Docentenhandleiding Denkboek 2020

4 en 5 mei HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENK BOEK HANDLEIDING

2020

OP HOUTEN BANDEN INCLUSIEF HANDLEIDING PODCAST

DENKBOEK

Vier de vrijheid!

B

edankt dat u voor uw klas het 4 en 5 mei Denkboek heeft besteld!

In 2020 herdenken we dat 75 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog werd beëindigd en vieren we dat we sindsdien weer in vrijheid leven.

We zijn er trots op dat we dit jaar een kwart miljoen kinderen in groep 7 en 8 kennis kunnen laten maken met de tradities en verhalen rondom herdenken, herinneren en vieren. Met het Denkboek daagt het comité kinderen op diverse manieren uit na te denken over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en vieren, vrijheid en democratie. Ze onderzoeken wat deze thema’s voor hen betekenen en hoe gebeurtenissen uit het verleden nú relevant voor ze zijn.

Bij deze editie hoort een Vrijheidsslinger. Hang ’m op in uw klas en vier mee! Ik hoop dat u met het 4 en 5 mei Denkboek het belang van herdenken en vieren doorgeeft aan de toekomstige generatie.

— Jan van Kooten directeur Nationaal Comité 4 en 5 mei

SAMEN UITPAKKEN! Op maandag 30 maart 2020 tussen 10 en 12 uur pakken kinderen en leerkrachten in heel Nederland het 4 en 5 mei Denkboek uit!

Ga naar 4en5mei.nl/denkboek voor een speciaal filmpje hierbij.

DENKBOEK

OVER HET DENKBOEK In 2020 is het Denkboek herzien: er zijn nieuwe artikelen toegevoegd en bestaande artikelen zijn geactualiseerd of aangepast. Natuurlijk is er ruim aandacht voor 75 jaar vrijheid. In deze handleiding leest u hoe u kunt werken met het Denkboek.

M

et het Denkboek leren kinderen... … wie wij herdenken op 4 mei en waarom; … wat wij vieren op 5 mei en waarom; … de rituelen die bij herdenken horen; … nadenken over het belang van herdenken in onze samenleving; … n adenken over de waarde van vrijheid voor henzelf en anderen; … n adenken over verzet: wat het betekent om keuzes te maken als je niet alle informatie hebt; … h et globale verloop van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en in Nederlands-Indië; …d e gevolgen van de oorlog voor het dagelijks leven in Nederland en in Nederlands-Indië.

Kerndoelen Het Denkboek sluit aan bij de volgende kerndoelen: Oriëntatie op jezelf en de wereld MENS EN SAMENLEVING 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemene aanvaarde waarden en normen.

TIJD 51 De leerlingen leren gebruikmaken van eenvoudige historische bronnen.

52 De leerlingen leren over de kenmerkende aspecten van de tijd van wereldoorlogen en Holocaust.

53 De leerlingen leren over belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis.

Het Denkboek sluit ook bijzonder goed aan bij het Curriculumvoorstel 2032 en de drie inhoudelijke domeinen die horen bij democratisch burgerschap: Democratie, Participatie en Identiteit.

Lesmateriaal op tweedewereldoorlog.nl Op tweedewereldoorlog.nl vindt u lesmateriaal over de Tweede Wereldoorlog en daaraan gerelateerde onderwerpen zoals democratie en vrijheid. Ook vindt u op deze portal bronnen, digitale tentoonstellingen en een overzicht van musea en activiteiten over de Tweede Wereldoorlog en de activiteiten rondom 75 jaar vrijheid in het land.

Digitale lessen en extra’s op 4en5mei.nl Op 4en5meidigitaal.nl/groep/4-5-mei-denkboek vindt u digitale lessen bij het Denkboek, die u kunt inzetten als extra verwerking of verdieping bij bepaalde onderwerpen. Bijvoorbeeld een les over de geschiedenis van Nederlands-Indië vanuit verschillende perspectieven.

Maar ook een les over de oorlog in het dagelijks leven, over verzet en de oorlog in het Caribisch gebied. Alle filmpjes, interviews en andere extra’s bij dit Denkboek zijn te vinden op 4en5mei.nl/denkboek.

4en5mei.nl/denkboek

DIGITALE LESSEN

DENKBOEK

HER-

VRIJ-

BE-

AAN-

DENKEN Kinderen kunnen zelfstandig met het Denkboek aan de slag. Er is geen vaste volgorde. Laat hen bijvoorbeeld tijdens het vrij werken lezen in het Denkboek en de vragen die erbij horen beantwoorden.

HERdenken

Voorbereiding Doe mee aan het nationale uitpakmoment op maandag 30 maart 2020. Open na het kijken van het filmpje de doos met boekjes. Hang de Vrijheidsslinger op in de klas of in de school. Elk kind krijgt een Denkboek. Bespreek de labels en icoontjes bij de artikelen in het Denkboek en wijs hen op de woordenlijst achterin. Spreek af wanneer ze erin mogen lezen en werken. Plan zelf een of meer voorbereidende en/of verdiepende lessen in, in de weken voorafgaand aan 4 en 5 mei.

Herdenken, Bedenken, Vrijdenken, Aandenken De artikelen in het Denkboek hebben verschillende labels. Het label geeft het doel van het artikel aan.

Deze artikelen gaan over de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog die we herdenken. Het gaat ook over wie we herdenken en waarom we herdenken.

VRIJdenken In deze artikelen staan we stil bij het begrip vrijheid. Wat betekent het als dit er niet is? Hoe belangrijk is het? Wie vechten er voor vrijheid?

BEdenken Op deze pagina’s denken kinderen na over wat ze gelezen hebben. Ze vergelijken dit met wat een ander vindt.

AANdenken Kinderen maken deze pagina’s eigen door ze te vullen met persoonlijke dingen. Zo wordt het Denkboek een aandenken.

DENKBOEK

Voor Joden verboden

mochten ze bijvoorbeeld niet meer naar parken, zwembaden, of de bioscoop.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog mochten Joden steeds minder. In 1942 Meer hierover lees je op bladzijde 22.

NEE

Mag je later zelf een beroep kiezen?

H oe ben jij?vrij

VIER DE VRIJHEID, VERSIER JE KLAS! In 2020 herdenken we dat de Tweede Wereldoorlog 75 jaar geleden eindigde én vieren we dat we sindsdien weer in vrijheid leven.

Hang de Vrijheidsslinger op in je klas en vier mee!

Jij zit op een onbewoond eiland.

JA

Heel vrij!

NEE

JA

Mogen je ouders/ verzorgers zelf kiezen hoe ze jou opvoeden of bepaalt de regering dat?

Mag je in je vrije tijd kiezen wat je gaat doen? Bijvoorbeeld naar het park of naar het zwembad.

Is er geen enkele afspraak waar jij je aan moet houden?

JA Kun je alles doen waar je zin in hebt?

Je moet kiezen!

NEE

JAWEL, DAT WEL NEE

NEE

NEE

JA

OUDERS

Vluchten voor oorlog

JA

Veel kinderen moeten vluchten omdat er in hun land oorlog is. Parwana (11) moest zo snel weg uit Afghanistan, dat haar moeder niet mee kon.

Het duurde een paar jaar voor ze haar moeder weer zag. Lees het verhaal over vluchten voor oorlog op bladzijde 56.

Niet!

Zit je in de gevangenis?

Mag je naar school?

NEE

DE REGERING

Mwoah…

JAWEL

Mag je je mening geven zonder dat je opgepakt wordt door de politie of het leger?

Jij woont in een land waar je niet vrij bent.

Een land in oorlog.

OF

Een land met een dictator.

Is het verboden om ’s avonds naar buiten te gaan?

Sterkte dan.

JA NEE

Jij bent een bofkont! Je woont in een vrij land!

Avondklok In de Tweede Wereldoorlog mocht je ’s avonds na 8 uur niet naar buiten. Dit heet de avondklok. Wie het toch deed, kreeg straf.

Stroomschema en Vrijheidsspel Voorin het Denkboek staat de vraag: Hoe vrij ben jij? Dat het antwoord minder makkelijk is dan je denkt, wordt duidelijk uit het stroomschema. Volg een route met je vinger en kies antwoorden die het beste passen.

Achterin het boek staat het Vrijheidsspel. Wijs de kinderen erop dat ze dit met elkaar kunnen spelen.

Uitleg icoontjes Op sommige pagina’s staan denkvragen (wolkje) of doevragen (handje). Hiermee worden kinderen uitgenodigd om wat dieper door te denken op het onderwerp. Het kan een vraag of opdracht zijn die u met de klas wilt bespreken.

Bekijk een filmpje uit de serie ‘Jong in oorlog’ of lees meer informatie op een website.

Thuis Het is de bedoeling dat de kinderen het Denkboek mee naar huis nemen, er thuis verder in lezen en de vragen bij het label BEdenken met een volwassene invullen. Moedig hen aan om dit ook echt samen met hun ouders/verzorgers te doen.

Dit icoon verwijst naar een moeilijk woord dat de kinderen kunnen opzoeken in de Oorlogswoordenlijst.

AAN DE SLAG MET DE

VRIJHEIDSSLINGER

B

ij de Denkboeken ontvangt u ook een Vrijheidsslinger: feestelijke vlaggetjes om op te hangen in het lokaal of op een centrale plaats in de school.

TIPS OM DE VRIJHEIDDSLINGER TE GEBRUIKEN:

•D e achterkant van de slinger is wit. Laat kinderen zelf

deze achterkanten versieren. Denk samen na over wat de inhoud zou moeten zijn. Kunnen er verhalen over de bevrijding uitgebeeld worden? Of willen de kinderen juist de vrijheid van nu verbeelden?

•L aat de kinderen de slinger ‘verlengen’ door een eigen

slinger te maken die aansluit op de Vrijheidsslinger.

Denk hierbij ook aan het gebruik van de kleuren, die duidelijk aangeven dat het gaat om de bevrijding van Nederland.

•L aat de kinderen de achterkant van de vlaggetjes versieren met de vlaggen van de landen van de bevrijders, bijvoorbeeld Canada. In het Denkboek op pagina 38 en 39 staan die landen opgesomd.

DENKBOEK

KIJK, LEES OF DRAAG GEEN ORANJE TRUI! pag. 20-21 20 — 4 en 5 mei Denkboek

VRIJDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 21

DRAAG GEEN

ORANJE TR I Op 10 mei 1940 werd Nederland bezet door nazi-Duitsland. Vanaf die dag golden er nieuwe regels.

V

oor de oorlog was Nederland een democratische rechtsstaat. In een rechtsstaat zijn duidelijke regels, waar iedereen, ook de overheid, zich aan moet houden. De macht is verdeeld. Het parlement (de Eerste en Tweede Kamer) wordt democratisch door het

VRIJDENKEN

‘MIJN BUURMAN, DIE LERAAR IS VAN DE ZESDE KLAS, IS VAN DE ENE OP DE ANDERE DAG ONTSLAGEN. OMDAT HIJ JOODS IS. IK BEN ER ZIEK VAN. WAT ONEERLIJK.’

‘IK BEN HET NIET EENS MET DE BEZETTING. UIT PROTEST HAD IK MIJN ORANJE TRUI AANGETROKKEN. MAAR DAAR KREEG IK SPIJT VAN. DUITSE SOLDATEN PAKTEN ME OP. PAS NA EEN HELE DAG IN DE CEL MOCHT IK GAAN.’

volk gekozen. Wetten die door het parlement goedgekeurd zijn, worden vervolgens ingevoerd.

Rechters, die voor niemand partij kiezen, kijken of burgers en de overheid zich aan deze wetten houden. De nazi’s schaften het parlement af en voerden hun eigen wetten in. Die waren zeer discriminerend, vooral voor Joden, Roma en Sinti.

Protesteren bij de rechter had weinig zin. De nazi’s benoemden hun eigen rechters of luisterden niet naar rechters die iets anders vonden.

IN EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT…

ALS DE DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT WEGVALT TIJDENS EEN DICTATUUR OF BEZETTING…

Is de macht verdeeld. Het parlement maakt wetten.

Ministers en ambtenaren voeren de wetten uit.

De rechter kijkt of iedereen zich aan de wet houdt.

Is alle macht in handen van één persoon of partij. De dictator of bezetter bedenkt zijn eigen regels en voert die uit. Protesteren gaat niet, want de rechter is door de bezetter benoemd.

Hebben alle burgers grondrechten, zoals: alle mensen zijn gelijk. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet.

De grondwet kan niet zomaar veranderd worden.

Zijn grondrechten niks meer waard. Voor de nazi’s waren niet alle mensen gelijk. Dat lees je opde volgende bladzijden.

Kun je niet zomaar gevangen worden gezet. En krijg je een advocaat als je voor de rechter moet komen.

Kun je zomaar opgepakt worden en in de gevangenis belanden. En je krijgt geen advocaat.

Wordt de straf door de rechter bepaald. De rechter is altijd onpartijdig. Die kijkt goed naar alle omstandigheden.

Doet een rechter wat de nazi’s willen en is dus partijdig. De straf voor een kleine overtreding is vaak zwaar, zodat andere mensen het niet in hun hoofd halen om de wet te overtreden.

Wordt een nieuwe wet ingevoerd als een meerderheid van de gekozen parlementsleden ervoor is.

Worden nieuwe wetten zomaar ingevoerd.

Mag je zeggen wat je denkt. Journalisten mogen kritiek geven op de regering.

Moet je uitkijken wat je zegt. Journalisten mogen alleen nieuws schrijven dat door de partij die aan de macht is, is goedgekeurd.

‘VANAF VANDAAG MOET IEDEREEN DIE EEN GOEDE HERENFIETS HEEFT, DIE INLEVEREN. HET DUITSE LEGER HEEFT DIE FIETSEN NODIG. MAAR IK KAN MIJN FIETS NIET MISSEN! BIJ WIE KAN IK TERECHT OM TE PROTESTEREN?’

Waarom hoef je in een democratische rechtsstaat niet de cel in voor het dragen van een oranje trui?

N

ederland is een democratische rechtsstaat.

Dat betekent dat alle burgers dezelfde rechten en vrijheden hebben, zoals het recht om te demonstreren en vrijheid van meningsuiting. Rechters zijn in Nederland onafhankelijk en ook de overheid moet zich houden aan de wet. Met de bezetting door nazi-Duitsland viel de rechtsstaat weg. De Tweede Wereldoorlog laat zien wat abstracte begrippen als vrijheid en recht werkelijk betekenen: als vrijheid wegvalt en de rechten van mensen niet meer worden gerespecteerd, is er angst, willekeur, terreur en vervolging. Voor kinderen in groep 7 is het begrip democratische rechtsstaat lastig, maar ze kunnen zich misschien wel voorstellen wat het betekent als je geen zekerheden meer hebt, zoals we die nu in Nederland wel hebben.

lessuggesties

•M aak op het digibord een woordweb met de gevolgen van het wegvallen van de rechtsstaat tijdens de Tweede Wereldoorlog die in het artikel worden genoemd: je kon tijdens de Tweede Wereldoorlog zomaar ontslagen worden omdat je Joods was. Je mocht niet meer dragen wat je wilde. Als de Duitsers bepaalden dat zij jouw fiets nodig hadden, moest je die afgeven. Je kon zomaar worden opgepakt.

Nieuwe wetten en regels werden zomaar ingevoerd zonder dat burgers er iets over te zeggen hebben.

Bespreek elk gevolg met de klas. Begrijpen de kinderen wat het betekent? Trek ook een link naar het nu. Kan het nu weer gebeuren? Waarom wel/niet?

•B ekijk gezamenlijk een nieuwswebsite zoals jeugdjournaal.nl en probeer artikelen te vinden die te maken hebben met een rechtsstaat of juist het ontbreken ervan, bijvoorbeeld: journalist opgepakt in een land waar een dictatuur is, een rechtbankverslag, een demonstratie, nieuws over oneerlijke verkiezingen, enzovoort.

•Z oek (samen) uit welke landen in de wereld geen democratisch stelsel hebben. Op welke manier wordt het land dan bestuurd? En wat vindt de bevolking ervan?

(Bijvoorbeeld China, Noord-Korea, Venezuela, Iran.)

•W ilt u dieper ingaan op wat het leven in een democratische rechtsstaat betekent? Kijk dan voor gratis lesmateriaal op prodemos.nl.

IN 5 STAPPEN NAAR 5 MEI pag 30-35 30 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 31

In 5 stappen naar 5 mei De bevrijding van heel Nederland duurde ongeveer 9 maanden.

Terwijl het zuiden al was bevrijd, was de rest van Nederland nog in handen van de nazi’s. Wat gebeurde er allemaal in die tijd?

HERDENKEN

lessuggesties

Joost en Kees maakten de bombardementen op Walcheren mee. Bekijk het filmpje met hun verhaal op tiny.cc/zeeland

Als straf vervoeren de Duitsers geen eten meer

STAP 1 De bevrijding van Zuid-Nederland september-december 1944

Op 5 september 1944 vieren mensen feest op straat, omdat ze denken dat de bevrijders eraan komen. (Dolle Dinsdag noemden de mensen die dag achteraf.)

Veel Duitsers en NSB’ers slaan op de vlucht. Maar dat blijkt veel te vroeg.

woonde in de Holvast, hij Dit is Henkie Hij heeft de Amster dam. overlee fd.

Tuinstr aat in Honger winter oorlog en de

Groningen

= bezet gebied

Amsterdam

Den Haag Rotterdam

Arnhem Nijmegen Den Bosch

Breda Tilburg

Middelburg

Eindhoven

Terneuzen

Maastricht Mesch

D

Ruim een week later, op 12 september 1944, komen de bevrijders aan in Nederland. Het kleine dorpje Mesch in Limburg is de allereerste plek in Nederland die bezet wordt bevrijd. Van =september tot decemgebied ber worden grote delen van Limburg, Zeeland en Noord-Brabant bevrijd. Maar de Duitse soldaten houden de geallieerden tegen bij de grote rivieren, de Rijn, Utrecht Waal en Maas.

De Slag om de Schelde De geallieerden hebben de opdracht om de Westerschelde te veroveren op de Duitsers. Via dit water kun je namelijk naar Antwerpen. De Antwerpse havens zijn voor de bevrijders heel belangrijk voor de toevoer van soldaten, wapens en voorraden. Maar de Duitsers vechten keihard terug. De geallieerden besluiten uiteindelijk om stukken van Zeeland onder water te zetten. De slag om de Schelde duurt van september tot november.

STAP 2 Een verdeeld land (met honger) december 1944 - maart 1945

Arnhem Nijmegen

Ulft Aalten

In de winter van 1944-1945 komen de geallieerden niet verder dan het zuiden van Nederland.

Mensen die bij de spoorwegen werken, gaan in september 1944 staken om de Duitse bezetter tegen te werken. Als straf vervoeren de Duitsers geen eten en brandstof meer naar West-Nederland. Alleen hun eigen soldaten krijgen nog te eten. Het wordt winter en in de grote steden in het westen van Nederland, zoals Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, raakt het eten snel op.

Dit wordt de Hongerwinter genoemd. Om in leven te blijven, eten mensen de gekste dingen, zoals tulpenbollen. Veel mensen trekken lopend en met karren naar Oost-Nederland om daar voedsel te zoeken. Ze ruilen soms dure sieraden voor een paar aardappels. Meer dan 20.000 mensen gaan dood van de honger.

In De hongerwinter sterven meer dan 20.000 mensen Geschrev

en door

een scho

lier in Haar

lem, 17

jaar:

,

oep 5 bonens ari 194 d bruine 23 janu g: 1 bor et en

• Lees steeds een stap voor aan de kinderen. (Laat ze eventueel tegelijk meelezen.) Na iedere stap kan er een verdieping plaatsvinden. Zoek daar zelf meer informatie over op of laat kinderen vertellen wat ze erover weten.

Zoek een beeld op internet dat past bij een stap en laat deze zien op het digibord tijdens het lezen.

eten. n vandaa suikerbi ‘Hebbe lraap met -in- de-pan geg koo drie honger, alleen et-tarwe van de van.’

3 suikerbi vanavond jk mel misseli Ik ram een beetje er ekjes ik ben drie-in-de

-pan: een

soor t pann

enko

Schiermonnikoog

it jaar herdenken we het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog, 75 jaar geleden, én vieren we dat we sindsdien weer in vrijheid leven.

Wageningen Arnhem

In dit artikel is te lezen en te zien hoe de bevrijding van Nederland zich langzaam voltrok. Het duurde ongeveer 9 maanden en vond in fases plaats. Terwijl het zuiden van Nederland al was bevrijd, was de rest van Nederland nog in handen van de nazi’s. Om dat verhaal inzichtelijk te maken, is er gekozen om de bevrijding in 5 stappen te verdelen.

• De Hongerwinter is een belangrijk verhaal dat onderdeel uitmaakt van de bevrijdingsperiode. Er zijn veel verhalen over wat er gegeten werd door mensen die voedsel tekort kwamen. Misschien willen de kinderen wel eens proeven hoe een gekookte tulpenbol of suikerbiet smaakt? Maak het klaar of laat kinderen het klaarmaken en proeven.

Maak een lijstje met elkaar over voedsel, waarvan ze zich niet kunnen voorstellen dat ze het ooit zouden eten. Meer informatie over eten in oorlogstijd is o.a. te vinden op de websites verzetsmuseum.org en openluchtmuseum.nl.

DENKBOEK

DOE!

lessuggesties

Hieronder vindt u enkele artikelen uit het Denkboek uitgelicht met daarbij achtergrondinformatie en suggesties om deze onderwerpen in de klas te behandelen of kinderen er zelfstandig mee aan de slag te laten gaan.

•D oorloop samen met de kinderen de digitale les ‘Mijn oorlog in Nederlands-Indië’. In deze les wordt aandacht gegeven aan de verschillende perspectieven die er in koloniaal Nederlands-Indië en later Indonesië waren.

Zo komen een Nederlandse jongen, een Indonesische student, een Indonesisch kindermeisje én een Nederlands-Indische meisje (allen fictief) aan het woord. Op deze manier krijgen kinderen een idee van deze complexe geschiedenis.

MAMMIE, NIET DOODGAAN!

• Laat kinderen op zoek gaan naar sporen van (de geschiedenis van) Indonesië in Nederland nu. Denk aan straatnamen, etenswaren, woorden/uitdrukkingen. Laat hen op Pinterest of een andere digitale tool een collage maken van wat ze gevonden hebben.

pag 40-43 30 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

Mammie, niet doodgaan!

OVER DE OORLOG IN INDONESIË

Ik was 8 jaar en ik woonde met mijn ouders in Semarang op Java in Nederlands-Indië, dat nu Indonesië heet.

Het land was een kolonie van Nederland.

4 en 5 mei Denkboek — 31

HERDENKEN

Van de Japanners moest alles wat Nederlands was verdwijnen. Alles moest Japans worden: de taal, kranten, radio.

Een kleine groep Nederlanders was de baas over de bewoners van Nederlands-Indië. Zij verdienden veel geld aan de handel in tabak, koffie en suikerriet. Deze producten werden verbouwd door Indonesische arbeiders, die al het werk deden.

Nederlanders werden door de Japanners opgepakt en in kampen opgesloten. Mijn vader als eerste.

Later werden mijn moeder en ik meegenomen. Tot mijn grote verdriet moest ik Piet achterlaten...

... we moesten elke dag urenlang in de brandende zon staan zodat de Japanse bewakers de gevangenen konden tellen en we moesten buigen voor de Japanse keizer.

Het was vreselijk in het kamp ...

Ik woonde met mijn ouders in een groot huis met een mooie tuin, ik had een kindermeisje en er waren bediendes. Ik was enig kind en mijn teckel Piet was mijn beste vriend. Maar dat veranderde allemaal in 1942...

Er waren ook mensen met zowel een Nederlandse als een Indonesische ouder: de Indische Nederlanders.

Ze voelden zich meestal Nederlands. Volgens de Japanners waren zij meer Aziatisch.

Tijdens de Japanse bezetting leefden ze vaak onder slechte omstandigheden.

Het is oorlog!

Japan was een vriend van nazi-Duitsland. Japan wilde de Aziatische landen bevrijden van de Europeanen en een groot Aziatisch rijk stichten. In maart 1942 bezetten Japanse soldaten Nederlands-Indië.

Wat is er aan de hand?

Nu zullen wij het beter krijgen!

Mama, ik heb zo’n honger!

Veel Indonesiërs waren blij met de komst van de Japanners. Eindelijk kwam er een einde aan de Nederlandse overheersing, dachten ze. Maar dat veranderde snel...

Veel Indonesiërs werden gedwongen om voor de Japanners te werken bij de aanleg van wegen en spoorlijnen. Nu verloren veel Indonesiërs hun vertrouwen in de Japanners. Ze wilden onafhankelijkheid: los van Nederland én los van Japan.

Wij kregen nauwelijks te eten, soms ook dagen niets.

Moeders en kinderen zaten samen in een kamp. Maar als jongens 10 jaar werden, gingen ze naar een jongenskamp. Ze moesten zichzelf redden. Ze aten alles wat ze te pakken konden krijgen.

D

eze strip gaat over de oorlog in NederlandsIndië. Bijna twee miljoen mensen in Nederland hebben een relatie met Indonesië, maar toch is deze geschiedenis voor veel mensen onbekend. In deze strip volgen we het verhaal van Heleen Smit, die als Nederlands meisje de oorlog daar meemaakte en samen met haar moeder in een Japans interneringskamp terecht kwam. Ze vertelt hoe het kwam dat Nederlanders daar opgesloten werden en wat er na de bevrijding gebeurde.

• Er zijn veel tekeningen bewaard gebleven die volwassenen en kinderen maakten van hun leven in het kamp.

Zoek in de collectie van het nationaal archief: geheugenvannederland.nl naar voorbeelden en bespreek met de kinderen wat er getekend is en welke gedachten kinderen daarover hebben.

(N)IETS DOEN pag 44-45

(N)IETS DOEN? Collaboreren, verzetten of aanpassen. Deze drie woorden gaan over de keuzes die mensen moesten maken in de Tweede Wereldoorlog.

Hoe strenger de regels van de Duitse bezetter, hoe moeilijker het werd.

Jouw keuze kon invloed hebben op het leven of de dood van een ander.

AANPASSEN Je gedragen zoals de Duitse bezetter dat wilde.

Dit deden de meeste mensen in Nederland. Ze probeerden zo gewoon mogelijk te leven en niet te veel op te vallen. Bijvoorbeeld omdat ze bang waren, hun gezin wilden beschermen of omdat ze dachten dat verzet geen zin had.

COLLABOREREN

Met de Duitse bezetter samenwerken.

De leden van de NSB geloofden in de ideeën van Adolf Hitler. Ze hielpen de Duitse bezetter. Veel Nederlandse politieagenten en ambtenaren voerden de wetten van de bezetter uit. En gewone Nederlanders werkten mee aan het oppakken van Joodse buurtgenoten. Voor het verraden van een onderduiker kreeg je 7 gulden 50.

• Luister samen met de kinderen naar de podcast ‘Op houten banden’. Het geeft een goed beeld van hoe de bevrijding verliep. Zie verderop in deze handleiding voor meer informatie.

• Bevrijd zijn betekende nog niet dat alles voorbij was.

Op pagina 35 gaat het over hoe mensen verder moesten met hun leven, ondanks alle verliezen die ze geleden hadden. Laat de kinderen brainstormen over wat er allemaal gedaan moet worden na een oorlog.

Waar moet allemaal aan gedacht worden?

Laat kinderen zich verdiepen in specifieke groepen mensen die terugkeerden zoals de Joden, mannen die in werkkampen hadden gezeten of Indische Nederlanders.

Op de 4en5mei.nl/educatie/jong-in-oorlog staan filmpjes die goed bij dit onderwerp passen.

44 — 4 en 5 mei Denkboek

HERDENKEN

4 en 5 mei Denkboek — 45

HERDENKEN

Welke keuze hoort bij welk verhaal?

Trek lijnen. Bij welke verhalen is het lastig om een keuze te maken?

oorlog uitbrak

toen de rshoek 4 jaar had een verloofde in Bas r buurjongen hij een Duitse Onze achter haar kwam Bas Op weg naar hebben, maar Maassluis. wilde zijn fiets fiets en de Duitser viel tegen en die de vochten om Die Duitser weigerde. Ze weggefietst.

Bas is vlug dood. in het water. schoot Bas en water klom uit het

Truke Korpe

Rudi Hemmes 16 jaar toen de oorlog

VERZETTEN

Tegen de Duitse bezetter in opstand komen.

Dit was een kleine groep. Veel mensen kwamen toevallig bij het verzet. Via-via kregen ze de vraag om iets te doen. Zo ging het steeds verder. Het waren vaak jonge mannen en vrouwen, zonder gezin.

Verzet was levensgevaarlijk. En acties van het verzet konden als gevolg hebben dat onschuldige mensen werden vermoord.

uitbrak

Engeland Rudi ging met een vriend naar Ze om de geallieerden te helpen.

Spanje en moesten via België, Frankrijk, Rudi Portugal reizen om er te komen. om ging in 1944 mee naar Normandië tegen de Duitsers te vechten.

Jack de Zwar

t 8 jaar

g uitbr

p 7 jaar toen

Mirjam Ohringer 15 jaar

toen de

oorlog uitbrak. Mirjam was Joods. Zij en haar vader probeerden andere Joden uit handen van de Duitsers te houden. “Verzet, dat sprak vanzelf,” zei Mirjam.

Mirjam hielp de illegale krant De Waarheid verspreiden. Als schoolmei te ze minder snel verdacht. sje was

2 jaar toen

toen de oorlog De vader van uitbrak Jack wilde niet voor de Duits ers, daardoor werken werkloos. De was hij moeder van woedend. Ze Jack was zei: “Iedereen voor de Duits werkt toch ers, alleen jij vader besloo t toen om het niet.” Zijn Later kreeg toch te doen. hij daar spijt van.

Is niets doen, niet kiezen, ook een keuze?

Henk Kam

de oorlo

ak We had den radio, met een nieuwe Philipsbediene één knopje te n. ingeleve Die hebben we rd bij de in ’42 zij wild Duitser en s, Engelan niet dat wij nieu want d zouden ws uit horen.

de oorlog uitbrak

Jeanne StaalJeanne was lid van de

De vader van dat niet. Op Jeanne wist NSB. Maar niet met haar n kinderen school wilde tig speelgoed, kreeg prach spelen. Ze kinderen. Haar van Joodse ren waren dat kwam dat die kinde e erachmoeder zei kwam Jeann waren.

Later isd. ord verhu kinderen vermo ter dat die

Had je altijd een keuze?

Wanneer wel of niet?

Bekijk de filmpjes met de verhalen van Mirjam, Truke, Henk, Rudi, Jack en Jeanne op tiny.cc/jonginoorlog.

W

at zou jij doen? Dit is een vraag die kinderen en volwassenen eigenlijk niet kunnen beantwoorden als het gaat om keuzes maken in oorlogstijd. Want het is onmogelijk je écht te verplaatsen in de situatie van iemand in die tijd en omstandigheden. Goede voorbeelden en persoonlijke verhalen halen het gevoel van herkenning wel iets dichterbij. In het stuk (N)Iets doen gaat het over herkenbaar menselijk gedrag. Er kan een link gelegd worden met gedrag dat niet alleen in oorlogstijd geldt.

lessuggesties

• Laat kinderen in tweetallen de denkvragen op pagina 45 bespreken. Lukt het ze om een conclusie te trekken?

• Laat kinderen een verhaal verzinnen waarin ze kiezen voor een perspectief.

HANDLEIDING DENKBOEK PODCAST

OP HOUTEN BANDEN

75 jaar na het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog staan we stil bij de bevrijding en vieren we dat we sindsdien weer in vrijheid leven. De bevrijding van Nederland duurde ongeveer 9 maanden en vond in fases plaats. Terwijl het zuiden van Nederland al was bevrijd, was de rest van Nederland nog in handen van de nazi’s. Om dat verhaal inzichtelijk te maken en invoelbaar voor kinderen is deze podcast gemaakt.

Een gevaarlijke fietstocht op de grens van de bevrijding

W

aarom een podcast?

Er zijn verschillende manieren om kinderen van informatie te voorzien. De meest gangbare manier is via tekst en beeld.

Maar luisteren naar een verhaal kan kinderen echt raken, vooral als de meester of juf het verhaal sjeu geeft door op de juiste momenten stil te zijn of juist extra nadruk te geven.

Het luisteren kan kinderen heel dichtbij het onderwerp brengen. In dit geval de bevrijding van Nederland in 1944-1945.

In de podcast zijn fictie en non-fictie verweven. De hoofdfiguur Leendert is fictief, maar sommige mensen die hij onderweg tegenkomt hebben echt bestaan. Ook gebeurtenissen, zoals de Biesbosch crossings en de bevrijding van Groningen zijn echt gebeurd.

Het verhaal van de podcast neemt de kinderen mee van Zeeland tot Groningen. Ze krijgen een idee hoe de bevrijding van Nederland geweest zou kunnen zijn. Het duurde lang en het was gevaarlijk. Blijdschap, verdriet en angst gingen hand in hand.

Hoe gebruik je deze podcast in de groep?

Luisteren naar de podcast Er zijn verschillende manieren om de podcast in de groep aan te bieden.

• Luister de podcast klassikaal. Zet de podcast aan en laat kinderen ondertussen tekenen wat ze horen.

• Maak er een opdracht in de weektaak van. Laat de kinderen zelfstandig de podcast beluisteren en bespreek (als iedereen geluisterd heeft) het verhaal.

• Laat kinderen die een bijzondere interesse hebben in de Tweede Wereldoorlog deze podcast beluisteren.

Zij kunnen erover in de groep vertellen.

Werkbladen met speurtocht Bij iedere aflevering is er voor de kinderen een werkblad. Op dat werkblad staan luistervragen en extra informatie over de bevrijding. Ook kunnen de kinderen ontdekken wie de verrader is, door op ieder werkblad heel goed te zoeken naar een aanwijzing. Op ieder werkblad is een letter te vinden. Die letters vormen aan het eind een naam. Om te weten wie dit is moet je natuurlijk wel de hele podcast luisteren.

Kaart van Nederland Print de kaart van Nederland op stevig papier en laat de kinderen de plaatsen aangeven die Leendert aandoet.

Naarmate de podcast vordert, krijgen kinderen een goed beeld van de route die hij fietste. De kaart kan iedere keer tijdens het luisteren naar de podcast weer tevoorschijn gehaald worden. U kunt ook toelichten dat de route van Leendert heel anders loopt dan hij nu zou lopen. Er waren nog weinig snelwegen of fietspaden. En er was veel kapot door het oorlogsgeweld.

Wanneer luisteren jullie naar de podcast?

De afleveringen van de podcast komen online tussen oktober 2019 en maart 2020, waarbij het verhaal en de gebeurtenissen ongeveer parallel lopen aan hoe de bevrijding verliep.

De verschijningsdata aflevering 1 - begin oktober 2019 aflevering 2 - half november 2019 aflevering 3 - eind januari 2020 aflevering 4 - eind februari 2020 aflevering 5 - eind maart 2020

Uiteraard blijft de podcast online, ook nadat alle uitzendingen geweest zijn. De afleveringen zijn dan op ieder gewenst tijdstip af te spelen.

De podcast is te beluisteren via verschillende kanalen.

Zoek op ‘Houten banden’ bij Soundcloud, Spotify, podcastluisteren.nl of in uw podcastapp.

De podcast is ook te vinden op 4en5mei.nl/podcast.

TIP Laat de kinderen de werkbladen bij elke aflevering bewaren. De kaart kan hier ook bij bewaard worden.

De route op Google Maps Op Google Maps is een overzicht gemaakt van de route die Leendert fietst. Bij elke nieuwe aflevering wordt de route aangevuld. Bekijk deze route op het digibord samen met de kinderen. De route is te vinden via tiny.cc/OHBM.

SAMENVATTINGEN VAN DE AFLEVERINGEN Aflevering 1

De verrader (september 1944) Leendert maakt de bevrijding in Terneuzen mee. De mensen vieren feest, maar het wordt ook duidelijk dat de oorlog nog niet voorbij is. De vader van Leendert zit in het verzet en krijgt de vraag om een boodschap af te leveren in Groningen. De geallieerden hebben het vermoeden dat er een verrader in het Gronings verzet zit, die de bevrijding wel eens zou kunnen dwarsbomen. Maar de vader van Leendert kan het fysiek niet aan en het verzet oppert dat zijn 15-jarige zoon wel kan gaan. Leendert heeft wel zin in dat avontuur! Samen met iemand van het verzet maakt hij plannen voor de tocht.

Aflevering 2

Soldaten in de Biesbosch (november 1944) Leendert gaat op weg. Op een fiets met houten banden, want rubberen banden zijn niet meer te krijgen. Zijn tocht gaat door Brabant, langs het net bevrijde Breda naar Drimmelen. Daar moet hij de Biesbosch oversteken om in Gorinchem te komen, zijn eindbestemming van die dag.

Maar in Drimmelen, een dorpje aan de Brabantse kant van de Biesbosch, hoort hij dat de Duitsers nog in Zuid-Holland zitten. Dat valt vies tegen, nu moet hij door bezet gebied fietsen en dat is gevaarlijk!

Aflevering 3

Nacht in het bos (januari 1945) Na Gorinchem rijdt Leendert verder naar het noordoosten, naar Nijkerk. Onderweg ziet hij de ellende van de oorlog in volle omvang. Magere kinderen met hun moeder die eten zoeken omdat de Hongerwinter is aangebroken.

Uitgebrande huizen in Putten. Leendert wordt er somber van. Als hij dan ook nog eens verkeerd rijdt, zit hij echt in de put. Hij wil naar huis, naar zijn moeder en zijn vrienden.

Aflevering 4

Belofte maakt schuld (januari 1945) Leendert herpakt zichzelf. Hij heeft beloofd dat hij naar Groningen zal gaan, en daar houdt hij zich aan. Hij fietst naar de boerderij van de familie Van den Brink. Hun schuur zit vol vluchtelingen uit Arnhem. Die zijn de stad uit gestuurd door de Duitsers. Leendert blijft tot eind februari.

De bevrijding van Nederland gaat eindelijk verder. Het zal nu niet lang meer duren tot heel Nederland vrij is. Leendert moet opschieten om op tijd in Groningen te zijn. Gelukkig krijgt hij hulp.

Aflevering 5

Een envelop met een foto (april 1945) Eindelijk komt Leendert in Groningen aan. Hij ziet zijn oma weer, voor het eerst sinds de oorlog begon. En ze doen een verrassende ontdekking over de verrader. Maar Groningen is nog niet bevrijd, en er volgen dagenlange gevechten. Pas als die voorbij zijn, zal blijken of de missie van Leendert geslaagd is.

Historische achtergrondinformatie Terwijl Leendert in Zeeland in september 1944 de bevrijding meemaakt, werden ook andere delen van Nederland bevrijd. De eerste vrije gemeente van Nederland lag in Zuid-Limburg. Terwijl de geallieerden door die provincie trokken en dorp voor dorp bevrijdden, werd ook een groot deel van Brabant bevrijd tijdens Operatie Market Garden.

De bevrijding kwam in de wintermaanden stil te liggen ten zuiden van de grote rivieren. Vanaf maart 1945 staken de geallieerden de rivieren over en werden Oost- en NoordNederland bevrijd.

En de rest van Nederland? Flevoland bestond in de Tweede Wereldoorlog nog niet, en werd dus ook nooit bevrijd. Maar Utrecht, Zuid- en Noord-Holland waren er natuurlijk wel. Deze provincies zijn niet op dezelfde manier bevrijd als de rest van Nederland. Toen het Duitse leger in Nederland zich op 5 mei overgaf, was het hele land vrij. De geallieerden hebben nog wel op veel plaatsen de Duitsers moeten ontwapenen.

Luistervaardigheden Luistervaardigheid valt in het Referentiekader onder mondelinge taalvaardigheid. Er doen zich niet zo vaak mogelijkheden voor in de groep om de taalvaardigheid Luisteren relatief eenvoudig te (be)oefenen zoals met deze podcast. Door het beluisteren van deze podcast met de kinderen, heeft u de mogelijkheid om verschillende elementen van het luisteren extra aandacht te geven.

Meer weten over Luistervaardigheid?

Bekijk de uitwerking van de leerlijn bij het SLO via tiny.cc/LVSLO.

DENKBOEK

75 JAAR VRIJHEID In het kader van 75 jaar vrijheid wordt er extra educatief materiaal aangeboden. Dit zijn verschillende mooie projecten voor het onderwijs.

Wij zijn vrij Wat is vrijheid? Voor veel kinderen in Nederland is die vraag bijna niet te beantwoorden. Wijzijnvrij.org helpt kinderen met nadenken hierover. Vier mensen vertellen hun persoonlijke verhaal over onvrijheid, de Tweede Wereldoorlog en oorlogen van nu. wijzijnvrij.org Wordt gemist Een digitale leeromgeving waarin kennis en bewustzijn over de Holocaust en de gevolgen daarvan worden overgebracht en op een persoonlijke manier joodse slachtoffers worden herdacht. primaonderwijs.nl/wordtgemist 75 jaar VN in 75 verhalen Leerlingen denken in het programma na over hun eigen principes en hun toekomstige rol in de samenleving. humanityhouse.org Aan de praat met veteranen In samenwerking met het Veteraneninstituut worden gesprekken georganiseerd tussen Nederlandse oorlogsveteranen, Nederlandse kinderen die hier geboren zijn en kinderen die gevlucht zijn uit een oorlogssituatie en nu in Nederland wonen. nationalekinderherdenking.nl/veteranen De brieven van Mia Een educatiepakket gebaseerd op het boek en de theatervoorstelling De brieven van Mia. georgeeneranproducties.nl Afscheid met Vrijheid Filmproject voor groep 8 ter afsluiting van hun schooltijd. stichtingenactie.nl

DENKBOEK

BRONNEN EN INFORMATIE • Op 75jaarvrijheid.nl is informatie te vinden per provincie. Bekijk ook de speciale bevrijdingsjournaals van de NOS over de bevrijding. nos.nl/75jaarbevrijding.

LESGEVEN OVER DE HOLOCAUST? Wanneer u lesgeeft over de Holocaust, raden wij u aan om de richtlijnen van de IHRA (Internation Holocaust Remembrance Allience) te bekijken. Die kunnen helpen om dit op een manier aan te pakken die bij kinderen past.

(De richtlijnen zijn Engelstalig). holocaustremembrance.com Ga in het menu via Resources naar Educational Materials.

BOEKEN

• Op 4en5mei.nl/jong-in-oorlog staan korte films (10 minuten) met verhalen van mensen die zelf als kind de oorlog hebben meegemaakt. Bekijk bijvoorbeeld de aflevering ‘Van oorlog bevrijd’, ‘Oorlog overzee’ of ‘Naar school in oorlog’.

• Het Nationaal Comité 4 en 5 mei maakt jaarlijks samen met Klokhuis een aflevering. Dit jaar zijn het 4 afleveringen over Vrijheid: de 4 vrijheden. De eerste aflevering over Vrij zijn van angst is in samenwerking met het Nationaal Comité gemaakt. Hieronder de afleveringen en de uitzenddata:

1 De 4 Vrijheden: Angst 14 april 2020, 18.40 uur NPO 3

2 De 4 Vrijheden: Armoede 21 april 2020, 18.40 uur NPO 3

3 De 4 Vrijheden: Meningsuiting 28 april 2020, 18.40 uur NPO 3

4 De 4 Vrijheden: Geloof 5 mei 2020, 18.40 uur NPO 3

De afleveringen zijn begin april al online beschikbaar.

Eerdere afleveringen over Dodenherdenking (2016), Onderduiken (2017), Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog (2018) zijn te vinden op hetklokhuis.nl.

• Een aap op de wc, Jaukje Akveld.

• Het Achterhuis. Dagboekbrieven 12 juni 1942 - 1 augustus 1944, Anne Frank.

• Toen het oorlog was, 1939-1945, Annemiek de Groot e.a.

• De Roos die nooit bloeide. Dagboek van een onderduikster. Rose Jacobs.

• Een schatkist vol geheimen, Joke de Jonge.

• Kinderen met een ster, Martine Letterie.

• Buiten is het oorlog, Janny van der Molen.

• Ondergedoken als Anne Frank, Marcel Prins en Peter Henk Steenhuis.

• Wie niet weg is, is gezien, Ida Vos. • Wij waren erbij. Oorlogsherinneringen, Schrijvers van de Ronde Tafel.

COLOFON © UITGAVE

Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2020 PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief GRAFISCH ONTWERP

Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven)