Preview Lesmap Het Spoor van Petrus Alamire Musicaklassen 2014-2015

Musicaklassen Schooljaar 2014-2015

HET SPOOR VAN PETRUS ALAMIRE

COLOFON Auteurs Mieke Bombeke en Hans Van Regenmortel (red.) met bijdragen van Pak Yan Lau: werkvormen drones Sandra Delgadillo en Marjolein Elsink: werkvormen dans Bert Bernaerts: werkvormen PVC blaasinstrumenten Met dank aan Klaartje Proesmans van de Alamire Foundation (Huis van de Polyfonie te Leuven) voor de informatie over het werk van Petrus Alamire – www.alamirefoundation.org Omslagillustratie Bron: Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek Jena - archive.thulb.uni-jena.de Kyrie uit Missa L’oserai je dire van Johannes Mouton Projectcoördinatie Eline Swinnen Logistiek Maarten van Leeuwaarden Docententeam Sandra Delgadillo, Mirjam de Wit, Marjolein Elsink, Gerhardt Heusinkveld, Pak Yan Lau, Marjolein Peters, Emma Rekers, Lieve Van de Meirssche, Jonas Vandenbossche, David Van den Hende, Ciska Vanhoyland

Musicaklassen De Musicaklassen dompelen kinderen van de tweede en derde graad basisschool samen met hun juf of meester een schoolweek lang onder in de wereld van klank en muziek. Onderweg maken zij uitstapjes naar andere muzische domeinen. De weken vinden plaats op Domein Dommelhof te Neerpelt.

Elk schooljaar staat een nieuw thema centraal. De eigen fantasie en wat zich aandient zijn onze gids, de opdrachten in deze inspiratiebundel en de ervaring van de Musica-docenten het houvast.

De Musicaklassen streven naar een zo groot mogelijke eigen dynamiek van elk traject.

Dit schooljaar vinden voor de tweede keer Musicaklassen Extended plaats: een gelijkaardig format, maar dan op locatie. Een samenwerking van cultuurpunt Meeuwen-Gruitrode met zeven plaatselijke scholen maakte dit initiatief mogelijk.

Interesse in deze nieuwe formule? Contacteer ons.

‘Het Spoor van Petrus Alamire’ is een concept van Musica, Impulscentrum voor Muziek Domein Dommelhof Toekomstlaan 5b BE-3900 Neerpelt T 011 610 510 F 011 610 511 M info@musica.be W www.musica.be © Musica, september 2014 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 2

HET SPOOR VAN PETRUS ALAMIRE

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 3

De Lage Landen bij het begin van de 16de eeuw. De Habsburgse Nederlanden vormen de muzikale navel van Europa. In Mechelen arriveert een veelzijdig man om voor altijd hier te blijven: zakenman, diplomaat, mijningenieur, instrumentalist, componist, muziekkopiist en dubbelspion, Petrus Alamire.

Van muzikale dreun naar drone, van klankclusters naar zuivere harmonieĂŤn en weer terug. Met je stem of op een PVC-blaasinstrument. Schraap je keel en haal diep adem, want tijdens deze Musicaklassen zing en blaas je muzikale lijnen. Parallel, zich verwijdend of vernauwend, elkaar kruisend of botsend, altijd fascinerend.

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 4

INHOUD VOORWOORD

6

INLEIDING

7

INLEEFDAG LEERKRACHTEN

9

SESSIES MUZIEK -

Welkom

10

-

Help, ik kan niet zingen!

12

-

Ja, ik kan zingen!

20

-

Meerstemmigheid vanuit klankkleuren en verschillen

24

-

Een handvol vreemde namen

28

-

Meerstemmigheid vanuit tekst en poëzie

35

-

Van dreun naar drone

40

-

Inspiratie uit de renaissance

45

SESSIES DANS -

Opwarming

50

-

Bewegingsopdrachten

51

PVC BLAASINSTRUMENTEN -

Blazen in de renaissance

57

-

Blazend experimenteren, improviseren en componeren

59

WEEKOVERZICHT

61

BIJLAGEN

64

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 5

VOORWOORD Beste leerkracht, Het format van de Musicaklassen blijft evolueren. Zo kadert de reeks van dit schooljaar in een onderzoeksproject rond meerstemmigheid, opgestart in voorjaar 2014 en verspreid over een drietal jaren. Aanleiding was een project van de Alamire Foundation (KULeuven) om de muziekhandschriften uit het atelier van Petrus Alamire (1470-1536) digitaal beschikbaar te stellen. Deze handschriften bevinden zich in bibliotheken verspreid over heel Europa. Musica draagt zijn steentje bij om dit erfgoed te ‘valoriseren’. De Alamire Foundation wil de handschriften voor iedereen digitaal toegankelijk maken. Musica onderzoekt de artistieke relevantie van de muzikale praktijk uit Alamires tijd voor de muziekeducatie van vandaag.

Hiertoe ontwikkelen we nieuwe werkvormen om het aspect meerstemmigheid meer hanteerbaar te maken in dagscholen en muziekscholen. Diverse perspectieven spelen daarbij een rol. Het project zal resulteren in een internationale publicatie (in het Engels en het Nederlands): een inspiratieboek voor leerkrachten om meerstemmigheid van bij aanvang een plaats te geven in de muzikale ontwikkeling.

Meerstemmigheid of polyfonie is een eigenschap van muziek die twee of meer stemmen als gelijkwaardig combineert. In vele culturen wereldwijd is meerstemmig zingen nog steeds vanzelfsprekend. Het is dan misschien wat raar dat precies in onze contreien, die in Alamires tijd het centrum van de meest ingewikkelde vormen van meerstemmigheid waren, de vaardigheid en kennis van deze praktijk compleet verdampt lijkt, tenzij bij een handvol specialisten.

Graag kondig ik nu reeds de digitale tentoonstelling aan die de Alamire Foundation vanaf

eind

augustus

2015

organiseert

in

de

Onze-Lieve-Vrouwekathedraal

te

Antwerpen. Musica ontwikkelt hiervoor een speels educatief luik voor kinderen in school- of familieverband. De tentoonstelling kan als een interessante extra bij deze Musicaklassen beschouwd worden.

Ik wens iedereen een fijne tijd in Neerpelt met nieuwe muzikale ontdekkingen en boeiende ontmoetingen, niet in het minst met Petrus Alamire, zijn tijd en zijn werk.

Hans Van Regenmortel ARTISTIEK COÖRDINATOR Musica, Impulscentrum voor Muziek

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 6

INLEIDING PETRUS ALAMIRE (Nürnberg, 1470 – Mechelen, 1536)

Zo’n 500 jaar geleden. Petrus Imhoff, alias Alamire, man van vlees en bloed. Een migrant, zeg maar, uit Nürnberg. Rond 1518 wordt Mechelen zijn nieuwe thuis. Hier woont ook Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden, verslingerd aan kunst en muziek. Haar tijd is er één van relatieve rust en voorspoed... afgezien van de talloze openbare executies van protestanten.

Petrus dus, echte renaissancemens, muzikale en diplomatieke duizendpoot: muziekkopiist, componist, trombonespeler, mijningenieur, zakenman, diplomaat en (dubbel)spion. Ondanks een avontuurlijk leven met talloze reizen bereikte hij een voor die tijd hoge leeftijd, en liet hij de grootste verzameling handgeschreven muziekboeken uit de renaissance na. Veel van die sublieme, in onze ogen soms grappig versierde handschriften bleven ongeschonden bewaard in bibliotheken verspreid over heel Europa. Tegelijk gingen de Alamire-handschriften, als hoogtepunt van een lange traditie, hand in hand met een gloednieuw procedé: de boekdrukkunst, ook voor muziek!

In de renaissance groeit wat wij nu vaak ‘de Nederlanden’1 noemen uit tot het muzikale epicentrum van Europa.

Musici uit de Lage Landen van herwaarts over zwermen uit

naar alle hoeken van het Avondland. Het staat sjiek iemand van hier als hofmuzikant of muziekleraar in huis te halen. Velen werden dus hier geboren, maar stierven elders.

Namen als Johannes Ockeghem, Josquin Desprez, Pierre Moulu, Heinrich Isaac, Adriaan Willaert en Pierre de la Rue klinken als een klok. Niet minder hun muziek, de ‘Nederlandse Polyfonie’, in regel uitgevoerd in statige, gotische kathedralen of renaissancepaleizen waar het continent vol van staat.

Tegelijk rijzen er vele vragen rond de figuur van Alamire.2 Hoe geraakte hij betrokken bij (contra)spionage? Van waar de link met het mijnwezen? Hoe ging het er in zijn atelier precies aan toe? Begrijpen we de symboliek die in de handschriften verwerkt zit?

Waarom veranderde Petrus zijn familienaam in Alamire? Genoeg werk nog aan de winkel voor musicologen en historici.

1

Vanaf 1482 noemt men wat wij nu kennen als de Habsburgse Nederlanden, de Lage Landen van

herwaarts over. De algemene term Nederlanden is van recentere datum.

2

Bron: Schreurs E. (red.), e.a. (1999). De Schatkamer van Alamire, Muziek en miniaturen uit

keizer Karels tijd. Leuven: Davidsfonds

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 7

De Lage Landen van herwaarts over (oranje), ofwel de Habsburgse Nederlanden ten tijde van Margaretha van Oostenrijk en Petrus Alamire. Het paarse gedeelte is het prinsbisdom Luik.

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 8

INLEEFDAG LEERKRACHTEN Maak kennis met de Musicadocenten, de thematiek en de sessies die je zelf zal begeleiden.

DAGPLANNING

09:30-10:00

Onthaal

10:00-11:00

SESSIE 1 – Help, ik kan niet zingen!

11:00-12:00

SESSIE 2 – Klankleuren en -verschillen

12:00-12:45

Middagpauze

12:45-13:30

SESSIE 3 – L’homme armé

13:30-14:30

SESSIE 4 – Meerstemmige dans

14:30-15:00

Nabespreking en afspraken

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 9

SESSIES MUZIEK WELKOM Spreken

en

zingen

zijn

andere

manieren

van

stemgebruik.

Toch

zijn

er

overgangsvormen. In een tijd van alomtegenwoordige microfoons en luidsprekers vergeten we wel eens dat, niet eens zo lang geleden, sprekers zich ook verstaanbaar moesten maken in grote ruimtes, op openbare plaatsen, zelfs in openlucht en voor grote menigten mensen. Hoe deden zij dat?

Niet alleen door luider te spreken. Een meer zangerige manier van spreken, in een langzamer tempo, met grote intonatieverschillen, ritmische accenten en pauzes maakt dat een stem opvallend beter verstaanbaar wordt in moeilijke omstandigheden.

Luister naar een fragment van Martin Luther Kings ‘I have a dream’-toespraak: https://www.youtube.com/watch?v=V57lotnKGF8 Hier zijn weliswaar al microfoons in het spel, maar we kunnen ons iets voorstellen van de manier waarop in vroegere tijden grote menigten mensen werden toegesproken. Let op de melodische aspecten van Luthers toespraak, de spreek-toonhoogte en ritmiek, de slim gekozen pauzes, en – na het applaus – de climax naar het einde.

WELKOM IN MECHELEN (bij aankomst op Domein Dommelhof) Op de zandheuvel in Klankenbos. De heraut en zijn muzikant (2 docenten) staan bovenaan, het publiek wat verder weg aan de voet van de heuvel.

Dit welkom (letterlijk of geïmproviseerd) wordt aangekondigd met geschal en getrommel.

Materiaal Tekst van toespraak PVC-trompet en trom Docent 1 + 2 Intro met getrommel en geschal (PVC-bombardon of speels fluitje) Docent 2 Beste jongens en meisjes, Beste leerkrachten, begeleiders en docenten, Van heinde en verre Zijn jullie gekomen

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 10

Gebruik een, bij voorkeur vloeiend klinkend, bestaand melodietje, of verzin er zelf een en oefen samen in.

Zing de melodie parallel tweestemmig een terts hoger.

Voorbeeld: Broeder Jacob in de versie van Mahler, 1ste Symfonie, 3de deel Feierlich und gemessen (MK-compilatie-CD). Zing ook deze versie in canon.

Een stapje verder Een muzikaal bijzonder krachtig effect bereik je door op een grondtoon (bourdon of ostinato) een melodie te zingen/spelen en daar een tertsmelodie aan toe te voegen. Je kan het effect bijvoorbeeld herkennen in Kothbiro van Ayub Ogada.

Het ostinaat motief zit in de duimpiano. De zanger zingt eerst solo erboven. Even later wordt de terts toegevoegd.

Leer het melodietje in het begin meezingen.

Voeg er een gelijkaardige melodie een terts hoger aan toe.

Improviseer (één- of meerstemmig) met de stem op een zelf verzonnen instrumentaal ostinaat.

(EEN) TOONTJE(S) HOGER OF LAGER ZINGEN Materiaal Een melodisch instrument als ondersteuning Eenzelfde melodie wat hoger of lager zingen is niet moeilijk. Je kiest gewoon een andere begintoon. Deze techniek heet transponeren (= verplaatsen). In de renaissance liet men eenzelfde motief vaak even later en op een andere toon opduiken in de andere stemmen.

Kies een liedje dat je goed kent.

Zing het lied samen.

Verdeel de groep in 2.

Groep 1 zingt het lied eerder hoog, groep 2 zingt het lied lager. Kies twee verschillende begintonen op een instrument op basis van hun samenklank.

Groep 1 en 2 zingen het lied tegelijk hoog en laag.

Uitbreiding Stem 1 begint.

Stem 2 zingt (een kwint) hoger en begint later. Vertrouw op je intuïtie om dat moment te kiezen of te proberen. Probeer verschillende versies uit.

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 34

MEERSTEMMIGHEID VANUIT TEKST & POËZIE

Sinds de vroege middeleeuwen is muziek in Europa, althans de ‘kunstmuziek’, bijna altijd verbonden met tekst en poëzie. Zelfstandige instrumentale muziekvormen beginnen zich pas tijdens de renaissance te ontwikkelen, en dan nog vaak als een afspiegeling van het vocale origineel.

Veel renaissancecomponisten schrijven muziek met de tekst als uitgangspunt. Josquin Desprez is hiervan een goed voorbeeld. Door het eigen ritme van een tekst te volgen, blijft de tekst ook tijdens het zingen verstaanbaar voor de toehoorder. Hoewel het omgekeerde, de tekst aanpassen aan de vereisten van een melodie, natuurlijk ook een valabel artistiek uitgangspunt is.

Een belangrijke muzikale vorm uit Alamires tijd is het motet. Een motet is een compositie die meestal door zangers werd uitgevoerd. Typisch is dat elke stem haar eigen tekst heeft. Vaak hadden die teksten zelfs niet veel met elkaar te maken. Zo kon een kerkelijke tekst in het Latijn zonder probleem gecombineerd worden met een wereldse tekst in het Frans over een heel ander onderwerp en een volksliedje in het Nederlands.

In

de

volgende

werkvormen

gebruiken

we

tekst

als

uitgangspunt

om

tot

meerstemmigheid te komen.

REKBARE WOORDEN Materiaal Eventueel A4-papier en schrijfgerief.

Eventueel bestaande teksten of gedichten.

Net als melodieën, kunnen woorden oprekken of krimpen in de tijd. Het idee van opgerekte melodieën komt later nog aan bod bij cantus firmus (zie pagina 45).

Kies een korte zin, of gebruik je volledige naam (voornaam + familienaam).

Begin allemaal tegelijk die zin of naam te zeggen in een gewoon tempo.

Drijf het tempo geleidelijk aan op, tot het geheel een klankbrij van woorden wordt.

Vertraag opnieuw naar het begintempo.

Vertraag nog verder en rek de woorden zo lang als mogelijk op. Ga zo ver tot de betekenis volledig verloren gaat en je alleen nog overlappende klanklagen hoort.

Verzin variaties op dit idee: verdeel de groep bijvoorbeeld in twee. A begint snel, en B begint traag. Beide evolueren in tegengestelde richting.

Maak tekstcomposities in groepjes van 3 of 4.

Musica, Impulscentrum voor Muziek - 35