4FREE - 2024

FREE MAGAZINE VRIJHEID & BURGERSCHAP

DOCENTENMAGAZINE 2024

N E V oe E d e G o H LES ER je dat?

OV EID H J I R V GESCHIEDENIS VAN VRIJHEID Door de eeuwen heen

EERSTE HULP BIJ HANDELINGSVERLEGENHEID Moeilijke thema’s in de klas

DEMOCRATIE EN JONGEREN Kennis, houding en deelname

FREE MAGAZINE VRIJHEID & BURGERSCHAP

VEN LESGEER Hjeoedatd?oe OV ID VRIJHE GESCHIEDENIS VAN VRIJHEID Door de eeuwen heen

EERSTE HULP BIJ HANDELINGSVERLEGENHEID Moeilijke thema’s in de klas

VOORWOORD

DEMOCRATIE EN JONGEREN Kennis, houding en deelname

opzet_4free_2024_R_01_cover.indd 2

12-01-2024 15:15

Leven in een vrije democratische samenleving betekent dat iedereen mag meedenken en meebeslissen. Dat is niet alleen een recht, maar ook een verantwoordelijkheid. Een verantwoordelijkheid voor onszelf, voor de ander en voor het in stand houden van onze democratische rechtsstaat. Alleen zo is een leven zonder onderdrukking en oorlog voor iedereen mogelijk.

COLOFON REDACTIE Nationaal Comité 4 en 5 mei Laura Dekker (laura.dekker@4en5mei.nl), Matthijs Kuipers, Sander Mensink, Sophie van den Bergh, Cristan van Emden, Hester Wynia, Marije Wilmink ONTWERP EN PRODUCTIE Rick Verhoog, Sara Kolster, Studio Parkers ILLUSTRATIES Studio Parkers, Sabine van Vessem MET DANK AAN Gerard Kamp, Coloriginals DRUKWERK PrintSupport4U DISTRIBUTIE EN PROMOTIE EDG

Disclaimer: het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht alle rechthebbenden van beeldmateriaal te achterhalen. Mocht je foto’s tegenkomen waarvan je rechthebbende bent en je hebt geen toestemming voor gebruik gegeven, neem dan contact op via info@4en5mei.nl.

binnenzijde rug

DEZE EDITIE VAN 4FREE OVER (ON)VRIJHEID, OKEN DEMOCRATIE KIJ KLO E N I ON ow.nl BURGERSCHAP, 4 f re e - n ONTWIKKELD DOOR HET NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI, IS GEMAAKT VOOR DOCENTEN EN ANDERE MENSEN DIE IN GESCHIEDENIS EN BURGERSCHAP GEÏNTERESSEERD ZIJN. BIJ DIT MAGAZINE HOORT EEN ONLINE OMGEVING VOL INTERESSANTE ARTIKELEN EN INTERACTIEVE OPDRACHTEN VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS EN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS. KIJK HIERVOOR OP 4FREE-NOW.NL.

4FREE DOCENTENMAGAZINE 2024

DOCENTENMAGAZINE 2024

Daarom is kennis en bewustwording over hoe de democratie werkt, over wat je daarin zelf kunt doen, zo van belang. Bewustwording en kennis die ook ervoor kan zorgen dat onvrijheid bij de ander kan worden voorkomen. Bijvoorbeeld door te leren over discriminatie en antisemitisme, maar ook door te begrijpen hoe verschillende soorten vrijheden op elkaar inwerken en met elkaar samenhangen.

Wat zijn basisvoorwaarden om ons vrij te voelen? Hoe staat het ervoor met de democratische gezindheid van jongeren? Hoe werd tijdens de Tweede Wereldoorlog stap voor stap de vrijheid en menselijkheid van Joden, Roma en Sinti afgepakt? Het is een greep uit de artikelen die in dit 4FREE-docentenmagazine te vinden zijn en die je helpen om gesprekken over (on)vrijheid, oorlog en democratie in het klaslokaal vorm te geven.

MONUMENT ZOEKT SCHOOL

We hopen dat dit docentenmagazine je inspireert om samen met leerlingen en studenten naar de bijbehorende website www.4free-now.nl te gaan. Hier vind je werkvormen en verdieping waarmee ze actief aan de slag kunnen met de thema's (on)vrijheid, democratie, burgerschap en de Tweede Wereldoorlog. Ook zijn er artikelen, tips en tricks te vinden die je als docent helpen om de dialoog tussen jongeren te ondersteunen en hen te activeren om in beweging te komen voor vrijheid.

Meld je aan via 4en5mei.nl/adopteer

COVERFOTO Publiek in de Nieuwe Ginnekenstraat in Breda juicht Poolse bevrijders toe tijdens een parade door de stad, 11 november 1944.

Veel plezier met lesgeven!

3

HOE ZAT HET OOK ALWEER?

Tekst: Laura Dekker

15 februari 1942

Olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba zijn cruciaal voor de brandstofvoorziening van de geallieerden. Ondanks Duitse aanvallen, die op 15 februari beginnen, vallen deze niet in Duitse handen.

DE TWEEDE WERELDOORLOG We houden de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend om recht te doen aan de slachtoffers en het belang van vrijheid te onderstrepen. De Tweede Wereldoorlog, inclusief aanloop en nasleep, is een goede casus om zichtbaar en bespreekbaar te maken wat er gebeurt als de democratische rechtsstaat wegvalt. Maar om deze verhalen goed te kunnen gebruiken, helpt het om kennis te hebben van de Tweede Wereldoorlog. En niet alleen van de Duitse bezetting van Nederland, maar ook de aanloop naar deze bezetting en de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog die hierop volgde. Lees hier een overzicht van belangrijke gebeurtenissen tussen 1933 en 1949.

25 februari 1941

1930

In Duitsland heerst grote ontevredenheid.

Miljoenen mensen zijn door een economische crisis werkloos geraakt en de democratische politiek is instabiel. Adolf Hitler, leider van de nazipartij, belooft beterschap en wil van Duitsland weer een groot en machtig land maken. Veel mensen voelen zich aangetrokken tot Hitlers idealen.

1940

6

Duizenden mensen staken in Nederland nadat in Amsterdam 427 Joodse mannen zijn opgepakt.

De Duitse bezetter slaat deze Februaristaking keihard neer.

PRATEN OVER VRIJHEID Gesprekken in de klas kunnen zich richten op de huidige inrichting van de maatschappij: komen de drie vrijheden hierin voldoende terug? Waar wel en waar niet?

5 juli 1941

10 mei 1940

Begin jaren dertig

VERBONDEN Een belangrijk kenmerk van dit drieledige model is dat de verschillende vormen van vrijheid niet los van elkaar staan.

Ze zijn met elkaar verbonden. Sterker nog: de drie vormen van vrijheid maken elkaars bestaan mogelijk. Zo is het 1943 vrij zijn van oorlog niet alleen een Bijna alle landen voorwaarde om je als individu en als op de wereld zijn onderdeel van het collectief vrij te op de een of anderevoelen. Je kunt het ook omkeren: manier betrokken een vrije, democratische samenleving bij de oorlog. biedt de beste garantie voor langdurige Dit geldt ook voor vrede. de Nederlandse koloniën. Slechts Natuurlijk vertegenwoordigt dit model een handjevol van drie vrijheden een ideaalbeeld. landen doet niet In de praktijk voldoet de manier mee en blijft waarop we met elkaar samenleven neutraal. en de samenleving inrichten lang niet altijd aan dit plaatje.

Onder leiding van Hitler valt nazi-Duitsland Nederland binnen. Na het bombardement op Rotterdam wordt de strijd gestaakt en is Nederland bezet.

1941

1942

Alle politieke partijen behalve de NSB – een antidemocratische partij die meewerkt met de Duitse bezetter – worden verboden. De democratie is officieel afgeschaft.

Om dit te kunnen bespreken, kan het goed zijn om de drie vrijheden eerst afzonderlijk onder de loep te nemen en te horen hoe daar door leerlingen over wordt gedacht. Daarna kun je het gesprek voeren over hoe deze vrijheden bijdragen aan idealen van jongeren over de samenleving. ■

1943 8 maart 1942

Na enkele maanden van hevige gevechten moet Nederland zijn kolonie Nederlands-Indië (tegenwoordig Indonesië) aan Japan overdragen.

Nederlandse bewoners en veel Indonesiërs worden vastgezet in kampen. Ook worden duizenden Neder20 landse krijgsgevangenen en miljoenen Indonesiërs door de Japanse bezetter als dwangarbeider ingezet. Mensen van zowel Nederlandse als Indonesische afkomst worden vaak niet opgesloten in kampen. Deze zogeheten ‘buitenkampers’ worden wel erg slecht behandeld.

28 juli 1940

GESPREKSVRAGEN BIJ

Vrij zijn van oorlog en angst • Ben jij bang voor oorlog in Nederland?

• Ken jij mensen die oorlog hebben meegemaakt en vertellen ze daarover?

• Komt dan ook vrijheid en onvrijheid aan de orde?

• Hoe gaan we discriminatie tegen en garanderen we een gelijke uitgangspositie voor iedereen?

• Wat is een menswaardig bestaan?

GESPREKSVRAGEN BIJ

Gemeenschappelijke vrijheid • Waar wil je over meebeslissen?

• Moet het verplicht zijn om te gaan stemmen?

• Welke verantwoordelijkheden heb je in een democratische rechtsstaat?

• Hoe hangen democratie en rechtsstaat met elkaar samen?

FOUR FREEDOMS

LESGEVEN OVER DE HOLOCAUST

Net als het vrijheidsmodel van het Nationaal Comité 4 en 5 mei kan de uitsplitsing van vrijheid in vier categorieën helpen om het begrip behapbaar te maken. De Four Freedoms bieden overzicht en beslaan tegelijkertijd vrijwel alle mensenrechten. Welke mening hebben jouw leerlingen en studenten over vrijheid, en hoe zet je verschillende aan vrijheid gerelateerde dilemma’s tegenover elkaar?

De online Four Freedoms-leermodule op 4free-now.nl helpt hierbij.

Persoonlijke vrijheid • Kun jij altijd jezelf zijn?

• Hoe geef je een ander de ruimte?

• Wat betekent het om nieuwsgierig te zijn naar de ander?

Ga naar 4free-now.nl/voor-docenten om de 4FREE special over Holocausteducatie te lezen.

21

ANTISEMITISME DOOR DE TIJD

3 mei 1942 In Nederland moeten alle Joden ouder dan 6 jaar een Jodenster dragen. Joden worden massaal op transport gezet om te gaan ‘werken’.

7 december 1941

Japan, bondgenoot van naziDuitsland, valt de Amerikaanse haven Pearl Harbour aan en betrekt de Verenigde Staten hiermee bij de oorlog.

Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd volhouden.

april 1933

Door heel nazi-Duitsland vindt de ‘Novemberpogrom’ plaats – een door de staat georganiseerde actie tegen Joden.

De Novemberpogrom staat ook bekend als ‘Kristallnacht’. In één nacht worden meer dan 100 Joden vermoord en 30.000 Joodse mannen in concentratiekampen gevangengezet. Ook worden duizenden synagogen en Joodse winkels, scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen vernield of in brand gestoken.

De brandweer mag de branden niet blussen.

Veel Joden proberen nazi-Duitsland zo snel mogelijk te verlaten na deze nacht vol moorden, mishandelingen, plunderingen en brandstichtingen, maar dit blijkt moeilijk.

10-17 mei 1940

Nazi-Duitsland valt Nederland binnen. De bezetting begint.

6 september 1940

Joden in Nederland mogen niet meer aangenomen worden bij de overheid.

Joden die al bij de overheid werken, mogen geen promotie meer krijgen.

Antisemitisme in het voetbal (jaren tachtig).

E Z I J R L E S

OG

D E

RL

O V

O L E

P E

IMT

E

OED

E

NRU

ARM

N

S I

O

hiervoor zelfs vals bewijs produceren.

Antisemitisme speelde een belangrijke rol in de affaire, die het Franse volk diep verdeelde. De bekendste steun voor Dreyfus kwam van de schrijver Emile Zola, met zijn beroemd geworden pamflet J’accuse. De Dreyfus-affaire wordt gezien als een van de grootste antisemitismeschandalen van begin twintigste eeuw.

E N

10

IDENTITEIT

1945

26

Al voor het ontstaan van het christendom was er sprake van antisemitisme. Veel van de vijandigheid tegen Joden in deze tijd kwam door het feit dat het Jodendom de eerste religie was met één God, midden tussen volken die in meerdere Goden geloofden. Verschillende Joodse feestdagen verwijzen nog naar deze vroege Jodenhaat. Zo speelt Griekse vijandigheid een rol in het verhaal van Chanoeka (Joods lichtfeest) en draait Pesach (Pasen) om de Joodse slavernij in Egypte.

Een beroemde, maar veel bediscussieerde uitspraak is dat ‘antisemitisme zo oud is als de Joodse diaspora’. Dit houdt in dat er al Jodenhaat zou zijn sinds de Joden zich over verschillende delen van de wereld gingen verspreiden.

G

500 - 1500

E N E R G I E P R I J Z E N

VRIJHEID

Het wordt Joden verboden om zwembaden en stranden te bezoeken.

7 januari 1941

Het wordt Joden verboden om bioscopen te bezoeken.

10 januari 1941

Alle Joden en mensen met tenminste één Joodse grootouder moeten zich bij het bevolkingsregister laten registreren. Er wordt vervolgens een onderverdeling gemaakt tussen ‘voljoden’, ‘halfjoden’ en ‘kwartjoden’.

12 februari 1941

De oude Jodenbuurt in Amsterdam wordt afgezet met prikkeldraad en voorzien van borden met de tekst Juden Viertel/Joodsche Wijk.

1 september 1941

Het wordt Joodse scholieren verboden om naar reguliere scholen te gaan: ze moeten voortaan naar aparte Joodse scholen.

15 september 1941

Borden met ‘Voor Joden verboden’ verschijnen in het straatbeeld. Het wordt Joden verboden om parken, dierentuinen, cafés, restaurants, bibliotheken, hotels, theaters en musea te bezoeken.

Ook mogen Joden niet meer zonder vergunning reizen of verhuizen.

13 februari 1941

De Duitse bezetter richt de Joodse Raad op. De bezetter wil via één organisatie met de Joodse gemeenschap kunnen communiceren.

De Joodse Raad wordt zo een doorgeefluik en gedwongen uitvoerder van anti-Joodse maatregelen in Nederland.

Tekst: Laura Dekker

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd antisemitisme taboe, maar dat betekent niet dat het er niet meer was.

In Oost-Europa werd Joden verweten dat ze een ‘bevoorrechte behandeling’ kregen van de Sovjets, en vonden ook na de oorlog nog pogroms plaats. In Nederland werden Joodse overlevenden niet warm ontvangen als ze terugkeerden.

Ze kregen geroofde bezittingen lang niet altijd terug. Ook werd een te grote nadruk op hun oorlogsverhaal gezien als een gevaar voor de broze nationale eenheid vlak na de oorlog.

1945 - NU

Na de oorlog twijfelde men: hoeveel moet de samenleving aan de Holocaust herinnerd worden? Joods slachtofferschap moest volgens de toen geldende opvatting niet een té prominente plek innemen in de herinnering aan de oorlog.

De historica Evelien Gans heeft dit treffend omschreven als “antisemitisme na 1945 dat zich niet ondanks maar juist vanwege de Holocaust tegen Joden richt.”

Dit zou inhouden dat het de Joden zijn

die, simpelweg door hun aanwezigheid, de pijnlijke herinnering aan ‘Auschwitz’ levend houden. Deze vorm van antisemitisme noemen we ook wel ‘secundair antisemitisme’.

EERSTE HULP BIJ…

1945 - NU

Holocaustherinnering In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog werd er publiekelijk nauwelijks stilgestaan bij de moorddadige geschiedenis van de Holocaust die Joodse overlevenden met zich meedroegen.

Herdenkingen van de oorlog draaiden in eerste instantie om militaire slachtoffers en slachtoffers uit het verzet.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog werd ook niet gezien als een overwinning van universele mensenrechten op racisme, maar vooral als het terugwinnen van soevereiniteit op nazi-Duitsland. Vanaf de jaren zeventig veranderde dit, onder meer door populaire films en televisieprogramma’s. In Nederland hield Loe de Jong kijkers aan de buis gekluisterd met de serie De Bezetting (1960-1965).

Wereldwijd was de Amerikaanse miniserie Holocaust (1978) van grote invloed.

Inmiddels wordt die serie door critici ook wel gezien als het beginpunt van de populariteit van het type Holocaustproducties dat bij vlagen simplistisch of historisch onjuist is. Die kritiek richt zich tegenwoordig op verfilmingen als The Boy in the Striped Pajamas (2008).

EENENTWINTIGSTE EEUW

Antisemitische incidenten

In Nederland brengt het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) elk jaar de Monitor antisemitisme incidenten uit. Het CIDI registreerde in 2021 in totaal 183 meldingen van incidenten, van scheldpartijen tot geweldsgebruik.

Hieronder vallen ook antisemitische uitingen op sociale media en spreekkoren in voetbalstadions. Omdat het CIDI alleen meldingen registreert, geeft hun monitor geen indruk van de omvang van het probleem. In een poging iets over aantallen te weten te komen kwamen onderzoekers van de Universiteit Utrecht in een telling uit 2020 tot iets meer dan 200.000 anti-Joodse online berichten.

31

EENENTWINTIGSTE EEUW

Geheime invloed Net zoals bij de oer-samenzweringstheorie ‘De protocollen van de wijzen van Sion’ uit begin twintigste eeuw, zijn er ook tegenwoordig nog antisemitische geluiden te horen over de geheime macht die prominente Joden zouden uitoefenen op het wereldtoneel.

Oude beeldtaal wordt zo gerecycled.

Een geliefd antisemitisch doelwit is de Hongaars-Amerikaanse zakenman en miljardair George Soros. Achter zijn liefdadigheidsactiviteiten zouden volgens zulke theorieën kwade motieven schuilgaan, en hij zou verantwoordelijk zijn voor de Europese migratiecrisis. In Nederland werd opiniemaker Maurice de Hond het slachtoffer van een soortgelijk verwijt van heimelijke macht: in een cartoon in de Volkskrant uit 2021 werd hij afgebeeld als kwaadaardige poppenspeler. ■

Ook in de eenentwintigste eeuw is er nog steeds sprake van antisemitisme.

▲

D I S C R I M I N AT I E

K L I M A AT

31 mei 1941

30

31

▲

Al vroeg in de middeleeuwen werden Joden weggezet als vijanden van het christendom in Europa. Ze werden gezien als de moordenaars van Jezus en antisemitisme werd onderdeel van de christelijke geloofsleer. Er deden verschillende verhalen de ronde die Joden als de ‘antichrist’ afschilderden. Deze werden vaak gebruikt om de bevolking op te hitsen. Het meest hardnekkige verhaal is dat Joden met Pasen christelijke kinderen zouden ontvoeren en ritueel vermoorden, om vervolgens hun bloed op te drinken.

Deze legende wordt ook wel het ‘bloedsprookje’ genoemd. Een ander bekend verhaal zet Joden neer als een

Hoewel antisemitisme in Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog een gruwelijk dieptepunt kende, was Jodenhaat in die tijd allesbehalve nieuw. De afkeer en vijandigheid tegenover Joden nam al eeuwenlang verschillende vormen aan en is ook na de Holocaust niet verdwenen.

Lees hier een overzicht van voorbeelden van historisch en hedendaags antisemitisme.

GELIJKHEID

Kille ontvangst en naoorlogse pogroms

‘Secundair antisemitisme’

MIDDELEEUWEN

Joden als vijanden van het Christendom

I M M I G R AT I E

Joden mogen geen bloeddonor meer zijn.

1941 16 februari 1939

Het door Joden gebouwde Kamp Westerbork wordt geopend. Het is dan nog een opvangkamp voor Joden die uit nazi-Duitsland gevlucht zijn.

De Joodse gemeenschap in Nederland moet de bouw betalen.

9-10 november 1938

In nazi-Duitsland worden de eerste antisemitische wetten ingevoerd.

Joodse ondernemers worden geboycot en Joodse ambtenaren ontslagen. Als reactie hierop vluchten veel Joodse burgers naar het buitenland.

OUDHEID

F

WOO

Democratieën staan wereldwijd onder druk. Ook in Nederland zijn er zorgen, want de ‘democratische gezindheid’ lijkt af te nemen. Dit is een verzamelterm voor kennis over democratie, een positieve houding ten aanzien van democratie én actieve deelname eraan.

Antisemitische teksten bij NS-station Hofplein in Rotterdam, juni 2006.

26

10

NSCHIEDENIS EE EG NIJHEID AR VV Illustratie: Sabine van Vessem

14

Het begrip 'vrijheid' staat centraal in ieders leven. Het wordt beschouwd als een groot goed dat te allen tijde beschermd dient te worden.

Tegelijkertijd is het een begrip dat voortdurend ter discussie gesteld wordt en dat voortdurend verandert naargelang de historische omstandigheden. Maar hoe is de definitie van vrijheid tot stand gekomen?

En wat zijn belangrijke gebeurtenissen geweest die de vrijheid en onvrijheid van groepen mensen hebben bepaald? Dit overzicht biedt inzicht in meerdere (on)vrijheidsmijlpalen.

Oudheid

Middeleeuwen

ADOPTEER E MONUMENT

Het Plakkaat van Verlatinghe wordt getekend. Hiermee zet een aantal provincies in de Nederlanden hun Spaanse vorst Filips II af. Het is de eerste onafhankelijkheidsverklaring van ons land. In het document worden de verschillende vrijheden van de steden beschreven en de redenen waarom de provincies zich niet hoeven te schikken naar de absolute macht van de vorst. Het is een vroeg voorbeeld van een land dat zichzelf wil besturen omdat de vorst te veel macht heeft.

In Philadelphia wordt de Amerikaanse grondwet geschreven waarin de rechten van burgers vastgelegd worden. Onder andere het recht op vrije meningsuiting, persvrijheid en vrijheid van godsdienst staan erin. Het is de oudste geschreven nationale grondwet ter wereld en diende als basis voor vele andere landen. De schrijvers zelf lieten zich inspireren door filosofen uit die tijd en door de Engelse Magna Carta. Niet van alle Amerikaanse burgers waren de rechten destijds beschermd: voor de vele slaafgemaakten die zich in de Verenigde Staten bevonden, gold de Amerikaanse grondwet niet.

36

Verlichting

Vrijheid en gelijkheid zijn twee termen die regelmatig in één adem genoemd worden.

Vaak wordt gelijkheid zelfs gezien als voorwaarde voor een vrije, democratische samenleving. Maar het zijn allebei complexe begrippen en de relatie tussen de twee is niet altijd even duidelijk.

Want wat betekent het bijvoorbeeld voor een vrije samenleving als er ook ongelijkheid bestaat?

1789

AAN DE SLAG! De geschiedenis kent talloze momenten en gebeurtenissen die te maken hebben met vrijheid.

Welke gebeurtenissen zijn volgens jouw leerlingen of studenten van doorslaggevend belang geweest, en waarom? En welke gebeurtenissen missen zij in de tijdlijn?

Bespreek het met de verdiepende opdracht op 4free-now.nl.

1670 De filosoof Spinoza schrijft in zijn boek Theologisch-politiek traktaat over de vrijheid die heerst in Nederland, waar mensen met verschillende geloven naast elkaar samenleven. Hij spreekt zich uit voor de democratie en wijst in zijn boek op het belang van tolerantie en vrijheid van meningsuiting.

Hoewel zijn gedachtegoed in de zeventiende eeuw als gevaarlijk werd gezien, krijgt zijn werk in de eeuwen erna veel internationale bewondering.

In Frankrijk start op 14 juli de Franse Revolutie. Tijdens de Franse Revolutie wordt de Verklaring van de rechten van de mens en de burger opgesteld.

In dit document worden alle burgers als gelijk bestempeld en hebben zij dezelfde vrijheden en rechten. Dit document werd sterk beïnvloed door de in 1787 opgestelde Amerikaanse grondwet en werd de basis voor de latere Franse grondwet.

E

Tekst: Matthijs Kuipers

15

DRIE VRIJHEDEN V

voerde. In dit essay keert hij zich tegen heldere verhalen over de Tweede Wereldoorlog en de koloniale

inan Çankaya (1982) is cultureel antropoloog en

geschiedenis. Meerstemmigheid is een aanval op

schrijver. Hij promoveerde

het enkele, officiële verhaal, en gaat om het schep-

op diversiteit binnen de politieor-

pen van ruimte voor de stemmen die worden gene-

ganisatie. Daarna deed hij onder-

geerd, verzwegen zelfs.

zoek naar etnisch profileren. Mo-

Amsterdam. Onlangs won hij de

Stap 1

Stap 3

Aanmelding en herdenkingspakket

Lesmateriaal

Zoek een monument in de buurt via de database op oorlogsmonumenten.nl. Meld je aan via www.onderwijsinformatie.nl/adopteereenmonument en vraag een herdenkingspakket aan, bestaande uit een bloemenbon, twee rouwlinten en vrijheid-pins.

Download via 4en5mei.nl/adopteer de docentenhandleiding met vragen die leerlingen prikkelen om na te denken over oorlog, herdenken en monumenten. Voor de leerlingen is er een Onderzoeksdossier en een bijbehorend Herdenkingsplan.

Stap 4

Stap 2 Lokale samenwerking

EEN VRIJE, DEMOCRATISCHE SAMENLEVING BIEDT DE BESTE GARANTIE VOOR LANGDURIGE VREDE

Onderzoek of de gemeente of een lokaal comité al een herdenking organiseert – wellicht is een samenwerking mogelijk. In veel gemeentes is men op zoek naar mogelijkheden om jongeren te betrekken. Kijk ook eens op de herdenkingskaart op 4en5mei.nl/herdenkingskaart.

Onderzoek Laat de leerlingen op onderzoek uitgaan. Ze kennen het monument wellicht al, maar waar staat het eigenlijk voor?

En voor wie is het opgericht? Laat de leerlingen hun antwoorden opschrijven in het Onderzoeksdossier.

Stap 5 Herdenkingsplan Laat de leerlingen aan de slag gaan met de invulling van de herdenking. Leest er iemand een gedicht voor, wordt er een krans gelegd of gaan leerlingen een nieuw ritueel verzinnen?

Hun ideeën kunnen in het Herdenkingsplan gezet worden.

Stap 6 MEER WETEN OF AANMELDEN VOOR ADOPTEER EEN MONUMENT

19

42

Jan Hanlo essayprijs en de Sociologische Bril voor Mijn ontelbare identiteiten.

TEGEN

HEL

DERE

‘

D

it schrijven is mijn bescheiden poging om barstjes te slaan in het

eenstemmige verhaal, het is mijn “burgerschapsdaad”, mijn act of citizenship om een woord van de politicologen Engin Isin en Greg Nielsen te gebruiken. Meerstemmigheid maakt ruimte voor de mensen aan de randen en biedt ze een plek in het Nederlandse herinneringslandschap. De enige

De Tweede Wereldoorlog in het curriculum

zinvolle vraag die overblijft: hoe komen we tot een gedeeld verhaal en een gezamenlijke toekomst?’

Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid

concreet, lokaal, of persoonlijk verhaal. Veel monumenten zijn opgericht voor een specifieke gebeurtenis of persoon. Betrek de leerlingen bij deze keuze.

• Besteed aandacht aan de betekenis

van het monument. Laat leerlingen door eigen onderzoek het verhaal achter het monument boven water krijgen.

Natuurlijk hangt de impact die Adopteer een monument op leerlingen kan hebben nauw samen met de manier waarop de docent het project vormgeeft. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei biedt een uitgebreid programma aan rondom Adopteer een monument. Het comité faciliteert de herdenking die de leerlingen organiseren met een herdenkingspakket en biedt lesmateriaal bestaande uit een Onderzoeksdossier, Herdenkingsplan en docentenhandleiding.

Onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam en Fontys Hogeschool Kind en Educatie deden in 2019 onderzoek naar het project. Zij onderzochten onder meer WAT IS ONGELIJKHEID? het effect van het project op de leerlingen en kwamen Ongelijkheid gaat over de mate waarin tot een aantal belangrijke aanbevelingen om het maximale mensen niet dezelfde toegang hebben tot uit het project Adopteer een monument te halen: kansen, mogelijkheden, ondersteuning, bescherming, vrijheid, welvaart en welzijn.

Ongelijkheid kan bestaan in kleine interacties tussen mensen, maar ook tussen of binnen landen en groepen. Vaak ver40 sterken verschillende soorten ongelijkheid elkaar. Ongelijkheid is hierbij geen vaststaand gegeven. Het krijgt vorm in relaties tussen mensen en is afhankelijk van interpretatie en macht. Dat wil zeggen dat door mensen zelf wordt bepaald en vormgegeven wat ongelijkheid is en wat niet, en dat mensen op invloedrijke posities de macht hebben om de definitie van ongelijkheid te bepalen. Ongelijkheid kan echter zeer reële en zware gevolgen hebben voor mensen.

Een startpunt bij het nadenken over moderne ongelijkheid betreft de verdeling van economische middelen. De econoom en filosoof Karl Marx stelde dat de economische verdeling tussen mensen met en

• Geef de leerlingen zo veel mogelijk

eigenaarschap bij het organiseren van de herdenking. Dit zorgt voor meer kennis en bewustwording. Daarnaast leert de ervaring dat leerlingen de verantwoordelijkheid voor het organiseren van hun eigen herdenking heel goed aankunnen.

• Organiseer de herdenking buiten

de 4 mei-herdenking om. Dit kan het eigenaarschap van de leerlingen versterken.



• Als de school zich langdurig aan het project

verbindt, maak dan een mooi ritueel van de jaarlijkse overdracht van het monument van de ene klas naar de andere.

41

DE ZOEKTOCHT NAAR MEERSTEMMIGHEID Meerstemmigheid betekent vaak in de eerste plaats het zoeken naar nieuwe verhalen, en dan vooral verhalen die schuren en bevragen. In de lespraktijk kan dat lastig zijn, want wat doe je met een veelvoud aan oude en nieuwe perspectieven?

Tamar de Waal SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

VERHALEN

Tussen KWeTsbaarheid en Weerbaarheid Over het belang van burgerschap

weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid

Over het belang van meerstemmigheid slo

Hoe adopteer je een monument?

We leven in een democratische rechtsstaat. Dat betekent dat iedereen die lid is van de gemeenschap dezelfde politieke rechten heeft en dezelfde juridische bescherming krijgt.

Politieke rechten zijn onder meer kiesrecht, demonstratierecht en persvrijheid. Deze rechten stellen iedereen in staat om invulling te geven aan zijn of haar burgerschap en deel te nemen aan het democratische proces.

Ieder mens is vrij en gelijk en heeft recht op dezelfde waardigheid. Individuele rechten en vrijheden zijn onder meer gewetensvrijheid, vrijheid van godsdienst, vrijheid van meningsuiting en het recht op zelfontwikkeling en -ontplooiing.

Voor deze persoonlijke vrijheden hebben we elkaar nodig: ze worden beschermd door de rechtsstaat waarin we leven, en stellen ons in staat ons als burgers te ontplooien – individueel én gemeenschappelijk, met nieuwsgierigheid naar elkaar.

In opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei ondernam schrijver Sinan Çankaya een zoektocht die hem langs verschillende herinneringsplekken

S

menteel werkt hij als universitair

• Gemeenschappelijke vrijheid

• Persoonlijke vrijheid

historiografie heeft zo haar basso ostinato – een koppige melodie – die ook weergalmt in herdenkingen, musea en het onderwijs.

docent aan de Vrije Universiteit

▲

BASISVOORWAARDEN Daarnaast betitelen we bepaalde dingen vaak als ‘vrijheden’ die je als basisvoorwaarde zou kunnen zien voor elke vorm van vrijheid. Zonder een dak boven je hoofd en genoeg eten heb je weinig aan je recht op zelfbestuur. Dat geldt ook voor de afwezigheid van geweld – en dus zeker van oorlog. Dit is volgens de Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog zelfs “de eerste en belangrijkste voorwaarde voor vrijheid”. Geweld moet je hier breed opvatten en omvat naast oorlogsgeweld tussen staten of andere groepen ook terrorisme en de gewelddadige onderdrukking van burgers door de staat. Ook hoeft geweld niet altijd fysiek te zijn; het kan ook psychologische vormen aannemen, zoals bij het dreigen met geweld of geestelijke onderdrukking.

Het ontbreken van geweld en onderdrukking (of de angst daarvoor) is een absolute basisvoorwaarde voor een vrije maatschappij waarin de rechtsstaat functioneert en iedereen kan meedenken en meebeslissen. Tegelijkertijd is een goed functionerende democratische rechtsstaat de beste waarborg voor langdurige vrede. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn we in Nederland vrij van oorlog. De vraag of we ook vrij zijn van alle vormen van angst of gebrek zal echter niet door iedereen hetzelfde beantwoord worden.

Niet voor niks gaat het in Nederland de laatste tijd vaak over het gebrek aan ‘bestaanszekerheid’. Als daaraan niet voldaan wordt, is vrijheid al snel een lege huls.

oewel we vaak spreken over de schaduwzijden van de geschiedenis, gaat het zelden over de schaduw-

zijden van de geschiedschrijving. De nationale

Het is een aanrader om tijdens het bespreken van onderwerpen als vrijheid & onvrijheid en democratie & burgerschap in de klas ook het thema ongelijkheid aan bod te laten komen. Want wat is ongelijkheid nu eigenlijk? Welke invloed heeft het op de plek die iemand kan innemen in de samenleving? En hoe beïnvloedt het de beleving van vrijheid en democratie voor verschillende groepen?

project Adopteer een monument wil bereiken en stem de activiteiten hierop af.

• Kies een monument met een

37

SINAN ÇANKAYA

H

Auteur[s]

De vrijheidspolitiek van de afgelopen tweehonderd jaar draait in de kern om deze twee tegengestelde vrijheidsopvattingen: democratische vrijheid versus laissez faire-vrijheid. De Dijn benadert de tegenstelling ook vaak als de vraag wie er macht uitoefent versus de vraag hoeveel macht er wordt uitgeoefend, of als de vrijheid tot (collectief) zelfbestuur versus de vrijheid om in alle rust van jezelf en je bezittingen te kunnen genieten.

• Vrij zijn van oorlog en angst

36

HET ADOPTEREN VAN EEN MONUMENT BEVORDERT HET DEMOCRATISCH BESEF VAN LEERLINGEN

Formatief evalueren en de DTT Engels: aan de slag

TEGENSTRIJDIGE OPVATTINGEN In veel moderne opvattingen van vrijheid is wel iets terug te vinden van beide uitersten. In haar boek Freedom: an unruly history (2020) schrijft hoogleraar Annelien de Dijn dat vrijheid in de westerse politieke traditie al sinds de oudheid gedefinieerd wordt als het hebben van democratische zeggenschap. Daar is de afgelopen tweehonderd jaar een andere opvatting van vrijheid naast komen te staan: de vrijheid om door de overheid met rust gelaten te willen worden. Dat laatste, schrijft ze, is oorspronkelijk een conservatieve reactie op de Franse Revolutie en op de revolutionaire bewegingen die zich daar later op baseerden.

18

Van alle hiernaast staande vormen van vrijheid kun je een verhelderende driedeling maken:

SINAN ÇANKAYA TEGEN HELDERE VERHALEN

oor libertaire denkers als Ayn Rand betekende vrijheid vooral volledig vrij en onafhankelijk zijn van de wereld en de mensen om je heen. Voor de communistische oervader Karl Marx was vrijheid juist te vinden in een positieve verbintenis met de mensen om je heen, in gemeenschap. Niet iedereen bedoelt dus hetzelfde met de term.

PUBLICATIES OVER BURGERSCHAP

E

S

Bevorderen van veerkrachtige democratische gezindheid

Tegen heldere De Tweede verhalen.

Wereldoorlog Over het belang van in het meerstemmigheid curriculum

Tussen kwetsbaarheid en weerbaarheid

Hessel Nieuwelink

Sinan Çankaya

SLO

Tamar de Waal

Leerlingen en studenten staan in principe positief tegenover burgerschap en democratie. Maar in hun leven krijgen kinderen en jongeren ook te maken met negatieve en antidemocratische invloeden.

Hoe stimuleren we daarom in het onderwijs een veerkrachtig democratiebegrip bij leerlingen en studenten?

Hessel Nieuwelink houdt een warm pleidooi voor het verder ontwikkelen van burgerschapsonderwijs en het versterken van een veerkrachtig democratiebegrip bij kinderen en jongeren.

Hoewel we vaak spreken over de schaduwzijden van de geschiedenis, gaat het zelden over de schaduwzijden van de geschiedschrijving.

Het concept ‘meerstemmigheid’ biedt een alternatief voor het enkele, officiële verhaal dat weergalmt in herdenkingen, musea en het onderwijs, en gaat over het scheppen van ruimte voor de stemmen die worden genegeerd, of zelfs verzwegen.

Deze publicatie van de Commissie Versterking Infrastructuur Herinnering WOII (Commissie Cohen) biedt informatie over de positie van de Tweede Wereldoorlog in het curriculum en geeft aan waar mogelijkheden liggen om de samenhang tussen het onderwijs en het WOII-veld te vergroten.

De term ‘burgerschap’ valt steeds vaker in het politieke debat en in het onderwijs.

Maar wat bedoelen we er eigenlijk mee? In dit essay schetst rechtsfilosoof Tamar de Waal welke ideeën er bestaan over juridisch, maatschappelijk en cultureel burgerschap. Daarmee helpt zij ons inzicht te krijgen in de rol van burgerschap in de liberaaldemocratische rechtsstaat die Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog kent.

43

oms wil je van verschillende gezichtspunten weer één verhaal smeden, bijvoorbeeld omdat je scholieren bij een eerste kennismaking met een onderwerp nog niet kan overladen met te veel complexiteit of historische nuances. Maar hoe vertel je überhaupt een meerstemmig verhaal?

En hoe doe je dat bij lesgeven over de Tweede Wereldoorlog?

DOMINANT PERSPECTIEF De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog is er een van telkens veranderende perspectieven. Het oorlogsverhaal zoals we dat nu kennen was lange tijd helemaal niet vanzelfsprekend. Voortdurend is het dominante perspectief vanuit de marges bevraagd en als gevolg daarvan veranderd.

In de eerste twee decennia na de oorlog, in de jaren vijftig en zestig, werd de herinnering aan de oorlog grotendeels bepaald door beelden van militaire inzet en door het verhaal over dapper verzet. Het is nu lastig voorstelbaar, maar de geschiedenis van vervolging van Joden, Sinti en Roma was een ‘verhaal uit de marge’. Dat veranderde pas in de jaren zeventig, toen de Holocaust onderdeel werd van het dominante oorlogsnarratief. Ook nu nog is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in beweging. Zo is er pas recent meer aandacht gekomen voor de Indonesische doden die tijdens de oorlog – inclusief de erop volgende onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië – zijn gevallen. Sinds 2022 wordt hier tijdens de Dodenherdenking op de Dam ook naar verwezen.

Organiseer een waardige herdenking. Bespreek achteraf de ervaringen: wat vonden de leerlingen het meest indrukwekkend? Wat hebben ze geleerd? En zouden ze het een volgende keer anders aanpakken? Neem deze feedback mee voor een volgende herdenking die door een van jouw klassen wordt georganiseerd. ■

43

“De tentoonstelling is volgens de makers een ‘meerstemmige biografie’ en een ‘ode aan de culturele diversiteit’ van Indonesië. Om de uiteenlopende perspectieven en traumatische ervaringen onder de aandacht te brengen is er samengewerkt met een groot aantal Indonesische en Nederlandse experts, al zijn het wel enkel Nederlandse bruikleengevers van wie de getoonde objecten komen.

Maar positief is dat de tentoonstelling de moeilijkere historische episodes niet schuwt.”

wil zijn. Dat betekent niet dat het ze ook gelukt is om meerstemmigheid te creëren, want daar is lang niet iedereen van overtuigd en wordt volop over gedebatteerd (zie kader).

Deze voorbeelden laten dan ook gelijk de moeilijkheden rondom meerstemmigheid zien. Meerstemmige verbeelding betekent namelijk niet slechts het doorgeven van een oneindige rij verhalen, portretten of perspectieven. Dat zou namelijk cruciale vragen ongemoeid laten. Welk verhaal komt eerst? Wat doe je als verhalen elkaar tegenspreken?

En voor welk verhaal is er aan het eind van de pagina, van het boek of van de tentoonstelling uiteindelijk net geen ruimte meer? Dat zijn juist de vragen die je met een meerstemmige blik niet ongemoeid wil laten.

De woorden van Taihuttu en van de tentoonstellingsmakers geven een goede indruk van wat meerstemmigheid

ÉCHT NIEUW? De kritiek op de eerder genoemde voorbeelden komt er dan ook vaak op neer dat ze ondanks hun kritische blik alsnog een Nederlands perspectief vooropstellen. Het zijn geen nieuwe vertellingen, maar kritische hervertellingen. Over De Oost schrijft Sinan Çankaya in zijn essay Tegen heldere verhalen (2022): “In de populaire cultuur vormt De Oost een eerste correctie op het officiële verhaal van de ‘politionele acties’. […]

Alleen: meerstemmig is De Oost niet.”

Tot die conclusie komt hij omdat de film uiteindelijk draait om een Nederlandse militair. “Indonesische personages zijn rekwisieten, karikaturen en bijzaak.”

“Deze tentoonstelling is Indonesië door de oogharen, een eerste kennismaking’, zegt [hoogleraar] Remco Raben. ‘Je ziet de contouren, je ziet de kleuren, wat problemen en wat kritiek, zoals op het koloniale geweld en slavernij. Maar de echte hete hangijzers worden vermeden, zoals het geweld tijdens de onafhankelijkheidsoorlog, dat onderwerp is van maatschappelijke discussie. Je ziet dat een poging is gedaan om consciëntieus met de geschiedenis om te gaan, maar met duidelijke blinde vlekken en een paar missers.”

SOMS MOET JE HET COMPLEXE VERHAAL VERKIEZEN BOVEN HET EENVOUDIGE VERHAAL

44

▲

–NRC HANDELSBLAD, 20 OKTOBER 2023

44

Tekst: Matthijs Kuipers Illustratie: Sabine van Vessem

NIEUWE VERHALEN Voorbeeld van een poging het verhaal van dat deel van de oorlog op een nieuwe manier te vertellen, is de film De Oost uit 2020. Regisseur Jim Taihuttu lichtte zijn motivatie voor deze speelfilm onder meer zo toe: “De Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog is een pijnlijke periode uit de Nederlandse geschiedenis waar ik op school weinig over te weten ben gekomen en waar tot nu toe vrijwel geen films over gemaakt zijn.” Een ander recent voorbeeld is De Grote Indonesië-tentoonstelling, die tot en met 1 april 2024 te zien is in De Nieuwe Kerk in Amsterdam. Hier draait het zelfs om de hele Indonesische geschiedenis en willen ze “aandacht [hebben] voor verschillende perspectieven” en “volop ruimte [geven aan] nieuwe verhalen en verzwegen geschiedenissen”.

DISCUSSIE OVER DE GROTE INDONESIË-TENTOONSTELLING IN DE NIEUWE KERK IN AMSTERDAM

Herdenking

40

• Bedenk met het schoolteam wat je met het

en school - meestal een bepaalde klas binnen de school - adopteert in dit project een oorlogsmonument uit de buurt. De klas doet onderzoek naar het monument en organiseert daar vervolgens een herdenking bij. In Nederland gebeurt dit al veelvuldig: van de circa 4.000 oorlogsof herdenkingsmonumenten is al de helft geadopteerd.

Naast het doorgeven van het verhaal van de oorlog kan het adopteren van een monument door leerlingen ook andere (burgerschaps)doelen verwezenlijken, zoals het bevorderen van democratisch besef, leren samenwerken en het leggen van verbanden tussen heden en verleden.

▲

r is in Nederland steeds meer debat over maatschappelijke ongelijkheid en bestaanszekerheid. We horen soms dat de ongelijkheid meevalt en dat Nederland in internationaal opzicht goed scoort op mate van gelijkheid. Tegelijkertijd berichtte het Sociaal en Cultureel Planbureau in 2023 dat er op verschillende vlakken sprake is van ‘structurele ongelijkheid’ in Nederland. Deze tegenovergestelde berichten hebben voor een deel te maken met de manier waarop we naar ongelijkheid kijken. Gaat het vooral om verschillen in inkomen en vermogen, of ook over bijvoorbeeld ongelijkheid op sociaal en cultureel vlak?

▲

Vrijheid is een van de moeilijkste politieke begrippen die er zijn. Van 14 uiterst links tot uiterst rechts wordt het aangehaald. Om het gesprek over vrijheid met elkaar te kunnen voeren, bijvoorbeeld in de klas, presenteren we in dit artikel een model van drie onderling verbonden vrijheden.

Tekst: Sander Mensink

DE TOEGANG TOT VRIJHEDEN IS LANG NIET ALTIJD GELIJK VERDEELD

In Nederland zijn meer dan 4.000 oorlogsmonumenten.

Op 4en5mei.nl /oorlogsmonumenten kun je meer informatie vinden over een monument bij jou in de buurt.

Lees bijvoorbeeld meer over de geschiedenis van het monument, van welk materiaal het monument gemaakt is en welke tekst erop staat.

De beste manier om iets te leren is door het zelf te doen. Dat geldt ook voor herdenken. Begrijpen wat herdenken is en hoe dit te doen, en snappen waarom het belangrijk is, kan het beste door zelf een herdenking te organiseren. Dit is dan ook het vertrekpunt van het project Adopteer een monument.

▲

De Griekse stadsstaat Athene wordt een directe democratie. Het is daarmee de eerste democratie ter wereld.

Mannelijke Atheense burgers van 18 jaar en ouder mochten zich zo’n veertig keer per jaar uitspreken en hun directe stem uitbrengen over wetgeving.

De rechtspraak was ook democratisch georganiseerd via een vorm van volksrechtbanken. Vrouwen, slaafgemaakten en vreemdelingen (inwoners zonder Atheens burgerschap) hadden geen stemrecht.

VRIJHEID EN ONGELIJKHEID IN DE KLAS

1787

Renaissance

De Magna Carta wordt opgesteld in Engeland: een document over vrijheden en rechtspraak dat door de Engelse koning wordt ondertekend. De Magna Carta is het eerste document in de geschiedenis waarin gedetailleerd werd vastgelegd hoe de absolute macht van de koning beperkt werd bij belastingheffing, feodale rechten en rechtspraak. Dit moest voorkomen dat de koning zijn macht misbruikte. De Magna Carta werd de hoeksteen van Engelse vrijheid, het recht en de democratie.

Tekst: Hester Wynia

ZELF DOEN, ZELF LEREN

1581

1215

508 v. Chr

27

▲

LAAT JONGEREN ZIEN WAAR ZE OP DEZE LEEFTIJD AL INSPRAAK OP KUNNEN HEBBEN

18

Hitler komt aan de macht in Duitsland.

22

27 februari 1941

23

Voorchristelijk antisemitisme

O

Tijdens de eerste Razzia van Amsterdam worden 427 Joodse mannen tussen de 18 en 35 jaar opgepakt en gedeporteerd.

De mannen komen via Schoorl en Buchenwald in concentratiekamp Mauthausen terecht, waar ze allemaal vermoord worden. Als protest tegen deze eerste razzia breekt op 25 februari in Amsterdam een staking uit: de Februaristaking. Er zullen nog vele razzia’s door heel Nederland volgen.

Op basis van de Ariërverklaring worden alle Joodse ambtenaren geschorst van hun werk. Drie maanden later worden zij ontslagen.

Tekst: Matthijs Kuipers

P

Tekst: Sophie van den Bergh en Cristan van Emden

(10-18 JAAR)

30 januari 1933

IN MIDDELEEUWSE DOCUMENTEN ZIJN AL TEKENINGEN VAN JOODSE FIGUREN MET EEN HAAKNEUS TE VINDEN

7

N

6

DEMOCRATISCHE GEZINDHEID VAN JONGEREN

De regering kondigt de ‘Neurenberger Rassenwetten’ af. Volgens deze wetten kunnen alleen Duitsers van ‘Germaanse afkomst’ nog Duits staatsburger zijn.

Daarnaast worden seksuele relaties en nieuwe huwelijken tussen niet-Joodse Duitsers en Joden verboden.

22

1933

22-23 februari 1941

21 november 1940

1940

15 september 1935

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog wonen er zo’n 140.000 Joden in Nederland – 1,5% van de Nederlandse bevolking. De meerderheid woont hier al eeuwenlang en is geïntegreerd in de samenleving. Maar dan komt in 1933 in Duitsland Adolf Hitler aan de macht. De nazi’s zien de Joden als een minderwaardig ras dat buiten de maatschappij geplaatst moet worden.

Ook de rondtrekkende Sintien Roma-gemeenschappen worden niet geaccepteerd, net als andere groepen die in nazi-ogen niet aan het ideaalbeeld van het ‘Arische ras’ voldoen. Hitlers aantreden blijkt het startschot voor grootschalige maatregelen tegen Joden, Sinti en Roma en een jarenlange periode van uitsluiting, vervolging en uiteindelijk moord.

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft daarom in januari 2024 een speciale editie van het 4FREE-docentenmagazine over Holocausteducatie uitgebracht. De volgende drie artikelen die je zult lezen (met oor), zijn uit dit docentenmagazine overgenomen.

GESPREKSVRAGEN BIJ

5 oktober 1940

Alle ambtenaren en leerkrachten moeten een ‘Ariërverklaring’ invullen. Op dit document moet aangegeven worden wie de ouders en grootouders zijn, en of de persoon Joodse (voor)ouders heeft. De verklaring moet ook voor de partner ingevuld worden.

Met de Ariërverklaring kan de Duitse bezetter precies nagaan wie wel en niet Joods is.

1933

VERVOLGING VAN JODEN, SINTI EN ROMA IN NEDERLAND 1933-1945

Antisemitisme in Europa kende tijdens de Tweede Wereldoorlog een gruwelijk dieptepunt. Toch is de afkeer en vijandigheid tegenover Joden na de Holocaust niet verdwenen. Tegen de achtergrond van het verschrikkelijke Israëlisch-Palestijns conflict, dat de verhoudingen in de afgelopen tijd wederom op scherp heeft gezet, is kennis over de Holocaust en weten waarom we deze gebeurtenis nog steeds bespreken en herdenken, essentieel.

Scan de QR-code om de module op 4free-now.nl te bekijken.

De naar Engeland gevluchte koningin Wilhelmina spreekt voor het eerst via Radio Oranje het volk toe.

Bij de verkiezingen is Hitlers NSDAP de grootste partij geworden. Met behulp van de Duitse president Von Hindenburg introduceert Hitler gelijk een wet die hem vier jaar lang zonder inmenging van andere partijen zijn gang kan laten gaan. De nazipartij begint meteen met het ‘zuiveren’ van Duitsland. Politieke partijen worden verboden en tegenstanders van het nazisme worden opgepakt.

Ook worden snel de eerste anti-Joodse maatregelen aangekondigd.

UITGESLOTEN VERVOLGD VERMOORD

21

Al vele eeuwen denken mensen na over wat vrijheid nou precies is, en hoe deze vrijheid het beste beschermd kan worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog benoemde de toenmalig Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de zogenaamde Four Freedoms: vier vrijheden die te allen tijde beschermd dienen te worden. Het gaat hier om vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof, vrij zijn van armoede en vrij zijn van angst.

▲

Veel artikelen in dit docentenmagazine bevatten een kader waarin door middel van een QR-code verwezen wordt naar de online leeromgeving van 4FREE of websites van andere samenwerkingspartners.

4free-now.nl, waar dit docentenmagazine een verlengstuk van is, is hét digitale platform op het raakvlak van de Tweede Wereldoorlog, (on)vrijheid en burgerschap. Scan met je telefoon de QR-code en ontdek de verschillende verdiepende films, artikelen en opdrachten om in de klas mee aan de slag te gaan.

INHOUD

º

HET ONTBREKEN VAN GEWELD EN ONDERDRUKKING IS EEN ABSOLUTE VOORWAARDE VOOR EEN VRIJE MAATSCHAPPIJ

OO

QR-codes

–TROUW, 20 OKTOBER 2023

45

HOE ZAT HET OOK ALWEER?

15 februari 1942

DE TWEEDE WERELDOORLOG We houden de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend om recht te doen aan de slachtoffers en het belang van vrijheid te onderstrepen. De Tweede Wereldoorlog, inclusief aanloop en nasleep, is een goede casus om zichtbaar en bespreekbaar te maken wat er gebeurt als de democratische rechtsstaat wegvalt. Maar om deze verhalen goed te kunnen gebruiken, helpt het om kennis te hebben van de Tweede Wereldoorlog. En niet alleen van de Duitse bezetting van Nederland, maar ook de aanloop naar deze bezetting en de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog die hierop volgde. Lees hier een overzicht van belangrijke gebeurtenissen tussen 1933 en 1949.

25 februari 1941

1930

In Duitsland heerst grote ontevredenheid.

Miljoenen mensen zijn door een economische crisis werkloos geraakt en de democratische politiek is instabiel. Adolf Hitler, leider van de nazipartij, belooft beterschap en wil van Duitsland weer een groot en machtig land maken. Veel mensen voelen zich aangetrokken tot Hitlers idealen.

1940

Olietankers en olieraffinaderijen op Curaçao en Aruba zijn cruciaal voor de brandstofvoorziening van de geallieerden. Ondanks Duitse aanvallen, die op 15 februari beginnen, vallen deze niet in Duitse handen.

Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog.

Dit geldt ook voor de Nederlandse koloniën. Slechts een handjevol landen doet niet mee en blijft neutraal.

Duizenden mensen staken in Nederland nadat in Amsterdam 427 Joodse mannen zijn opgepakt.

De Duitse bezetter slaat deze Februaristaking keihard neer.

5 juli 1941

10 mei 1940 Begin jaren dertig

1943

Tekst: Laura Dekker

Onder leiding van Hitler valt nazi-Duitsland Nederland binnen. Na het bombardement op Rotterdam wordt de strijd gestaakt en is Nederland bezet.

1941

Alle politieke partijen behalve de NSB – een antidemocratische partij die meewerkt met de Duitse bezetter – worden verboden. De democratie is officieel afgeschaft.

1942

1943 8 maart 1942

Na enkele maanden van hevige gevechten moet Nederland zijn kolonie Nederlands-Indië (tegenwoordig Indonesië) aan Japan overdragen.

Nederlandse bewoners en veel Indonesiërs worden vastgezet in kampen. Ook worden duizenden Nederlandse krijgsgevangenen en miljoenen Indonesiërs door de Japanse bezetter als dwangarbeider ingezet. Mensen van zowel Nederlandse als Indonesische afkomst worden vaak niet opgesloten in kampen. Deze zogeheten ‘buitenkampers’ worden wel erg slecht behandeld.

28 juli 1940

De naar Engeland gevluchte koningin Wilhelmina spreekt voor het eerst via Radio Oranje het volk toe.

3 mei 1942 1933

Bij de verkiezingen is Hitlers NSDAP de grootste partij geworden. Met behulp van de Duitse president Von Hindenburg introduceert Hitler gelijk een wet die hem vier jaar lang zonder inmenging van andere partijen zijn gang kan laten gaan. De nazipartij begint meteen met het ‘zuiveren’ van Duitsland. Politieke partijen worden verboden en tegenstanders van het nazisme worden opgepakt.

Ook worden snel de eerste anti-Joodse maatregelen aangekondigd.

6

7 december 1941 Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd volhouden.

Japan, bondgenoot van naziDuitsland, valt de Amerikaanse haven Pearl Harbour aan en betrekt de Verenigde Staten hiermee bij de oorlog.

In Nederland moeten alle Joden ouder dan 6 jaar een Jodenster dragen. Joden worden massaal op transport gezet om te gaan ‘werken’.

7

5 mei 1945

2 februari 1943

De Duitse bezetter geeft zich over in Nederland. We zijn bevrijd!

Het Duitse leger verliest in Rusland de Slag om Stalingrad. Het verlies van deze slag geldt als keerpunt in de Tweede Wereldoorlog.

6 en 9 augustus 1945

3 september 1944

Het laatste transport met Joden uit Kamp Westerbork, onder wie Anne Frank, vertrekt naar het oosten.

In totaal worden 102.000 Joden, Roma en Sinti uit Nederland vermoord.

1943

1944

25 september 1944

30 april 1945

BEVRIJDIN

Om de Japanse bezetter in Azië tot overgave te dwingen, wordt op 6 augustus door de Verenigde Staten een atoombom op de Japanse stad Hiroshima gegooid. 70.000 mensen worden direct gedood. Omdat Japan zich hierna nog steeds niet overgeeft, valt op 9 augustus een tweede atoombom op Nagasaki. Hierbij komen 40.000 mensen direct om.

G

1945

De opmars van de geallieerden in Nederland stokt bij de Rijn.

27 januari 1945

Auschwitz-Birkenau, het grootste concentratiekamp van de nazi’s waar meer dan een miljoen mensen zijn vermoord, wordt door Russische troepen bevrijd.

6 juni 1944

De geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Stap voor stap wordt Europa heroverd op de Duitsers.

1945 - 1949 Bevrijd op 5 mei 1945 of kort daarna, hier was de Hongerwinter

TER N I W R E G N HO 19 mei 1944

247 Sinti en Roma – een rondtrekkend volk – worden vanuit Kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd.

Slechts 32 keren terug.

Winter 1944-1945 De Hongerwinter vindt plaats. Zuid-Nederland is bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet.

Vooral in het westen van het land is weinig voedsel en bijna geen brandstof.

Bovendien is het die winter ook nog eens bitterkoud.

Kamp Westerbork

Grootste kampen en verzamelplaatsen in Nederland

Hollandsche Schouwburg

Na de overgave van Japan verklaart Indonesië zich op 17 augustus onafhankelijk, maar Nederland is het hier niet mee eens. Nederland stuurt daarom militairen naar Indonesië om te proberen het oude koloniale gezag te herstellen. Na een vier jaar lange bloedige oorlog erkent Nederland op 27 december 1949 onder druk van de Verenigde Naties de Indonesische onafhankelijkheid.

Kamp Amersfoort

Kamp Vught Bevrijd tussen 31 maart en 4 mei 1945

17 augustus 1945 Bevrijd van 12 september 1944 tot en met 1 januari 1945

8

1949

Bevrijd tussen 2 januari en 30 maart 1945

Soekarno roept de onafhankelijkheid van Indonesië uit. Ruim vier jaar later zal hij de eerste president van Indonesië worden.

9

R

I J

Z P L

OG

E

O L E G

N P E

W

RU OON

IMT

O ARM

Democratieën staan wereldwijd onder druk. Ook in Nederland zijn er zorgen, want de ‘democratische gezindheid’ lijkt af te nemen. Dit is een verzamelterm voor kennis over democratie, een positieve houding ten aanzien van democratie én actieve deelname eraan.

S I

O

E N

E

EDE

IDENTITEIT

GELIJKHEID

I M M I G R AT I E

E N E R G I E P R I J Z E N

D I S C R I M I N AT

K L I M A AT VRIJHEID

▲

LAAT JONGEREN ZIEN WAAR ZE OP DEZE LEEFTIJD AL INSPRAAK OP KUNNEN HEBBEN 10

F O

RL

S D E O

OO

(10-18 JAAR)

V

DEMOCRATISCHE GEZINDHEID VAN JONGEREN

Tekst: Sophie van den Bergh en Cristan van Emden

DIT GR IJK !

12

VERSCHILLEN IN KENNIS Wat betreft kennis over democratie bestaan er onder Nederlandse adolescenten aanzienlijke verschillen. Deze verschillen zijn groter dan in andere Europese landen en lijken in Nederland sterker samen te hangen met bijvoorbeeld het opleidingsniveau van een leerling. De inhoud van het burgerschapsonderwijs verschilt te veel en te vaak tussen vmbo en havo/vwo. In het vmbo richt burger-

AN

ZORGEN Er is helaas ook reden tot zorg. Zo lijkt de kennis over democratie onder jongeren onder de maat. Slechts 25% tot 33% van de jongeren kan een acceptabele definitie geven van het begrip democratie. Onder

Nederlandse jongeren scoren slechter dan hun leeftijdsgenoten in de landen om ons heen. Hoewel 85% van hen vrijheid en gelijkheid als belangrijke waarden beschouwt, toont specifiek onderzoek onder Nederlandse 14-jarigen aan dat er minder steun is voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen, immigranten en etnische groepen dan bij leeftijdsgenoten in vergelijkbare landen. Ook hebben ze een negatievere houding ten aanzien van de politiek, minder interesse in politiek en maatschappij en minder vertrouwen in de politiek en in politici. Ook blijkt dat Nederlandse jongeren steeds vaker een beeld van democratie ontwikkelen dat vooral op individuele vrijheid en niet zozeer op solidariteit is gericht. In toenemende mate vinden ze dat democratische besluiten genomen moeten worden op basis van ‘de meeste stemmen gelden’, niet op basis van consensus of rekening houden met minderheidsgroepen.

BEL

GOED NIEUWS Om te beginnen: er is niet alleen slecht nieuws. Een aanzienlijke meerderheid van de adolescenten heeft namelijk een positieve basishouding ten opzichte van democratie, blijkt uit onderzoek.

Jongeren steunen een aantal fundamentele democratische waarden, beschouwen democratie als de beste bestuursvorm voor een land en associëren de term democratie met positieve aspecten als vrijheid en gelijkheid. Bovendien heeft een ruime meerderheid op jonge leeftijd al de intentie om te gaan stemmen en tonen jongeren een groeiende interesse in democratische besluitvorming. Ook lijkt hun maatschappelijke betrokkenheid toe te nemen, bijvoorbeeld als het om zorgen over het klimaat gaat. Ze uiten hun betrokkenheid door van zich te laten horen op sociale media of naar demonstraties te gaan.

een acceptabele definitie wordt verstaan dat zij minimaal verwijzen naar een of meer democratische elementen zoals vrijheid, gelijkheid, meerderheidsbesluitvorming, stemmen en vertegenwoordiging, of dat zij verwijzen naar specifieke grondwettelijke rechten of documenten.

D IK

O

mdat het fundament voor democratische gezindheid vooral tussen de 10 tot 18 jaar wordt gelegd, wordt er vaak naar het onderwijs gekeken als sleutel om het democratisch besef van jongeren te vergroten. Maar hoe staat het precies met de democratische gezindheid van jongeren in die leeftijdscategorie? En is het onderwijs de enige manier om voor verandering te zorgen? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei en ProDemos zochten het uit.

VIN

LAAT JONGEREN ZIEN DAT DEMOCRATIE EN POLITIEK OOK LEUK KUNNEN ZIJN

schapsonderwijs zich doorgaans meer op normconformiteit – je houden aan de in Nederland geldende wetten en regels.

Op havo- en vwo-niveau krijgen leerlingen echter veel meer ruimte krijgen om kritisch te reflecteren op de samenleving.

Ook de sociaaleconomische status van de ouders speelt een rol. Leerlingen met ouders met een hogere sociaaleconomische status hebben over het algemeen meer kennis dan kinderen van ouders met een lagere sociaaleconomische status.

DE ACHTERGROND VAN JONGEREN EN WAT ZIJ VAN HUIS MEEKRIJGEN HEEFT INVLOED OP HUN DEMOCRATISCHE GEZINDHEID Onderzoek toont ook aan dat de democratische kennis van adolescenten zonder migratieachtergrond groter is dan die van adolescenten met een migratieachtergrond. Bovenstaande verschillen ontstaan al vroeg, in het primair onderwijs, en lijken in de daaropvolgende jaren niet kleiner te worden. Het gevolgde onderwijs verklaart maar een deel van dit verhaal. Ook de achtergrond van jongeren en wat zij van huis meekrijgen heeft invloed op hun democratische gezindheid op latere leeftijd.

Het onderwijs wordt soms gezien als hét instrument om sociale ongelijkheid, polarisatie en individualisatie te verminderen, maar de vraag is of álles op het onderwijs kan worden afgeschoven.

FUNDAMENT LEGGEN Natuurlijk wordt vooral tussen de 10 en 18 jaar een belangrijke basis voor democratische gezindheid gelegd. De kennis, ervaringen en kansen die jongeren in deze fase van hun leven opdoen, hebben een blijvende invloed op de ontwikkeling van hun democratische gezindheid en hun rol als democratisch burgers. Burgerschapsonderwijs en vakken als Maatschappijleer en Mens & Maatschappij lijken dan ook wel degelijk bij te dragen aan de democratische gezindheid van adolescenten – hun kennisniveau over de politiek en democratie, een positieve democratische houding én democratische participatie. Tegelijkertijd zijn sociale ongelijkheid, polarisatie en individualisering complexe vraagstukken met diverse oorzaken, waaronder economische ongelijkheid, sociaal-culturele factoren en institutionele structuren. Het is dus onrealistisch om te verwachten dat docenten deze problemen en de gevolgen daarvan volledig kunnen oplossen. Maar ze spelen er wel een belangrijke rol in. ■

Wat kan je als docent doen? ● Betrek jongeren bij de ontwikkeling

van de burgerschapsopdracht van de school, zodat zij zich gehoord voelen en mede-eigenaar zijn. ● Maak een concept als democratie

concreet door dit in eerste instantie te vertalen naar herkenbare contexten en voorbeelden. Denk hierbij aan voorbeelden als de leerlingenraad die invloed op het schoolbeleid kan uitoefenen of de jongerendemonstraties tegen klimaatverandering die tijdens schooltijd plaatsvonden.

over waar het volgende klassenuitje naartoe moet gaan. ● Bied persoonlijke verhalen

over dictatuur, onderdrukking en onvrijheid aan, bijvoorbeeld via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-heden of Na de Oorlog. Praktijkverhalen over oorlog en onvrijheid helpen jongeren te reflecteren op hoe wij ons nu verhouden tot vrijheid en onvrijheid, rechtvaardigheid, democratie en menselijkheid. ● Toon positieve voorbeelden

● Laat zien wat democratische besluit-

en rolmodellen om te laten

vorming voor het persoonlijke leven van jongeren betekent en waar ze op deze leeftijd al inspraak op kunnen hebben.

zien wat mogelijk is op het gebied van democratische besluitvorming en vrijheid.

● Boots besluitvormings-

● Laat zien dat democratie

processen na waarbij verschillende

en politiek leuk kunnen zijn! Laat leerlingen of studenten

vormen van machtsuitoefening, inspraak en discussievorming ingezet worden. Dit kan al toegepast worden bij iets simpels als de besluitvorming

bijvoorbeeld video’s zien van Arjen Lubach of Even tot Hier, de stemwijzer invullen of debatten naspelen. ■

MEER WETEN? Dit artikel is gebaseerd op het rapport Democratische gezindheid van jongeren: kennis, houding, gedrag en de rol van burgerschapsonderwijs, geschreven door Frank Wanders. Scan de QR-code om het rapport te lezen.

13

NSCHIEDENIS EE EG NIJHEID AR VV Illustratie: Sabine van Vessem

Het begrip 'vrijheid' staat centraal in ieders leven. Het wordt beschouwd als een groot goed dat te allen tijde beschermd dient te worden.

Tegelijkertijd is het een begrip dat voortdurend ter discussie gesteld wordt en dat voortdurend verandert naargelang de historische omstandigheden. Maar hoe is de definitie van vrijheid tot stand gekomen?

En wat zijn belangrijke gebeurtenissen geweest die de vrijheid en onvrijheid van groepen mensen hebben bepaald? Dit overzicht biedt inzicht in meerdere (on)vrijheidsmijlpalen.

Oudheid

Middeleeuwen

15 8 1 Het Plakkaat van Verlatinghe wordt getekend. Hiermee zet een aantal provincies in de Nederlanden hun Spaanse vorst Filips II af. Het is de eerste onafhankelijkheidsverklaring van ons land. In het document worden de verschillende vrijheden van de steden beschreven en de redenen waarom de provincies zich niet hoeven te schikken naar de absolute macht van de vorst. Het is een vroeg voorbeeld van een land dat zichzelf wil besturen omdat de vorst te veel macht heeft.

Renaissance

1787 In Philadelphia wordt de Amerikaanse grondwet geschreven waarin de rechten van burgers vastgelegd worden. Onder andere het recht op vrije meningsuiting, persvrijheid en vrijheid van godsdienst staan erin. Het is de oudste geschreven nationale grondwet ter wereld en diende als basis voor vele andere landen. De schrijvers zelf lieten zich inspireren door filosofen uit die tijd en door de Engelse Magna Carta. Niet van alle Amerikaanse burgers waren de rechten destijds beschermd: voor de vele slaafgemaakten die zich in de Verenigde Staten bevonden, gold de Amerikaanse grondwet niet.

Verlichting

178 9

12 15

508 v. Chr De Griekse stadsstaat Athene wordt een directe democratie. Het is daarmee de eerste democratie ter wereld.

Mannelijke Atheense burgers van 18 jaar en ouder mochten zich zo’n veertig keer per jaar uitspreken en hun directe stem uitbrengen over wetgeving.

De rechtspraak was ook democratisch georganiseerd via een vorm van volksrechtbanken. Vrouwen, slaafgemaakten en vreemdelingen (inwoners zonder Atheens burgerschap) hadden geen stemrecht.

De Magna Carta wordt opgesteld in Engeland: een document over vrijheden en rechtspraak dat door de Engelse koning wordt ondertekend. De Magna Carta is het eerste document in de geschiedenis waarin gedetailleerd werd vastgelegd hoe de absolute macht van de koning beperkt werd bij belastingheffing, feodale rechten en rechtspraak. Dit moest voorkomen dat de koning zijn macht misbruikte. De Magna Carta werd de hoeksteen van Engelse vrijheid, het recht en de democratie.

AAN DE SLAG! De geschiedenis kent talloze momenten en gebeurtenissen die te maken hebben met vrijheid.

Welke gebeurtenissen zijn volgens jouw leerlingen of studenten van doorslaggevend belang geweest, en waarom? En welke gebeurtenissen missen zij in de tijdlijn?

Bespreek het met de verdiepende opdracht op 4free-now.nl.

16 70 De filosoof Spinoza schrijft in zijn boek Theologisch-politiek traktaat over de vrijheid die heerst in Nederland, waar mensen met verschillende geloven naast elkaar samenleven. Hij spreekt zich uit voor de democratie en wijst in zijn boek op het belang van tolerantie en vrijheid van meningsuiting.

Hoewel zijn gedachtegoed in de zeventiende eeuw als gevaarlijk werd gezien, krijgt zijn werk in de eeuwen erna veel internationale bewondering.

In Frankrijk start op 14 juli de Franse Revolutie. Tijdens de Franse Revolutie wordt de Verklaring van de rechten van de mens en de burger opgesteld.

In dit document worden alle burgers als gelijk bestempeld en hebben zij dezelfde vrijheden en rechten. Dit document werd sterk beïnvloed door de in 1787 opgestelde Amerikaanse grondwet en werd de basis voor de latere Franse grondwet.

▲

14

15

Thorbecke legde d de parlementaireebasis voor democratie 18 6 5 Na een jarenlange bloedige burgeroorlog wordt de slavernij in de Verenigde Staten afgeschaft.

Alle slaafgemaakten waren vanaf dat moment (op papier) vrije burgers.

De afschaffing van de slavernij in de Verenigde Staten volgde na steeds groter wordend verzet. De verschillende revoluties uit de achttiende eeuw hadden immers steeds meer mensen bekend gemaakt met burgerrechten, vrijheid en gelijkheid.

Nederland, Groot-Brittannië en andere landen schaften al eerder in de negentiende eeuw de slavernij af.

Negentiende eeuw

18 4 8 Nederland krijgt een nieuwe grondwet, geschreven door Thorbecke. Hierin staat ook de vrijheid van onderwijs, persvrijheid en de vrijheid van godsdienst. Thorbecke legde met zijn grondwet een belangrijke basis voor de tegenwoordige Nederlandse parlementaire democratie. De macht van de koning werd aanzienlijk ingeperkt en de rechten en vrijheden van het volk vergroot.

16

19 4 8 De Verenigde Naties nemen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. In deze verklaring staan de belangrijkste vrijheden en rechten van mensen beschreven. Naast de bekende vrijheden, zoals vrijheid van meningsuiting, staan er ook rechten in zoals het recht op een eerlijke rechtszaak, recht om te staken en het recht om niet gemarteld te worden. Ook democratische rechten en vrijheden, zoals de vrijheid om te stemmen wat je wilt in vrije verkiezingen, staan in het verdrag.

1994 In Zuid-Afrika vinden na bijna vijftig jaar apartheid de eerste vrije verkiezingen plaats. Het African National Congress (ANC) van de vier jaar eerder vrijgelaten Nelson Mandela wordt de grootste partij, waarna Mandela president wordt van Zuid-Afrika. De apartheid, het wettelijke systeem van rassenscheiding, komt daarmee officieel ten einde.

1919 Na een jarenlange strijd, onder aanvoering van vrouwen als Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker, krijgt Nederland algemeen kiesrecht. Dit betekent dat vanaf dat jaar alle volwassen mannen en vrouwen mogen stemmen.

Twintigste eeuw

Eenentwintigste eeuw

19 4 0 -1 9 4 5

20 01

Nederland wordt bezet door nazi-Duitsland, waardoor de bescherming door de rechtsstaat wegvalt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog formuleert de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de vier belangrijkste vrijheden van mensen (Four Freedoms): de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van godsdienst, vrij zijn van armoede en vrij zijn van angst.

In Nederland wordt het ‘homohuwelijk’ wettelijk ingevoerd. Op 1 april om middernacht trouwen de eerste homoseksuele stellen voor de wet.

Nederland is hiermee het eerste land ter wereld waar mensen van het hetzelfde geslacht met elkaar in het huwelijk kunnen treden.

1964 De Civil Rights Act wordt aangenomen door het Amerikaanse Congres. Met deze wet worden de belangrijkste vormen van discriminatie van Afro-Amerikanen verboden.

De wet maakte onder andere een einde aan de ongelijke eisen voor kiezersregistratie en aan rassenscheiding op scholen, de werkplek en door publieke diensten.

17

Vrijheid is een van de moeilijkste politieke begrippen die er zijn. Van uiterst links tot uiterst rechts wordt het aangehaald. Om het gesprek over vrijheid met elkaar te kunnen voeren, bijvoorbeeld in de klas, presenteren we in dit artikel een model van drie onderling verbonden vrijheden.

Tekst: Matthijs Kuipers

DRIE VRIJHEDEN V oor libertaire denkers als Ayn Rand betekende vrijheid vooral volledig vrij en onafhankelijk zijn van de wereld en de mensen om je heen. Voor de communistische oervader Karl Marx was vrijheid juist te vinden in een positieve verbintenis met de mensen om je heen, in gemeenschap. Niet iedereen bedoelt dus hetzelfde met de term.

TEGENSTRIJDIGE OPVATTINGEN In veel moderne opvattingen van vrijheid is wel iets terug te vinden van beide uitersten. In haar boek Freedom: an unruly history (2020) schrijft hoogleraar Annelien de Dijn dat vrijheid in de westerse politieke traditie al sinds de oudheid gedefinieerd wordt als het hebben van democratische zeggenschap. Daar is de afgelopen tweehonderd jaar een andere opvatting van vrijheid naast komen te staan: de vrijheid om door de overheid met rust gelaten te willen worden. Dat laatste, schrijft ze, is oorspronkelijk een conservatieve reactie op de Franse Revolutie en op de revolutionaire bewegingen die zich daar later op baseerden.

De vrijheidspolitiek van de afgelopen tweehonderd jaar draait in de kern om deze twee tegengestelde vrijheidsopvattingen: democratische vrijheid versus laissez faire-vrijheid. De Dijn benadert de tegenstelling ook vaak als de vraag wie er macht uitoefent versus de vraag hoeveel macht er wordt uitgeoefend, of als de vrijheid tot (collectief) zelfbestuur versus de vrijheid om in alle rust van jezelf en je bezittingen te kunnen genieten.

18

• Vrij zijn van oorlog en angst Het ontbreken van geweld en onderdrukking (of de angst daarvoor) is een absolute basisvoorwaarde voor een vrije maatschappij waarin de rechtsstaat functioneert en iedereen kan meedenken en meebeslissen. Tegelijkertijd is een goed functionerende democratische rechtsstaat de beste waarborg voor langdurige vrede. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn we in Nederland vrij van oorlog. De vraag of we ook vrij zijn van alle vormen van angst of gebrek zal echter niet door iedereen hetzelfde beantwoord worden.

Niet voor niks gaat het in Nederland de laatste tijd vaak over het gebrek aan ‘bestaanszekerheid’. Als daaraan niet voldaan wordt, is vrijheid al snel een lege huls.

• Gemeenschappelijke vrijheid We leven in een democratische rechtsstaat. Dat betekent dat iedereen die lid is van de gemeenschap dezelfde politieke rechten heeft en dezelfde juridische bescherming krijgt.

Politieke rechten zijn onder meer kiesrecht, demonstratierecht en persvrijheid. Deze rechten stellen iedereen in staat om invulling te geven aan zijn of haar burgerschap en deel te nemen aan het democratische proces.

• Persoonlijke vrijheid Ieder mens is vrij en gelijk en heeft recht op dezelfde waardigheid. Individuele rechten en vrijheden zijn onder meer gewetensvrijheid, vrijheid van godsdienst, vrijheid van meningsuiting en het recht op zelfontwikkeling en -ontplooiing.

Voor deze persoonlijke vrijheden hebben we elkaar nodig: ze worden beschermd door de rechtsstaat waarin we leven, en stellen ons in staat ons als burgers te ontplooien – individueel én gemeenschappelijk, met nieuwsgierigheid naar elkaar.

EEN VRIJE, DEMOCRATISCHE SAMENLEVING BIEDT DE BESTE GARANTIE VOOR LANGDURIGE VREDE

▲

BASISVOORWAARDEN Daarnaast betitelen we bepaalde dingen vaak als ‘vrijheden’ die je als basisvoorwaarde zou kunnen zien voor elke vorm van vrijheid. Zonder een dak boven je hoofd en genoeg eten heb je weinig aan je recht op zelfbestuur. Dat geldt ook voor de afwezigheid van geweld – en dus zeker van oorlog. Dit is volgens de Bosatlas van de Tweede Wereldoorlog zelfs “de eerste en belangrijkste voorwaarde voor vrijheid”. Geweld moet je hier breed opvatten en omvat naast oorlogsgeweld tussen staten of andere groepen ook terrorisme en de gewelddadige onderdrukking van burgers door de staat. Ook hoeft geweld niet altijd fysiek te zijn; het kan ook psychologische vormen aannemen, zoals bij het dreigen met geweld of geestelijke onderdrukking.

Van alle hiernaast staande vormen van vrijheid kun je een verhelderende driedeling maken:

19

HET ONTBREKEN VAN GEWELD EN ONDERDRUKKING IS EEN ABSOLUTE VOORWAARDE VOOR EEN VRIJE MAATSCHAPPIJ

VERBONDEN Een belangrijk kenmerk van dit drieledige model is dat de verschillende vormen van vrijheid niet los van elkaar staan.

Ze zijn met elkaar verbonden. Sterker nog: de drie vormen van vrijheid maken elkaars bestaan mogelijk. Zo is het vrij zijn van oorlog niet alleen een voorwaarde om je als individu en als onderdeel van het collectief vrij te voelen. Je kunt het ook omkeren: een vrije, democratische samenleving biedt de beste garantie voor langdurige vrede.

Natuurlijk vertegenwoordigt dit model van drie vrijheden een ideaalbeeld.

In de praktijk voldoet de manier waarop we met elkaar samenleven en de samenleving inrichten lang niet altijd aan dit plaatje.

PRATEN OVER VRIJHEID Gesprekken in de klas kunnen zich richten op de huidige inrichting van de maatschappij: komen de drie vrijheden hierin voldoende terug? Waar wel en waar niet?

Om dit te kunnen bespreken, kan het goed zijn om de drie vrijheden eerst afzonderlijk onder de loep te nemen en te horen hoe daar door leerlingen over wordt gedacht. Daarna kun je het gesprek voeren over hoe deze vrijheden bijdragen aan idealen van jongeren over de samenleving. ■

20

GESPREKSVRAGEN BIJ

Vrij zijn van oorlog en angst • Ben jij bang voor oorlog in Nederland?

• Ken jij mensen die oorlog hebben meegemaakt en vertellen ze daarover?

• Komt dan ook vrijheid en onvrijheid aan de orde?

• Hoe gaan we discriminatie tegen en garanderen we een gelijke uitgangspositie voor iedereen?

• Wat is een menswaardig bestaan?

GESPREKSVRAGEN BIJ

Gemeenschappelijke vrijheid • Waar wil je over meebeslissen?

• Moet het verplicht zijn om te gaan stemmen?

• Welke verantwoordelijkheden heb je in een democratische rechtsstaat?

• Hoe hangen democratie en rechtsstaat met elkaar samen?

GESPREKSVRAGEN BIJ

Persoonlijke vrijheid • Kun jij altijd jezelf zijn?

• Hoe geef je een ander de ruimte?

• Wat betekent het om nieuwsgierig te zijn naar de ander?

FOUR FREEDOMS Al vele eeuwen denken mensen na over wat vrijheid nou precies is, en hoe deze vrijheid het beste beschermd kan worden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog benoemde de toenmalig Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de zogenaamde Four Freedoms: vier vrijheden die te allen tijde beschermd dienen te worden. Het gaat hier om vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof, vrij zijn van armoede en vrij zijn van angst.

Net als het vrijheidsmodel van het Nationaal Comité 4 en 5 mei kan de uitsplitsing van vrijheid in vier categorieën helpen om het begrip behapbaar te maken. De Four Freedoms bieden overzicht en beslaan tegelijkertijd vrijwel alle mensenrechten. Welke mening hebben jouw leerlingen en studenten over vrijheid, en hoe zet je verschillende aan vrijheid gerelateerde dilemma’s tegenover elkaar?

De online Four Freedoms-leermodule op 4free-now.nl helpt hierbij.

Scan de QR-code om de module op 4free-now.nl te bekijken.

LESGEVEN OVER DE HOLOCAUST Antisemitisme in Europa kende tijdens de Tweede Wereldoorlog een gruwelijk dieptepunt. Toch is de afkeer en vijandigheid tegenover Joden na de Holocaust niet verdwenen. Tegen de achtergrond van het verschrikkelijke Israëlisch-Palestijns conflict, dat de verhoudingen in de afgelopen tijd wederom op scherp heeft gezet, is kennis over de Holocaust en weten waarom we deze gebeurtenis nog steeds bespreken en herdenken, essentieel.

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft daarom in januari 2024 een speciale editie van het 4FREE-docentenmagazine over Holocausteducatie uitgebracht. De volgende drie artikelen die je zult lezen (met oor), zijn uit dit docentenmagazine overgenomen.

Ga naar 4free-now.nl/voor-docenten om de 4FREE special over Holocausteducatie te lezen.

21

UITGESLOTEN VERVOLGD VERMOORD VERVOLGING VAN JODEN, SINTI EN ROMA IN NEDERLAND 1933-1945

22

Alle ambtenaren en leerkrachten moeten een ‘Ariërverklaring’ invullen. Op dit document moet aangegeven worden wie de ouders en grootouders zijn, en of de persoon Joodse (voor)ouders heeft. De verklaring moet ook voor de partner ingevuld worden.

Met de Ariërverklaring kan de Duitse bezetter precies nagaan wie wel en niet Joods is.

1933

Hitler komt aan de macht in Duitsland.

april 1933

In nazi-Duitsland worden de eerste antisemitische wetten ingevoerd.

Joodse ondernemers worden geboycot en Joodse ambtenaren ontslagen. Als reactie hierop vluchten veel Joodse burgers naar het buitenland.

Tijdens de eerste Razzia van Amsterdam worden 427 Joodse mannen tussen de 18 en 35 jaar opgepakt en gedeporteerd.

De mannen komen via Schoorl en Buchenwald in concentratiekamp Mauthausen terecht, waar ze allemaal vermoord worden. Als protest tegen deze eerste razzia breekt op 25 februari in Amsterdam een staking uit: de Februaristaking. Er zullen nog vele razzia’s door heel Nederland volgen.

21 november 1940

15 september 1935

30 januari 1933

22-23 februari 1941

De regering kondigt de ‘Neurenberger Rassenwetten’ af. Volgens deze wetten kunnen alleen Duitsers van ‘Germaanse afkomst’ nog Duits staatsburger zijn.

Daarnaast worden seksuele relaties en nieuwe huwelijken tussen niet-Joodse Duitsers en Joden verboden.

9-10 november 1938

Door heel nazi-Duitsland vindt de ‘Novemberpogrom’ plaats – een door de staat georganiseerde actie tegen Joden.

De Novemberpogrom staat ook bekend als ‘Kristallnacht’. In één nacht worden meer dan 100 Joden vermoord en 30.000 Joodse mannen in concentratiekampen gevangengezet. Ook worden duizenden synagogen en Joodse winkels, scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen vernield of in brand gestoken.

De brandweer mag de branden niet blussen.

Veel Joden proberen nazi-Duitsland zo snel mogelijk te verlaten na deze nacht vol moorden, mishandelingen, plunderingen en brandstichtingen, maar dit blijkt moeilijk.

1940 16 februari 1939

Het door Joden gebouwde Kamp Westerbork wordt geopend. Het is dan nog een opvangkamp voor Joden die uit nazi-Duitsland gevlucht zijn.

De Joodse gemeenschap in Nederland moet de bouw betalen.

10-17 mei 1940

Nazi-Duitsland valt Nederland binnen. De bezetting begint.

6 september 1940

Joden in Nederland mogen niet meer aangenomen worden bij de overheid.

Joden die al bij de overheid werken, mogen geen promotie meer krijgen.

Op basis van de Ariërverklaring worden alle Joodse ambtenaren geschorst van hun werk. Drie maanden later worden zij ontslagen.

27 februari 1941

Joden mogen geen bloeddonor meer zijn.

31 mei 1941

Het wordt Joden verboden om zwembaden en stranden te bezoeken.

1941

7 januari 1941

Het wordt Joden verboden om bioscopen te bezoeken.

10 januari 1941

Alle Joden en mensen met tenminste één Joodse grootouder moeten zich bij het bevolkingsregister laten registreren. Er wordt vervolgens een onderverdeling gemaakt tussen ‘voljoden’, ‘halfjoden’ en ‘kwartjoden’.

12 februari 1941

De oude Jodenbuurt in Amsterdam wordt afgezet met prikkeldraad en voorzien van borden met de tekst Juden Viertel/Joodsche Wijk.

1 september 1941

Het wordt Joodse scholieren verboden om naar reguliere scholen te gaan: ze moeten voortaan naar aparte Joodse scholen.

15 september 1941

Borden met ‘Voor Joden verboden’ verschijnen in het straatbeeld. Het wordt Joden verboden om parken, dierentuinen, cafés, restaurants, bibliotheken, hotels, theaters en musea te bezoeken.

Ook mogen Joden niet meer zonder vergunning reizen of verhuizen.

13 februari 1941

De Duitse bezetter richt de Joodse Raad op. De bezetter wil via één organisatie met de Joodse gemeenschap kunnen communiceren.

De Joodse Raad wordt zo een doorgeefluik en gedwongen uitvoerder van anti-Joodse maatregelen in Nederland.

▲

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog wonen er zo’n 140.000 Joden in Nederland – 1,5% van de Nederlandse bevolking. De meerderheid woont hier al eeuwenlang en is geïntegreerd in de samenleving. Maar dan komt in 1933 in Duitsland Adolf Hitler aan de macht. De nazi’s zien de Joden als een minderwaardig ras dat buiten de maatschappij geplaatst moet worden.

Ook de rondtrekkende Sintien Roma-gemeenschappen worden niet geaccepteerd, net als andere groepen die in nazi-ogen niet aan het ideaalbeeld van het ‘Arische ras’ voldoen. Hitlers aantreden blijkt het startschot voor grootschalige maatregelen tegen Joden, Sinti en Roma en een jarenlange periode van uitsluiting, vervolging en uiteindelijk moord.

5 oktober 1940

23

22 januari 1943

15 juli 1942

Vanuit Amsterdam worden de eerste Joden naar werkkampen gestuurd.

De eerste trein van Kamp Westerbork naar vernietigingskamp Auschwitz in Polen vertrekt. In de trein zitten 1135 Joden. Tot 13 september 1944 zal wekelijks een trein van Kamp Westerbork naar vernietigingskampen in het oosten van Europa rijden.

23 januari 1942

20 juli 1942

10 januari 1942

De persoonsbewijzen van Joden worden voorzien van de letter ‘J’.

25 maart 1942

Het wordt Joden verboden om met niet-Joden te trouwen.

3 mei 1942

De gele davidster met het woord ‘Jood’ wordt ingevoerd. Alle Joden ouder dan zes jaar moeten de gele ster zichtbaar op hun kleding dragen.

De Joodse psychiatrische instelling ‘Het Apeldoornsche Bosch’ wordt ontruimd. Alle patiënten en de meeste personeelsleden worden gedeporteerd.

De trein rijdt vanuit Apeldoorn rechtstreeks naar Auschwitz, waar alle 1100 patiënten en 51 personeelsleden direct vermoord worden.

12 juni 1942

2 maart 1943

Het eerste transport naar vernietigingskamp Sobibor vertrekt uit Kamp Westerbork.

In totaal zullen 19 treinen met meer dan 34.000 Joden naar Sobibor rijden.

Joden mogen alleen nog in een beperkt aantal winkels en op bepaalde tijdstippen boodschappen doen. Daarnaast moeten ze al hun fietsen en andere vervoersmiddelen inleveren. Ook mogen Joden geen sport meer beoefenen.

30 juni 1942

Joden mogen tussen 20:00 en 6:00 uur niet buitenkomen.

4 juli 1942

De eerste Joden ontvangen een oproep voor deportatie naar nazi-Duitsland. Er wordt meegedeeld dat dit voor ‘arbeidsinzet’ is.

24

13 januari 1943

1943

Kamp Vught wordt geopend. Enkele dagen later komen hier de eerste Joden aan. In totaal zullen 12.000 Joden in Kamp Vught gevangen zitten.

Tussen 1933 en 1945 zijn in Europa naar schatting zes miljoen Joden en vijfhonderdduizend Sinti en Roma door de nazi's vermoord. Van de 140.000 Joden die voor de oorlog in Nederland woonden, overleefden tussen de 102.000 en 107.000 de oorlog niet. Van de 245 gedeporteerde Sinti en Roma overleefden slechts 31 de oorlog. Joden, Sinti en Roma zijn tussen 1933 en 1945 nog op vele andere manieren uitgesloten, vervolgd en vermoord dan in deze tijdlijn te zien is.

Dr. Gregory Stanton stelde dat genocide een voorspelbaar, maar niet onvermijdelijk proces is dat in stappen ingedeeld kan worden. Deze tien stappen van Stanton kunnen jouw leerlingen helpen om inzicht te krijgen in hoe een volkerenmoord zoals die op de Joden, Sinti en Roma tot stand kon komen. Bekijk de stappen via de QR-code.

19 november 1943

1942 Volledig reisverbod voor Joden.

1 juli 1943

Het wordt Sinti en Roma in Nederland verboden om nog rond te reizen.

De wielen van woonwagens en de paarden die de wagens voorttrekken worden in beslag genomen.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt in gebruik genomen als verzamelplaats waar Joden zich moeten melden voor deportatie. Enkele maanden later wordt een bestaande crèche tegenover de schouwburg in gebruik genomen voor Joodse kinderen tot twaalf jaar die, gescheiden van hun ouders, op hun deportatie wachten.

5 juni 1942

De tien stappen naar genocide van Stanton

23 april 1943

Nederland wordt door de Duitse bezetter ‘Judenrein’ – vrij van Joden – verklaard.

Alleen ondergedoken Joden en Joden met een uitzonderlijke vrijstelling zitten nog niet in Duitse gevangenschap.

6-7 juni 1943

Er vinden kindertransporten van Kamp Vught naar Sobibor plaats. Op 6 juni deporteren de nazi's kinderen tot en met 3 jaar, inclusief hun vader en/of moeder.

Op 7 juni wacht kinderen van 4 tot en met 16 jaar hetzelfde lot.

Het laatste transport van Joden uit Amsterdam heeft plaatsgevonden, waarop verzamelplaats de Hollandsche Schouwburg wordt gesloten.

december 1943

Joden die getrouwd zijn met nietJoden – een groep die aan het begin van de oorlog in veel gevallen nog aan deportatie kan ontkomen – worden opgeroepen voor werkkampen.

11 januari 1944

Het eerste transport naar concentratiekamp Bergen-Belsen vertrekt uit Kamp Westerbork.

19 mei 1944

Vanuit Kamp Westerbork worden 245 Sinti en Roma op transport naar Auschwitz gezet. Onder hen is ook het 9-jarige Sinti-meisje Settela Steinbach. Zij wordt vlak voor vertrek op film vastgelegd – een beeld dat wereldberoemd wordt. Settela wordt uiteindelijk op 31 juli vermoord.

1944 16 mei 1944

Er vinden verschillende razzia’s in Nederland plaats, waarbij 578 reizigers opgepakt en naar Kamp Westerbork weggevoerd worden. De politie denkt dat het allemaal Sinti en Roma zijn, maar dat blijkt niet waar. Hierop wordt een deel van de woonwagenbewoners weer vrijgelaten.

2 juni 1944

Vanuit Kamp Vught vindt het laatste Joodse transport naar Auschwitz plaats.

4 augustus 1944

Anne Frank en haar mede-onderduikers worden verraden en opgepakt in het Achterhuis. Hier zitten zij al vanaf juli 1942 ondergedoken. Ze worden op 3 september naar Auschwitz gedeporteerd. Alleen Annes vader, Otto Frank, overleeft de oorlog.

1945 13 september 1944

Vanuit Kamp Westerbork vertrekt het laatste transport. De bestemming is Bergen-Belsen.

27 januari 1945

Auschwitz wordt bevrijd door de Russen.

25

ANTISEMITISME DOOR DE TIJD

Tekst: Matthijs Kuipers

IN MIDDELEEUWSE DOCUMENTEN ZIJN AL TEKENINGEN VAN JOODSE FIGUREN MET EEN HAAKNEUS TE VINDEN

OUDHEID

Voorchristelijk antisemitisme Al voor het ontstaan van het christendom was er sprake van antisemitisme. Veel van de vijandigheid tegen Joden in deze tijd kwam door het feit dat het Jodendom de eerste religie was met één God, midden tussen volken die in meerdere Goden geloofden. Verschillende Joodse feestdagen verwijzen nog naar deze vroege Jodenhaat. Zo speelt Griekse vijandigheid een rol in het verhaal van Chanoeka (Joods lichtfeest) en draait Pesach (Pasen) om de Joodse slavernij in Egypte.

Een beroemde, maar veel bediscussieerde uitspraak is dat ‘antisemitisme zo oud is als de Joodse diaspora’. Dit houdt in dat er al Jodenhaat zou zijn sinds de Joden zich over verschillende delen van de wereld gingen verspreiden.

500 - 1500

MIDDELEEUWEN

Joden als vijanden van het Christendom

Hoewel antisemitisme in Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog een gruwelijk dieptepunt kende, was Jodenhaat in die tijd allesbehalve nieuw. De afkeer en vijandigheid tegenover Joden nam al eeuwenlang verschillende vormen aan en is ook na de Holocaust niet verdwenen.

Lees hier een overzicht van voorbeelden van historisch en hedendaags antisemitisme.

Antisemitische teksten bij NS-station Hofplein in Rotterdam, juni 2006.

26

27

▲

Al vroeg in de middeleeuwen werden Joden weggezet als vijanden van het christendom in Europa. Ze werden gezien als de moordenaars van Jezus en antisemitisme werd onderdeel van de christelijke geloofsleer. Er deden verschillende verhalen de ronde die Joden als de ‘antichrist’ afschilderden. Deze werden vaak gebruikt om de bevolking op te hitsen. Het meest hardnekkige verhaal is dat Joden met Pasen christelijke kinderen zouden ontvoeren en ritueel vermoorden, om vervolgens hun bloed op te drinken.

Deze legende wordt ook wel het ‘bloedsprookje’ genoemd. Een ander bekend verhaal zet Joden neer als een

Van boven naar beneden Joden op een brandstapel (middeleeuwen).

ANTISEMITISME NAM TEGEN DE ACHTERGROND VAN OPKOMEND NATIONALISME NIEUWE VORMEN AAN

ontaard volk van rondzwervende vreemdelingen. Hierbij hoort de figuur van de ‘wandelende Jood’, die eeuwig van plek naar plek zou trekken. Volgens de legende zou hij Jezus op weg naar zijn kruisiging hebben gezegd dat hij op moest schieten, waarna hij als straf in een oneindig leven moest rondzwerven.

1100 - 1300

MIDDELEEUWEN

Kruistochten en pogroms In de twaalfde en dertiende eeuw vond een serie oorlogen en militaire expedities plaats die we het beste kennen onder de naam ‘kruistochten’. Deze kruistochten richtten zich op Jeruzalem als het beloofde land en op de verdediging van het christendom tegen echte en vermeende vijanden. Grote groepen kruisvaarders lieten zich ophitsen door verzonnen verhalen over misdaden van moslims en Joden. Op weg naar Jeruzalem waren veel Joodse gemeenschappen in Europa een doelwit, zoals in de Duitse steden Mainz en Worms en het Franse Rouen. Naar veel van deze moordpartijen wordt verwezen met de term ‘pogrom’, wat Russisch is voor ‘alles vernietigen’. Duizenden Joden werden door kruisvaarders vermoord, waardoor soms complete Joodse gemeenschappen werden weggevaagd.

Vele anderen werden gedwongen om zich te bekeren tot het christendom.

1200 - 1300

MIDDELEEUWEN

Vroeg racisme

28

Dreyfus-affaire (1894).

Een leerling wordt uitgelegd waaraan een Jood herkend zou kunnen worden (jaren dertig).

christendom je als Jood soms redden van vervolging of moord. Toch was dit lang niet altijd zo. Engelse overheidsdocumenten uit de dertiende eeuw (de King’s Remembrancer Memoranda Rolls) bevatten bijvoorbeeld tekeningen van Joodse figuren met haakneus. Dit is antisemitisme dat zich richt op vermeende stereotiepe uiterlijke kenmerken, niet op de keuze voor een geloof.

1500 - 1600

ZESTIENDE EEUW

Afkomst wordt belangrijker Spanje kwam eind vijftiende eeuw weer volledig in christelijke handen, na meerdere eeuwen van (gedeeltelijke) moslimheerschappij. Het koningspaar Ferdinand en Isabella verdedigde fanatiek het christelijke geloof en besloot in het voorheen multiculturele Spanje over te gaan tot vervolging van Joden en moslims.

Eerst was bekering nog voldoende om aan vervolging te ontsnappen, maar al snel veranderde dit en werden bekeerlingen gezien als verdachte groep.

Het idee kwam op dat je ‘puur bloed’ moest hebben om onderdeel van de maatschappij te kunnen zijn: bekering tot het christendom zou je afkomst niet meer kunnen uitwissen. Joods-zijn werd zo in christelijke ogen iets erfelijks. Dit idee dat je van pure afkomst moest zijn wordt wel gezien als voorloper van het latere biologisch racisme.

1700 - 1800

Antwerpen en later Amsterdam werden zo relatieve vrijplaatsen voor Joodse gemeenschappen. Maar ook in de Republiek bleven Joden tweederangsburgers.

Zo konden ze zich weliswaar vrij vestigen in Amsterdam, maar hadden ze geen volledige burgerrechten. Andere steden zoals Utrecht en Deventer weerden Joodse inwoners zelfs helemaal. In 1796, tijdens de Bataafse Revolutie, werden Joden in Nederland voor de wet gelijk.

ACHTTIENDE EEUW

Joden als tweederangsburgers Door de vervolging in Spanje vluchtten veel Joden naar andere plekken in Europa.

1800 - 1900

NEGENTIENDE EEUW

Zondebokken van de moderniteit Europa kende in de negentiende eeuw een aantal grote omwentelingen op politiek, economisch en cultureel gebied.

Er kwam meer democratie, er was sprake van secularisatie en nationalisme, en Europa industrialiseerde. Antisemitisme nam hierdoor nieuwe vormen aan.

Joodse burgers werden niet meer alleen gezien als tegenstanders van het christelijk geloof, maar werden nu ook geassocieerd met verschillende ‘moderne kwalen’, zoals nieuwe politieke ideologieën (liberalisme, socialisme) en de toenemende invloed van het grootkapitaal. Binnen het nationalistische idee van ‘één volk, één land’ werden Joden, als ‘eeuwige buitenstaanders’, al snel als vijanden gezien.

Praag. De romanpersonages spreken daar een plan af voor wereldheerschappij: al het geld en bezit, alle politieke macht en alle pers moet in hun handen komen.

Dit verhaal was een van de belangrijkste bronnen voor het verzonnen document dat begin twintigste eeuw bekend zou worden onder de naam ‘de protocollen van de wijzen van Sion’. In dit zogenaamde plan voor een Joodse overname van de wereld kwamen alle negentiendeeeuwse ideeën over verborgen Joodse macht samen. Het wordt wel gezien als de oer-samenzweringstheorie.

1874

Antisemitische ideologie In 1874 bedacht de Duitse journalist Wilhelm Marr het woord ‘antisemitisme’.

Marr richtte in dat jaar de Antisemitische Bond op. Dit wordt wel gezien als het beginpunt van antisemitisme als politieke ideologie. Marr combineerde Europese religiekritiek (waarin het Jodendom als materialistisch en egoïstisch werd neergezet) met inspiratie uit koloniaal racisme. Zo was hij zeer onder de indruk van de rassenscheiding en -onderdrukking in de Verenigde Staten en op andere plekken in de Amerika’s, die hij in een reis in de jaren 60 van de negentiende eeuw bezocht.

1894 - 1906

1868

De oer-samenzweringstheorie In 1868 verscheen de roman Biarritz van Hermann Goedsche. In dit boek wordt een bijeenkomst beschreven van Joodse wijzen op de Joodse begraafplaats van

Dreyfus-affaire De Joods-Franse legerkapitein Alfred Dreyfus werd in 1894 ten onrechte veroordeeld voor spionage voor Duitsland. Ook toen later de echte dader bekend werd, bleef de militaire leiding Dreyfus aanwijzen als schuldige en liet

▲

Vroeg antisemitisme leek zich eerder tegen het aanhangen van een religie (Jodendom) dan tegen mensen (Joden) te richten. Zolang het inderdaad om het geloof ging, kon een bekering tot het

Maarten Luther in de Rijksdag van Worms (zestiende eeuw).

29

Antisemitisme in het voetbal (jaren tachtig).

hiervoor zelfs vals bewijs produceren.

Antisemitisme speelde een belangrijke rol in de affaire, die het Franse volk diep verdeelde. De bekendste steun voor Dreyfus kwam van de schrijver Emile Zola, met zijn beroemd geworden pamflet J’accuse. De Dreyfus-affaire wordt gezien als een van de grootste antisemitismeschandalen van begin twintigste eeuw.

1945

Kille ontvangst en naoorlogse pogroms Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd antisemitisme taboe, maar dat betekent niet dat het er niet meer was.

In Oost-Europa werd Joden verweten dat ze een ‘bevoorrechte behandeling’ kregen van de Sovjets, en vonden ook na de oorlog nog pogroms plaats. In Nederland werden Joodse overlevenden niet warm ontvangen als ze terugkeerden.

Ze kregen geroofde bezittingen lang niet altijd terug. Ook werd een te grote nadruk op hun oorlogsverhaal gezien als een gevaar voor de broze nationale eenheid vlak na de oorlog.

1945 - NU

‘Secundair antisemitisme’

30

1945 - NU

Holocaustherinnering In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog werd er publiekelijk nauwelijks stilgestaan bij de moorddadige geschiedenis van de Holocaust die Joodse overlevenden met zich meedroegen.

Herdenkingen van de oorlog draaiden in eerste instantie om militaire slachtoffers en slachtoffers uit het verzet.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog werd ook niet gezien als een overwinning van universele mensenrechten op racisme, maar vooral als het terugwinnen van soevereiniteit op nazi-Duitsland. Vanaf de jaren zeventig veranderde dit, onder meer door populaire films en televisieprogramma’s. In Nederland hield Loe de Jong kijkers aan de buis gekluisterd met de serie De Bezetting (1960-1965).

Wereldwijd was de Amerikaanse miniserie Holocaust (1978) van grote invloed.

Inmiddels wordt die serie door critici ook wel gezien als het beginpunt van de populariteit van het type Holocaustproducties dat bij vlagen simplistisch of historisch onjuist is. Die kritiek richt zich tegenwoordig op verfilmingen als The Boy in the Striped Pajamas (2008).

EENENTWINTIGSTE EEUW

Antisemitische incidenten

In Nederland brengt het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) elk jaar de Monitor antisemitisme incidenten uit. Het CIDI registreerde in 2021 in totaal 183 meldingen van incidenten, van scheldpartijen tot geweldsgebruik.

Hieronder vallen ook antisemitische uitingen op sociale media en spreekkoren in voetbalstadions. Omdat het CIDI alleen meldingen registreert, geeft hun monitor geen indruk van de omvang van het probleem. In een poging iets over aantallen te weten te komen kwamen onderzoekers van de Universiteit Utrecht in een telling uit 2020 tot iets meer dan 200.000 anti-Joodse online berichten.

EERSTE HULP BIJ…

EENENTWINTIGSTE EEUW

Geheime invloed Net zoals bij de oer-samenzweringstheorie ‘De protocollen van de wijzen van Sion’ uit begin twintigste eeuw, zijn er ook tegenwoordig nog antisemitische geluiden te horen over de geheime macht die prominente Joden zouden uitoefenen op het wereldtoneel.

Oude beeldtaal wordt zo gerecycled.

Een geliefd antisemitisch doelwit is de Hongaars-Amerikaanse zakenman en miljardair George Soros. Achter zijn liefdadigheidsactiviteiten zouden volgens zulke theorieën kwade motieven schuilgaan, en hij zou verantwoordelijk zijn voor de Europese migratiecrisis. In Nederland werd opiniemaker Maurice de Hond het slachtoffer van een soortgelijk verwijt van heimelijke macht: in een cartoon in de Volkskrant uit 2021 werd hij afgebeeld als kwaadaardige poppenspeler. ■

Ook in de eenentwintigste eeuw is er nog steeds sprake van antisemitisme.

▲

Na de oorlog twijfelde men: hoeveel moet de samenleving aan de Holocaust herinnerd worden? Joods slachtofferschap moest volgens de toen geldende opvatting niet een té prominente plek innemen in de herinnering aan de oorlog.

De historica Evelien Gans heeft dit treffend omschreven als “antisemitisme na 1945 dat zich niet ondanks maar juist vanwege de Holocaust tegen Joden richt.”

Dit zou inhouden dat het de Joden zijn

die, simpelweg door hun aanwezigheid, de pijnlijke herinnering aan ‘Auschwitz’ levend houden. Deze vorm van antisemitisme noemen we ook wel ‘secundair antisemitisme’.

Tekst: Laura Dekker

31

…HANDELINGSVERLEGENHEID Leerlingen vormen tot democratische en kritisch denkende burgers is voor een docent een hele klus. Het bespreken van of lesgeven over controversiële onderwerpen leidt soms tot heftige discussies met en tussen leerlingen. Als docent kun je je daardoor ‘handelingsverlegen’ voelen en geneigd zijn om bepaalde thema's in de klas uit de weg te gaan.

E

en thema als de Holocaust bijvoorbeeld kan in het klaslokaal tot heftige debatten over het hedendaagse Israëlisch-Palestijns conflict leiden. Er zullen leerlingen zijn die sympathiseren met het Palestijnse volk en pleiten voor de vernietiging van Israël, maar ook leerlingen die kritiek op Israël of begrip voor de Palestijnen steevast afdoen als antisemitisme – en alles daartussenin. Hoe kun je als docent je handelingsverlegenheid verkleinen als het gaat om het lesgeven over de Holocaust en de potentiële discussies over hedendaagse conflicten die hierbij kunnen ontstaan?

VOORDAT JE START

!

Besef als docent goed dat je diepgewortelde gedachten en motivaties van leerlingen niet met één gesprek kunt oplossen, omdat deze soms voortkomen uit complexe maatschappelijke situaties waarin zij zich bevinden en de uitdagingen die zij hierbij ervaren. Factoren als armoede, religieuze achtergrond, positie op de arbeidsmarkt en discriminatie kunnen elk van grote invloed zijn op de stellingname van leerlingen in de discussie.

Wat je wel kan doen: leerlingen helpen zich bewust te worden van hun maatschappelijke positie, hen deze zelf verder laten onderzoeken en hen stimuleren om mee te denken over wat ze kunnen doen tegen polarisatie in de maatschappij.

!

Er is geen eenduidig plan voor het behandelen van lastige onderwerpen in de klas. De aanpak en uitkomst hangt af van jou als docent, van jouw leerlingen en van de situatie waarin het onderwerp aan bod komt. Per situatie zijn er verschillende strategieën, die terug te lezen zijn in het artikel Omgaan met controversiële onderwerpen in de klas: vier strategieën – een initiatief van het project ‘TerInfo’ van de Universiteit Utrecht.

32

TIPS Overweeg of je hedendaagse conflicten überhaupt wilt bespreken Dwing jezelf niet om het gesprek aan te gaan als je je hier onvoldoende voor toegerust voelt of het moment zich er niet voor leent. Liever geen gesprek dan een slecht gesprek. Als je het gevoel hebt dat je je eerst moet inlezen of graag eerst even wilt sparren met collega’s, doe dat dan vooral. Een gesprek met mededocenten of de directie kan ook helpen om een schoolbrede aanpak te bepalen voor het bespreken van bepaalde polariserende thema’s en het voorkomen van escalatie in het klaslokaal.

Heb zelf genoeg kennis over het onderwerp paraat Als je in een les over de Holocaust ook vragen over het IsraëlischPalestijns conflict verwacht, zorg dan dat je jezelf met genoeg feitenkennis bewapent. Het is een erg complex conflict dat niet simplistisch uitgelegd kan en moet worden. Zo zijn bijvoorbeeld niet alle Palestijnen en Arabieren moslims en niet alle Israëliërs Joden, en kennen beide staten ook periodes van relatieve vrede en succesvolle vredesonderhandelingen. Kijk bijvoorbeeld ter voorbereiding informatieve video’s over het conflict van NOS op 3 of het Jeugdjournaal, om extra kennis paraat te hebben en zo onverwachte vragen uit de klas rustig te kunnen beantwoorden.

Wees je bewust van eventuele eigen vooringenomenheid Omdat je ook als docent een mens met bepaalde waarden bent, is het lastig om een gesprek volledig objectief in te gaan. Het is goed om open te zijn over je eigen perspectief en dat onderdeel

van de discussie te maken, maar dring jouw perspectief niet aan je leerlingen op. Stel jezelf vooraf kritische vragen om ervoor te zorgen dat je als docent een open houding naar je leerlingen toont. Heb je bijvoorbeeld bewust of onbewust al een eigen mening over het conflict? Heb je bepaalde aannames of mogelijke vooroordelen over het conflict of je gesprekspartners?

Spelen er persoonlijke emoties die het gesprek met de leerlingen kunnen beïnvloeden?

Let op je woordkeuze De dingen die je als docent zegt, en de manier waarop je dat doet, kunnen een gesprek sturen – al helemaal wanneer het een lastig thema betreft. Je woordkeuze kan ervoor zorgen dat leerlingen jouw positie als docent als vooringenomen ervaren en daardoor afhaken of juist emotioneel worden. In je woordkeuze kun je er daarom voor kiezen om termen aan te houden die door (inter)nationale instanties als de Verenigde Naties, de Europese Unie en de Nederlandse regering gebruikt worden. Zo spreekt de Europese Unie bijvoorbeeld over ‘Palestijnse Gebieden’.

Benadruk gemeenschappelijke waarden en geluiden Hoewel leerlingen in gesprekken over polariserende thema’s en conflicten het gevoel kunnen hebben dat ze lijnrecht tegenover elkaar staan, zijn er ook gemeenschappelijke waarden en geluiden. Zorg dat je als docent benadrukt wat leerlingen met elkaar delen – ook om leerlingen die geen sterke mening hebben volledig onderdeel te maken van het gesprek.

Zo zal bijvoorbeeld iedere leerling onderschrijven dat terroristen waarden als saamhorigheid en democratische orde proberen te ondermijnen, dat er een verschil is tussen politieke leiders en burgers van een land en dat onschuldige burgers op grote schaal slachtoffer worden van politieke conflicten. Accentueer daarnaast dat er aan beide kanten veel burgers zijn die het geweld van hun leiders niet steunen en graag in vrede zouden willen leven en dat er vele instanties, stichtingen en individuen zijn die zich middels hulpverlening, vredesmarsen en protesten inzetten tegen terrorisme en voor vrede. Dit kan meteen een mooi startpunt zijn om leerlingen na te laten denken over de vraag wat ze zelf zouden kunnen bijdragen. ■

Benoem kort en feitelijk wat er aan de hand is Blijf in eerste instantie bij de officiële standpunten rondom het conflict en houd deze kort en bondig. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld bronnen van de eerdergenoemde (inter)nationale instituten. Het zijn immers niet de leerlingen die juridisch bepalen wat conflicten en oorlogen zijn. Wijs leerlingen op deze standpunten om de realiteit te verduidelijken – of ze het er nou mee eens zijn of niet.

Erken dat er uiteenlopende meningen en gevoelens zijn Hoewel er officiële standpunten zijn, zijn er vooral nog veel meer meningen, gevoelens en andere ideeën over de context van polariserende conflicten in omloop. Daarnaast kan de context in de loop van de tijd veranderen. Erken dit als docent en geef leerlingen de ruimte om hierop te reflecteren en hun eigen standpunten en meningen te formuleren.

Er zijn verschillende artikelen en trainingen voor docenten om de handelingsverlegenheid met betrekking tot het lesgeven over polariserende thema’s te verkleinen. Daarnaast zijn er ook hulpmiddelen om specifiek te helpen bij antisemitisme in de klas. Verschillende organisaties zoals de Anne Frank Stichting, het Joods Cultureel Kwartier en TerInfo kunnen je helpen. Scan de QR-codes voor meer informatie.

TRAINING

Holocausteducatie Joods Cultureel Kwartier

TRAINING

Lesgeven over de Holocaust Anne Frank Stichting

Vraag door Het is belangrijk om in het gesprek door te vragen op sterke meningen en gevoelens van leerlingen. Stel vragen als: waarom denk je dit? Waar haal je deze informatie vandaan? Zou je deze mening aan me kunnen uitleggen? Door vervolgvragen te stellen wordt het gesprek een leerproces voor zowel de docent als de leerling. Het doorvragen kan leerlingen het positieve gevoel geven dat er ruimte voor hen is om hun mening te uiten en uit te leggen. Tegelijkertijd kan het een manier zijn om grenzen te stellen, bijvoorbeeld wanneer een mening puur ter provocatie of als onderhandelingspositie geuit wordt.

HULPMIDDEL

Omgaan met antisemitische opmerkingen in de klas Anne Frank Stichting

DO’S EN DON’TS

Gevoelige thema’s bespreken in de klas TerInfo (Universiteit Utrecht)

33

L N .

W O N 4FREE je lig t is zi n e d at vo o r n g 4 free -n ow.n l. a g a m n te n e c m gevi Het do d e o n lin e le ero rl in ge n e n o n d er d ee l van c ti eve we b si te k u n n e n le e r a O p d eze in te ra t vo o rt geze t- e n m id d e lba a ls e h a’ m s stu d e n te n in e sl a g m e t th e vrijh e id , d n a a ijs rw e b e ro e p so n d re ld o o rl og , vrijh e id e n o n d eze e d e Twe e d e W b u rge rs c h ap . Vo o r e lk van s n e e te rv iew d e m o c rati n , vi d e o’s e n in n d e n . le e ik rt a jn zi n te vi th e m a’s een n d e o p d rac h te m e t b ijb e h o re h e b b e n ve e la l a ls d o e l o m e n . n g D e o p d rac h te jo n ge re n o p g an g te b re n n e ss tu k ge sp re e n te n e h o re n d e d o c e n a ls ijb b t e h n e l 4 fr e e -n ow.n e n o m ‘z ware’ o n d e rwe rp ve ili ge m a g a zi n e h e lpijh e id o p e e n in te re ss an te , le n . e d vr n n la s te b e h a o o rl og e n o ne m an ie r in d e k e n e ff e c ti eve te a ls h e t d o c e n te n m a g a zi n si b ri e a a w w e e ld e n Zowe l d e ire re n d e vo o rb st a at vo l in sp n ge sc h ie d e n is m e t e lka ar e b u rge rs c h ap rd e n . o w n e d n ve rb o th e m a’s van ft twe e h o ofd n a an d e sl a g e e h te si b e w te De ge n e n stu d e n )v ri jh e id . wa aru it le e rl in e e d e We re ld o o rl o g e n (o n k u n n e n : d e Tw

THEMA

TWEEDE ORLOG WERELDO Zou het afschaffen van de e democratisch rechtsstaat vandaag de dag ook nog ? mogelijk zijn

(On)vrijheid

g van we de bevrijdin Op 5 mei vieren dsdien in sin e w t 45 en da Nederland in 19 e ook stil arnaast staan w vrijheid leven. Da ratie en n vrijheid, democ bij de waarde va ook veel . Er zijn immers mensenrechten zich onvrij vrijheid leven, of mensen die in on naar leven je bijvoorbeeld voelen. Hoe kijk n vluchten zelf hebt moete in vrijheid als je zijdig begrip ijheid is een veel voor oorlog? Vr nde beteken een verschille dat voor mense en verschil. Daarnaast kunn nis kan hebben en. Wat met elkaar bots lende vrijheden ijheid? vr n) (o r ies onde verstaan we prec en, of ed ijh vr e en dezelfd En heeft iedere situatie? verschilt dit per

Tweede rlog Wereldoo

land ken we in Neder Op 4 mei herden tijdens die zijn gevallen de slachtoffers el families eldoorlog. In ve de Tweede Wer chtoffers alen van deze sla worden de verh nden verteld. en hun nabestaa dens er ook alweer tij Wat gebeurde kijken eldoorlog? Hoe de Tweede Wer ereldns de Tweede W mensen die tijde hun en nu terug op oorlog jong war omsten welke overeenk ervaringen? En g de dag eren die vandaa zijn er met jong oorlog n vluchten voor hebben moete en geweld?

D I E H J I R V ) N O ( THEMA

ende l l i h c s r e v ls a t Wa vrijheden mne?t elkaar botse

VRIJHEID EN ONGELIJKHEID IN DE KLAS

Tekst: Sander Mensink

DE TOEGANG TOT VRIJHEDEN IS LANG NIET ALTIJD GELIJK VERDEELD

Vrijheid en gelijkheid zijn twee termen die regelmatig in één adem genoemd worden.

Vaak wordt gelijkheid zelfs gezien als voorwaarde voor een vrije, democratische samenleving. Maar het zijn allebei complexe begrippen en de relatie tussen de twee is niet altijd even duidelijk.

Want wat betekent het bijvoorbeeld voor een vrije samenleving als er ook ongelijkheid bestaat?

E

36

WAT IS ONGELIJKHEID? Ongelijkheid gaat over de mate waarin mensen niet dezelfde toegang hebben tot kansen, mogelijkheden, ondersteuning, bescherming, vrijheid, welvaart en welzijn.

Ongelijkheid kan bestaan in kleine interacties tussen mensen, maar ook tussen of binnen landen en groepen. Vaak versterken verschillende soorten ongelijkheid elkaar. Ongelijkheid is hierbij geen vaststaand gegeven. Het krijgt vorm in relaties tussen mensen en is afhankelijk van interpretatie en macht. Dat wil zeggen dat door mensen zelf wordt bepaald en vormgegeven wat ongelijkheid is en wat niet, en dat mensen op invloedrijke posities de macht hebben om de definitie van ongelijkheid te bepalen. Ongelijkheid kan echter zeer reële en zware gevolgen hebben voor mensen.

Een startpunt bij het nadenken over moderne ongelijkheid betreft de verdeling van economische middelen. De econoom en filosoof Karl Marx stelde dat de economische verdeling tussen mensen met en

37

▲

r is in Nederland steeds meer debat over maatschappelijke ongelijkheid en bestaanszekerheid. We horen soms dat de ongelijkheid meevalt en dat Nederland in internationaal opzicht goed scoort op mate van gelijkheid. Tegelijkertijd berichtte het Sociaal en Cultureel Planbureau in 2023 dat er op verschillende vlakken sprake is van ‘structurele ongelijkheid’ in Nederland. Deze tegenovergestelde berichten hebben voor een deel te maken met de manier waarop we naar ongelijkheid kijken. Gaat het vooral om verschillen in inkomen en vermogen, of ook over bijvoorbeeld ongelijkheid op sociaal en cultureel vlak?

Het is een aanrader om tijdens het bespreken van onderwerpen als vrijheid & onvrijheid en democratie & burgerschap in de klas ook het thema ongelijkheid aan bod te laten komen. Want wat is ongelijkheid nu eigenlijk? Welke invloed heeft het op de plek die iemand kan innemen in de samenleving? En hoe beïnvloedt het de beleving van vrijheid en democratie voor verschillende groepen?

Een aantal concrete tips:

mensen zonder bezit (‘kapitaal’) alle andere relaties bepaalde, bijvoorbeeld in de politiek, het onderwijs en de media.

Hij beargumenteerde dat deze domeinen vervolgens tot doel hadden de economische ongelijkheid in stand te houden, ten gunste van een dominante groep die over een andere groep heerste (zogenaamde ‘klassen’).

ONGELIJKHEID KAN BESTAAN IN HET KLEIN TUSSEN MENSEN MAAR OOK IN HET GROOT TUSSEN LANDEN EN GROEPEN

Latere denkers focusten zich op andere vormen van ongelijkheid. Zo betoogde de Franse denker Pierre Bourdieu dat mensen niet alleen economisch kapitaal bezitten, maar bijvoorbeeld ook sociaal en cultureel kapitaal. Sociaal kapitaal verwijst naar de mate en kwaliteit van sociale contacten die mensen bezitten, terwijl cultureel kapitaal draait om het hebben van de ‘juiste’ kennis, opleiding en vaardigheden, én om de juiste ‘smaak’ en de status in de samenleving die dit met zich meebrengt. Bourdieu benadrukte dat ook de verdeling van sociaal en cultureel kapitaal ongelijkheid in stand kan houden.

KAPITAAL IN HET ONDERWIJS Een vaak genoemd voorbeeld hierbij, is het onderwijs. Sommige ouders hebben het kapitaal (economisch, sociaal, cultureel) om hun kinderen naar goed bekend staande scholen te sturen, waar ze belangrijke en ‘nuttige’ kennis en omgangsvormen leren om jezelf te redden in de maatschappij. Ook hebben deze ouders goede netwerken waar hun kinderen van profiteren, of kunnen ze bijles voor hun kinderen betalen. Die komen daardoor vaak in goede maatschappelijke posities terecht, waar ze het sociale, economische en culturele kapitaal dat daar nodig en gangbaar is kunnen inzetten en uitbreiden (en dan zelf weer kunnen doorgeven aan

38

hún kinderen). Vaak zijn het ook juist deze groepen mensen die bepalen wat gezien wordt als het ‘geschikte’ kapitaal in de samenleving. Kapitaal geeft daarmee dus ook macht. Zo versterken verschillende kapitaalvormen elkaar telkens, en is een bepaalde verdeling vooral in het voordeel van de groepen die er reeds veel van hebben. Voor mensen met minder kapitaal is het moeilijk zichzelf ‘op te werken’, of om het bestaande systeem te doorbreken.

• Vormen van ongelijkheid versterken elkaar. Wees je bewust van die verschillende vormen en waar ze elkaar kruisen bij verschillende leerlingen en studenten.

ONGELIJKHEID ALS KRUISPUNT Het niet hebben van de ene vorm van kapitaal werkt dus door in het moeilijk(er) kunnen verkrijgen van een andere vorm. In de laatste jaren is het ‘kruispuntdenken’ dat hierop focust – ook wel intersectionaliteit genoemd, een term die voor het eerst werd gebruikt door Kimberlé Crenshaw – steeds meer in zwang.

Het kruispuntdenken benadrukt dat naast het hebben van het juiste kapitaal ook zaken als gender, seksuele voorkeur, leeftijd en etniciteit je ‘positie’ in de samenleving bepalen. Het legt bovendien bloot dat zaken als sociale klasse, opleiding, leeftijd, gender en etniciteit elkaar altijd ‘snijden’ waar het gaat om maatschappelijke posities. Behoor je tot de dominante sociaaleconomische klasse en de dominerende groep wat betreft gender- en etnische identiteit, dan pluk je daar allerlei positieve vruchten van en lijkt ongelijkheid vaak ver weg. Het werkt helaas ook de andere kant op, want maatschappelijk ‘ondergeschikte’ kenmerken versterken elkaar juist negatief.

De ongelijke verdeling van welvaart, opleiding, kennis en sociale inbedding pakt meestal het slechtst uit voor wie behoort tot een groep met een niet-dominante gender- of etnische identiteit.

Nogmaals, want belangrijk: deze ongelijkheid is geen vaststaand gegeven, maar een gevolg van het feit dat bepaalde groepen hun dominantie willen behouden en dat er discriminatie plaatsvindt.

GELIJKHEID IN KANSEN OF RECHTVAARDIGE UITKOMSTEN? Rond vrijheid wordt er vaak gesproken in termen van bepaalde rechten en kansen, maar ook in termen van democratische

• Bedenk dat er grote verschillen tussen leerlingen en studenten kunnen bestaan: sommigen zullen heel weinig nadenken over het thema, terwijl ongelijkheid voor anderen een dagelijkse realiteit is.

• Wees je ervan bewust dat je als docent opvattingen kan hebben die ertoe leiden dat je de ene leerling meer of minder kansen biedt dan de andere leerling.

• Neem in het bespreken van thema’s als vrijheid en onvrijheid ook altijd ongelijkheid als onderwerp mee.

Probeer vrijheid dus niet alleen te bespreken in termen van abstracte kansen, rechten en plichten.

Koppel het actief aan de belevingswereld van leerlingen en studenten: hoe kan een ongelijke positie een

beperking vormen in het ervaren van vrijheid, of hoe kan het er juist voor zorgen dat bepaalde leerlingen en studenten vrijheid als vanzelfsprekend zien en er daarom bijna nooit over nadenken?

• Laat leerlingen en studenten zoveel mogelijk zelf vertellen hoe ze vrijheid ervaren in plaats van in te vullen wat vrijheid is of zou moeten zijn. Regelmatig zal in die gesprekken het onderwerp ongelijkheid ook de kop opsteken.

• Voorkom aannames over iemands positie of achtergrond.

• Bespreek met leerlingen en studenten dat ongelijkheid heel individueel kan aanvoelen, maar dat ongelijkheid ook in de samenleving zelf ingebakken zit. Dat wil niet zeggen dat ongelijkheid een vast of onveranderlijk gegeven is, het wordt door bepaalde groepen en structuren in stand gehouden. Iedereen heeft hier dus een aandeel en rol in.

rechtsstaat en instituties. Vaak maakt men daarbij onderscheid tussen persoonlijke vrijheid (zoals gewetensvrijheid en vrijheid van meningsuiting) aan de ene kant en gemeenschappelijke vrijheid (vrije verkiezingen, vrije rechtsspraak) aan de andere kant. Hierbij is het laatste een voorwaarde voor het kunnen ontwikkelen van het eerste. Het is daarbij essentieel dat mensen gelijk behandeld worden en dezelfde kansen hebben, of dit nu gaat om individuele rechten of om rechten binnen de democratische rechtsstaat.

Hoewel dit aspect van gelijke kansen en behandeling zeer belangrijk is in relatie tot vrijheid, is het vanuit het oogpunt van ongelijkheid niet altijd genoeg. Allereerst worden mensen door discriminatie en racisme ook binnen de democratische rechtsstaat regelmatig niet gelijk behandeld. Daarnaast zorgt de ongelijke verdeling van middelen en mogelijkheden in een samenleving ervoor dat, ondanks

formele gelijke kansen en behandeling, niet iedereen in staat is die kansen ook te benutten.

Opnieuw is een onderwijsvoorbeeld verhelderend. Het recht op onderwijs en daarmee de vrijheid om jezelf te kunnen ontwikkelen is een groot goed. Scholen mogen daarom niet discrimineren en dienen iedereen, ongeacht achtergrond, gelijk te behandelen. Maar de vraag is of

een gelijke behandeling ook altijd leidt tot rechtvaardige uitkomsten. Kan een leerling uit een gezin met een grote sociaaleconomische achterstand de geboden onderwijskansen op eenzelfde manier benutten als een leerling uit een gezin met het ‘juiste’ sociale, culturele en economische kapitaal? Dat dit lang niet altijd het geval is, blijkt bijvoorbeeld uit herhaaldelijke controverses rond het omzeilen van wachtlijstregels voor scholen door cultureel kapitaalkrachtige ouders. Vergelijkbare vraagstukken bestaan er rond de toegang tot de arbeidsmarkt, het rechtssysteem, de politiek of de media. Dit alles werkt uiteindelijk ook door in vrijheidsbeleving. Hoewel iedereen volgens de wet dezelfde kansen en rechten heeft om zich vrij te ontwikkelen en uit te drukken in een democratische samenleving, is de weerbarstige werkelijkheid dat de toegang tot die vrijheden lang niet altijd gelijk verdeeld is of niet altijd leidt tot rechtvaardige uitkomsten. ■

39

ADOPTEER E MONUMENT

Tekst: Hester Wynia

ZELF DOEN, ZELF LEREN

De beste manier om iets te leren is door het zelf te doen. Dat geldt ook voor herdenken. Begrijpen wat herdenken is en hoe dit te doen, en snappen waarom het belangrijk is, kan het beste door zelf een herdenking te organiseren. Dit is dan ook het vertrekpunt van het project Adopteer een monument.

E

en school - meestal een bepaalde klas binnen de school - adopteert in dit project een oorlogsmonument uit de buurt. De klas doet onderzoek naar het monument en organiseert daar vervolgens een herdenking bij. In Nederland gebeurt dit al veelvuldig: van de circa 4.000 oorlogsof herdenkingsmonumenten is al de helft geadopteerd.

Naast het doorgeven van het verhaal van de oorlog kan het adopteren van een monument door leerlingen ook andere (burgerschaps)doelen verwezenlijken, zoals het bevorderen van democratisch besef, leren samenwerken en het leggen van verbanden tussen heden en verleden.

Natuurlijk hangt de impact die Adopteer een monument op leerlingen kan hebben nauw samen met de manier waarop de docent het project vormgeeft. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei biedt een uitgebreid programma aan rondom Adopteer een monument. Het comité faciliteert de herdenking die de leerlingen organiseren met een herdenkingspakket en biedt lesmateriaal bestaande uit een Onderzoeksdossier, Herdenkingsplan en docentenhandleiding.

Onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam en Fontys Hogeschool Kind en Educatie deden in 2019 onderzoek naar het project. Zij onderzochten onder meer het effect van het project op de leerlingen en kwamen tot een aantal belangrijke aanbevelingen om het maximale uit het project Adopteer een monument te halen:

In Nederland zijn meer dan 4.000 oorlogsmonumenten.

Op 4en5mei.nl /oorlogsmonumenten kun je meer informatie vinden over een monument bij jou in de buurt.

Lees bijvoorbeeld meer over de geschiedenis van het monument, van welk materiaal het monument gemaakt is en welke tekst erop staat.

• Bedenk met het schoolteam wat je met het

project Adopteer een monument wil bereiken en stem de activiteiten hierop af.

• Kies een monument met een

concreet, lokaal, of persoonlijk verhaal. Veel monumenten zijn opgericht voor een specifieke gebeurtenis of persoon. Betrek de leerlingen bij deze keuze.

• Besteed aandacht aan de betekenis

van het monument. Laat leerlingen door

eigen onderzoek het verhaal achter het monument boven water krijgen.

• Geef de leerlingen zo veel mogelijk

eigenaarschap bij het organiseren van de

herdenking. Dit zorgt voor meer kennis en bewustwording. Daarnaast leert de ervaring dat leerlingen de verantwoordelijkheid voor het organiseren van hun eigen herdenking heel goed aankunnen.

• Organiseer de herdenking buiten

de 4 mei-herdenking om. Dit kan het eigenaarschap van de leerlingen versterken.



• Als de school zich langdurig aan het project

verbindt, maak dan een mooi ritueel van de jaarlijkse overdracht van het monument van de ene klas naar de andere.

▲

40

41

PUBLICATIES OVER BURGERSCHAP SINAN ÇANKAYA

oewel we vaak spreken over de schaduwzijden van de geschiedenis, gaat het zelden over de schaduw-

zijden van de geschiedschrijving. De nationale historiografie heeft zo haar basso ostinato – een koppige melodie – die ook weergalmt in herdenkingen, musea en het onderwijs.

In opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei ondernam schrijver Sinan Çankaya een zoektocht die hem langs verschillende herinneringsplekken

S

voerde. In dit essay keert hij zich tegen heldere verinan Çankaya (1982) is

halen over de Tweede Wereldoorlog en de koloniale

cultureel antropoloog en

geschiedenis. Meerstemmigheid is een aanval op

schrijver. Hij promoveerde

het enkele, officiële verhaal, en gaat om het schep-

op diversiteit binnen de politieor-

pen van ruimte voor de stemmen die worden gene-

ganisatie. Daarna deed hij onder-

geerd, verzwegen zelfs.

zoek naar etnisch profileren. Momenteel werkt hij als universitair Amsterdam. Onlangs won hij de

Stap 1

Stap 3

Aanmelding en herdenkingspakket

Lesmateriaal

Zoek een monument in de buurt via de database op oorlogsmonumenten.nl. Meld je aan via www.onderwijsinformatie.nl/adopteereenmonument en vraag een herdenkingspakket aan, bestaande uit een bloemenbon, twee rouwlinten en vrijheid-pins.

Download via 4en5mei.nl/adopteer de docentenhandleiding met vragen die leerlingen prikkelen om na te denken over oorlog, herdenken en monumenten. Voor de leerlingen is er een Onderzoeksdossier en een bijbehorend Herdenkingsplan.

Stap 4

Stap 2 Lokale samenwerking Onderzoek of de gemeente of een lokaal comité al een herdenking organiseert – wellicht is een samenwerking mogelijk. In veel gemeentes is men op zoek naar mogelijkheden om jongeren te betrekken. Kijk ook eens op de herdenkingskaart op 4en5mei.nl/herdenkingskaart.

Onderzoek Laat de leerlingen op onderzoek uitgaan. Ze kennen het monument wellicht al, maar waar staat het eigenlijk voor?

En voor wie is het opgericht? Laat de leerlingen hun antwoorden opschrijven in het Onderzoeksdossier.

Stap 5 Herdenkingsplan Laat de leerlingen aan de slag gaan met de invulling van de herdenking. Leest er iemand een gedicht voor, wordt er een krans gelegd of gaan leerlingen een nieuw ritueel verzinnen?

Hun ideeën kunnen in het Herdenkingsplan gezet worden.

Stap 6 MEER WETEN OF AANMELDEN VOOR ADOPTEER EEN MONUMENT

42

logische Bril voor Mijn ontelbare identiteiten.

ERE

D

it schrijven is mijn bescheiden poging om barstjes te slaan in het

eenstemmige verhaal, het is mijn “burgerschapsdaad”, mijn act of citizenship om een woord van de politicologen Engin Isin en Greg Nielsen te gebruiken. Meerstemmigheid maakt ruimte voor de mensen aan de randen en biedt ze een plek in het Nederlandse herinneringslandschap. De enige

De Tweede Wereldoorlog in het curriculum

zinvolle vraag die overblijft: hoe komen we tot een gedeeld verhaal en een gezamenlijke toekomst?’

Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid

Tamar de Waal SLO • nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

VERHALEN

Tussen KWeTsbaarheid en Weerbaarheid Over het belang van burgerschap

weerbaarheidKwetsbaarheid Kwetsbaarheidweerbaarheid weerbaarheidKwetsbaarheid

Over het belang van meerstemmigheid slo

Hoe adopteer je een monument?

Jan Hanlo essayprijs en de Socio-

HEL D

‘

Auteur[s]

docent aan de Vrije Universiteit

TEGEN

Formatief evalueren en de DTT Engels: aan de slag

H

SINAN ÇANKAYA TEGEN HELDERE VERHALEN

HET ADOPTEREN VAN EEN MONUMENT BEVORDERT HET DEMOCRATISCH BESEF VAN LEERLINGEN

Bevorderen van veerkrachtige democratische gezindheid

Tegen heldere verhalen.

Over het belang van meerstemmigheid

De Tweede Wereldoorlog in het curriculum

Tussen kwetsbaarheid en weerbaarheid

Hessel Nieuwelink

Sinan Çankaya

SLO

Tamar de Waal

Leerlingen en studenten staan in principe positief tegenover burgerschap en democratie. Maar in hun leven krijgen kinderen en jongeren ook te maken met negatieve en antidemocratische invloeden.

Hoe stimuleren we daarom in het onderwijs een veerkrachtig democratiebegrip bij leerlingen en studenten?

Hessel Nieuwelink houdt een warm pleidooi voor het verder ontwikkelen van burgerschapsonderwijs en het versterken van een veerkrachtig democratiebegrip bij kinderen en jongeren.

Hoewel we vaak spreken over de schaduwzijden van de geschiedenis, gaat het zelden over de schaduwzijden van de geschiedschrijving.

Het concept ‘meerstemmigheid’ biedt een alternatief voor het enkele, officiële verhaal dat weergalmt in herdenkingen, musea en het onderwijs, en gaat over het scheppen van ruimte voor de stemmen die worden genegeerd, of zelfs verzwegen.

Deze publicatie van de Commissie Versterking Infrastructuur Herinnering WOII (Commissie Cohen) biedt informatie over de positie van de Tweede Wereldoorlog in het curriculum en geeft aan waar mogelijkheden liggen om de samenhang tussen het onderwijs en het WOII-veld te vergroten.

De term ‘burgerschap’ valt steeds vaker in het politieke debat en in het onderwijs.

Maar wat bedoelen we er eigenlijk mee? In dit essay schetst rechtsfilosoof Tamar de Waal welke ideeën er bestaan over juridisch, maatschappelijk en cultureel burgerschap. Daarmee helpt zij ons inzicht te krijgen in de rol van burgerschap in de liberaaldemocratische rechtsstaat die Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog kent.

Herdenking Organiseer een waardige herdenking. Bespreek achteraf de ervaringen: wat vonden de leerlingen het meest indrukwekkend? Wat hebben ze geleerd? En zouden ze het een volgende keer anders aanpakken? Neem deze feedback mee voor een volgende herdenking die door een van jouw klassen wordt georganiseerd. ■

43

DE ZOEKTOCHT NAAR MEERSTEMMIGHEID Meerstemmigheid betekent vaak in de eerste plaats het zoeken naar nieuwe verhalen, en dan vooral verhalen die schuren en bevragen. In de lespraktijk kan dat lastig zijn, want wat doe je met een veelvoud aan oude en nieuwe perspectieven?

S

oms wil je van verschillende gezichtspunten weer één verhaal smeden, bijvoorbeeld omdat je scholieren bij een eerste kennismaking met een onderwerp nog niet kan overladen met te veel complexiteit of historische nuances. Maar hoe vertel je überhaupt een meerstemmig verhaal?

En hoe doe je dat bij lesgeven over de Tweede Wereldoorlog?

DOMINANT PERSPECTIEF De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog is er een van telkens veranderende perspectieven. Het oorlogsverhaal zoals we dat nu kennen was lange tijd helemaal niet vanzelfsprekend. Voortdurend is het dominante perspectief vanuit de marges bevraagd en als gevolg daarvan veranderd.

In de eerste twee decennia na de oorlog, in de jaren vijftig en zestig, werd de herinnering aan de oorlog grotendeels bepaald door beelden van militaire inzet en door het verhaal over dapper verzet. Het is nu lastig voorstelbaar, maar de geschiedenis van vervolging van Joden, Sinti en Roma was een ‘verhaal uit de marge’. Dat veranderde pas in de jaren zeventig, toen de Holocaust onderdeel werd van het dominante oorlogsnarratief. Ook nu nog is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in beweging. Zo is er pas recent meer aandacht gekomen voor de Indonesische doden die tijdens de oorlog – inclusief de erop volgende onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië – zijn gevallen. Sinds 2022 wordt hier tijdens de Dodenherdenking op de Dam ook naar verwezen.

NIEUWE VERHALEN Voorbeeld van een poging het verhaal van dat deel van de oorlog op een nieuwe manier te vertellen, is de film De Oost uit 2020. Regisseur Jim Taihuttu lichtte zijn motivatie voor deze speelfilm onder meer zo toe: “De Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog is een pijnlijke periode uit de Nederlandse geschiedenis waar ik op school weinig over te weten ben gekomen en waar tot nu toe vrijwel geen films over gemaakt zijn.” Een ander recent voorbeeld is De Grote Indonesië-tentoonstelling, die tot en met 1 april 2024 te zien is in De Nieuwe Kerk in Amsterdam. Hier draait het zelfs om de hele Indonesische geschiedenis en willen ze “aandacht [hebben] voor verschillende perspectieven” en “volop ruimte [geven aan] nieuwe verhalen en verzwegen geschiedenissen”.

wil zijn. Dat betekent niet dat het ze ook gelukt is om meerstemmigheid te creëren, want daar is lang niet iedereen van overtuigd en wordt volop over gedebatteerd (zie kader).

Deze voorbeelden laten dan ook gelijk de moeilijkheden rondom meerstemmigheid zien. Meerstemmige verbeelding betekent namelijk niet slechts het doorgeven van een oneindige rij verhalen, portretten of perspectieven. Dat zou namelijk cruciale vragen ongemoeid laten. Welk verhaal komt eerst? Wat doe je als verhalen elkaar tegenspreken?

En voor welk verhaal is er aan het eind van de pagina, van het boek of van de tentoonstelling uiteindelijk net geen ruimte meer? Dat zijn juist de vragen die je met een meerstemmige blik niet ongemoeid wil laten.

De woorden van Taihuttu en van de tentoonstellingsmakers geven een goede indruk van wat meerstemmigheid

ÉCHT NIEUW? De kritiek op de eerder genoemde voorbeelden komt er dan ook vaak op neer dat ze ondanks hun kritische blik alsnog een Nederlands perspectief vooropstellen. Het zijn geen nieuwe vertellingen, maar kritische hervertellingen. Over De Oost schrijft Sinan Çankaya in zijn essay Tegen heldere verhalen (2022): “In de populaire cultuur vormt De Oost een eerste correctie op het officiële verhaal van de ‘politionele acties’. […]

Alleen: meerstemmig is De Oost niet.”

Tot die conclusie komt hij omdat de film uiteindelijk draait om een Nederlandse militair. “Indonesische personages zijn rekwisieten, karikaturen en bijzaak.”

DISCUSSIE OVER DE GROTE INDONESIË-TENTOONSTELLING IN DE NIEUWE KERK IN AMSTERDAM “De tentoonstelling is volgens de makers een ‘meerstemmige biografie’ en een ‘ode aan de culturele diversiteit’ van Indonesië. Om de uiteenlopende perspectieven en traumatische ervaringen onder de aandacht te brengen is er samengewerkt met een groot aantal Indonesische en Nederlandse experts, al zijn het wel enkel Nederlandse bruikleengevers van wie de getoonde objecten komen.

Maar positief is dat de tentoonstelling de moeilijkere historische episodes niet schuwt.”

44

“Deze tentoonstelling is Indonesië door de oogharen, een eerste kennismaking’, zegt [hoogleraar] Remco Raben. ‘Je ziet de contouren, je ziet de kleuren, wat problemen en wat kritiek, zoals op het koloniale geweld en slavernij. Maar de echte hete hangijzers worden vermeden, zoals het geweld tijdens de onafhankelijkheidsoorlog, dat onderwerp is van maatschappelijke discussie. Je ziet dat een poging is gedaan om consciëntieus met de geschiedenis om te gaan, maar met duidelijke blinde vlekken en een paar missers.”

SOMS MOET JE HET COMPLEXE VERHAAL VERKIEZEN BOVEN HET EENVOUDIGE VERHAAL

▲

–NRC HANDELSBLAD, 20 OKTOBER 2023

Tekst: Matthijs Kuipers Illustratie: Sabine van Vessem

–TROUW, 20 OKTOBER 2023

45

FREE MAGAZINE VRIJHEID & BURGERSCHAP

DOCENTENMAGAZINE 2024

DE HERINNERING AAN DE WERELDOORLOG DEZE EDITIETWEEDE VAN 4FREE IS ER EEN VAN TELKENS VERANDERENDE PERSPECTIEVEN OVER (ON)VRIJHEID,

Het vertellen van verhalen vanuit écht nieuwe gezichtspunten is dus al moeilijk, laat staan het boetseren van al die nieuwe perspectieven tot weer één samenhangend verhaal. Niet voor niets stelt Sinan Çankaya in zijn essay dat de vraag ‘hoe te komen tot een gedeeld verhaal en een gezamenlijke toekomst’ uiteindelijk nog onbeantwoord blijft.

TUSSENFASE Waar het gaat om de Tweede Wereldoorlog in koloniaal Indonesië (1942-1945) en de onafhankelijkheidsoorlog die daarop volgde (1945-1949), zou je kunnen zeggen dat we in een tussenfase zitten. De nieuwe verhalen zijn er: er is veel nieuw onderzoek gedaan naar deze periode en er verschijnen veel nieuwe documentaires en achtergrondstukken over. Die vertellen andere verhalen dan we doorgaans horen: over Nederlandse dienstweigeraars, over vrouwelijke militairen in de troepen van

het Indonesische leger, over de vele Indonesische en Nederlandse dwangarbeiders die door de Japanners zijn ingezet, of over de Nederlandse propaganda opzet_4free_2024_R_01_cover.indd 2

die het had over het brengen van ‘rust en orde’. Onderdeel van één nieuw geschiedverhaal is het allemaal nog niet. Want hoe verzoen je de Nederlandse en Indonesische blik op de onafhankelijkheidsoorlog?

En alle gezichtspunten daartussenin?

OMARMEN Zolang op deze vraag nog geen antwoorden zijn, wijzen veel auteurs er daarom op dat het raadzaam is om complexiteit en

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei vroeg aan antropoloog Sinan Çankaya wat de term meerstemmigheid ten aanzien van herdenken en vieren zou kunnen betekenen. Hij schreef daarover het essay Tegen heldere verhalen. verhalen. Een citaat: “Meerstemmigheid maakt ruimte voor de mensen aan de randen en biedt ze een plek in het Nederlandse herinneringslandschap. De enige zinvolle vraag die overblijft: hoe komen we tot een gedeeld verhaal en een gezamenlijke toekomst? In mijn verbeelding komen we samen in gezamenlijke politieke ruimten waarin plaats is voor verschil, dialoog en samenwerking, maar ook

46

VEN LESGEER Hjeoedatd?oe OV ID VRIJHE tegenstrijdigheid te omarmen waar het maar kan. Dat geldt voor het eerdergenoemde voorbeeld van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, maar net zo goed voor andere geschiedenissen die COLOFON momenteel in beweging zijn, zoals het slavernijverleden. Alleen door ruimte REDACTIE te geven aan complexiteit en tegenstrijNationaal 4 en 5 mei digheid kanComité een dialoog ontstaan tussen Laura Dekker (laura.dekker@4en5mei.nl), dieMatthijs verhalen.

Kuipers, Sander Mensink, GESCHIEDENIS VAN VRIJHEID Door de eeuwen heen

EERSTE HULP BIJ HANDELINGSVERLEGENHEID Moeilijke thema’s in de klas

DEMOCRATIE EN JONGEREN Kennis, houding en deelname

12-01-2024 15:15

Sophie van den Bergh, Cristan van Emden, Hester Wynia, Marije Wilmink ONTWERP EN PRODUCTIE Rick Verhoog, Sara Kolster, Studio Parkers ILLUSTRATIES Studio Parkers, Sabine van Vessem MET DANK AAN Gerard Kamp, Coloriginals

Dit is ook waarom Çankaya als titel voor zijnDRUKWERK essay ‘Tegen heldere verhalen’ koos: PrintSupport4U soms moet je het complexe verhaal verkiezen bovenEN het eenvoudige, heldere DISTRIBUTIE PROMOTIE verhaal, EDG omdat dat ruimte biedt voor inclusie. Té eenvoudige verhalen laten te veel weg en creëren eerder een verdeeld Disclaimer: het Nationaal Comité dan een gedeeld verleden.

4 en 5 mei heeft getracht alle■

rechthebbenden van beeldmateriaal te achterhalen. Mocht je foto’s tegenkomen waarvan je rechthebbende bent en je hebt geen toestemming voor gebruik gegeven, neem dan contact op via voor onenigheid en conflict.

Meerstemmigheid gaat info@4en5mei.nl.

om het scheppen van politieke identiteiten rondom waarden van solidariteit en rechtvaardigheid zonder ze om te willen gooien, zonder etnische en religieuze geschiedenissen op een hoop te gooien, identiteiten uit te wissen en zonder de indruk te willen wekken dat we ‘allemaal hetzelfde zijn’.

Dat zijn we niet, we hebben allemaal een andere sociale locatie, we staan COVERFOTO allemaal ergens anders in de pikorde.”

Publiek in de Nieuwe Ginnekenstraat in Breda juicht Poolse bevrijders toe tijdens een parade door deverhalen stad, 11 november 1944.via de QR-code Bestel Tegen heldere kosteloos

binnenzijde rug

OKEN DEMOCRATIE KIJ KLO E N I ON ow.nl BURGERSCHAP, 4 f re e - n ONTWIKKELD DOOR HET NATIONAAL COMITÉ 4 EN 5 MEI, IS GEMAAKT VOOR DOCENTEN EN ANDERE MENSEN DIE IN GESCHIEDENIS EN BURGERSCHAP GEÏNTERESSEERD ZIJN. BIJ DIT MAGAZINE HOORT EEN ONLINE OMGEVING VOL INTERESSANTE ARTIKELEN EN INTERACTIEVE MEERSTEMMIGHEID VOOR VOLGENSOPDRACHTEN SINAN ÇANKAYA HET VOORTGEZET ONDERWIJS EN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS. KIJK HIERVOOR OP 4FREE-NOW.NL.

MONUMENT ZOEKT SCHOOL Meld je aan via 4en5mei.nl/adopteer

K O O KIJ KLINE ON ow.nl n e e 4fr