen voor mensen die lijden on-

plaatsvindt, vliegt iedereen uit en loopt elkaar in de weg.

der traumatische ervaringen.

Dat was toen niet zo.” Uiteindelijk zorgde een uit-

Effectiviteit > Er werden in het onderzoek drie behandelmethoden getoetst: kortdurende psychodynamische therapie à la Horowitz, een gedragstherapeutische benadering en een hypnotherapeutische benadering. Bij een kortdurende psychodynamische behandeling leren patiënten om lastige gevoelens als angst, schaamte, pijn en schuld niet meer te vermijden en zo ruimte te maken voor verborgen gevoelens. Door deze blokkades op te heffen gaan mensen beter functioneren en betere verbindingen aan met andere mensen. Gedragstherapie draait om het begrijpen van gedrag en concrete gedragsverandering. Bij hypnotherapie wordt een patiënt onder hypnose gebracht, vanuit de gedachte dat ze daarbij gemakkelijker contact kunnen maken met onbewuste gevoelens en ideeën en zo meer inzicht krijgen in hun eigen behoeften en mogelijkheden. Kleber: “Alle drie de behandelingen bleken even effectief. Maar belangrijker nog: behandelen bleek een stuk effectiever voor verwerking van trauma dan niet behandelen, zoals de controlegroep liet zien.” Foto N. Nierop

Nationaal Comité 4 en 5 mei

om 112 proefpersonen te werven.

ste publicatie op het gebied van randomized control trials op het gebied van PTSS. Kortom: het onderzoek van Rolf Kleber en Danny Brom heeft een behoorlijke spinoff gekregen in de loop der jaren. Consternatie > Ook op het gebied van oorlogstrauma zijn Kleber en Brom pioniers geweest. Hoewel er in de jaren zeventig en tachtig al wel het een en ander bestond aan hulpverlening voor deze groep, was van een wetenschappelijke basis voor behandeling geen sprake. Met hun werk brachten de onderzoekers ook hierin verandering. In 1987 werden ze benaderd door het ministerie van VWS om onderzoek te verrichten naar de late gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Het betrof in totaal drie grootschalige onderzoeken naar de kinderen van Joodse oorlogsgetroffenen, de kinderen van Indische oorlogsgetroffenen (uitgevoerd met onder meer Peter van der Velden en Jeannette Eland) en jeugdige Indische oorlogsgetroffenen. Met de eerste twee onderzoeken zocht het ministerie naar een meer wetenschappelijke bedding voor de discussie over de tweede-generatie-oorlogsproblematiek. De werkkamer van Rolf Kleber

De uitkomsten van deze onderzoeken leidden tot consternatie, vertelt Kleber. “Uit de onderzoeken, waar-

Nog ten tijde van hun onderzoek kregen Kleber en Brom

bij gewerkt werd met vergelijkbare steekproeven on-

steeds vaker vragen uit het veld over de omgang met

der de Nederlandse bevolking, bleek namelijk dat er

mensen die waren geconfronteerd met geweld, met on-

geen afzonderlijk syndroom bij de Joodse naoorlog-

gevallen en met plotseling verlies. “Het begon ermee

se generatie of de Indische naoorlogse generatie be-

dat we lezingen en trainingen gingen geven voor de

stond, terwijl veel betrokkenen dat wel verwachtten.

PTT en voor banken, over de opvang van werknemers

Er waren wel degelijk mensen die problemen hadden,

die een overval hadden meegemaakt.” In 1985 stonden

maar het was niet zo dat naoorlogse generaties meer

ze aan de basis van het Instituut voor Psychotrauma

gezondheidsproblemen ondervonden. De oorlogser-

(IvP), dat zich toelegde op preventie, voorlichting en

varingen van de ouders kleurden als het ware de moei-

training op het gebied van psychotrauma’s.

lijkheden. De onderzochte naoorlogse generaties worstelden vooral met identiteitsvraagstukken. Vragen

Op 9 oktober 1986 promoveerden Kleber en Brom aan

als “Waar sta ik?”, “Wie ben ik?” en “Waar hoor ik bij?”

de Universiteit van Amsterdam op hun onderzoek. De

leefden sterk in beide groepen.” Niet iedereen was blij

Engelstalige handelseditie van hun onderzoek, Coping

met deze constatering dat er geen sprake was van aan-

with Trauma, werd een begrip in onderwijs en we-

toonbare specifieke tweede-generatie-oorlogsproble-

tenschap. In 1989 werden de resultaten van hun on-

matiek. Kleber: “Naar aanleiding van deze bevindin-

derzoek naar de effectiviteit van PTSS-behandelingen

gen zijn sociale interventies opgezet, zoals lotgeno-

in de vorm van een internationaal artikel gepubliceerd

tencontact en praatcafés voor deze groepen oorlogs-

in het Journal of Consulting and Clinical Psychology. Het

getroffenen. Verder hebben we ook veel lezingen ge-

artikel wordt nog steeds vaak geciteerd en is de eer-

geven, maar de resultaten van dit onderzoek moesten

tactisch worden gebracht. Veel oorlogsgetroffenen voel-

Heden ten dage is Rolf Kleber hoogleraar aan de Uni-

den zich immers miskend.” Het is overigens opmer-

versiteit Utrecht en hoofd onderzoek van Stichting Arq

kelijk dat de kinderen van oorlogsgetroffenen tegen-

(die initiatieven op het gebied van psychotrauma ver-

woordig weer in de belangstelling staan. Zo wordt bij

bindt en ondersteunt). Rolf Kleber leidt een onder-

Centrum ’45 nu onderzoek verricht naar ouder-kind-

zoeksgroep die deels ook in de praktijk werkzaam is.

interacties bij vluchtelingen en naar gezinsbenade-

Het traumaonderzoek is sinds de jaren tachtig uit-

ringen van traumaproblematiek.

gegroeid tot een volwaardig en productief onderzoeksterrein. Wat daarin pontificaal op de agenda staat,

In de jaren negentig voerde Kleber samen met Trudy

is de vraag naar de effectiviteit van behandelingen. “In-

Mooren het derde oorlogsgetroffenenonderzoek uit,

middels is traumazorg een bloeiend, maar ook erg ver-

naar jeugdige Indische oorlogsgetroffenen. Uit dat on-

splinterd terrein in de Nederlandse gezondheidszorg.

derzoek kwam naar voren dat mensen die als kind (ook

Dat roept vragen op over welke interventies werkzaam

als heel jong kind) in een Japans kamp hadden gezeten,

zijn en welke niet. Zo wil Stichting Centrum ’45, on-

meer psychische problemen en dus ook meer PTSS

derdeel van Stichting Arq, graag weten welke inter-

hadden dan mensen zonder kampverleden. De ver-

venties voor oorlogsgetroffenen, veteranen en vluchtelingen effectief zijn. Wij doen momenteel onderzoek naar nieuwe vormen van behandelingen en nieuwe

ge ervaringen. Later zijn deze ideeën over complex trau-

projecten staan op stapel. Het is echt onderzoek op de

ma gebruikt in onderzoek en hulpverlening rond vluch-

brug tussen wetenschap en praktijk.”

telingen en recente oorlogsgetroffenen.” Kleber focust zich in zijn werk nog altijd op processen Interventies > Na het oorlogsgetroffenenonderzoek

van verwerking na trauma, betekenisgeving en veer-

44 | 45

heeft Kleber veelvuldig onderzoek gedaan naar de ge-

kracht. “Dat heeft mijn niet aflatende interesse. Een

Nationaal Comité 4 en 5 mei

volgen voor slachtoffers van rampen. Zo was hij su-

vraag die ik heel belangrijk vind, maar die ik nog steeds

pervisor van het grootschalige onderzoek naar de ge-

niet afdoende heb kunnen beantwoorden, is hoe het

troffenen van de vuurwerkramp in Enschede en is hij

kan dat de meerderheid van de mensen – volwasse-

betrokken bij onderzoek op Haïti en in andere landen.

nen en kinderen – géén grote problemen ondervindt

Maar hij bleef ook in training, onderwijs en advisering

na het meemaken van traumatische gebeurtenissen.

actief, net als in het begin van zijn loopbaan. “ Zo heb

Hierbij speelt betekenisgeving een grote rol. Mensen

ik bijvoorbeeld op verzoek van Artsen Zonder Gren-

maken een verhaal over waarom en hoe iets heeft

zen vele malen trainingen in het door oorlogsgeweld

plaatsgevonden. Sommigen stellen dat ze iets hebben

geteisterde Bosnië-Herzegovina gegeven.”

meegemaakt én overleefd om het aan anderen te kunnen vertellen. Je ziet dat bij oorlogsgetroffenen; men

Prof. dr. Rolf Kleber

wil het verhaal vertellen, ook opdat het niet vergeten

1977-1978: Visiting lecturer University of California, Irvine

wordt. Anderen focussen zich op de positieve kanten

1980-1989: onderzoeker/universitair docent psychologie, Universiteit

van het afschuwelijke dat ze hebben meegemaakt. Ze

Wageningen 1985-2010: medeoprichter Instituut voor Psychotrauma, hoofd onderzoek 1989-2005: universitair (hoofd)docent Klinische en Gezondheidspsychologie, Universiteit Utrecht 1998-2005: hoogleraar psychotraumatologie Universiteit Tilburg 2005:

Onderzoek uitgelicht

schillen waren zelfs aanzienlijk. “Die bevindingen verdiepten onze inzichten in de gevolgen van langduri-

hoogleraar psychotraumatologie Universiteit Utrecht/hoofd onderzoek Stichting Arq

kunnen dan bijvoorbeeld zeggen dat hun zoon er nu weliswaar niet meer is, maar dat ze wel een heel bijzondere tijd met hem hebben gehad. Of zij beseffen wat werkelijk van waarde is in hun leven. Dergelijke betekenisgeving bepaalt mede hoe mensen al dan niet de kracht vinden om door te leven.”

NC C Magazine: alles wat u wilt weten over herdenken en vieren Voor meer informatie: simon.jacobus@4en5mei.nl