4FREE - 2023

KIJK

4free-now.nl

FREE IS EEN MAGAZINE OVER HERDENKEN, VIEREN EN VRIJHEID. DEZE EDITIE IS SPECIAAL GEMAAKT VOOR DOCENTEN

EN ANDERE GEÏNTERESSEERDEN IN BURGERSCHAP EN GESCHIEDENIS.

NAAST DIT MAGAZINE IS EEN ONLINE LEEROMGEVING BESCHIKBAAR MET EXTRA INFORMATIE, INTERACTIEVE OPDRACHTEN EN VIDEO’S VOOR HET

VOORTGEZET ONDERWIJS HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS. 4FREE-NOW.NL FREE IS ONTWIKKELD DOOR H E T NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5

COLOFON

REDACTIE

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Laura Dekker (laura.dekker@4en5mei.nl), Cristan van Emden, Sophie van den Bergh, Joyce van Galen Last, Leonie Durlinger, Teun Pelleboer, Hessel Nieuwelink, Mina Etemad

ONTWERP EN PRODUCTIE

Rick Verhoog, Sara Kolster, Studio Parkers

FOTOGRAFIE

Ben Houdijk, Koektrommel Studio, Jason Setzer

ILLUSTRATIES

Sabine van Vessem, Lotte Dijkstra, Studio Parkers

MET DANK AAN

Kevin Quirijnen, Rianne Roedema, Wim van Boxtel, Catrien Kuijpers

DRUKWERK

PrintSupport4U

DISTRIBUTIE EN PROMOTIE

EDG Media

COVERFOTO

Amerikanen protesteren tegen de nazi’s naar aanleiding van de Kristallnacht die in Duitsland plaatsvond. New York, november 1938.

Foto: United States Holocaust Memorial Museum, Associated Press.

ONLINEOOK

VOORWOORD

“Voor één op de drie Nederlanders is de democratische rechtsstaat niet heilig”, kopte Trouw in april 2022 naar aanleiding van een onderzoek door de Anne Frank Stichting. Vooral jongeren blijken gevoelig voor antidemocratisch gedachtegoed. Het onderzoek legt daarmee een urgent probleem bloot: de ontwikkeling van democratische kernwaarden bij jongeren verloopt stroef.

Er is al bijna 80 jaar vrede in Nederland, waardoor jongeren zich er minder van bewust zijn dat de afschaffing van democratie en rechtsstaat grote gevolgen kan hebben. Tegelijkertijd is oorlog in het afgelopen jaar voor veel jongeren dichterbij gekomen. Uit onderzoek van unicef blijkt dat twee op de drie jongeren zich hier verdrietig of angstig over voelt. De beste waarborg voor vrijheid is de democratische rechtsstaat. Hoe kan ervoor gezorgd worden dat jongeren het belang van democratische waarden in blijven zien, juist nu er voor hen actuele voorbeelden zijn van de gevolgen van de ondermijning daarvan? Het onderwijs is hier een belangrijke sleutel voor. Het is essentieel dat er in het klaslokaal niet alleen aandacht is voor het belang van de democratische rechtsstaat, maar ook juist voor de kwetsbaarheid daarvan.

Maar hoe geef je les over vrijheid en onvrijheid? Het 4FREE-docentenmagazine van het Nationaal Comité 4 en 5 mei helpt docenten gesprekken over (on)vrijheid, oorlog en democratie inhoudelijk vorm te geven en draagt hiermee bij aan de ontwikkeling van kritische burgerschapsvaardigheden. Dit magazine helpt docenten te werken met het digitale lesmateriaal op 4free-now.nl, waar vele films, artikelen en verdiepende opdrachten voor in de klas te vinden zijn.

Heb je vragen of ervaringen uit de klas die je wilt delen? Laat het ons weten! Nationaal Comité 4 en 5 mei educatie@4en5mei.nl

Meer weten?

SOEP VAN DE DAG

Meer weten?

Elk artikel in dit docentenmagazine bevat een kader waarin door middel van een QR-code verwezen wordt naar de online leeromgeving van 4FREE of websites van andere samenwerkingspartners. 4free-now.nl, waar dit docentenmagazine een verlengstuk van is, is hét digitale platform op het raakvlak van de Tweede Wereldoorlog, (on)vrijheid en burgerschap. Scan met je telefoon de QR-code en ontdek de verschillende verdiepende films, artikelen en opdrachten om in de klas mee aan de slag te gaan.

KEVIN QUIRIJNEN Docent geschiedenis op De Amsterdamse MAVO Ben Houdijk an vrijheid gerelateerde thema’s leven in grote mate bij onze leerlingen. Met name het slavernijverleden wordt kritisch tegen het licht gehouden, vooral toen de vraag rees of er excuses gemaakt moesten worden. Onze leerlingen zijn benieuwd naar het verhaal erachter, en zo kom je uiteindelijk uit bij het vraagstuk ‘vrijheid’. Ze vinden het interessant om de vrijheid van toen en nu met elkaar te vergelijken. Sinds de inval in Oekraïne hebben ze daar een makkelijker referentiekader voor. Vanuit mijn vak vind ik het sowieso belangrijk dat ik aandacht aan deze thema’s besteed, maar soms brengen leerlingen ook zelf dingen in. Toch moet je ze vaak wel eerst een zetje geven. Onze school heeft een duidelijke visie op het behandelen van aan (on)vrijheid gerelateerde gebeurtenissen zoals de Tweede Wereldoorlog of het slavernijverleden. Het startpunt altijd de ontnomen vrijheid. Het is belangrijk om te begrijpen vanuit welke tijdgeest dergelijke situaties ontstonden, en dat het verleden niet zomaar op het heden geplakt kan worden. Ook actuele thema’s zoals de kwestie Israël-Palestina leveren voer voor discussie op. Vanuit school willen we verschillende meningen en gezichtspunten naast elkaar leggen, en vervolgens naar de overeenkomsten in

FOUR

Door met elkaar in gesprek te gaan zullen leerlingen en studenten tot de conclusie komen dat vrijheid eigenlijk helemaal niet zo abstract is, maar juist uiterst persoonlijk. Iedereen ervaart vrijheid

besluitvorming is de wijze waarop het gesprek in de klas plaatsvindt net zo belangrijk als de uitkomst. Je moet namelijk na het gesprek nog met elkaar verder. In de dialoog over vrijheid komt daarom bij voorkeur het volgende aan bod: Het wederkerigheidsprincipe. Als je iets van een ander verlangt, moet je begrijpen dat dit ook van jou wordt verlangd; Verantwoordelijkheid. Neem verantwoordelijkheid voor elkaars vrijheid. Jouw vrijheid houdt op waar die van de ander begint, en vice versa; Begrenzen. Spreek je uit over waar jouw grens ligt, en die van de ander.

STAP 5 Stel vragen Het werken met vragen werkt goed om een dialoog over vrijheid op gang te brengen. Zorg dat er zo weinig mogelijk gesloten vragen gesteld worden. Geef jongeren mee dat ze kunnen doorvragen: wat bedoel je hiermee? Kun je daar iets meer over vertellen? Kun je daar een voorbeeld van geven? Je kunt jongeren de opdracht geven om in groepjes zelf gesprekskaartjes over vrijheid te formuleren en in gesprek te gaan, zoals ook bij de Vrijheidsmaaltijden op mei gebeurt. Je kunt ze op weg helpen met vragen als:

betekent het voor lang niet iedereen hetzelfde. A vele eeuwen denken mensen na over wat vrijheid nou precies is, en hoe deze vrijheid het beste beschermd kan worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, het bekendste voorbeeld van een periode waarin vrijheid in gevaar was, formuleerde de toenmalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de zogenaamde

30

Doe je weleens wat om de vrijheid van een ander te bevorderen?

Wanneer of waardoor voel jij je het meest vrij? Voel je je wel eens onvrij? Heb je wel eens iemand belemmerd in zijn vrijheid?

Kun je vrij zijn als je in armoede leeft? Heb jij vrijheden die op gespannen voet staan met de vrijheden van iemand anders?

7

HOE SCHAFJE DEMOCRATIE AF?

HOE SCHAFJE DEMOCRATIE AF?

In 1933 komt Hitler aan de macht en verandert hij Duitsland van een democratie in een dictatuur. De grote gevolgen hiervan zijn bekend. Maar hoe was het mogelijk dat de nazipartij aan de macht kwam? Wat deed Hitler om de democratie en rechtsstaat af te schaffen? En zou het afschaffen van de democratie en rechtsstaat vandaag de dag ook nog mogelijk zijn?

In 1933 komt Hitler aan de macht en verandert hij Duitsland van een democratie in een dictatuur. De grote gevolgen hiervan zijn bekend. Maar hoe was het mogelijk dat de nazipartij aan de macht kwam? Wat deed Hitler om de democratie en rechtsstaat af te schaffen? En zou het afschaffen van de democratie en rechtsstaat vandaag de dag ook nog mogelijk zijn?

opkomen is lastig. Als je daarnaast ook nog eens rekening moet houden met de vrijheden van de rest van de wereld, wordt duidelijk hoe complex het begrip ‘vrijheid’ daadwerkelijk is. De uitsplitsing van vrijheid in vier catego- rieën kan helpen om het complexe begrip behapbaar te maken voor jongeren. Ze bieden overzicht en beslaan tegelijkertijd vrijwel alle mensenrechten. Welke mening hebben jouw leerlingen en studenten over vrijheid, en hoe zetten zij verschillende aan vrijheid gerelateerde dilemma’s tegenover elkaar? De online Four Freedoms-leer- module van 4FREE helpt met behulp van video’s duiding te geven aan het begrip ‘vrijheid’ en zet leerlingen en studenten aan tot een gesprek.

1 2 3 4

Met herdenken wordt uitdrukking gegeven aan een geschiedenis die mensen met elkaar delen en aan waarden zoals rechtvaardigheid, vrijheid en democratie. Op welke manier kunnen jongeren betrokken worden bij herdenken?

wil je je bijvoorbeeld vrij kunnen voelen om je mening te uiten en je geloof te belijden zonder bemoeienis van anderen. Anderzijds is het ook belangrijk om vrij te zijn van zaken die jouw vrijheid zouden kunnen beperken, zoals armoede en angst. Je eigen vrijheid bepalen en daarvoor

wordt

Ga

niet klakkeloos vanuit dat elke jongere de rituelen wel begrijpt. Met name voor jongeren, een nieuw publiek, moeten de uitgevoerde rituelen begrijpelijk worden gemaakt. Het is daarom goed om in de klas de betekenis van een ritueel uit te leggen: wie of wat wordt herdacht en waarom? Wat is de betekenis van twee minuten stilte, het Wilhelmus en de kranslegging? Vooral als er nieuwe rituelen worden geïntroduceerd is het cruciaal om daar uitleg over te geven. Laat voorbeelden van rituelen zien en vraag jongeren wat ze daarvan vinden en leg uit waarom juist deze vormen zijn gekozen. Als jongeren de rituelen begrijpen, waarderen ze de herdenking meer. Probeer daarom met het uitleggen van voor hen bekende voorbeelden aan te sluiten bij de belevingswereld van de jongeren.

3 Invoelbaar Breng het thema oorlog dichter bij de belevingswereld van de jongeren. Bijvoorbeeld met een persoonlijk verhaal over oorlog of met het bijwonen van een herdenking. Oorlog en vrede, vrijheid en onvrijheid zijn grote, abstracte begrippen die voor jongeren duidelijker kunnen worden als ze hen persoonlijk raken, of als ze een voorbeeld krijgen uit hun eigen belevingswereld. Dat kan bijvoorbeeld door ze kennis te laten maken met een persoonlijk verhaal van iemand die in de oorlog net zo oud was als zij nu, of door in gesprek te gaan met veteranen of jongeren uit een recent conflictgebied. Kijk of het bijvoorbeeld mogelijk is om een gastspreker in de les uit te nodigen, of laat een klas onderzoek doen naar historische personen die behoren tot een van de groepen die op mei herdacht worden. Een andere mogelijkheid is om leerlingen zelf personen te laten kiezen die

ze willen herdenken (en waarbij ze aangeven waarom ze dat willen). Hier zouden de ‘2 minutenverhalen’ van het Nationaal Comité 4 en mei ter inspiratie voor gebruikt kunnen worden. Ook kan het interessant zijn om met de klas een herdenking bij te wonen. Kijk voor de dichtstbijzijnde herdenking naar de online Herdenkingskaart op www.4en5mei.nl.

P.

Sara

Een mens kan zich optimaal vrij voelen wanneer een combinatie van deze vier verschillende vrijheden zonder belem- mering in een leven bestaat. Enerzijds wil je je bijvoorbeeld vrij kunnen voelen om je mening te uiten en je geloof te belijden zonder bemoeienis van anderen. Anderzijds het ook belangrijk om vrij te zijn van zaken die jouw vrijheid zouden kunnen beperken, zoals armoede en angst. Je eigen vrijheid bepalen en daarvoor FOUR FREEDOMS FOUR FREEDOMS

Wat is vrijheid? En welke vrijheid is het belang- rijkste? Vraag het aan honderd verschillende leerlingen, en je zult honderd verschillende antwoorden horen. Hoewel iedereen een beeld heeft van het begrip ‘vrijheid’, betekent het voor lang niet iedereen hetzelfde. A vele eeuwen denken mensen na over wat vrijheid nou precies is, en hoe deze vrijheid het beste beschermd kan worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, het bekendste voorbeeld van een periode waarin vrijheid in gevaar was, formuleerde de toenmalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de zogenaamde Four Freedoms vier vrijheden die te allen tijde beschermd dienen te worden. Het gaat hier om vrijheid van meningsuiting vrijheid van geloof vrij zijn van armoede en vrij zijn van angst

De meeste jongeren in Nederland weten niet uit eigen ervaring wat oorlog betekent. Het merendeel van de jongeren heeft in vrijheid en zonder al te veel obstakels kunnen opgroeien. Om dergelijke thema’s betekenis te laten krijgen, moeten jongeren kennismaken met verhalen en ervaringen die aantonen dat in vrijheid en zonder oorlog opgroeien niet vanzelfsprekend is. De lessenserie ‘Geef vrijheid een gezicht’ is hier een mooi voorbeeld van.

en Trijneke (88) die met elkaar in gesprek gaan over hun oorlogservaringen. Sara vluchtte uit Syrië, Trijneke zat ondergedoken tijdens de Tweede Wereldoorlog. Beiden waren zij tien jaar oud toen zij onvrijheid en oorlog aan den lijve ondervonden. De andere film gaat over Wahhab (25) en Emmy (85). Wahhab vluchtte op zijn vijftiende

40 uit Irak, Emmy dook als vierjarig Joods meisje onder om vervolging door de nazi’s te voorkomen. In beide films wordt duidelijk hoe ervaringen van onvrijheid, schending van mensenrechten en onveiligheid een persoon vormen.

van alle tijden zijn. In Nederland is de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog een veelbesproken onderwerp, maar de vrijheid die Nederland

We houden de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend om recht te doen aan de slachtoffers en het belang van vrijheid te onderstrepen. De Tweede Wereldoorlog is een goede casus om zichtbaar en bespreekbaar te maken wat er

gebeurt als de democratische rechtsstaat wegvalt. Maar om deze verhalen goed te kunnen gebruiken, helpt het om kennis te hebben van de Tweede Wereldoorlog. Wat gebeurde er ook alweer tussen 1940 en 1945?

1940 2 februari 1943 Het Duitse leger verliest in Rusland de Slag om Stalingrad. Het verlies van deze slag geldt als keer- punt in de Tweede Wereldoorlog.

Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd 28 juli 1940 De naar Engeland gevluchte koningin Wilhelmina spreekt voor het eerst via Radio Oranje het volk toe. 7 december 1941 Japan, bondgenoot van nazi-Duitsland, valt de Amerikaanse haven Pearl Harbour aan en betrekt de Verenigde Staten hiermee bij de oorlog.

GEEFVRIJHEID EENGEZICHT

1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog. Dit geldt ook voor de Nederlandse koloniën. Slechts een handje- vol landen doet niet mee en blijft neutraal.

10 mei 1940 Onder leiding van Hitler valt nazi- Duitsland Nederland binnen. Na het bombardement op Rotterdam wordt de strijd gestaakt en is Nederland bezet. In ‘Jong in oorlog’ vertellen verschillende ooggetuigen die als kind de oorlog hebben meegemaakt over de Tweede Wereldoorlog. Hoe was het om op te groeien in oorlogstijd? Hoe was het om vervolgd te worden, de oorlog maken, bevrijd te worden? Bekijk een of meerdere van de video’s op 4free-now.nl

Meer weten?

3 mei 1942 In Nederland moeten alle Joden ouder dan jaar een Jodenster dragen. Joden worden massaal op transport gezet om te gaan ‘werken’. 6 juni 1944 De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Stap voor stap wordt Europa heroverd op de Duitsers.

▲ ▲ P. 40-43 16 1 2 3

8 maart 1942 Japan bezet Nederlandse kolonie Nederlands-Indië (tegenwoordig Indonesië) en sluit Nederlanders op in kampen. 15 februari 1942 Olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba zijn cruciaal voor de brandstof- voorziening van de geallieerden. Ondanks Duitse aanvallen, die op 15 februari beginnen, vallen deze niet in Duitse handen.

opkomen is lastig. Als je daarnaast ook nog eens rekening moet houden met de vrijheden van de rest van de wereld, wordt duidelijk hoe complex het begrip ‘vrijheid’ daadwerkelijk is. De uitsplitsing van vrijheid in vier catego- rieën kan helpen om het complexe begrip behapbaar te maken voor jongeren. Ze bieden overzicht en beslaan tegelijkertijd vrijwel alle mensenrechten. Welke mening hebben jouw leerlingen en studenten over vrijheid, en hoe zetten zij verschillende aan vrijheid gerelateerde dilemma’s tegenover elkaar? De online Four Freedoms-leer- module van 4FREE helpt met behulp van video’s duiding te geven aan het begrip ‘vrijheid’ en zet leerlingen en studenten aan tot een gesprek. vrijheid volgens HOE ZAT HET OOK ALWEER? DE TWEEDE WERELDOORLOG 1941 1942 1943 1944 Hongerwinter

25 februari 1941 Duizenden mensen staken in Nederland nadat in Amsterdam 427 Joodse mannen zijn opgepakt. De Duitse bezetter slaat deze Februaristaking keihard neer. 3 september 1944 Het laatste transport met Joden uit Kamp Westerbork, onder wie Anne Frank, vertrekt naar het oosten. In totaal worden 104.000 Joden, Roma en Sinti uit Nederland vermoord.

25 september 1944 De opmars van de geallieerden in Nederland stokt bij de Rijn.

Suzanne Hertogs (Ontwerphaven) Studio Winter 1944-1945 De Hongerwinter vindt plaats. Zuid-Nederland bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral het westen van het land weinig voedsel en bijna geen brandstof. Bovendien is het die winter ook nog eens bitterkoud.

▲

zoek naar veiligheid en vrijheid. Maar waar vinden ze die, en wie hebben ze daarbij nodig? Wat heeft hun (on)vrijheid te maken met de onze? ‘Geef vrijheid een gezicht’ combineert de verhalen van toen en nu, van hier en daar, en draagt daarmee een steentje bij aan het bespreekbaar en invoelbaar maken van ervaringen die

vele Nederlandse jongeren vreemd zijn.

in 1945 (terug) kreeg ontbreekt in veel andere landen. Nog altijd zijn er overal ter wereld grote groepen mensen op de vlucht, op Er wordt gepraat over verlies, verdriet en trauma, over angst en rouw. Maar ook over wat hen heeft geholpen, hoe ze toch nog steeds durven te dromen en hoe ze een toekomst opbouwen. Door met elkaar in gesprek te gaan wordt duidelijk dat zij veel in elkaars verhalen herkennen, ondanks dat ze hun ervaringen ver na elkaar en op verschillende plekken in de wereld opdeden. VAN ALLE TIJDEN ‘Geef vrijheid een gezicht’ maakt duidelijk dat oorlog en vluchten

Een daarvan is door aan te schuiven bij een Vrijheidsmaaltijd. In heel het land en in alle vormen en maten worden op 5 mei Vrijheidsmaaltijden georganiseerd. De kern van een Vrijheidsmaaltijd is een bijzondere ontmoeting aan de eettafel, waarbij de gasten over vrijheid en onvrijheid in gesprek gaan: thema’s waar je niet dagelijks bij stilstaat en waar je bij uitstek op Bevrijdingsdag aandacht aan kan geven. Vrijheidslunch op het Bevrijdingsfestival Brabant in Den Bosch. VRIJ

DE MOGELIJKHEDEN Er zijn grofweg drie verschillende mogelijk- heden om een Vrijheidsmaaltijd in de klas na bootsen: Het gesprek over vrijheid aangaan, zonder hier een maaltijd omheen te organiseren Misschien vind je het als docent wat lastig om met de leerlingen of studenten een Vrijheidsmaaltijd te organiseren. Desalniettemin is het vrijheidsgesprek een mooi startpunt om als klas nader elkaar te komen. Leerlingen of studenten nemen gerechten mee om samen te eten tijdens een gesprek Met een klas op school een maaltijd bereiden is leuk, maar vergt wel organisatie. Je kunt er daarom ook voor kiezen om verschillende personen gerechten van huis mee te laten nemen om tijdens een gesprek samen van te genieten.

3 Samen op school een maaltijd koken om te eten tijdens een gesprek Deze variant komt het dichtst in de buurt van een daadwerkelijke Vrijheidsmaaltijd. Gezamenlijk koken kan verbroederend werken en vergroot de saamhorigheid van een groep. Na het koken kan iedereen meteen aanschuiven en met elkaar in gesprek gaan. TIPS • Houd het klein en behapbaar: met soep, salade en brood uit verschillende culturen kom je al een heel eind; Zorg dat iedereen mee kan eten: schrap bijvoorbeeld vlees uit het menu, en zorg dat elke leerling of student de exacte ingrediënten van de Vrijheidsmaaltijd kan checken; Verdeel de taken: niet iedereen hoeft te koken. Zo zijn er ook afwassers naar muziek die bij het thema ‘vrijheid’ past, of kijk samen de documentaire Shadow Game Breng (on)vrijheid het klaslokaal in: nodig eens een ervaringsdeskundige uit via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII - Heden, of kijk samen naar de ‘Geef vrijheid een gezicht’-video’s; Vraag leerlingen deel te nemen aan een Vrijheidsmaaltijd en hier in de klas over te vertellen: op mei vinden er door het hele land Vrijheidsmaaltijden plaats. Zoek er een bij jou in de buurt op de Vrijheidsmaaltijdenkaart.

Laura Dekker Prospektor ▲ 45 44 H

nodig, en mensen die voor wat entertainment zorgen; Organiseer een voorbereidende activiteit: laat de leerlingen of studenten op zoek gaan

P. 44-47

P.

P.8-11 Waar ligt vrijheid ingsuiting? Door toestemmingmeningsuitingoverheid schrijven geeft om de daarmee open roversiële grenzen zoals weld, rassenhaat,

voor door gemakkelijk mening Iedereen kan lijkt Maar nare kan vervelende gevolgen over een nare foto uitschelden cyberpe 8% jongeren slachtoffer geweest. komt klas voor. kunnen heftig blijven online en gemakkelijk met gedeeld Slachtoffers cyberpesten aan dat zijn dat berichten tegen jou volgens jou te jongeren weten wat menings- ook

steeds opgezocht journalisten kunnen rekenen zelfs ociale media tegenwoordig bij uitstek waar extremeredoorbewoordingen te (nieuws)Heb eens gezegd waar spijt

van liggen. aan een meningsuitinggrondrechtgrens kan optimaal van worden. Freedoms- vrijheid meningsuiting komen meerdere jongeren aan soonlij bespre- ken. voorbeelden wel eens van meningsuiting hebben meegemaakt drie ideo dilemma’s de meningsuiting verschil- lende waarover gesprek Vind Nederlandmeningsuitingvrijheidgrensduidelijk genoeg? 8 procent van de jongeren was slachtoffer van cyberpesten

Aan de slag! Vrijheid van MENINGSUITINGVrijheid van MENINGSUITING

1 moslima’s worden. dilemma’s vrijheid het nieuws - voorbeeld anti-homoverklaringen maar abortus meer staan. buiten complexiteit onvrij het geloof, dit mensen

om keuzes -module deze vrijheid. gaan jonge over vraag geloofsovertuiging laten politie agentenkeppeltjeNederlandhoofddoek geldt voor waarbij verhaal islam liever rechter deze haarjongerenwerkelijkheidKunnen belangrijke functies geloofsvoorkeur zichtbaar

Vrijheid van GELOOFVrijheid van GELOOF Vrijheid van de een kan botsen met die van een ander 2 kunnen armoede het echt doen wilt, opleiding vakantie gaan. jongeren opgegroeid zijn wijken kleinere hoger andere Hierdoor grote groep de kans volledig ontwikkelen en niet armoede Nederland kansenongelijkheid en armoede de wereld geval. tegenwoordig vanuit stoel

producten wereld het koop bij het kleding op of kleding geproduceerdduurzaam Veel producten gemaakt landen Europa, waar voor per dag hard worden waar dagen dag, voor cent uur kans zoals brandgevaar gebruik van stoffen, groot - industrie. Doordat mensen goedkope wordt gehouden mensenomstandighedendeze maken. Met duurzaamheidsaspect aan situatie voor veleeen kritisch over

daarmee interessant onderwerp slag Zou geld betalen voor die lagelonenlanden Als kleding uit lagelonenlanden ben verantwoor- slechte daar? Kun wel wat Freedoms- vrij geven jongeren hun dit lastige voorbeeldvragen waarover een gesprek Wat moet Nederlandgebeuren maken?

Geldzorgen perken de vrijheidmensenvanin Aan de slag!

Vrij zijn van ARMOEDE rij zijn van ARMOEDE Europa burgers schaal vervolgd Honderden mensen de blootgesteld op een nooit eerder Het na was daardoor getraumatiseerd samenwerkenandere oorlogsverleden een van en luiden meer voor tegen opgeven van privacy? geschiedenis huidige (weer) te verliezen, een vrijheid Denk hierbij kent, bereidwilligheid privacy willen immers samenleving

naar werkt visnet internet nog wat zou zomaar zoekgeschiedenis kunnen Of op Instagram. het opgeven de wordt tegen meer ver gaan?

Voor persoonlijke advertenties, ook voor van criminelen. misschien denk verbergen! heeft iedereen dingen liever Tot bereid blijven van terreur? Welke daarvoor? voor grens privacy?betrekking niemand vinden VeiligheidsdienstAlgemene doorzoeken. wanneer school controleert. Gelukkig mag gaat, zijn veel meer - zowel bedrijven.

vrij geven verschil- hun mening lastige dilemma, deskundigen module verschillende voorbeeldvragen waarover gesprek Heb eens het gevoel gehad gevolgd Hoe dat?

zogenaamdevooralCookieswet. precies volgen en niet maken een aan proberen manier producten aan Houd rekening met op het berichtjes telefoongesprekken zegt? mensen op dergelijke Het breed zoeken Er zijn altijd dingen die je liever voor jezelf houdt

Aanslag! Vrij zijn van ANGST Vrij zijn van ANGST

MAAK HET TAST BAAR

MAAK HET TAST BAAR

Vrijheid en onvrijheid zijn complexe begrippen, die door veel jongeren als abstract worden

ervaren. Het delen van opvattingen hierover en het aftasten van waar vrijheden

beginnen en waar ze eindigen vinden veel – vooral jonge –mensen moeilijk.

Daarom is het belangrijk om hier met elkaar over in gesprek te gaan. Maar hoe praat je in de klas over (on)vrijheid?

STAP 1 Maak het behapbaar

Om vrijheid en onvrijheid goed te kunnen duiden en erover te praten, is het zaak om de begrippen te vereenvoudigen en samen te kiezen waarover je het gaat hebben. Een mogelijke manier om het begrip behapbaar te maken, is door jongeren het begrip ‘vrijheid’ vanuit verschillende invalshoeken te laten bekijken. Zo zijn er bij bepaalde vrijheden voorwaarden nodig om vrijheid mogelijk te maken, zoals geloofsvrijheid of de vrijheid van menings- uiting. Ook zijn er vrijheden waarbij er juist zo min mogelijk obstakels moeten zijn om vrij te kunnen zijn, zoals armoede en angst. De Four Freedoms-module op 4free-now.nl behandelt deze vier verschillende vrijheden. Een andere wijze van opknippen is onderscheid maken tussen collectieve en individuele vrijheid, bijvoorbeeld de individuele vrijheid om over je eigen lijf te beschikken of een eigen seksuele voorkeur te hebben.

PRA PRA

STAP 2 Maak het persoonlijk en veilig

Stel voor een verdere ontleding van het begrip ‘vrijheid’ persoonlijke vragen, of laat leerlingen elkaar vragen stellen: welke vormen van vrijheid vind je het belangrijkst en waarom? Het is goed om jongeren het gesprek over deze vrijheden met elkaar aan te laten gaan en elkaar te vragen welke onvrijheid ze in hun eigen leven ervaren. Hiervoor moet er wel een veilig dialoogklimaat in de klas zijn, omdat verschillende vrijheden met elkaar kunnen schuren. De jongeren moeten zich vrij voelen om zich te kunnen en te mogen uiten.

Tekst: Cristan van Emden

Beeld: Collectie van het Regionaal Archief Dordrecht

STAP 3 Introduceer basisregels

Om een gesprek over vrijheid gestructureerd en veilig vorm te geven, moet een aantal duidelijke basisregels afgesproken worden. Voorbeelden hiervan zijn:

• Heb respect voor andermans mening;

• Ga in op de inhoud, speel niet op de man;

• Een dialoog is geen wedstrijd;

• Reageer op en met argumenten, niet op en met gevoelens;

• Probeer je in de ander te verplaatsen;

• Agree to disagree;

• Wees nieuwsgierig en vraag door.

STAP 4 Ga in gesprek

Net als bij democratische besluitvorming is de wijze waarop het gesprek in de klas plaatsvindt net zo belangrijk als de uitkomst. Je moet namelijk na het gesprek nog met elkaar verder. In de dialoog over vrijheid komt daarom bij voorkeur het volgende aan bod:

• Het wederkerigheidsprincipe. Als je iets van een ander verlangt, moet je begrijpen dat dit ook van jou wordt verlangd;

• Verantwoordelijkheid. Neem verantwoordelijkheid voor elkaars vrijheid. Jouw vrijheid houdt op waar die van de ander begint, en vice versa;

• Begrenzen. Spreek je uit over waar jouw grens ligt, en die van de ander.

TEN OVER TEN OVER EID EID

IN DE KLAS IN DE KLAS

Door met elkaar in gesprek te gaan zullen leerlingen en studenten tot de conclusie komen dat vrijheid eigenlijk helemaal niet zo abstract is, maar juist uiterst persoonlijk. Iedereen ervaart vrijheid en onvrijheid anders en heeft er andere opvattingen over. Het is belangrijk dat er tussen de deelnemers van het gesprek overeenstemming is dat je elkaar, ondanks het verschil in opvatting, als gelijken blijft behandelen. Als docent kun je stimuleren dat er ook gezocht wordt naar overeenkomsten. Tenslotte verbinden democratische vrijheden ons ook en dit maakt samenleven juist leuker en vrijer. ●

Aan de slag!

Je kunt ervoor kiezen om met dilemma's te werken. Het opwerpen van dilemma’s in de vorm van een casus werkt goed in een gesprek. De Anne Frank Stichting heeft hier een uitstekende vorm voor gevonden onder de titel Free2choose.

STAP 5 Stel vragen

Het werken met vragen werkt goed om een dialoog over vrijheid op gang te brengen. Zorg dat er zo weinig mogelijk gesloten vragen gesteld worden. Geef jongeren mee dat ze kunnen doorvragen: wat bedoel je hiermee?

Kun je daar iets meer over vertellen? Kun je daar een voorbeeld van geven? Je kunt jongeren de opdracht geven om in groepjes zelf gesprekskaartjes over vrijheid te formuleren en in gesprek te gaan, zoals ook bij de Vrijheidsmaaltijden op 5 mei gebeurt. Je kunt ze op weg helpen met vragen als:

• Wanneer of waardoor voel jij je het meest vrij?

• Voel je je wel eens onvrij?

• Heb je wel eens iemand belemmerd in zijn vrijheid?

• Doe je weleens wat om de vrijheid van een ander te bevorderen?

• Kun je vrij zijn als je in armoede leeft?

• Heb jij vrijheden die op gespannen voet staan met de vrijheden van iemand anders?

BURGER SCHAP IN DE KLAS

BURGER SCHAP IN DE KLAS

MAAK HET TAST BAAR

Per

1 augustus 2021 moeten scholen

hun leerlingen actief kennis van en respect voor de basiswaarden van de democratische rechtsstaat bijbrengen. Parallel aan deze ontwikkeling blijkt uit onderzoek dat vooral jongeren gevoelig zijn voor antidemocratisch gedachtegoed, en dat voor één op de drie Nederlanders de democratische rechtsstaat niet heilig is.

Vanaf 1 augustus 2021 is de wet burgerschapsonderwijs aangescherpt. Hoe pak je als docent en als school de uitdaging aan om burgerschap voor leerlingen en studenten tastbaar te maken, zodat ook zij de urgentie van democratische waarden en vrijheid, en het gevaar van het mogelijk wegvallen hiervan, begrijpen?

VEELZIJDIGE DEMOCRATIE

Studies laten zien dat jongeren (net als volwassenen) niet altijd beide kanten van de democratische medaille begrijpen en ondersteunen. Ze vinden democratische elementen zoals vrije verkiezingen van groot belang en verwerpen dictatoriale besturen, maar vinden het tegelijkertijd lastig om ook minderheidsbelangen te steunen en voor vrijheid én gelijkheid voor de gehele bevolking te staan. Ook vinden ze het tempo van democratische besluitvorming vaak te traag. Daarom is het van

belang dat leerlingen een meer gelaagde opvatting over democratie leren ontwikkelen. Een gelaagde opvatting van democratie begrijpen en daarmee democratische gezindheid ontwikkelen gaat echter niet vanzelf. Het onderwijs kan hier een belangrijke rol in vervullen.

Jongeren moeten leren dat dictatuur en democratie geen absolute begrippen zijn, en dat een land door beleidswijzigingen een beetje meer of minder democratisch of dictatoriaal kan worden. Daar komt bij dat democratie ook zeer uiteenlopende invullingen kent, wat het begrip nog complexer maakt. Kritiek op democratie hebben, betekent niet meteen dat je tegen democratie bent. Dit inzicht kan, zowel voor de leerling en student als voor de docent, een meer gelaagde opvatting over democratie opleveren. Maar hoe kun je in de klas werken aan het stimuleren van meer gelaagdheid in democratische opvattingen?

LEREN NADENKEN

Simpel gezegd kunnen jongeren op twee manieren aangemoedigd worden om binnen het burgerschapsonderwijs met democratische opvattingen aan het werk te gaan. Allereerst kan dat door jongeren te ‘leren nadenken’ – ze kennis op te laten doen over de samenleving, democratie en dictatuur en de verschillende morele, maatschappelijke en politieke aspecten hiervan. Concepten als democratie, rechtsstaat en dictatuur zijn immers zeer abstract. Die spreken bij leerlingen of studenten niet meteen tot de verbeelding, zeker niet op jongere leeftijd. Het is daarom zinvol om de concepten concreet te maken door ze in eerste instantie te vertalen naar herkenbare contexten en voorbeelden. Denk hierbij aan voorbeelden als de leerlingenraad die invloed op het schoolbeleid kan uitoefenen of de jongerendemonstraties tegen klimaatverandering die tijdens schooltijd plaatsvonden. Maar ook begrijpelijke voorbeelden als het verbod op discriminatie en het sociale vangnet dat in Nederland via verschillende wetten gegarandeerd wordt. Parallel hieraan is het belangrijk om te bespreken waar een burger minder of geen inspraak heeft, of in ieder geval dit gevoel heeft. Hiervoor kunnen grotere internationale voorbeelden als Rusland of Iran gebruikt worden, maar juist ook zaken die zich op landelijk of zelfs regionaal niveau afspelen.

Daarnaast is het nuttig om met persoonlijke verhalen leerlingen te leren over dictatuur, onderdrukking en onvrijheid. Zowel vanuit de Tweede Wereldoorlog als recentere tijden kennen we vele voorbeelden hiervan. Deze verhalen kunnen leerlingen overtuigen van het belang en de kwetsbaarheid van

Tekst: Hessel Wesselink en Laura Dekker

Illustratie: Lotte Dijkstra

vrijheid, democratie en machtenscheiding. Maar er zijn ook verhalen van vrijheid die kunnen inspireren, met name van jongeren uit jonge democratieën. Praktijkverhalen over oorlog en onvrijheid helpen jongeren te reflecteren op hoe wij ons nu verhouden tot vrijheid en onvrijheid, rechtvaardigheid, democratie en menselijkheid. Waarden die bij uitstek een plek hebben in burgerschapsvorming. Zo kunnen bijvoorbeeld via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers ervaringsdeskundigen uitgenodigd worden die hun persoonlijke (familie)verhaal komen vertellen over de Tweede Wereldoorlog of recente vredesmissies. Zo kan de jongere zelf horen wat bepaalde bevolkingsgroepen hebben meegemaakt, welke sporen oorlog en onvrijheid achter kunnen laten, en waarom democratische waarden en vrijheid zo cruciaal zijn voor onze samenleving.

ERVARINGEN OPDOEN

Een andere manier om jongeren aan te moedigen om met democratische opvattingen aan de slag te gaan, is door leerlingen verschillende aspecten van democratie en dictatuur binnen de school te laten ervaren. Het opdoen van ervaringen met democratie en dictatuur kan in principe in de gehele schoolcarrière gebeuren en ligt daarmee in lijn met het idee dat burgerschapsonderwijs een taak van de hele school is. Veel scholen doen dit al, waarbij leerlingen dan bijvoorbeeld oefenen met discussiëren, perspectieven uitwisselen en het leren beargumenteren van je eigen mening. Van verdere complexiteit in de besluitvorming is echter zelden sprake. Alleen al met het vaker uitproberen van uitdagendere en democratische manieren van besluitvorming kan resultaat behaald worden. Bij het nabootsen van besluitvormingsprocessen

KRITIEK OP DEMOCRATIE BETEKENT NIET METEEN HET AFKEUREN VAN DEMOCRATIE

kunnen verschillende vormen van machtsuitoefening, inspraak en discussievorming ingezet worden, zoals dit ook in een democratie of dictatuur zou kunnen gebeuren. En dit kan al toegepast worden bij iets simpels als de besluitvorming over waar het volgende klassenuitje naartoe moet gaan. Of organiseer eens een Vrijheidsmaaltijd waarbij de jongeren zelf moeten besluiten hoe die georganiseerd wordt. Welk eten moet er komen? Welke gespreksvragen gaan we gebruiken? Hoe zet je het programma in elkaar, en wie doet daarin wat? Ook kan de school meedoen met het project Adopteer een monument, waarbij je jongeren helemaal zelf laat beslissen hoe het project wordt uitgevoerd. Voor een grotere simulatie zou bijvoorbeeld gebruik gemaakt kunnen worden van het burgerschapsspel Terra Nova. Door meerdere keren met besluitvorming te oefenen, klein of groot, kunnen leerlingen telkens in een ongunstige minderheidspositie geplaatst worden. Hierdoor ervaren zij hoe het is om het niet voor het zeggen te hebben en te moeten strijden voor hun inspraak.

INBEDDEN

Over het feit dat jongeren voorbereid moeten worden op volwaardige participatie in de samenleving en het gevaar van het huidige afbrokkelen van democratische gezindheid is iedereen het eens. Toch heeft niet iedere school hiervoor een plan of uitgewerkte leerdoelen. Hierdoor wordt de invulling van burgerschapsonderwijs vaak aan de individuele docent overgelaten. In je eentje burgerschap vormgeven kan echter behoorlijk lastig zijn, en leidt niet tot een structurele inbedding van burgerschap in het curriculum en beleid van de school. Docenten en directie moeten daarom, idealiter in samenwerking met leerlingen of studenten, samen naar een langetermijnaanpak toewerken hoe burgerschap onderdeel kan worden van de dagelijkse onderwijspraktijk. Docent en directie krijgen hierdoor handvatten om in de gehele school een structurele verandering teweeg te brengen. Maar ook de leerling of student is op deze manier aan het oefenen met een democratisch besluitvormingsproces.

De online evaluatietool van het Kennispunt MBO Burgerschap is een behulpzaam middel waarmee een school kan reflecteren op de manier waarop burgerschapsonderwijs op dat moment vorm krijgt.

De tool helpt om helder te krijgen waar de school naartoe wil werken en hoe dit het beste aangepakt kan worden. Een ander voorbeeld hiervan, specifiek voor het voortgezet onderwijs, is op de website van de VO-raad te vinden. Deze platforms bieden een kans om een niveau van toewijding te bereiken dat past bij de ervaren urgentie als het gaat om democratische waarden in de maatschappij. ●

Lesvormen voor kritisch burgerschap in het VO.

Lesvormen voor kritisch burgerschap in het mbo.

EENGESCHIEDENIS VANVRIJHEID

Het begrip 'vrijheid' staat centraal in ieders leven. Het wordt beschouwd als een groot goed dat te allen tijde beschermd dient te worden. Tegelijkertijd is het een begrip dat voortdurend ter discussie gesteld wordt en dat voortdurend verandert naargelang de historische omstandigheden. Maar hoe is de definitie van vrijheid tot stand gekomen? En wat zijn de belangrijke gebeurtenissen geweest die de vrijheid en onvrijheid van groepen mensen hebben bepaald? Dit overzicht biedt inzicht in meerdere (on)vrijheidsmijlpalen.

Oudheid

1215

508 v. Chr

De Griekse stadsstaat Athene wordt een directe democratie. Het is daarmee de eerste democratie ter wereld. Mannelijke Atheense burgers van 18 jaar en ouder mochten zich zo’n veertig keer per jaar uitspreken en hun directe stem uitbrengen over wetgeving. De rechtspraak was ook democratisch georganiseerd via een vorm van volksrechtbanken. Vrouwen, slaafgemaakten en vreemdelingen (inwoners zonder Atheens burgerschap) hadden geen stemrecht.

De Magna Carta wordt opgesteld in Engeland: een document over vrijheden en rechtspraak dat door de Engelse koning wordt ondertekend. De Magna Carta is het eerste document in de geschiedenis waarin gedetailleerd werd vastgelegd hoe de absolute macht van de koning beperkt werd bij belastingheffing, feodale rechten en rechtspraak. Dit moest voorkomen dat de koning zijn macht misbruikte. De Magna Carta werd de hoeksteen van Engelse vrijheid, het recht en de democratie.

Middeleeuwen

Illustratie: Sabine van Vessem

Het Plakkaat van Verlatinghe wordt getekend. Hiermee zet een aantal provincies in de Nederlanden hun Spaanse vorst Filips II af. Het is de eerste onafhankelijkheidsverklaring van ons land. In het document worden de verschillende vrijheden van de steden beschreven en de redenen waarom de provincies zich niet hoeven te schikken naar de absolute macht van de vorst. Het is een vroeg voorbeeld van een land dat zichzelf wil besturen omdat de vorst te veel macht heeft.

In Philadelphia wordt de Amerikaanse grondwet geschreven waarin de rechten van burgers vastgelegd worden. Onder andere het recht op vrije meningsuiting, persvrijheid en vrijheid van godsdienst staan erin. Het is de oudste geschreven nationale grondwet ter wereld en diende als basis voor vele andere landen. De schrijvers zelf lieten zich inspireren door filosofen uit die tijd en door de Engelse Magna Carta. Niet van alle Amerikaanse burgers waren de rechten destijds beschermd: voor de vele slaafgemaakten die zich in de Verenigde Staten bevonden, gold de Amerikaanse grondwet niet.

Verlichting Renaissance

Aan de slag!

De geschiedenis kent talloze momenten en gebeurtenissen die te maken hebben met vrijheid. Welke gebeurtenissen zijn volgens jouw leerlingen of studenten van doorslaggevend belang geweest, en waarom? En welke gebeurtenissen missen zij in de tijdlijn? Bespreek het met de verdiepende opdracht op 4free-now.nl.

1670

De filosoof Spinoza schrijft in zijn boek Theologisch-politiek traktaat over de vrijheid die heerst in Nederland, waar mensen met verschillende geloven naast elkaar samenleven. Hij spreekt zich uit voor de democratie en wijst in zijn boek op het belang van tolerantie en vrijheid van meningsuiting. Hoewel zijn gedachtegoed in de zeventiende eeuw als gevaarlijk werd gezien, krijgt zijn werk in de eeuwen erna veel internationale bewondering.

1789

In Frankrijk start op 14 juli de Franse Revolutie. Tijdens de Franse Revolutie wordt de Verklaring van de rechten van de mens en de burger opgesteld. In dit document worden alle burgers als gelijk bestempeld en hebben zij dezelfde vrijheden en rechten. Dit document werd sterk beïnvloed door de in 1787 opgestelde Amerikaanse

Thorbecke legde de basis voor de parlementaire democratie

Na een jarenlange bloedige burgeroorlog wordt de slavernij in de Verenigde Staten afgeschaft. Alle slaafgemaakten waren vanaf dat moment (op papier) vrije burgers. De afschaffing van de slavernij in de Verenigde Staten volgde na steeds groter wordend verzet. De verschillende revoluties uit de achttiende eeuw hadden immers steeds meer mensen bekend gemaakt met burgerrechten, vrijheid en gelijkheid. Nederland, Groot-Brittannië en andere landen schaften al eerder in de negentiende eeuw de slavernij af.

Negentiende eeuw

1919

Na een jarenlange strijd, onder aanvoering van vrouwen als Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker, krijgt Nederland algemeen kiesrecht. Dit betekent dat vanaf dat jaar alle volwassen mannen en vrouwen mogen stemmen.

Twintigste eeuw

1940-1945

Nederland wordt bezet door nazi-Duitsland, waardoor de bescherming door de rechtsstaat wegvalt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog formuleert de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de vier belangrijkste vrijheden van mensen (Four Freedoms): de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst, vrij zijn van

Nederland krijgt een nieuwe grondwet, geschreven door Thorbecke. Hierin staat ook de vrijheid van onderwijs, persvrijheid en de vrijheid van godsdienst. Thorbecke legde met zijn grondwet een belangrijke basis voor de tegenwoordige Nederlandse parlementaire democratie. De macht van de koning werd aanzienlijk ingeperkt en de rechten en vrijheden van het volk vergroot.

1948

De Verenigde Naties nemen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. In deze verklaring staan de belangrijkste vrijheden en rechten van mensen beschreven. Naast de bekende vrijheden, zoals vrijheid van meningsuiting, staan er ook rechten in zoals het recht op een eerlijke rechtszaak, recht om te staken en het recht om niet gemarteld te worden. Ook democratische rechten en vrijheden, zoals de vrijheid om te stemmen wat je wilt in vrije verkiezingen, staan in het verdrag.

door het Amerikaanse Congres. Met deze wet worden de belangrijkste vormen van discriminatie van Afro-Amerikanen verboden. De wet maakte onder andere een einde aan de ongelijke eisen voor kiezersregistratie en aan rassenscheiding op scholen, de werkplek en door publieke diensten.

In Zuid-Afrika vinden na bijna vijftig jaar apartheid de eerste vrije verkiezingen plaats. Het African National Congress (ANC) van de vier jaar eerder vrijgelaten Nelson Mandela wordt de grootste partij, waarna Mandela president wordt van Zuid-Afrika. De apartheid, het wettelijke systeem van rassenscheiding, komt daarmee officieel ten einde.

Eenentwintigste eeuw

2001

In Nederland wordt het ‘homohuwelijk’ wettelijk ingevoerd. Op 1 april om middernacht trouwen de eerste homoseksuele stellen voor de wet. Nederland is hiermee het eerste land ter wereld waar mensen van het hetzelfde geslacht met elkaar in het huwelijk

vrijheid volgens

KEVIN QUIRIJNEN

Docent geschiedenis op De Amsterdamse MAVO

Foto: Ben Houdijk

an vrijheid gerelateerde thema’s leven in grote mate bij onze leerlingen. Met name het slavernijverleden wordt kritisch tegen het licht gehouden, vooral toen de vraag rees of er excuses gemaakt moesten worden. Onze leerlingen zijn benieuwd naar het verhaal erachter, en zo kom je uiteindelijk uit bij het vraagstuk ‘vrijheid’. Ze vinden het interessant om de vrijheid van toen en nu met elkaar te vergelijken. Sinds de inval in Oekraïne hebben ze daar een makkelijker referentiekader voor. Vanuit mijn vak vind ik het sowieso belangrijk dat ik aandacht aan deze thema’s besteed, maar soms brengen leerlingen ook zelf dingen in. Toch moet je ze vaak wel eerst een zetje geven.

Onze school heeft een duidelijke visie op het behandelen van aan (on)vrijheid gerelateerde gebeurtenissen zoals de Tweede Wereldoorlog of het slavernijverleden. Het startpunt is altijd de ontnomen vrijheid. Het is belangrijk om te begrijpen vanuit welke tijdgeest dergelijke situaties ontstonden, en dat het verleden niet zomaar op het heden geplakt kan worden. Ook actuele thema’s zoals de kwestie Israël-Palestina leveren voer voor discussie op. Vanuit school willen we verschillende meningen en gezichtspunten naast elkaar leggen, en vervolgens naar de overeenkomsten in plaats van de verschillen kijken. Vaak komen leerlingen er dan achter dat hun denkbeelden en verhalen in essentie hetzelfde zijn, maar gewoon een andere naam hebben. Hierin vinden ze elkaar dan weer.

Voor mij is het belangrijk om goed te kijken naar de vraag waarom mensen handelen zoals ze handelen, en om ruimte te laten om verschillende denkbeelden er te laten zijn en die juist ook bespreekbaar te maken. Wat je juist niet moet doen, is de vrijheid die we vandaag de dag hebben op het verleden projecteren. Ook onze vrijheid van nu kan niet gezien worden als de ware vrijheid – die kan ook nog toenemen of afnemen. Onze huidige vrijheid is nog niet af. Dat is ook de benadering van onze humanistische school: de mens met zijn denkwijzen en wereldbeelden is constant in verandering. ●

FOUR FREEDOMS FOUR FREEDOMS

Wat is vrijheid? En welke vrijheid is het belangrijkste? Vraag het aan honderd verschillende leerlingen, en je zult honderd verschillende antwoorden horen. Hoewel iedereen een beeld

heeft van het begrip ‘vrijheid’, betekent het voor lang niet iedereen hetzelfde.

Al vele eeuwen denken mensen na over wat vrijheid nou precies is, en hoe deze vrijheid het beste beschermd kan worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, het bekendste voorbeeld van een periode waarin vrijheid in gevaar was, formuleerde de toenmalige Amerikaanse president

opkomen is lastig. Als je daarnaast ook nog eens rekening moet houden met de vrijheden van de rest van de wereld, wordt duidelijk hoe complex het begrip ‘vrijheid’ daadwerkelijk is.

De uitsplitsing van vrijheid in vier categorieën kan helpen om het complexe begrip behapbaar te maken voor jongeren. Ze bieden overzicht en beslaan tegelijkertijd vrijwel alle mensenrechten. Welke mening hebben jouw leerlingen en studenten over vrijheid, en hoe zetten zij verschillende aan vrijheid gerelateerde dilemma’s tegenover elkaar? De online Four Freedoms-leermodule van 4FREE helpt met behulp van video’s duiding te geven aan het begrip ‘vrijheid’ en zet leerlingen en studenten aan tot een gesprek.

Franklin D. Roosevelt de zogenaamde

Four Freedoms: vier vrijheden die te allen tijde beschermd dienen te worden. Het gaat hier om vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof, vrij zijn van armoede en vrij zijn van angst.

Een mens kan zich optimaal vrij voelen wanneer een combinatie van deze vier verschillende vrijheden zonder belemmering in een leven bestaat. Enerzijds wil je je bijvoorbeeld vrij kunnen voelen om je mening te uiten en je geloof te belijden zonder bemoeienis van anderen. Anderzijds is het ook belangrijk om vrij te zijn van zaken die jouw vrijheid zouden kunnen beperken, zoals armoede en angst. Je eigen vrijheid bepalen en daarvoor

1 2 3 4

Tekst: Julia Sarbo en Laura Dekker

Illustratie: Studio Parkers

In Nederland is de vrijheid van meningsuiting een groot goed. Al bijna tweehonderd jaar prijkt deze vrijheid in de Nederlandse grondwet. De vrijheid hebben om te zeggen en te schrijven wat je vindt en om informatie te ontvangen en te verspreiden, is cruciaal voor de democratie in een land. Het biedt mensen de mogelijkheid zich een

Waar ligt voor jou de grens van vrijheid van meningsuiting?

Door de vrijheid van meningsuiting heeft niemand toestemming van de overheid nodig om iets te schrijven of te zeggen. Dit geeft de mogelijkheid om kritiek te uiten, ook op de overheid zelf. Het zet daarmee ook de deur open voor sterke en controversiële meningen. De grenzen van meningsuiting, zoals het aanzetten tot

in de afgelopen jaren steeds verder opgezocht te worden. Zowel journalisten en deskundigen als gewone burgers kunnen rekenen op intimidatie en zelfs agressie. Vooral sociale media blijken tegenwoordig bij uitstek een plek waar mensen zich – in steeds extremere bewoordingen – uiten, bijvoorbeeld door te reageren op (nieuws)berichten en door informatie te delen.

Heb jij wel eens dingen gezegd of gepost waar je later spijt van kreeg?

Ook voor jongeren is het door sociale media erg gemakkelijk geworden om hun mening te uiten. Iedereen kan schrijven wat-ie wil, zo lijkt het tenminste. Maar een nare opmerking kan vervelende gevolgen hebben voor de persoon over wie het gaat. Het delen van een dreigend bericht, nare foto of filmpje of het uitschelden van iemand is een vorm van cyberpesten. Zo’n 8% van de jongeren is hier al slachtoffer van geweest. Cyberpesten komt daarmee in (bijna) elke klas voor. De gevolgen kunnen heftig zijn; berichten blijven nog lang online vindbaar en kunnen gemakkelijk met heel veel mensen gedeeld worden. Slachtoffers van cyberpesten geven aan dat ze nog jaren later bang zijn dat iemand de berichten of beelden ziet.

Is er tegen jou wel eens iets gezegd wat volgens jou te ver ging?

Het is daarom belangrijk dat jongeren niet alleen weten wat ‘vrijheid van meningsuiting’ betekent, maar ook waar de grenzen

van deze vrijheid liggen. Want wanneer er aan een belangrijk grondrecht zoals de vrijheid van meningsuiting geen grens zit, kan er ook niet optimaal van deze vrijheid genoten worden. In de Four Freedomsmodule over de vrijheid van meningsuiting komen meerdere jongeren aan het woord om deze (persoonlijke) grenzen te bespreken. Zij geven hierbij voorbeelden van hoe zij zelf wel eens de keerzijdes van de vrijheid van meningsuiting hebben meegemaakt en wat dit met ze deed. De drie minuten durende video legt uit welke dilemma’s de vrijheid van meningsuiting kent, en is daarmee een goed startpunt voor een klassengesprek. De module biedt verschillende voorbeeldvragen waarover een klas met elkaar in gesprek kan gaan.

Vind jij de grens van vrijheid van meningsuiting in Nederland duidelijk genoeg?

Vrijheid van MENINGSUITINGVrijheid van MENINGSUITING

8 procent van de jongeren was slachtoffer van cyberpesten

de slag!

Vrijheid van GELOOFVrijheid van GELOOF Vrijheid van de een kan botsen met die van een ander

In ons land bestaan al eeuwenlang veel verschillende religies, elk met hun eigen regels en standpunten, naast elkaar. Er is volledige godsdienstvrijheid: je mag geloven wat je wilt, maar je bent ook geheel vrij om zonder religie te leven. Iedereen heeft hierbij het recht om in zijn of haar waarde gelaten te worden en het geloof zonder bemoeienis van anderen te belijden. Tegelijkertijd is de vrijheid van godsdienst wel aan enkele regels gebonden. Zo mag een godsdienst mensen geen plichten opleggen die strijdig zijn met de mensenrechten, en mag godsdienst geen vrijbrief zijn voor het oproepen tot discriminatie en geweld.

Vind jij dat de vrijheid van geloof in Nederland goed genoeg beschermd is?

Vrijheid van geloof betekent in de praktijk ook dat er in Nederland veel verschillende soorten scholen, of verzorgings- en verpleeghuizen, met een bepaalde identiteit naast elkaar bestaan. Er zijn openbare scholen, maar ook christelijke, joodse en islamitische. En je hebt neutrale verpleeghuizen, maar ook verpleeghuizen met een religieuze, veelal christelijke, achtergrond. De vrijheid van geloof geeft mensen de

mogelijkheid om hier bewuste keuzes in te maken. En zo is deze vrijheid in allerlei aspecten van het dagelijks leven terug te zien: er zijn mensen die kruisjes of hoofddoekjes dragen, er zijn gemeentes waar de winkels op zondag dicht blijven, Kerst en Pasen zijn verplichte vrije dagen, enzovoort. Ook in het klaslokaal, als samenleving in het klein, is deze diversiteit goed zichtbaar.

Waar ligt voor jou de grens van geloofsvrijheid?

De vrijheid van geloof die in Nederland bestaat biedt veel mogelijkheden, maar de bestaande diversiteit brengt tegelijkertijd ook vraagstukken en voer voor discussie met zich mee. Wat als de vrijheid en de rechten van de een botsen met de vrijheid en de rechten van de ander? Waar ligt die grens tussen volledige geloofsvrijheid en de individuele rechten en keuzevrijheid van een mens? Een dergelijk dilemma speelde zich af op een ROC in Rotterdam. Hier waren drie islamitische studentes op zoek naar een stageplaats in het plaatselijke verzorgingstehuis met vooral christelijke bewoners. Hoewel de studentes de juiste kwalificaties hadden, kregen ze toch geen stageplek. De bewoners wilden namelijk

niet door moslima’s verzorgd worden. Andere voorbeelden die raken aan de dilemma’s rondom de vrijheid van geloof, en groot in het nieuws kwamen, zijn bijvoorbeeld de anti-homoverklaringen van gereformeerde basisscholen, maar ook het recht op abortus dat in steeds meer landen onder druk komt te staan. Zo worden jongeren zich zowel binnen als buiten het klaslokaal via verschillende wegen bewust van de complexiteit van de vrijheid van geloof.

Heb jij je wel eens onvrij gevoeld in het uiten van jouw geloof, of heb je dit bij andere mensen gezien?

Een ander dilemma is te vinden in de Four Freedoms-module over deze vrijheid. In deze video gaan jongeren in gesprek over de vraag of je jouw geloofsovertuiging ook altijd mag laten zien. Zo mogen politieagenten in Nederland bijvoorbeeld geen kruisje, keppeltje of hoofddoek dragen. Hetzelfde geldt voor rechters, waarbij het verhaal van Oumaima wordt verteld. Zij is een islamitische vwo-scholier die niks liever wil dan rechter worden, maar weet dat deze droom vanwege haar hoofddoek geen werkelijkheid zal worden. Wat vinden jongeren hiervan? Kunnen mensen in belangrijke functies wel neutraal blijven wanneer hun geloofsvoorkeur zichtbaar

is? De module biedt verschillende voorbeeldvragen waarover een klas met elkaar in gesprek kan gaan.

Vind jij dat een politieagent of rechter zijn of haar geloof zichtbaar moet kunnen uitdragen?

Na de Tweede Wereldoorlog was Europa totaal ontwricht. Van de vooroorlogse economie was weinig meer over, en er was voor veel burgers gebrek aan alles. In nauwe samenwerking met andere landen werd Nederland in de decennia na de oorlog beetje bij beetje weer opgebouwd. Inmiddels is Nederland weer een welvarend land en

land in het afgelopen jaar weer flink toe. De dagelijkse boodschappen worden met de dag duurder, en steeds meer mensen hebben moeite om hun energierekening te betalen. Geldzorgen zijn voor steeds meer mensen een alledaagse werkelijkheid, die de individuele vrijheid inperkt.

In hoeverre ben jij verantwoordelijk voor andermans armoede?

Hoewel in het Kinderrechtenverdrag staat dat ieder kind en iedere jongere recht heeft op een eerlijke en gelijke kans in het leven, leeft volgens het Armoedefonds één op de dertien kinderen in Nederland in armoede.

Vrij zijn van ARMOEDE Vrij zijn van ARMOEDE

producten van over de hele wereld bestellen. Bevalt het je niet meer, dan koop je wat nieuws.

Let jij bij het kleding kopen op of kleding duurzaam geproduceerd is?

daarmee een zeer interessant onderwerp om in de klas mee aan de slag te gaan.

Zou je meer geld willen betalen voor kleding die niet uit lagelonenlanden komt?

Het niet vrij kunnen zijn van armoede maakt het moeilijk om je echt vrij te voelen en te kunnen doen en laten wat je wilt, zoals het volgen van een opleiding of op vakantie gaan. Daarnaast hebben jongeren die opgegroeid zijn in kansarmere wijken een kleinere kans om door te stromen naar het hoger onderwijs dan andere leeftijdsgenootjes. Hierdoor krijgt een te grote groep jongeren nooit de kans om hun talenten volledig te ontwikkelen en is het niet vrij zijn van armoede zichtbaar in het Nederlandse onderwijs.

Zoals in Nederland de kansenongelijkheid en armoede vooral in de laatste jaren weer toenemen, is dat over de hele wereld al decennialang het geval. Met de komst van online shopping kunnen vele mensen tegenwoordig vanuit hun luie stoel

Veel van deze producten worden gemaakt in landen ver buiten Europa, waar al vanaf jonge leeftijd voor een paar cent per dag hard en lang moet worden gewerkt. Er zijn fabrieken waar mensen zes dagen per week, twaalf uur per dag, voor zo’n twintig cent per uur werken. Ook is de kans op onveilige situaties, zoals brandgevaar en het gebruik van gevaarlijke stoffen, groot in de kledingindustrie. Doordat veel mensen goedkope kleding willen, wordt in stand gehouden dat mensen in arme landen deze kleding onder slechte omstandigheden moeten maken. Met het duurzaamheidsaspect dat ook aan deze situatie hangt, is het voor vele jongeren een zeer actueel en relevant thema om een kritisch gesprek over te voeren. Het is

Als je goedkope kleding uit lagelonenlanden koopt, ben je dan ook deels verantwoordelijk voor de slechte omstandigheden daar? Kun je er eigenlijk wel wat aan doen? In de Four Freedoms-module over het vrij zijn van armoede geven verschillende jongeren hun mening over dit lastige dilemma. De module biedt verschillende voorbeeldvragen waarover een klas met elkaar in gesprek kan gaan.

Wat moet er gebeuren om Nederland vrij(er) van armoede te maken?

Geldzorgen perken de vrijheidmensenvan in

Aan de slag!

De tijd waarin Roosevelt de Four Freedoms uitsprak, was een tijd vol angst en terreur. Hitler had Europa in zijn greep, en burgers werden op grote schaal geïntimideerd, vervolgd en vermoord. Honderden miljoenen mensen over de wereld werden blootgesteld aan geweld op een schaal die nog nooit eerder getoond was. Het Nederland van na 1945 was daardoor een getraumatiseerd land, dat met andere landen zou gaan samenwerken om het oorlogsverleden te verwerken en een nieuw tijdperk van vrede en vrijheid in te luiden en te behouden.

Weegt meer veiligheid voor jou op tegen het opgeven van je privacy?

De geschiedenis en de huidige tijd leren ons dat we, in de angst om vrijheid (weer) te verliezen, bereid zijn een deel van onze eigen vrijheid in te leveren. Denk hierbij aan de diverse autoritaire leiders die de wereld nog kent, maar ook de bereidwilligheid om onze privacy op te geven. We willen het immers allemaal: een samenleving die voor

100% veilig is en waarin niemand bang hoeft te zijn voor oorlogen of aanslagen. Maar veiligheid heeft wel een prijs. Vooral als het gaat om onlineactiviteiten hebben de overheid en bedrijven veel vrijheid om onze gegevens te controleren en te gebruiken. Voor persoonlijke advertenties, maar bijvoorbeeld ook voor het opsporen van criminelen. En misschien denk je: nou en, ik heb niks te verbergen! Toch heeft iedereen dingen die hij of zij liever voor zichzelf houdt. Tot hoever zijn we bereid te gaan om vrij te blijven van angst en terreur? Welke prijs betalen we daarvoor?

Waar ligt voor jou de grens met betrekking tot privacy?

Vrijwel niemand zou het oké vinden wanneer de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst af en toe bij je aanbelt om je huis te doorzoeken. Of wanneer op school de directeur iedere week de inhoud van je tas controleert. Gelukkig mag dit ook niet zomaar. Als het om onlineactiviteiten gaat, zijn er echter wel veel meer mogelijkheden voor zowel de overheid als bedrijven.

Met de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, in gebruik sinds 2018, kan de overheid sneller informatie over terroristische activiteiten opsporen. Dit kan bijvoorbeeld door mensen af te luisteren, of door hun computer te hacken. Bedrijven houden je vooral in de gaten via de zogenaamde Cookieswet. Zo kunnen zij precies volgen wat jij wel en niet leuk vindt. Ze maken een profiel van je aan en proberen op die manier steeds meer producten aan je te verkopen.

Houd jij rekening met wat jij op het internet, in berichtjes en telefoongesprekken zegt?

Steeds meer mensen zijn kritisch op dergelijke wetten. Het breed mogen zoeken

Vrij zijnvan ANGST Vrij zijnvan ANGST

Er zijn altijd dingen die je liever voor jezelf houdt

naar informatie werkt als een groot visnet waarmee de overheid het internet kan afstruinen. Daarmee halen ze van alles en nog wat binnen. Dat zou zomaar jouw zoekgeschiedenis op Google kunnen zijn. Of je activiteiten op Instagram. Weegt het opgeven van je privacy (en de kans dat daar

over het vrij zijn van angst geven verschillende jongeren hun mening over dit lastige dilemma, en komen ook deskundigen aan het woord. De module biedt verschillende voorbeeldvragen waarover een klas met elkaar in gesprek kan gaan.

Heb jij wel eens het gevoel gehad dat je online gevolgd bent?

HOE ZAT HET OOK ALWEER?

DE TWEEDE WERELDOORLOG

We houden de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend om recht te doen aan de slachtoffers en het belang van vrijheid te onderstrepen. De Tweede Wereldoorlog is een goede casus om zichtbaar en bespreekbaar te maken wat er gebeurt als de democratische rechtsstaat wegvalt. Maar om deze verhalen goed te kunnen gebruiken, helpt het om kennis te hebben van de Tweede Wereldoorlog. Wat gebeurde er ook alweer tussen 1940 en 1945?

1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog. Dit geldt ook voor de Nederlandse koloniën. Slechts een handje- vol landen doet niet mee en blijft neutraal.

1943

3 mei 1942 In Nederland moeten alle Joden ouder dan 6 jaar een Jodenster dragen. Joden worden massaal op transport gezet om te gaan ‘werken’.

2 februari 1943

Het Duitse leger verliest in Rusland de Slag om Stalingrad. Het verlies van deze slag geldt als keer- punt in de Tweede Wereldoorlog.

Meer weten?

In ‘Jong in oorlog’ vertellen verschillende ooggetuigen die als kind de oorlog hebben meegemaakt over de Tweede Wereldoorlog. Hoe was het om op te groeien in oorlogstijd? Hoe was het om vervolgd te worden, de oorlog vanuit een van de koloniën mee te maken, bevrijd te worden? Bekijk een of meerdere van de video’s op 4free-now.nl

1944

10 mei 1940 Onder leiding van Hitler valt nazi- Duitsland Nederland binnen. Na het bombardement op Rotterdam wordt de strijd gestaakt en is Nederland bezet.

6 juni 1944 De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Stap voor stap wordt Europa heroverd op de Duitsers.

Illustratie : Suzanne Hertogs (Ontwerphaven) en Studio Parkers

Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd

28 juli 1940 De naar Engeland gevluchte koningin Wilhelmina spreekt voor het eerst via Radio Oranje het volk toe.

8 maart 1942 Japan bezet de Nederlandse kolonie Nederlands-Indië (tegenwoordig Indonesië) en sluit Nederlanders op in kampen.

15 februari 1942

1942

3 september 1944 Het laatste transport met Joden uit Kamp Westerbork, onder wie Anne Frank, vertrekt naar het oosten. In totaal worden 104.000 Joden, Roma en Sinti uit Nederland vermoord.

25 februari 1941 Duizenden mensen staken in Nederland nadat in Amsterdam 427 Joodse mannen zijn opgepakt. De Duitse bezetter slaat deze Februaristaking keihard neer.

1941

7 december 1941 Japan, bondgenoot van nazi-Duitsland, valt de Amerikaanse haven Pearl Harbour aan en betrekt de Verenigde Staten hiermee bij de oorlog.

Olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba zijn cruciaal voor de brandstof- voorziening van de geallieerden. Ondanks Duitse aanvallen, die op 15 februari beginnen, vallen deze niet in Duitse handen.

25 september 1944

De opmars van de geallieerden in Nederland stokt bij de Rijn.

Winter 1944-1945

De Hongerwinter vindt plaats. Zuid-Nederland is bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral in het westen van het land is weinig voedsel en bijna geen brandstof. Bovendien is het die winter ook nog eens bitterkoud.

Meer weten?

Hoe was het mogelijk dat de nazipartij aan de macht kwam? Wat deed Hitler om de democratie en rechtsstaat in Nederland af te schaffen?

En zou het afschaffen van de democratie en rechtsstaat vandaag de dag ook nog mogelijk zijn? Bekijk de verdiepende opdracht op 4free-now.nl

Wat betekent vrijheid? En wat is de impact van oorlog?

In de films ‘Geef vrijheid een gezicht’ gaan Wahhab en Emmy, en Sara en Trijneke met elkaar in gesprek over hun oorlogservaringen. Bekijk de films op 4free-now.nl

Bevrijd tussen 2 januari en 30 maart 1945

Bevrijd van 12 september 1944 tot en met 1 januari 1945

Bevrijd tussen 31 maart en 4 mei 1945

Bevrijd op 5 mei 1945 of kort daarna, hier was de Hongerwinter

Bevrijd tussen 2 januari en 30 maart 1945

Bevrijd van 12 september 1944 tot en met 1 januari 1945

Bevrijd tussen 31 maart en 4 mei 1945

Bevrijd op 5 mei 1945 of kort daarna, hier was de Hongerwinter

4 en 5 mei 1945

De Duitsers geven zich over in Europa en leveren de wapens in.

30 april 1945

Grootste kampen en verzamelplaatsen in Nederland

Grootste kampen en verzamelplaatsen in Nederland

27 januari 1945

Auschwitz-Birkenau, het grootste concentratiekamp van de nazi’s waar meer dan een miljoen mensen zijn vermoord, wordt door Russische troepen bevrijd.

1945

Kamp Vught

Kamp Westerbork Kamp Amersfoort

Amsterdam Hollandsche Schouwburg

RIANNE ROEDEMA

vrijheid volgens

Docent omgangskunde op MBO Amersfoort, Zorg en Welzijn

Foto: Ben Houdijk

inds een aantal jaren heeft burgerschap een vaste plek in het curriculum van onze school. Dat is belangrijk voor de studenten, maar ook voor mijn collega’s. Omgangskunde en burgerschap kunnen best vage vakken zijn naast praktijkgerichte vakken als anatomie en fysiologie, maar ze zijn wel erg belangrijk. Je wilt als student niet met je mond vol tanden staan wanneer een patiënt graag over politieke thema’s praat. Burgerschap is nauw verbonden aan de praktijk van alle maatschappij-georiënteerde opleidingen.

Om burgerschapsonderwijs te kunnen geven, is het belangrijk om je te durven openstellen en niet bang te zijn voor kritiek. Kritische denkvaardigheid is ook een van de burgerschapsvaardigheden, en studenten zijn daar vrij goed in. Dat mag ook, want de huidige maatschappij en samenleving eist dat van hen. Daar moet je als docent wel voor open kunnen staan.

Tegenwoordig mag altijd overal maar wat van gevonden worden. Soms moet ik bij mijn studenten wel even op de rem trappen, omdat medestudenten er last van kunnen hebben. Mbostudenten zijn hard en ongefilterd. Als ik een klas vraag welke politieke partijen ze kennen, dan zijn dat vaak partijen als PVV, FvD en DENK. En als ik dan vraag waarom, dan is het antwoord: “Omdat zij slecht over ons praten”. Dat is het enige dat zij onthouden. Ik denk ook zeker dat het een bepaalde houding of vechtersmentaliteit bij je oproept wanneer er in de politiek slecht over je gesproken wordt of je op straat nagekeken wordt. Praten over aan vrijheid gerela teerde thema’s kan echt helpen om hier stappen in te zetten.

Ik gun mijn mbo-studenten wel wat meer vrijheid. Er wordt zoveel van ze verwacht – school wil wat van hen, DUO, de leerplicht. En dan leven ze ook nog eens in een bewijscultuur waarin, onder invloed van sociale media, de wereld alleen maar van zijn mooie kant getoond mag worden. Het zijn echt nog hele jonge mensen die zich soms met moeite staande weten te houden in deze maatschappij. ●

Tekst: Cristan van Emden en Laura Dekker

HOE SCHAFJE DEMOCRATIE AF?

In 1933 komt Hitler aan de macht en verandert hij Duitsland van een democratie in een dictatuur. De grote gevolgen hiervan zijn bekend. Maar hoe was het mogelijk dat de nazipartij aan de macht kwam?

In 1933 komt Hitler aan de macht en verandert hij Duitsland van een democratie in een dictatuur. De grote gevolgen hiervan zijn bekend. Maar hoe was het mogelijk dat de nazipartij aan de macht kwam?

Wat deed Hitler om de democratie en rechtsstaat af te schaffen? En zou het afschaffen van de democratie en rechtsstaat vandaag de dag ook nog mogelijk zijn?

Wat deed Hitler om de democratie en rechtsstaat af te schaffen? En zou het afschaffen van de democratie en rechtsstaat vandaag de dag ook nog mogelijk zijn?

Illustratie: Studio Parkers

Ook in een kandemocratie het misgaan

CASUS NAZI-DUITSLAND

Vanaf 1919, een jaar nadat de Eerste Wereldoorlog is afgelopen, is Duitsland een democratische republiek. Duitsland heeft de Eerste Wereldoorlog verloren, waardoor veel mensen ontevreden zijn en verlangen naar betere tijden. Hoewel het midden jaren twintig steeds beter gaat met Duitsland, komt hier in 1930 een einde aan. Door een wereldwijde economische crisis kan Duitsland zijn oorlogsschulden niet meer betalen. Miljoenen Duitsers raken werkloos, politieke partijen lukt het niet meer om samen te werken en er zijn constant nieuwe verkiezingen. Dit zorgt voor grote onrust en ontevredenheid onder de Duitse bevolking. De antidemocratische radicale nationaalsocialistische partij van Hitler, de NSDAP, maakt dankbaar gebruik van deze onrust. Die heeft grote kritiek op de Duitse regering en zet zichzelf neer als de partij die Duitsland weer beter kan maken.

Begin jaren dertig kunnen de politieke partijen in Duitsland niet meer om de NSDAP heen. De NSDAP groeit uit tot een populaire politieke partij (18,2% van de stemmen in 1930, 33,1% in 1932).

Onder druk van de bevolking benoemt Paul von Hindenburg, de rijkspresident, Hitler tot zijn opvolger. Dit is het startschot voor de NSDAP om in 1933 binnen een paar maanden de basis te leggen voor een nationaalsocialistische dictatuur. Maar hoe kon dat gedaan worden?

Door de vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid en de vrijheid van demonstratie te onderdrukken, kon mensen die kritiek hadden op Hitler en de NSDAP de mond gesnoerd worden. Zo werden bijvoorbeeld ook boeken van Joodse en linkse schrijvers verboden en verbrand. De NSDAP had knokploegen en andere gewapende groepen om op straat te laten zien wie er de baas was. Tegenstanders werden in elkaar geslagen, of soms zelfs vermoord. Zo durfden steeds minder mensen zich uit te spreken tegen de nationaalsocialisten. De politie kreeg de macht om willekeurig huizen te doorzoeken en mensen te arresteren. Politieke gevangenen en andere tegenstanders werden samengebracht in werk- en concentratiekampen, waar ze mishandeld, gemarteld en vaak ook gedood werden. Door alleen nog maar rechters in dienst te hebben die achter het nationaalsocialisme stonden, kon de NSDAP de rechten van de Duitse bevolking ongestraft verder inperken. Hitler en zijn volgelingen konden in alles hun gang gaan, zonder dat ze hiervoor juridisch gestraft werden. Doordat er geen andere politieke partijen meer waren waar de NSDAP het tijdens verkiezingen van moest winnen en politieke tegenstanders uit de weg geruimd werden, lag de weg vrij om de volledige politieke macht over nazi-Duitsland te krijgen.

Bovenstaande chronologie van de machtsgreep van de nationaalsocialisten lijkt een verhaal uit het verleden, maar nog steeds kunnen veel verschillende aspecten van de ombuiging van een

Propagandaposters van de NSDAP en de NSB en voor deelname aan de Waffen SS. Pagina's hiervoor: Boekverbrandingen in Berlijn op 10 mei 1933.

De democratische rechtsstaat in Nederland wordt afgeschaft

15 mei 1940 Nederland geeft zich over aan nazi-Duitsland.

29 mei 1940 Nederland komt onder burgerlijk Duits bestuur te staan onder leiding van Rijkscommissaris Seyss-Inquart. Het Nederlandse parlement wordt ontbonden.

Mei-juni 1940 De persvrijheid in Nederland wordt aan banden gelegd.

Zomer 1940 Hervorming van de Nederlandse politieorganisatie. Politietroepen worden opgeheven en SS-generaal Hanns Rauter wordt aangewezen als politiechef van Nederland.

Oktober 1940 Ambtenaren en bedrijfsmedewerkers moeten in een formulier verklaren dat de eigen ouders, grootouders en die van de echtgenoot nooit hebben behoord tot de Joodse geloofsgemeenschap – de Ariërverklaring.

November 1940 Er worden anti-Joodse maatregelen ingevoerd. Joodse ambtenaren in Nederland worden ontslagen. Alle Joden hebben geen toegang meer tot openbare gelegenheden.

December 1941 De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) is nog de enige toegestane partij.

Hamburg, 1933. Officieren van de SA dragen verboden boeken uit een boekhandel.

democratische republiek naar nationaalsocialistische dictatuur in recentere tijden teruggevonden worden. De bron van maatschappelijke ontevredenheid, economische tegenspoed en politieke onrust waaruit een radicale en populistische partij als de NSDAP destijds kon putten, blijkt ook vandaag de dag nog steeds een achilleshiel voor vele landen die in beginsel als democratisch stabiel bestempeld kunnen worden. Maar wat is er in de basis voor nodig om een democratie in een volwaardige dictatuur te kunnen veranderen?

VAN DEMOCRATIE NAAR DICTATUUR: EEN 10-STAPPENPLAN

1 Creëer of profiteer van een crisis, en laat zoveel mogelijk mensen geloven dat alleen jij en jouw partij deze crisis kunnen oplossen.

2 Zorg voor een vijandsbeeld, een zondebok; vaak een specifieke groep mensen binnen of buiten het land die de schuld gegeven wordt van de crisis.

3 Diskwalificeer de democratie als systeem – gezamenlijke besluitvorming is te traag of te zwak om de crisis op te lossen.

4 Creëer een sterke leiderscultus – alleen de leider kan voor betere tijden zorgen.

5 Ondermijn democratische instituties zoals onafhankelijke rechtspraak, politieke partijen en de journalistiek – maak hen het werken onmogelijk.

6 Verwerf het monopolie van geweld – verkrijg de macht over politie en leger.

7 Zorg dat je de absolute meerderheid in het parlement hebt en zet alle wetgeving naar je hand, of schaf het parlement af.

8 Breek vanuit die positie alle beschermende rechten die burgers hebben af, zoals de bescherming tegen discriminatie en willekeur van politie.

9 Beperk burgerrechten zoals de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid, en schaf deze uiteindelijk af.

10 Gebruik de macht die je hebt over de politie en het leger om (politieke) tegenstanders te arresteren en doe ongecontroleerd wat je wilt.

Inlandenverschillende wordt aan geknaagddemocratie

HEDENDAAGSE VOORBEELDEN

In sommige democratieën zie je dat er aan de democratie wordt geknaagd, vaak door machthebbers die geen tegenmacht dulden. In een goed functionerende democratische rechtsstaat is er

Niet alleen Hitler veranderde zijn land van een democratische rechtsstaat in een dictatuur. Er zijn verschillende hedendaagse voorbeelden die duidelijk maken dat het vandaag de dag ook nog mogelijk is om een dictatoriaal regime te voeren, of iets dat hier dicht bij in de buurt komt.

Aan de slag!

Duitse soldaten marcheren op Het Plein in Den Haag, 1940.

een duidelijke scheiding tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. In Polen doet de huidige regeringspartij (PiS) van alles om de rechterlijke macht in handen te krijgen. Zij heeft de bevoegdheid om rechters te benoemen bij de rechterlijke macht weggehaald en bij de regering neergelegd, waardoor rechters niet meer onafhankelijk zijn. Ook wordt het Europees recht niet meer erkend en wordt rechters die niet zijn vervangen het werken moeilijk gemaakt als zij de lijn van de overheid niet volgen.

In Hongarije zijn er bijna geen onafhankelijke media meer. Vrijwel alle kranten, tv-stations en internetplatforms zijn opgekocht door mensen die gelieerd zijn aan de partij van Orbán. Ook zijn er regels in het parlement gemaakt tegen nepnieuws over COVID, die worden gebruikt om de weinige media die er nog zijn de mond te snoeren. In Rusland, dat formeel nog een parlement (Doema) heeft, is er geen oppositie meer tegen president Poetin. Er is sprake van een schijndemocratie. Wetten worden voorgekookt door de machthebbers en zijn alleen voor de bühne om het beleid van de president de schijn van legitimering te geven. Ook in Rusland zijn er vrijwel geen vrije media meer en geen onafhankelijke rechtspraak. Een veel gebruikte truc om tegenstanders uit te schakelen is het voeren van schijnprocessen waarin zij van fraude of belastingontduiking worden beschuldigd.

In democratieën die goed aangeschreven staan, gaat het ook lang niet altijd goed. De toeslagenaffaire in Nederland is daar een goed voorbeeld van. Mensen kwamen op basis van discriminatie op een lijst van verdachte fraudeurs en werden zo streng behandeld dat zij massaal in de schulden terecht kwamen. Parlementariërs die voor hen opkwamen werden lang niet gehoord, of zelfs tegengewerkt. Nadat zij de omvang van het schandaal toch op de radar van de media en politiek kregen, viel het kabinet. In de Verenigde Staten beschuldigen politieke partijen elkaar van ondemocratisch gedrag en erkennen zij democratische processen en uitslagen bij een nederlaag niet. Zelfs in het oorspronkelijke schoolvoorbeeld van democratie en vrijheid zijn er dus scheuren in de democratische rechtsstaat te vinden. De focus op het belang van democratische waarden, individuele en collectieve vrijheid en wederzijds begrip en tolerantie, lijkt daarmee onverminderd groot te moeten blijven.

OPDRACHTEN

Op de website 4free-now.nl wordt op verschillende manieren ingegaan op de pijlers van de democratische rechtsstaat. Er zijn opdrachten voor leerlingen en studenten te vinden die een gesprek over de werking van de democratische rechtsstaat mogelijk maken. De focus hierbij ligt op de rechten die bij de democratische rechtsstaat horen, zoals vrije pers, onafhankelijke rechters, vrije verkiezingen, gelijkheid en het recht op demonstreren. ●

Razzia van Amsterdam, 22 en 23 februari 1941. Meer dan 400 Joodse mannen worden opgepakt en gedeporteerd.

Mina Etemad

HOE JONGEREN

Met herdenken wordt uitdrukking

Herdenken kan op een onverminderd groot draagvlak rekenen. Acht op de tien personen zegt in diverse onderzoeken, waaronder het Nationaal Vrijheidsonderzoek dat ieder jaar wordt uitgevoerd in opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, op 4 mei twee minuten stil te zijn. Niet alleen volwassenen, maar ook jongeren. Toch maken diezelfde volwassenen zich al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog

zorgen over de betrokkenheid van jongeren bij herdenkingen. Elk decennium slaat de vertwijfeling bij volwassenen toe: vergeten jongeren de geschiedenis niet? Hoe kunnen jongeren bij het herdenken betrokken worden? Wat willen ze herdenken, en hoe? Een langlopend onderzoek naar rituelen van Bertine Mitima-Verloop (Constant en in beweging, 2020) leverde zes tips op om jongeren bij een herdenking te betrekken.

1 Traditioneel

Zorg voor herkenbare rituelen, zoals twee minuten stilte of het zingen van het volkslied. Onderschat de waarde van traditie niet.

Jongeren zien net als volwassenen de kracht van traditie. Jaarlijks terugkerende momenten van betekenis geven ook hen houvast. Jongeren vinden het belangrijk dat daarbij herkenbare rituelen zoals de twee minuten stilte, het leggen van een bloemenkrans of het zingen van het Wilhelmus terugkomen. Kijk of het mogelijk is om een jaarlijks terugkerend herdenkingsmoment in de klas te organiseren. Daag jongeren uit om na te denken over rituelen door hen nieuwe rituelen te laten bedenken.

gegeven aan een geschiedenis die mensen met elkaar delen en aan waarden zoals rechtvaardigheid, vrijheid en democratie. Op welke manier kunnen jongeren betrokken worden bij herdenken?

Tekst:

Illustratie: Studio Parkers

HERDENKEN

2minutenverhalenNationaal Comité 4 en 5 mei

2 Begrijpelijk

Jongeren willen begrijpen wat ze doen, dus leg de betekenis van een ritueel uit. Zorg ook dat de context van wie en wat herdacht wordt duidelijk is.

Ga er niet klakkeloos vanuit dat elke jongere de rituelen wel begrijpt. Met name voor jongeren, een nieuw publiek, moeten de uitgevoerde rituelen begrijpelijk worden gemaakt. Het is daarom goed om in de klas de betekenis van een ritueel uit te leggen: wie of wat wordt herdacht en waarom? Wat is de betekenis van twee minuten stilte, het Wilhelmus en de kranslegging? Vooral als er nieuwe rituelen worden geïntroduceerd is het cruciaal om daar uitleg over te geven. Laat voorbeelden van rituelen zien en vraag jongeren wat ze daarvan vinden en leg uit waarom juist deze vormen zijn gekozen. Als jongeren de rituelen begrijpen, waarderen ze de herdenking meer. Probeer daarom met het uitleggen van voor hen bekende voorbeelden aan te sluiten bij de belevingswereld van de jongeren.

3 Invoelbaar

Breng het thema oorlog dichter bij de belevingswereld van de jongeren. Bijvoorbeeld met een persoonlijk verhaal over oorlog of met het bijwonen van een herdenking.

Oorlog en vrede, vrijheid en onvrijheid zijn grote, abstracte begrippen die voor jongeren duidelijker kunnen worden als ze hen persoonlijk raken, of als ze een voorbeeld krijgen uit hun eigen belevingswereld. Dat kan bijvoorbeeld door ze kennis te laten maken met een persoonlijk verhaal van iemand die in de oorlog net zo oud was als zij nu, of door in gesprek te gaan met veteranen of jongeren uit een recent conflictgebied. Kijk of het bijvoorbeeld mogelijk is om een gastspreker in de les uit te nodigen, of laat een klas onderzoek doen naar historische personen die behoren tot een van de groepen die op 4 mei herdacht worden. Een andere mogelijkheid is om leerlingen zelf personen te laten kiezen die

HerdenkingskaartNationaal Comité 4 en 5 mei

Adopteer een monumentNationaal Comité 4 en 5 mei

ze willen herdenken (en waarbij ze aangeven waarom ze dat willen). Hier zouden de ‘2 minutenverhalen’ van het Nationaal Comité 4 en 5 mei ter inspiratie voor gebruikt kunnen worden. Ook kan het interessant zijn om met de klas een herdenking bij te wonen. Kijk voor de dichtstbijzijnde herdenking naar de online Herdenkingskaart op www.4en5mei.nl.

4 Samen

Bedenk de invulling van een herdenking mét jongeren, niet voor jongeren. Vraag hen wat ze mooi en belangrijk vinden bij het herdenken.

Wanneer jongeren betrokken worden bij een herdenking is het belangrijk de invulling daarvan samen met jongeren te bedenken. Dus niet iets voor, maar mét jongeren te doen. Vraag daarom in de klas aan de jongeren wat ze zelf belangrijk vinden in het herdenken en geef hen een wezenlijke rol in het bedenken en uitvoeren van de herdenking. Door er een project van te maken voelen jongeren zich extra betrokken en verantwoordelijk. Zo is het mogelijk om als school een oorlogsmonument in de buurt te adopteren via Adopteer een monument, initiatief van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Bij dit geadopteerde monument kunnen jaarlijks bloemen gelegd worden, wat weer meehelpt in het creëren van een ritueel.

5 Met ouders

Stimuleer ouders om samen met hun kinderen naar een herdenking te gaan, of stel dit in de klas aan de leerlingen voor. Hierdoor neemt de betrokkenheid van jongeren toe.

De meeste jongeren herdenken samen met hun ouders (60 procent) of grootouders (10 procent). Het voordoen van rituelen door ouders en grootouders is een niet te onderschatten manier van leren voor jongeren. Als jongeren herdenken van familieleden meekrijgen, is de kans groot dat wanneer zij zelf kinderen hebben, ze dit ook weer samen met hun kinderen doen. Stimuleer jongeren in de klas daarom om op 4 mei hun ouders te vragen om samen naar een herdenking in de buurt te gaan.

6 Plechtig

Zorg voor een waardige en plechtige sfeer tijdens de herdenking. Jongeren verwachten dit.

Net als ouderen waarderen jongeren het als er een waardige en plechtige sfeer is tijdens de herdenking. Sterker, jongeren verwachten dit ook. Voor hen hoeft het niet ‘opgeleukt’ te worden. Zij willen net als ouderen juist hun respect tonen aan de slachtoffers. Ga in de klas het gesprek aan over wat zij onder respect verstaan, hoe dit getoond kan worden en wat volgens hen de gedragsregels zijn tijdens een herdenking. De inzichten uit dit gesprek kunnen weer meegenomen worden wanneer jongeren een herdenking gaan bijwonen. ●

“76% van de jongeren is stil op 4 mei. Toch blijft de vertwijfeling elk decennium toeslaan: vergeten jongeren de geschiedenis niet?” Nationaal Vrijheidsonderzoek 2022

vrijheid volgens

WIM VAN BOXTEL

Docent Duits en rector op het Cartesius Lyceum

et thema ‘vrijheid’, en dan vooral de vrijheid die in het politiek-maatschappelijke debat genomen wordt om de vrijheid van anderen te beperken, leeft zeker op onze school. Niet altijd met zoveel woorden, maar wel met gevoel. De maatschappij blijft niet buiten het schoolgebouw. Tot nu toe gaan vooral individuele docenten hierover het gesprek aan, maar ik merk dat collega’s ook wel een beetje op hun hoede zijn. De vrijheid die je moet hebben en voelen om ingewikkelde onderwerpen met jonge mensen te bespreken, is kleiner geworden.

Ik probeer zelf om alles bespreekbaar te maken, zowel in het klaslokaal als in mijn directiekamer. Actuele thema’s komen dan veel voorbij, zoals oorlogen en uitbuiting. Als leerlingen beelden zien van deze situaties, dan vinden ze dat echt verschrikkelijk. Het is dan heel interessant om met elkaar te bespreken in hoeverre wij meewerken aan het beknotten van die vrijheid. Ook bij thema’s als gender en seksualiteit zijn er sterke meningen, en merk ik dat de discussies verharden. Ik denk dat de vrijheid om te zeggen wat je vindt gelimiteerd is. Mijn individuele vrijheid eindigt namelijk daar waar een ander die beperkt, in woord of daad.

Ik denk dat het belangrijk is om mensen geen dingen door de strot te duwen. Bij gevoelige onderwerpen kan vooral de opbrengst zijn dat een ander mijn doen en laten niet helemaal kan vereenzelvigen met zijn eigen normen en waarden, maar mij wel respecteert in de keuzes die ik maak. Ik denk ook niet dat het product van burgerschap moet zijn dat iedereen over alles hetzelfde denkt, maar dat men wel leert zich in andere standpunten te verplaatsen. We hebben momenteel op elke laatste vrijdag een feest, of iets wat we met elkaar vieren. Dat kan Kerst zijn, maar ook het Suikerfeest of Paarse Vrijdag. Daarnaast hebben we een inclusiviteitscommissie, bestaande uit docenten die leerlingen erbij betrekken. Toch willen we burgerschap en zelfontwikkeling een nog veel centralere rol in het curriculum gaan geven. ●

Foto: Ben Houdijk

De lessenserie bestaat uit twee films met bijbehorend educatief materiaal. Een daarvan gaat over Sara (15) en Trijneke (88) die met elkaar in gesprek gaan over hun oorlogservaringen. Sara vluchtte uit Syrië, Trijneke zat ondergedoken tijdens de Tweede Wereldoorlog. Beiden waren zij tien jaar oud toen zij onvrijheid en oorlog aan den lijve ondervonden. De andere film gaat over Wahhab (25) en Emmy (85). Wahhab vluchtte op zijn vijftiende uit Irak, Emmy dook als vierjarig Joods meisje onder om vervolging door de nazi’s te voorkomen. In beide films wordt duidelijk hoe ervaringen van onvrijheid, schending van mensenrechten en onveiligheid een persoon vormen.

Er wordt gepraat over verlies, verdriet en trauma, over angst en rouw. Maar ook over wat hen heeft geholpen, hoe ze toch nog steeds durven te dromen en hoe ze een toekomst opbouwen. Door met elkaar in gesprek te gaan wordt duidelijk dat zij veel in elkaars verhalen herkennen, ondanks dat ze hun ervaringen ver na elkaar en op verschillende plekken in de wereld opdeden.

VAN ALLE TIJDEN

‘Geef vrijheid een gezicht’ maakt duidelijk dat oorlog en vluchten van alle tijden zijn. In Nederland is de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog een veelbesproken onderwerp, maar de vrijheid die Nederland

in 1945 (terug) kreeg ontbreekt in veel andere landen. Nog altijd zijn er overal ter wereld grote groepen mensen op de vlucht, op zoek naar veiligheid en vrijheid. Maar waar vinden ze die, en wie hebben ze daarbij nodig? Wat heeft hun (on)vrijheid te maken met de onze? ‘Geef vrijheid een gezicht’ combineert de verhalen van toen en nu, van hier en daar, en draagt daarmee een steentje bij aan het bespreekbaar en invoelbaar maken van ervaringen die vele Nederlandse jongeren vreemd zijn.

EEN VEILIG GESPREK

Voordat met ‘Geef vrijheid een gezicht’ aan de slag wordt gegaan, is het belangrijk om te polsen of er leerlingen zijn voor wie deze

De meeste jongeren in Nederland weten niet uit eigen ervaring wat oorlog betekent. Het merendeel van de jongeren heeft in vrijheid en zonder al te veel obstakels kunnen opgroeien. Om dergelijke thema’s betekenis te laten krijgen, moeten jongeren kennis- maken met verhalen en ervaringen die aantonen dat in vrijheid en zonder oorlog opgroeien niet vanzelfsprekend is. De lessenserie ‘Geef vrijheid een gezicht’ is hier een mooi voorbeeld van.

Tekst: Laura Dekker Beeld: Prospektor

GEEFVRIJHEID EEN GEZICHT

Wahhab en Sara zijn de Trijneke en Emmy van deze tijd

les mogelijk onprettig kan zijn. Jongeren die zelf vluchteling zijn geweest of familie hebben met een vluchtverhaal, kunnen wisselend reageren op een dergelijk gesprek. Waar de een er geen moeite mee heeft om over het verleden te praten, doet de ander dit liever niet in een groepsgesprek. Wees voorzichtig met iemand expliciet in een slachtofferrol te positioneren of als vertegenwoordiger van een groep te benoemen. Bespreek daarom altijd vooraf met de leerling of hij of zij aanwezig wil zijn tijdens deze les.

Voorbeeldvragen voor een gesprek

1 Waaraan denk jij bij het woord ‘oorlog’?

2 In hoeverre raakt oorlog in andere landen jou?

3 Wat kun jij doen om mensen in oorlog of vluchtelingen te helpen?

4 Waaraan denk jij bij de woorden ‘vrijheid’ en ‘onvrijheid’?

5 Is onderduiken volgens jou hetzelfde als vluchten?

6 Welke verschillen en overeenkomsten zie jij tussen de Tweede Wereldoorlog en recente conflicten?

‘Geef vrijheid een gezicht’ heeft als doel om alle leerlingen te betrekken, en hen in de vorm van een klassengesprek op een genuanceerde manier te laten nadenken en praten. Zorg daarom altijd voor een veilige sfeer, vooral wanneer er leerlingen met een

vluchtverhaal aanwezig zijn. Wees voorbereid op eventuele negatieve aannames of vooroordelen van klasgenoten. Het is goed om na afloop een evaluatiemoment in te bouwen, vooral als het gesprek emotioneel of lastig is geweest of juist voor veel mooie inzichten heeft gezorgd. Dit kan na enkele weken herhaald worden.

BURGERSCHAP

De verhalen van de vier ooggetuigen zijn een middel om in de klas aan de slag te kunnen met de thema’s oorlog, onvrijheid en vluchten. Het is een middel om verbanden tussen heden en verleden zichtbaar te maken zonder te vergelijken. De vluchtelingenproblematiek van vandaag de dag is een sociaal, maatschappelijk en politiek thema, dat met de oorlog in Oekraïne voor jongeren een stuk dichter bij huis is gekomen. Deze lesfilms ondersteunen scholen in hun taak om leerlingen en studenten voor te bereiden op het functioneren in een dynamische en pluriforme samenleving, waarin het vluchtelingendiscours de laatste jaren steeds meer een polariserend karakter heeft gekregen. De bijbehorende gespreksvragen helpen hen om de actuele maatschappelijke werkelijkheid te begrijpen en te beoordelen, en om hun eigen standpunten te bepalen. Door de vaak pluriforme samenstelling van een groep kan het klaslokaal een geschikte plek zijn om veel verschillende perspectieven en standpunten aan de orde te laten komen.

Bij het bespreken van onderwerpen als oorlog, onvrijheid en vluchten staat de persoonlijke betrokkenheid van leerlingen centraal. Leerlingen moeten immers nu en in de toekomst standpunten bepalen

en beslissingen nemen over zaken van zowel persoonlijk als algemeen belang. Het gaat daarom niet alleen om het begrijpen van de actuele maatschappelijke werkelijkheid (hoe zit het?), maar ook om het waarderen en beoordelen daarvan (wat vind ik ervan? Wat zegt dit over mij? Welke actie wil ik daarvoor ondernemen of niet?). Hiermee zijn de lesfilms een handvat om met actief burgerschap aan de slag te gaan. Door persoonlijke verhalen over oorlog, vluchten en onvrijheid te horen, zal een leerling of student nadenken over het effect van oorlog op een mensenleven en op de actuele sociale, economische en politieke ontwikkelingen in Nederland, Europa en de wereld. Ze leren te begrijpen dat oorlog en vluchten van alle tijden zijn en dat Wahhab en Sara de Trijneke en Emmy van deze tijd zijn. ●

Meer weten?

De lesfilms ‘Geef vrijheid een gezicht’ zijn een initiatief van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, VluchtelingenWerk Nederland en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden.

Laatstgenoemde biedt ook de mogelijkheid om gastsprekers op school uit te nodigen die hun persoonlijke (familie)verhaal komen vertellen over de Tweede Wereldoorlog of recente vredesmissies. Wat hebben ze meegemaakt? Welke herinneringen staan in hun geheugen gegrift? Welke sporen heeft de oorlog nagelaten in hun leven? Voor meer informatie over gastlessen, ga naar steunpuntgastsprekers.nl.

Wahhab, Emmy, Trijneke en Sara.

VRIJ

Er zijn veel verschillende manieren om op 5 mei vrijheid te vieren. Een daarvan is door aan te schuiven bij een Vrijheidsmaaltijd. In heel het land en in alle vormen en maten worden op 5 mei Vrijheidsmaaltijden georganiseerd. De kern van een Vrijheidsmaaltijd is een bijzondere ontmoeting aan de eettafel, waarbij de gasten over vrijheid en onvrijheid in gesprek gaan: thema’s waar je niet dagelijks bij stilstaat en waar je bij uitstek op Bevrijdingsdag aandacht aan kan geven.

Het klaslokaal, dat de diversiteit van de samenleving met al haar verschillende opvattingen weerspiegelt, is bij uitstek een plek om dit gesprek ook te voeren. Een gesprek over vrijheid en onvrijheid kan echter behoorlijk lastig zijn. Door het te verbinden aan een maaltijd, kenmerkend voor gezelligheid en verbinding, wordt de drempel voor een gesprek over vrijheid verlaagd. Daarnaast kan een klas hierdoor naar een gemeenschappelijke vrijheidsactiviteit toewerken, en in dit proces dichter tot elkaar komen. De gespreksvragen kunnen gezamenlijk bedacht worden, of er kan gebruik worden gemaakt van de gesprekskaarten die al onderdeel zijn van de Vrijheidsmaaltijden. Denk hierbij aan vragen als:

• Wat betekent vrijheid voor jou?

• Wat zou jij willen veranderen aan de wereld?

• Heb jij je wel eens onvrij gevoeld?

Tekst: Laura Dekker en Daphne van Dijk

Foto's: Koektrommel Studio en Jason Setzer

DE MOGELIJKHEDEN

Er zijn grofweg drie verschillende mogelijkheden om een Vrijheidsmaaltijd in de klas na te bootsen:

1 Het gesprek over vrijheid aangaan, zonder hier een maaltijd omheen te organiseren Misschien vind je het als docent wat lastig om met de leerlingen of studenten een Vrijheidsmaaltijd te organiseren. Desalniettemin is het vrijheidsgesprek een mooi startpunt om als klas nader tot elkaar te komen.

2 Leerlingen of studenten nemen gerechten mee om samen te eten tijdens een gesprek

Met een klas op school een maaltijd bereiden is leuk, maar vergt wel organisatie. Je kunt er daarom ook voor kiezen om verschillende personen gerechten van huis mee te laten nemen om tijdens een gesprek samen van te genieten.

3 Samen op school een maaltijd koken om te eten tijdens een gesprek

Deze variant komt het dichtst in de buurt van een daadwerkelijke Vrijheidsmaaltijd. Gezamenlijk koken kan verbroederend werken en vergroot de saamhorigheid van een groep. Na het koken kan iedereen meteen aanschuiven en met elkaar in gesprek gaan.

TIPS

• Houd het klein en behapbaar: met soep, salade en brood uit verschillende culturen kom je al een heel eind;

• Zorg dat iedereen mee kan eten: schrap bijvoorbeeld vlees uit het menu, en zorg dat elke leerling of student de exacte ingrediënten van de Vrijheidsmaaltijd kan checken;

• Verdeel de taken: niet iedereen hoeft te koken. Zo zijn er ook afwassers

nodig, en mensen die voor wat entertainment zorgen;

• Organiseer een voorbereidende activiteit: laat de leerlingen of studenten op zoek gaan naar muziek die bij het thema ‘vrijheid’ past, of kijk samen de documentaire Shadow Game;

• Breng (on)vrijheid het klaslokaal in: nodig eens een ervaringsdeskundige uit via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII - Heden, of kijk samen naar de ‘Geef vrijheid een gezicht’-video’s;

• Vraag leerlingen deel te nemen aan een Vrijheidsmaaltijd en hier in de klas over te vertellen: op 5 mei vinden er door het hele land Vrijheidsmaaltijden plaats. Zoek er een bij jou in de buurt op de Vrijheidsmaaltijdenkaart.

Vrijheidslunch op het Bevrijdingsfestival Brabant in Den Bosch.

“Voor nagenoeg iedereen betekent eten sentiment met fijne herinneringen. Samen tafelen verbroedert en voedsel vormt een gemeenschappelijk gespreksonderwerp. Mensen vertellen graag en met trots over hun eetcultuur en dan komen de verhalen vanzelf. Zeker als je ook nog samen kookt. Eten is een enorme verbinder”, aldus Catrien Kuijpers, eigenaresse van de Brabantse kookstudio De Kooktuin.

Catrien is de drijvende kracht achter de Vrijheidsmaaltijd die zij een paar jaar geleden met Nederlandse tieners en jonge vluchtelingen in Den Bosch opzette. Het begon allemaal in 2015. “In dat jaar was er een toestroom aan vluchtelingen uit Syrië en Eritrea. In de COA-opvanglocatie

MAALTIJD MAALTIJD VRIJHEIDS CATRIENSVRIJHEIDS CATRIENS

in Rosmalen was hulp nodig. Ik dacht: ik wil wat doen. Ik ging helpen bij de ontbijtservice, zoals het uitdelen van boterhammen met smeerkaas en jam. De meeste vluchtelingen vonden dat niet heel erg bijzonder smaken.”

Bij het uitdelen van de maaltijden leerde ze de vluchtelingen steeds beter kennen. Samen met hen en met Nederlanders ging ze vervolgens in haar kookstudio gerechten uit het land van herkomst bereiden. Tijdens die etentjes gaven de vluchtelingen aan dat ze graag hun verhaal wilden vertellen. Dat bleek op de school van Catriens dochter te kunnen. “Ik heb tijdens die gastlessen nog nooit leerlingen zo stil gezien en aandachtig zien luisteren. De vluchtverhalen werden tastbaar en hadden een enorme impact. Er volgden omarmingen, het was prachtig om te zien. Ik kreeg er kippenvel van.”

BEVRIJDINGSFESTIVAL

Via via kwam Catrien vervolgens in contact met de organisatie van het jaarlijkse Bevrijdingsfestival in Den Bosch. Zo ontstond het

idee om samen met Nederlandse jongeren en vluchtelingen in de tienerleeftijd een Vrijheidslunch te organiseren. In 2017 was het een feit en werd op 5 mei van dat jaar door 24 jongeren voor 300 gasten gekookt: buurtbewoners, vluchtelingen, ouderen, veteranen. Zowel de gasten als de jongeren vonden het een fantastische dag. “Het is keihard werken, maar we maken ook altijd veel lol. Een meisje zei: ‘Het was de mooiste dag van mijn leven’. Nederlandse jongeren hebben vaak geen idee wat vluchtelingen meemaken en de empathie is soms ver te zoeken. Het is voor hen een ver-van-mijnbedshow. Door de verhalen realiseren Nederlandse tieners zich dat er leeftijdsgenoten zijn die in de gevangenis hebben gezeten of bombardementen hebben meegemaakt.”

STERKE KOFFIE

Om de gesprekken tijdens de Vrijheidsmaaltijd met de gasten op gang te krijgen, zijn er gesprekskaartjes gedrukt. “Je wil dat mensen zich openstellen, maar meteen vragen naar een vluchtverhaal is te heftig. We hebben kaartjes met vragen als ‘Wat betekent vrijheid voor je?’ Of: ‘Wat zou je meenemen als je halsoverkop moet vluchten?’ Mijn vrijwilligersteam komt ook aan tafel om bezoekers te vertellen over hun eetcultuur. Zo is er in Eritrea een koffiecultuur waarbij je als gast exact drie bakken sterke koffie moet uitzitten, zodat er genoeg tijd is om goed bij te praten. Dat soort gewone verhalen vertellen de vluchtelingen graag en gasten vinden het bijzonder om naar te luisteren.” ●

Catrien maakt samen met jonge vrijwilligers een maaltijd op de voorbereidende bijeenkomst voor de Vrijheidslunch.

KIJKONLINEOOK 4free-now.nl