Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight w obszarze stosunków międzynarodowych

SPRAWY ZAGRANICZNE NR 1 (1) 2023, 9–25 DOI: 10.33896/SZ.2023.1.1

Grzegorz Korczyński Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Przemysław Wyganowski Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight w obszarze stosunków międzynarodowych – wprowadzenie Opportunities to use foresight-type futures analysis in the field of international relations – introduction Abstrakt: Autorzy poniższego artykułu poruszają kwestię przydatności analiz przyszłości typu foresight w obszarze stosunków międzynarodowych. Omawiają co to jest foresight i jak powinien być definiowany, rozumiany i intepretowany. Streszczają pokrótce historię rozwoju nie tylko foresight, lecz również badań nad przyszłością. Starają się zarysować problematykę zastosowania foresight w instytucjach związanych ze sprawami zagranicznymi i rozpocząć w ten sposób na gruncie polskim dyskusję nad tą kwestią.

Słowa kluczowe: foresight, foresight strategiczny, metodologia foresight, polityka zagraniczna, analizy przyszłości, badania nad przyszłością.

Abstract: In the article, its authors raise the issue of the usefulness of analyzes of the future in the field of international relations. They discuss what foresight is and how it should be defined, understood and interpreted. They briefly summarize the history of the development

9

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

of not only foresight, but also research into the future. They try to outline the general issues of using foresight in the institutions related to foreign affairs and thus start a discussion on this issue in Poland.

Key words: Foresight, Strategic Foresight, Foresight Methodology, Foreign Policy, future analysis, research into the futures.

1. Wstęp W ostatnich latach w instytucjach zajmujących się sprawami zagranicznymi1 coraz bardziej popularne staje się prowadzenie badań nad przyszłością typu foresight, od dawna obecnych już w kręgach biznesowych i technicznych. Pod terminem foresight autorzy poniższego artykułu rozumieją refleksję nad przyszłością, która zakłada możliwość (sztuczną) zaistnienia alternatywnych przyszłości. W dalszej części artykułu jego autorzy zasygnalizują problemy związane z definiowaniem pojęcia „foresight”. Przyszłość nie poddaje się badaniom, ponieważ nie istnieje w chwili prowadzenia tych badań. Co ciekawe, rezultaty badań nad wyobrażeniem o przyszłości – która nie istnieje – mogą mieć wpływ na rzeczywisty rozwój wydarzeń, a tym samym mieć wpływ na to, jaka ta przyszłość będzie. Foresight powinien przyjmować perspektywę średnio lub długoterminową. Świadomość w kręgach decyzyjnych biznesu, polityki i sfery militarnej coraz większej złożoności współczesnego świata powoduje konieczność powstawania i praktycznego stosowania nowych sposobów badania możliwego rozwoju przyszłych wydarzeń i konstruowania na ich podstawie wizji, celów, strategii, taktyki. Konieczność tę szczególnie wzmacnia pojawianie się niespodziewanych lub zlekceważonych wydarzeń, mających istotny wpływ na ludzkie zbiorowości – kryzysów, klęsk żywiołowych, konfliktów międzynarodowych. Oczywiście, te wydarzenia występowały zawsze, jednak obecnie ich wpływ obejmuje nadspodziewanie szeroki zakres geograficzny, zmieniając los całych regionów, czy wręcz całego świata, a dzieje się to niespodziewanie szybko i często. Można założyć, że wpisujące się w powyższy opis wydarzenia ostatnich lat o globalnym oddziaływaniu – pandemia Covid-19 i jej skutki, jak też napaść zbrojna Rosji na Ukrainę – jeszcze bardziej spopularyzują badania typu foresight. Zdaniem autorów prowadzenie analiz opartych na foresight jest ważne, zwłaszcza 1

10

W tekście będziemy używać roboczego terminu „instytucje spraw zagranicznych”, „instytucje odpowiedzialne za prowadzenie spraw zagranicznych” na określenie ministerstw spraw zagranicznych oraz międzynarodowych i ponadnarodowych organizacji, które w różnym zakresie i różnych rolach uczestniczą w relacjach międzynarodowych jako podmioty posiadające w tej dziedzinie, z racji prawa międzynarodowego, kompetencje władcze, decyzyjne.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

dla państw średnich i małych, które w przeciwieństwie do wielkich mocarstw, mają zazwyczaj ograniczoną swobodę manewrów strategicznych. Chociaż badania typu foresight są kosztowne i pracochłonne2, to jednak uzyskanie świadomości, jakie wnioski z nich wynikają, i operacjonalizacja przynajmniej niektórych z tych wniosków, może pozwolić na unikanie o wiele bardziej kosztownych problemów, których prawdopodobieństwo wystąpienia wzrasta w rezultacie zaniechania. Badania typu foresight przyczyniają się też do zmiany sposobu myślenia przy podejmowaniu decyzji strategicznych. Zdaniem autorów artykułu, te ewentualne zmiany myślenia są zmianami korzystnymi i podnoszącymi jakość pracy instytucji spraw zagranicznych. Szczególnie istotną rolę foresight może odgrywać w obszarach związanych z bezpieczeństwem oraz rozwojem gospodarczym.

Wykorzystywanie w pracach instytucji spraw zagranicznych badań typu foresight niesie jednak również wiele wyzwań, pytań i problemów, chociażby w kwestii kultury i organizacji pracy. Powstaje pytanie – czy i w jaki sposób duże i skomplikowane, a przy tym specyficznie urządzone i funkcjonujące organizacje, którymi są instytucje spraw zagranicznych, mogą zaadaptować przydatne, lecz niełatwe w realizacji badania typu foresight.

W niniejszym artykule jego autorzy nie omawiają całościowo problematyki stosowania badań typu foresight, ani nawet nie wymieniają wszystkich sposobów prowadzenia badań tego typu. Autorzy zamierzają w nim, po pierwsze, przybliżyć samo pojęcie foresight, opisując ten typ badań z punktu widzenia użyteczności w dziedzinie szeroko pojętych stosunków międzynarodowych, a po drugie, zarysować niektóre specyficzne problemy, pojawiające się przy stosowaniu foresight w odniesieniu do stosunków międzynarodowych.

Poniższe przemyślenia wynikają nie tylko ze znajomości literatury przedmiotu, lecz przede wszystkim z doświadczeń realnych zastosowań badań typu foresight w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP i w partnerskich instytucjach zagranicznych. Autorzy artykułu na co dzień korzystają z wiedzy z dziedziny foresight w realizacji praktycznych zadań związanych ze stosunkami międzynarodowymi.

Należy zaznaczyć, że w artykule nie będzie rozpatrywana kwestia wykorzystywania badań typu foresight w dziedzinie polityki bezpieczeństwa, ze względu na niedostępność w sferze publicznej rzeczywistych informacji nt. procesów decyzyjnych instytucji zajmujących się bezpieczeństwem (np. NATO).

2

Badania typu foresight wymagają zastosowania od kilku do kilkunastu skomplikowanych, czasochłonnych metod, najlepsze rezultaty osiąga się stosując pracę zespołową, co pociąga za sobą konieczność mobilizacji dużych zasobów (ludzkich, finansowych, organizacyjnych itp.)

Patrz np. K. Halicka, Prospektywna analiza technologii – metodologia i procedury badawcze, Białystok 2016.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

11

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

2. Co to jest foresight? Problemy z tłumaczeniem terminów Jak autorzy artykułu zaznaczyli we wprowadzeniu, foresight to specyficzna refleksja nad przyszłością. Głębsze zrozumienie pojęcia foresight wymaga chociażby skrótowego omówienia kwestii językowych3. Wielki słownik angielsko-polski tłumaczy słowo „foresight” jako „dalekowzroczność”4. W tekstach polskich albo stosuje się termin anglojęzyczny w oryginalnej formie, to jest „foresight”, albo różne tłumaczenia i zbitki polsko-angielskie np. foresight strategiczny, prognozowanie, prognozowanie strategiczne, prognozowanie horyzontalne. Najczęściej stosowane w tych zbitkach słowo, tj. prognoza (ew. prognozowanie), jest w języku polskim wieloznaczne i nieprecyzyjne, i w potocznym zastosowaniu trochę bezrefleksyjnie obejmuje dwa angielskie terminy „forecast” i „foresight”, które w środowisku zajmującym się foresight są ściśle odgraniczone5. Autorzy artykułu są zdania, że ścisłe znaczenie słowa „foresight” – dalekowzroczność – nie do końca nadaje się na polską nazwę dla tej dziedziny.

W poszukiwaniu właściwej polskiej terminologii można by inspirować się słownictwem francuskim, gdzie w środowisku zajmującym się tą dziedziną 3

4

5

12

Przykładowe definicje foresight w polskiej literaturze przedmiotu: – „Foresight to systematyczny sposób docierania do informacji o przyszłości w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków lub priorytetów. W tym kontekście foresight jest narzędziem wspomagającym podejmowanie bieżących decyzji i ułatwiającym mobilizowanie wspólnych działań.” Foresight, https://www.foresight.pl/ (3.07.2023).

– „(…) foresight (…) można zdefiniować jako proces tworzenia i odnawiania spójnych i funkcjonalnych wizji przyszłości oraz umiejętność wykorzystania ich w sposób użyteczny poprzez np. wykrywanie niekorzystnych warunków otoczenia, wskazywanie kierunku prowadzonej polityki, kształtowanie strategii oraz eksplorację alternatywnych ścieżek rozwoju w poszukiwaniu tej optymalnej (pożądanej przez interesariuszy). Foresight jest z natury interdyscyplinarny.

Jego metodyczne podstawy znajdujemy w ekonomii, naukach o zarządzaniu, socjologii, matematyce, psychologii, politologii, lingwistyce, naukach technicznych.”, Ł. Nazarko, Foresight w stosunkach międzynarodowych, „Biuletyn Instytutu Zachodniego” 2013, nr 143, s. 2, https:// iz.poznan.pl/publikacje/biuletyn-instytutu-zachodniego/nr-143-foresight-w-stosunkach-miedzynarodowych (6.07.2023).

Zwraca uwagę tłumaczenie wyrażenia „to have the foresight to do sth” – „być na tyle dalekowzrocznym, żeby coś zrobić” oraz „lack of foresight” – „krótkowzroczność”. Wielki słownik angielsko-polski, Warszawa 2002, s. 467.

Różnice pomiędzy foresight a forecast precyzuje A. Wilkinson, zauważając, że w odróżnieniu od Foresight: „Forecasting is a data-rich activity. In forecasting we extrapolate the past. There are no breaks in logic allowed. The future is assumed to be fully contained in the statistically significant evidence base. The emphasis is on the predictability – accuracy, reliability and precision – of outcomes. Forecasts can be used by anyone for anything. Forecasting can be undertaken as an act of probabilistic prediction, an assessment of the most likely future. Or if can offer a conditional, evidence-based projection – a baseline that assuming all other things remain equal, identifies the cone of possible outcomes: the singular future in terms of a high-, best-, medium-, low-, worst-case ‘scenario’”, A. Wilkinson, Strategic Foresight Primer, 2017, s. 15, https://cor.europa. eu/Documents/Migrated/Events/EPSC_strategic_foresight_primer.pdf. (4.07.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

wspomniane rozróżnienie między prognozą-forecast, a prognozą-foresight oddają odpowiednio terminy perspective (pol. prognoza, ang. forecast) i prospective (pol. futurologia, badania przyszłościowe6, ang. foresight). W dokumentach Unii Europejskiej w polskojęzycznych oficjalnych wersjach na oddanie słowa „foresight” zastosowano termin – „prognoza strategiczna”7 i chociaż jest on ułomny i nietrafny (ze względu na zastosowanie polskiego słowa „prognoza”) należy się spodziewać jego szerokiego rozpowszechnienia, w związku z wszechobecnością w wielu środowiskach zawodowych dokumentów Unii Europejskiej.

Autorzy niniejszego artykułu proponują, aby rozważyć używanie terminu „dalekowzroczne badanie przyszłości”, lub „dalekowzroczne analizy przyszłości”, by wskazać na różnicę między analizami typu foresight, a analizami prognostycznymi. Możliwe jest, zdaniem autorów, również przyjęcie terminu „prospektywa” („analizy prospektywne”, „prospektywa strategiczna”, „prospektywne analizy strategiczne”), który przymiotnikowo pojawił się już w polskiej literaturze przedmiotu8. Sprawa ta, zdaniem autorów artykułu, powinna stać się przedmiotem dalszej refleksji.

3. Czy foresight to prognoza?

Problem rozróżnienia prognozowania i badania przyszłości jest nie tylko kwestią terminologiczną, lecz również, a raczej przede wszystkim, semantyczną. Kwestia przetłumaczenia terminu foresight na język polski jest wtórna w stosunku do zrozumienia w środowisku polskojęzycznym treści ukrytej pod tym słowem.

Niestety, w popularnym i powszechnym rozumieniu foresight to rodzaj prognozy, czyli przewidywania przyszłości. Tymczasem foresight to w rzeczywistości dalekowzroczne badanie odległej przyszłości, co nie jest równoznaczne z jej przewidywaniem. Ten błąd myślowy wynika między innymi z krążących w obiegu językowym uproszczeń i zbitek frazeologicznych – zajmowanie się przyszłością, o ile nie wchodzi w zakres popularnej lub bardziej wyrafinowanej literatury fantastyczno-naukowej, w potocznym i co gorsza powszechnym rozumieniu jest właśnie prognozowaniem, przewidywaniem, a niekiedy wręcz przepowiadaniem przyszłości. O ile od twórców fantastyki naukowej nikt nie 6 7

8

Wielki słownik francusko-polski, Warszawa 2000, s. 426.

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Sprawozdanie dotyczące prognozy strategicznej 2020 r. Prognoza strategiczna – W kierunku bardziej odpornej Europy, Bruksela, dnia 9.09.2020 r. COM(2020) 493 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0493#:~:text=Bruksela%2C%20dnia%209.9.2020%20r.%20 COM%282020%29%20493%20final%20KOMUNIKAT,STRATEGICZNA%20%C2%B1%20 W%20KIERUNKU%20BARDZIEJ%20ODPORNEJ%20EUROPY% (4.07.2023).

K. Halicka, Prospektywna analiza technologii….

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

13

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

oczekuje trafnego przewidywania przyszłości, o tyle już od naukowców lub praktyków badających profesjonalnie przyszłość, stosujących mniej lub bardziej skomplikowane naukowe metody, tego właśnie się oczekuje. Stąd też w konsekwencji popularne nazywanie takich badań prognozowaniem. Środowiska zajmujące się badaniem przyszłości zdają się akceptować mimowolnie nie tylko takie nazewnictwo, ale i praktyczne konsekwencje jego przyjęcia. Gdy przyjrzymy się funkcjonującym w publicznym obiegu raportom czy analizom typu foresight, zauważymy, że już w zamierzeniu samych ich autorów miały być one właśnie prognozami. Treść tych analiz odnosi się przede wszystkim do łatwo obserwowalnych i łatwo poddających się analizie zjawisk natury fizycznej, demograficznej, klimatycznej, gospodarczej, zachodzących we współczesnym świecie, które obserwowane z perspektywy historycznej pozwalają się ująć w „stabilne” trendy. Dalszy rozwój takich trendów w bliskiej lub bardziej odległej przyszłości łatwo określić (nie przewidzieć!) stosując metodę ekstrapolacji. Trendy, ekstrapolowane w średnioterminowej perspektywie, mogą zostać przedstawione jako w miarę prawdopodobny raport opowiadający, co nas czeka np. za lat 10. Na przykład – jak wiemy, w Polsce przyrost demograficzny jest coraz niższy, jednocześnie narasta wewnętrzna i zewnętrzna presja imigracyjna; ekstrapolując te dwa na chwilę obecną stabilne trendy, można z dużym prawdopodobieństwem „przewidzieć” nieodległą przyszłość demograficzną i etniczną Polski.

Tego typu raporty nie narażają ich autorów na krytykę, gdyż poziom trafności zawartych w nich przewidywań wydaje się być wystarczająco wysoki. Jednak mogą wprowadzać w błąd decydentów, dla których są pisane, ponieważ przedstawiają tylko „jedną przyszłość”, roszcząc sobie prawo do jej przewidywania. Tym samym eliminują z wyobraźni myślenie o alternatywnych przyszłościach i nieprzewidywalnych zdarzeniach, jak np. „pełnoskalowa agresja militarna” Rosji na Ukrainę w 2022 roku. Badania typu foresight zakładają, że przyszłość jest nieprzewidywalna, bowiem nie istnieje, więc nie poddaje się badaniom, dlatego prezentują różne hipotetyczne wizje przyszłości, pozwalające się przygotowywać na potencjalne zagrożenia i ewentualne szanse.

Raporty-prognozy, mimo że występują w instytucjach spraw zagranicznych najczęściej, być może najmniej są dla nich przydatne. Przyszłości nie można przewidzieć również ze względu na wzrastającą wraz z wydłużaniem się horyzontu czasowego możliwość wystąpienia nieprzewidywalnych wydarzeń, które zmieniają radykalnie obserwowany (choć wciąż ex definitione nieistniejący) bieg wydarzeń. Patrząc na kwestię foresight z perspektywy instytucji spraw zagranicznych być może lepiej byłoby w ogóle wyłączyć z zestawu pojęciowego termin „prognoza”, aby tą drogą zmienić rozumienie charakteru i celu prowadzonych analiz przyszłości. To znaczy – jeśli chodzi o ich charakter: nie prognozowanie,

14

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

lecz badanie i analizowanie, jeśli chodzi o ich cel: nie przewidywanie procesów, trendów, przyszłości, zjawisk nieprzewidywalnych i zjawisk niebezpiecznych, lecz tworzenie jak najbardziej całościowych map obszarów niepewności, przydatnych jako punkt odniesienia w planowaniu.

4. Krótka historia foresight Początki foresight sięgają połowy XX wieku, ale badanie czy przewidywanie przyszłości fascynowało ludzkość od zarania jej dziejów. Od początku takim badaniom przyświecał jeden cel – zapewnienie sobie bezpieczeństwa poprzez poznanie przyszłych wydarzeń i tą drogą uzyskanie przewagi nad przeciwnikami.

W wielu kulturach wyrocznie bywały centralnymi ośrodkami cywilizacyjnymi, nieodrodną częścią kultu, były też bezpośrednio powiązane z władzą (warto zauważyć, że tego typu wróżbiarstwo zakładało milcząco, że przyszłość jest przewidywalna, ponieważ rzeczywiście istnieje; tak należy rozumieć powszechnie wówczas przyjmowane istnienie „przeznaczenia” i „losu”, znanych tylko bogom). W czasach nowożytnych badanie przyszłości stało się z jednej strony domeną literatów, zwłaszcza tych związanych z różnego rodzaju prądami literatury fantastycznej (i ci także zakładali istnienie przyszłości, do której ewentualnie można dotrzeć za pomocą np. wehikułu czasu). Z drugiej strony w środowiskach naukowych pojawiały się pomysły dotyczące rozwijania metod planowania w wybranych dziedzinach z wykorzystaniem dostępnych, wiarygodnych narzędzi badawczych, takich jak statystyka, rachunkowość, rachunek prawdopodobieństwa, badania rynku, ekonometria itp.

Niezwykłe w dziejach ludzkości przyspieszenie rozwoju naukowego i technologicznego w XIX wieku również nadało dynamiki prognozowaniu i planowaniu, potrzebnym chociażby do lepszego zarządzania rozpędzonym postępem gospodarczo-naukowym. I wojna światowa, rewolucja bolszewicka i wielkie kryzysy gospodarcze pierwszej połowy XX wieku wskazywały na konieczność stosowania naukowego badania przyszłości oraz planowania. Kluczowym elementem prognozowania była jego trafność, bowiem na jego podstawie tworzono konkretne plany działania, których realizacja uzależniona była od jak najtrafniejszego przewidywania.

Pierwszy raz terminu foresight miał użyć H.G. Wells 19 listopada 1932 r. w audycji BBC, w której wzywał do rozpoczęcia badań nad przyszłością i dziwił się, że jest tak wielka liczba badaczy przeszłości a ani jednego „profesora foresight”9. W latach 40. i 50. XX wieku w USA badania typu foresight rozwijała 9

H.G. Wells, Wanted: Professors of Foresight!, „Futures Research Quarterly” 1987, Vol. 3, No. 1, s. 89–91; Wells powiedział: „It seems an odd thing to me that though we have thousands

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

15

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

m.in. RAND Corporation w kontekście strategii wojskowych, jak też programów zbrojeniowych. W środowisku akademickim, przede wszystkim inżynierskim, zaczęto stosować i rozwijać różne techniki wchodzące w zakres foresight, szczególnie w badaniach dotyczący rozwoju i innowacji. Najbardziej znanym przykładem jest rozwijana we wspomnianej RAND Corporation metoda delficka.

Na uczelniach zaczęły powstawać, zgodnie z postulatem Wellsa, fakultety badań nad przyszłością. Ze świata nauki i biznesu poszczególne metody foresight przeniesione zostały w końcu do administracji publicznej.

Obecnie badania przyszłości typu foresight zaczynają być coraz powszechniej wykorzystywane w pracach wielkich organizacji międzynarodowych, na przykład w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) czy w Unii Europejskiej (European Union, EU). W 2022 r. swój pierwszy raport tego typu dotyczący perspektywy średnio- i długoterminowej – Raport Foresight Strategiczny opublikowała Komisja Europejska, wskazując jednocześnie, że będzie szerzej wykorzystywała to narzędzie w kształtowaniu kierunków polityk unijnych10. Ze względu na ograniczony zakres artykułu jego autorzy nie przedstawiają procesów decyzyjnych Unii Europejskich, jednak widzą potrzebę prowadzenia takich szczegółowych analiz tej problematyki w przyszłości.

Przyczyn wzrastającej popularności badań przyszłości typu foresight można również szukać w konsekwencjach kryzysu finansowego 2008 r. Tak jak zamach 11 września 2001 r. spowodował poważne zmiany w funkcjonowaniu instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo (np. przechodzenie od zasady „need to know” na rzecz zasady „need to share”), tak kryzys 2008 r. wymusił dalsze doskonalenie i szersze upowszechnianie skuteczniejszych narzędzi badania przyszłości. Wskazuje się, że potrzeba nowego typu refleksji nad przyszłością – foresight – związana jest m.in. z faktem, że podejmujemy działania w warunkach, które są niestabilne, nieprzewidywalne, niepewne, nowe, niejasne (tzw. „TUNA conditions”)11.

10

11

16

and thousands of professors and hundreds of thousands of students of history working upon the records of the past, there is not a single person anywhere who makes a whole time job of estimating the future consequences of new inventions and new devices. There is not a single Professor of Foresight in the world. But why shouldn’t there be?”. Cyt. za: Ch. Neels, A Systematic Literature Review of the Use of Foresight Methodologies Within Technology Policy Between 2015 and 2020, https://www.ucl.ac.uk/steapp/sites/steapp/files/final_neels_111120.pdf (5.07.2023).

2022 Strategic Foresight Report. Twinning the green and digital transitions in the new geopolitical context, OIB, Belgium, Manuscript completed in June 2022, https://knowledge4policy. ec.europa.eu/publication/2022-strategic-foresight-report-%E2%80%9Ctwinning-green-digitaltransitions-new-geopolitical_en (6.07.2023).

A. Wilkinson, Strategic Foresight…, s. 23.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

Samo długoterminowe – dalekowzroczne – badanie przyszłości nie jest jednak niczym nowym. Możemy cofnąć się aż do antycznej Grecji, do czasów wojny peloponeskiej, lub też raczej refleksji nad nią autorstwa popularnego wśród współczesnych geopolityków Tukidydesa. W swojej refleksji Tukidydes wykazywał, że właśnie dalekowzroczne rozważania Spartan o przyszłej pozycji i sile rozwijających szybko swoje imperium Ateńczyków, doprowadziły ich do przekonania o konieczności zaangażowania się w coś na kształt wojny prewencyjnej, która, jak to zwykle bywało w dziejach ludzkości, wymknęła się spod kontroli i doprowadziła do nieplanowanych przez nikogo strategicznych skutków.

Ostatnio bardzo wielu współczesnych autorów przywołuje ten archetypiczny dla strategicznego myślenia przykład. Wskażmy choćby Grahama T. Allisona, który zastanawiał się, czy USA i Chiny skazane są na wpadnięcie w „pułapkę Tukidydesa”12. Z kolei w raporcie RAND Corporation pióra Michaela J. Mazarra, The Societal Foundations of National Competitiveness13, również cytowany jest Tukidydes, a konkretnie przytaczany jest fragment, w którym delegacja z Koryntu przekonuje Spartan o niebezpieczeństwie, jakie stanowią dla nich Ateńczycy.

Można potraktować to jako kronikarski zapis starożytnego „foresightu”.

5. Metodologia foresight Współczesna metodologia14 foresight nie jest jednoznacznie skodyfikowana.

Różni autorzy w odmienny sposób wymieniają metody wchodzące ich zdaniem w jej skład. Profesor Katarzyna Halicka z Politechniki Białostockiej wymienia w „Ocenie metod o potencjale zastosowania w Prospektywnej Analizie Technologii” 195 metod15, jednocześnie w „Przeglądzie metod o potencjale zastosowania w nurcie technologicznym PAT” wskazuje 90 rzeczywiście przydatnych metod16.

Z kolei fiński naukowiec T. Kuosa ogranicza się do 37 metod, z których część obejmuje dość obszerne podzbiory (np. można doszukać się ponad 40 metod samego tworzenia scenariuszy)17. Zdaniem autorów niniejszego artykułu najła12 13 14

15 16 17

G.T. Allison, Skazani na wojnę? Czy Ameryka i Chiny unikną pułapki Tukidydesa?, Bielsko-Biała 2018, s. 25, 51–65.

M.J. Mazarr, The Societal Foundations of National Competitiveness, https://www.rand.org/ pubs/research_reports/RRA499-1.html (3.07.2023).

Pod pojęciem „metodologia” autorzy poniższego artykułu roboczo rozumieją zestaw technik analitycznych i procedur badawczych, których realizacja jest konieczna przy przeprowadzaniu badania typu foresight i opracowywania ich wyników w postaci raportu typu foresight.

K. Halicka, Prospektowa analiza technologii…, s. 208.

Tamże, s. 182.

Metody wykorzystywane w procesie opracowywania raportów Strategic Foresight: data/web mining, early warning systems, environmental scanning, emerging issues detection, systematic reading, surveys, Delphi, brainstorming sessions, spying, surveillance, trend and cross-impact

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

17

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

twiejsze do wykorzystania w dziedzinie stosunków międzynarodowych wydają się być: tworzenie scenariuszy, metoda delficka, metoda skanowania horyzontu.

Wspólnym elementem większości metod foresight jest rozszerzanie horyzontów prowadzonych badań, m.in. poprzez odejście od myślenia linearnego na rzecz myślenia systemowego. Wpływa to na zmianę charakteru pracy zarówno analityków jak i strategów korzystających z badań typu foresight. Zdaniem autorów artykułu głównym zadaniem analiz przyszłości niekoniecznie jest opracowywanie wizji przyszłości. Istotniejsze jest formułowanie pytań, określanie zakresu przewidywań, dobieranie odpowiednich uczestników procesu. Przy tym należy podkreślić, że dobór metod badań typu foresight zależy od postawionego problemu badawczego, odbiorców wyników tych badań oraz dostępnych środków (zasoby finansowe, dostępni eksperci, dostęp do danych, czas, który można poświęcić na badanie).

W obiegu pojęciowym obok terminu foresight funkcjonuje termin strategic foresight, który również nie jest łatwo zdefiniować. Przykładowo w literaturze przedmiotu można spotkać również użycie terminu strategic foresight na określenie sposobu użycia ludzkich zdolności opowiadania historii w celu wykorzystania wiedzy18. Autorzy artykułu proponują, aby pod pojęciem strategic foresight rozumieć sposób oparty na następujących przesłankach: – przyjęcie perspektywy długoterminowej, a co najmniej średnioterminowej, czyli co najmniej 5 lat (należy przy tym dodać, że spotyka się też perspektywę dwudziestoletnią i dłuższą), – oparcie się na badaniach prowadzonych według metod, – przyjęciu zasady, że analizy dotyczą możliwych alternatywnych przyszłości, – odbiorcami produktu są osoby podejmujące strategiczne decyzje.

Ważne wydaje się ustalenie, jak będą wykorzystywane wyniki badań przyszłości typu foresight. Autorzy artykułu proponują, aby wprowadzić następujące rozróżnienie: a) badania, które będą wykorzystane do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej i nie będą ani publikowane, ani przekazywane poza organizację z oczywi-

18

18

analysis, social networking analysis, data management, FSSF, futures triangle, futures triangle, futures wheel, self-organized map, abduction, causal layered analysis, pattern management, synthesis, induction, falsification, scenarios, visioning, what “ifs”, wild cards, visualizing options, normative methods, backstaging, strategic thinking, getting across insight, logic-deductive conclusions, range of options created, changes in thinking, perception of the minds involved in strategy work. (patrz np. T. Kuosa, Practising Strategic Foresight in Government. The cases of Finland, Singapore and the European Union, „RSIS Monograph” 2011, No. 19, s. 11). „Strategic Foresight offers a way of making use of our inherent storytelling abilities in order to engage tactic knowledge, make assumption explicite, forge new shared understanding (i.e. meaning making) and anticipate and prepare for what has yet not happened”. A. Wilkinson, Strategic Foresight…, s. 3.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

stych przyczyn – konkurencja nie powinna być o tym uprzedzana, gdyż mogłaby rozpocząć działania, aby ewentualne przewagi zniwelować (z przyczyn oczywistych autorzy artykułu nie mają możliwości wskazania konkretnych przykładów); b) badania, które będą służyć do opracowania dokumentu publicznego, szeroko dystrybuowanego. Mają charakter komunikatu, mogą być elementem dyplomacji publicznej (patrz np. komunikaty Komisji Europejskiej19); c) badania, na podstawie których stworzone zostaną dokumenty niepubliczne, które jednak mogą być przekazywane niektórym partnerom. Mogą służyć komunikacji strategicznej, w tym prezentacji sposobu myślenia lub wytłumaczenia stanowiska, mogą również służyć rozpoczęciu dialogu lub wywołaniu jakiegoś tematu (z przyczyn oczywistych autorzy artykułu nie mają możliwości wskazania konkretnych przykładów); d) badania, na podstawie których powstają dokumenty „mieszane” – część zostaje opublikowana, a część może być przeznaczona jedynie dla osób podejmujących decyzje strategiczne (np. amerykańskie Global Trends20).

Same badania prowadzące do powstania analizy typu foresight mogą mieć dodatkowy cel integracji środowiska ekspertów oraz wpływania na ich sposób myślenia. Ten element można czasami zauważyć w „grach wojennych”.

6. Badania/analizy przyszłości typu foresight w sferze stosunków międzynarodowych Jak zauważył już w 2013 r. Łukasz Nazarko: „Polityczne i gospodarcze wydarzenia ostatnich lat skutecznie zburzyły komfortowe poczucie, że sytuacja międzynarodowa jest stabilna, a przyszłość stosunkowo przewidywalna. Rosnąca złożoność i niepewność charakteryzująca obecny świat wymaga od przywódców politycznych i biznesowych stosowania metod systematycznej refleksji nad przyszłością przy podejmowaniu decyzji”21. Autor zwrócił dalej uwagę na fakt, że ekstrapolacja trendów staje się nie tylko niewystarczająca, ale często wręcz bezużyteczna przy budowaniu długofalowych strategii. Zauważył też, że zamiast 19

20 21

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Sprawozdanie dotyczące prognozy strategicznej z 2020 r. Prognoza strategiczna – w kierunku bardziej odpornej Europy, https:// eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0493#:~:text=Bruksela%2C%20dnia%209.9.2020%20r.%20COM%282020%29%20493%20final%20KOMUNIKAT,STRATEGICZNA%20%C2%B1%20W%20KIERUNKU%20BARDZIEJ%20ODPORNEJ%20EUROPY%. (4.07.2023).

Office of the Director of National Intelligence – Global Trends (dni.gov), https://www.dni.gov/ index.php/gt2040-home (24.09.2023). Ł. Nazarko, Foresight w stosunkach…, s. 1.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

19

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

określać, jaka jest szansa, że coś się wydarzy, lepiej określać związki przyczynowo-skutkowe charakteryzujące poszczególne warianty przyszłości.

W ostatnich latach coraz większą uwagę w ministerstwach spraw zagranicznych zaczyna przywiązywać się do problematyki badań nad przyszłością.

Jednym z dowodów takiej tendencji są dwie ostatnie inicjatywy: 1. Genewskie Centrum Polityki Bezpieczeństwa prowadzi projekt badawczy zatytułowany Strategic Foresight in Ministries of Foreign Affairs22, który ma na celu przeanalizowanie, jak ministerstwa spraw zagranicznych wykorzystują strategiczne analizy dalekowzroczne oraz inne praktyki badania przyszłych zdarzeń; 2. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Europejskich Republiki Słowacji opublikowało w 2022 r. na swojej stronie internetowej analizę długoterminową zatytułowaną Strategic Foresight for the Foreign and European Policy of the Slovak Republic, Risks and opportunities for Slovakia in a transforming world, prace nad którą były prowadzone przy udziale OECD. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Słowacji planuje wykorzystać wyniki tego raportu w przygotowywaniu Średnioterminowej Strategii dla Zagranicznej i Europejskiej Polityki Słowacji.

Innym przykładem stosowania metodologii foresight są wspominane już prace prowadzone w ramach Unii Europejskiej. Należy jednak zauważyć, że prace nad analizami typu foresight w ramach UE wykraczają często poza ścisłą dziedzinę stosunków międzynarodowych.

Jakkolwiek wydaje się, że nikt nie neguje przydatności analiz przyszłości typu foresight w dziedzinie polityki zagranicznej, to ich stosowanie w tym środowisku niesie ze sobą szereg wyzwań. Głównym problemem badania przyszłości typu foresight jest wysoki stopień złożoności współczesnego świata. Co więcej, w systemie tym istnieje tak wiele powiązań, że nie da się ich wszystkich równocześnie analizować. Trzeba decydować, które elementy systemu są najważniejsze (i w związku z tym trzeba je bezwzględnie uwzględniać), a które można pominąć.

Bardzo ważną i trudną kwestią jest również wybór tematu badań oraz określenie jej perspektywy. Należy zauważyć, że badane mogą być zarówno poszczególne państwa, organizacje międzynarodowe jak też zjawiska, trendy i sytuacje. Dopiero po ustaleniu podstawowych parametrów badawczych można zacząć zastanawiać się nad wyborem najużyteczniejszych metod.

Dużym wyzwaniem dla osób prowadzących badania typu foresight w instytucjach spraw zagranicznych jest sprawa prezentacji wyników swoich badań przełożonym oraz sformułowania odpowiedniej „narracji”, która będzie nośnikiem przesłania wyników badawczych w instytucji i ewentualnie poza nią. Zazwyczaj wyniki żmudnych i czasochłonnych prac są dla zespołu badawczego lub osoby opracowującej rezultaty badań niezwykle cenne w każdym detalu i przedstawie22

20

GCSP Research Project – Strategic Foresight in Ministries of Foreign Affairs, https://www. gcsp.ch/Strategic-Foresight-in-Ministries-of-Foreign-Affairs (6.07.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

nie ich w zwięzłej formie, możliwej do zaprezentowania osobom podejmującym strategiczne decyzje, jest trudne. Dodatkowo, sama forma prezentacji, oprócz jej zwięzłości, powinna być atrakcyjna dla odbiorcy.

Należy podkreślić, że analiza przyszłości typu foresight, po zakończeniu badań i nadaniu jej formy umożliwiającej prezentację, powinna być po jakimś czasie zaktualizowana. W zależności od tematu aktualizacja może być konieczna już po 3 miesiącach lub po roku. Wymaga to specyficznej organizacji i kultury pracy oraz – co pociąga za sobą wydatki budżetowe, zawsze niechętnie przyjmowane – utworzenia stałej struktury odpowiedzialnej za bieżącą analizę i okresową aktualizację wyników.

Wskazane jest również uwzględnienie w instytucjach spraw zagranicznych, postulowanego w biznesie oddzielenia badań, czyli w tym wypadku prac nad analizą przyszłości, od ich wdrażania. W dziedzinie stosunków międzynarodowych oznacza to konieczność oddzielenia organizacyjnego struktury zajmującej się badaniami typu foresight od struktury opracowującej strategię. Prostym i często stosowanym sposobem rozwiązania tego problemu i uniknięcia ewentualnej restrukturyzacji jest zlecenie przeprowadzenia badania typu foresight podmiotom zewnętrznym. Niestety, w wypadku instytucji spraw zagranicznych, przy wyborze takiego podejścia, traci się możliwość wykorzystania unikalnej wiedzy i ekspertyzy zgromadzonej w instytucji.

Specyfika prac ministerstw spraw zagranicznych sprawia, że trudno jest niekiedy precyzyjnie określić, które dziedziny badań typu foresight pozostają w kompetencji ministerstwa, a które wykraczają poza nie. Przykładem ilustrującym ten problem niech będzie raport Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego23. Zakres raportu obejmuje czterowymiarową analizę odporności: w wymiarze społecznym i ekonomicznym, w wymiarze geopolitycznym, w wymiarze ekologicznym, oraz w wymiarze cyfrowym. O ile wymiar geopolityczny to bez wątpienia domena ministerstw właściwych do spraw zagranicznych, o tyle w pozostałych wymiarach nie są już one instytucjami wiodącymi.

Dochodzimy tutaj do ważnego punktu – w dzisiejszym, coraz bardziej powiązanym i skomunikowanym świecie wiedza MSZ w wielu obszarach może nie być wystarczająca. Z drugiej strony, wydaje się, że wiedza MSZ może stanowić bardzo ważny element w wielu obszarach, pozornie pozostających daleko poza zainteresowaniem ministerstw spraw zagranicznych.

Jednak, zdaniem autorów niniejszego artykułu, najtrudniejszym ograniczeniem związanym z wykorzystywaniem metod analiz typu foresight jest fakt, że badania te są skomplikowane i czasochłonne. Spójrzmy na same techniki budowania scenariuszy w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Jak w 2007 roku 23

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Sprawozdanie dotyczące prognozy…, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ (5.07.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

21

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

zaważyli Peter Bishop, Andy Hines i Terry Collins24, scenariusze, będące archetypiczną formą studiów nad przyszłością, obejmują osiem kategorii różnych technik, w skład których wchodzi kilka wariantów, co daje dwa tuziny metod używanych do rozwijania scenariuszy. W skład scenariuszy kategorii I – „osądy” (ang. judgment) wchodzą metody: 1. „genialna prognoza” (ang. genius forecasting), 2. wizualizacja (ang. visualisation), 3. odgrywanie ról (ang. role playing), w tym również gry wojenne, 4. metoda Coates’a i Jarratt’a. W skład kategorii II – „scenariuszy bazowych/oczekiwanych” (ang. baseline/expected scenarios) wchodzą metody: 1. ekstrapolacja trendów, 2. Manoa, scenariusze systemowe (ang. systems’ scenarios), 3. analiza wpływu trendów (ang. trend impact analyses).

W skład kategorii III – „wypracowywania scenariuszy a priori” (ang. elaboration of fixed scenarios) wchodzą dwie metody: 1. „wrzucanie” (ang. incasting), oraz 2. Matryca SRI (tzn. matryca Stanford Research Institute). W skład kategorii IV – „sekwencji wydarzeń” (ang. event sequencies) wchodzą metody: 1. drzewo prawdopodobieństwa (ang. probability tree), 2. socjowizja (ang. sociovision), 3. mapowanie rozbieżności (ang. divergence mapping). W skład kategorii V – „rzutowania wstecz” wchodzą metody: 1. misja horyzontalna HMM (stosowana w NASA, ang. HMM horizon mission methodology), 2. wpływ przyszłych technologii (pochodząca z IBM, ang. impact of future technologies), 3. mapowanie przyszłości (ang. futures mapping). W skład kategorii VI – „wymiarów niepewności” (ang. dimesions of uncertainty) wchodzą: 1. matryca GBN, 2. analiza morfologiczna, w skład której wchodzi również analiza Field Anomaly Relaxation FAR, 3. OS/OE czyli rozwój opcji/ocena opcji (ang. option development and option evaluation), 4. metoda MORPHOL (jest to oprogramowanie komputerowe zarządzające w specyficzny sposób analizą morfologiczną). W skład kategorii VII – „analiz wpływu krzyżowego” wchodzą metody: 1. SMIC-PRO-EXPERT, 2. Interaktywna symulacja przyszłości IFS (ang. interactive future simulation).

W skład kategorii VIII – „modelowania” wchodzą metody: 1. analiza wpływu trendów TIA (ang. trend impact analysis), 2. analiza wrażliwości (ang. sensitivity analysis) oraz 3. scenariusze dynamiczne (które są kombinacją metod rozwoju scenariuszy oraz analizy systemowej).

Sam wybór metody odpowiedniej do tematu badania nie jest prosty. Przyjmijmy, że wybraną metodą jest wielokrotnie stosowana Field Anomaly Relaxation (FAR)25. R.G. Coyle w swoim opracowaniu o metodzie FAR zwraca uwagę na fakt, że wynalazca tej metody R. Rhyne stwierdził, iż przeprowadzenie dwóch pełnych cykli FAR zabiera nie mniej niż 6 miesięcy dwóch badaczy zatrudnionych na pełny etat. R.G. Coyle uważa, że można ten czas skrócić – przy jednym 24 25

22

P. Bishop, A. Hines, T. Collins, The current state of scenario development: An overview of techniques, Foresight, „The Journal of Future Studies” 2007, Vol. 9, No 1, s. 10.

R. Rhyne, Field Anomaly Relaxation, „Futures” 1995, Vol. 27, No. 6, s. 657–674.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

cyklu powinno być to wykonalne przy zaangażowaniu 20 osób przez tydzień na pełny etat (800 roboczogodzin)26. Sama analiza FAR jest jedynie częścią procesu badania typu foresight – po zakończeniu jej należy przeprowadzić kolejne analizy badawcze, np. analizę systemową, a później opracować sposób prezentacji wyników badania. Zastosowanie tej metody (np. do badania kwestii broni jądrowej w Pakistanie)27, która może być używana zarówno przy pracy grupowej jak i indywidualnej jest niezwykle czasochłonne, składa się we wstępnej fazie m.in. ze skonstruowania matrycy badawczej i przeprowadzenia analizy prawdopodobieństwa współwystępowania poszczególnych czynników, po czym dopiero rozpoczęcia tworzenia zrębów scenariusza, który nie będzie jeszcze narracją (powstaje w metajęzyku). Z kolei przy przyjęciu zupełnie innego podejścia do tworzenia analizy i zastosowaniu metody delfickiej stajemy przed koniecznością zaangażowania znacznej liczby ekspertów, którzy zgodzą się sumiennie wypełnić ankietę badawczą, której wyniki będą podstawą do prowadzenia dalszych prac.

Przy ograniczonych zasobach (dla przypomnienia: zasoby finansowe, eksperci, dostęp do danych, czas, który można poświęcić na badanie), jakimi dysponuje każda instytucja spraw zagranicznych, wymaga to wysokiej kultury pracy i przekonania o wartości podejmowanych działań.

Oddzielnym tematem jest wykorzystywanie metod foresight do rozwoju instytucjonalnego oraz reform samych ministerstw spraw zagranicznych. Zastosowanie foresight, o którym piszą autorzy niniejszego artykułu, może pozwolić przygotować się na nadchodzące zmiany, nie tylko w otoczeniu międzynarodowym, ale także w sferze technologicznej.

7. Zakończenie Na zakończenie autorzy pragną przedstawić uwagę natury ogólnej. Jak już zaznaczano, przyszłości nie da się przewidzieć. Nie bez przyczyny „przepowiadanie przyszłości” to umiejętność zaliczana do sfery działań nadprzyrodzonych. Nie ma możliwości badania przyszłości, ponieważ przedmiot badań jeszcze nie istnieje.

Jednak działania, które podejmuje się w dziedzinie polityki zagranicznej w czasie rzeczywistym, należy podejmować, mając na uwadze szanse i zagrożenia, które mogą pojawić się, chociaż nie muszą, w przyszłości. Ograniczanie się do bezpośrednich, krótkoterminowych skutków dzisiejszych decyzji, czynów i zaniechań 26 27

G.R. Coyle, Field Anomaly Relaxation (FAR), https://www.millennium-project.org/publications-2/futures-research-methodology-version-3-0/ (26.09.2023).

L.D. Young, Using systems thinking to design actionable futures: a nuclear weapons example, w: Young European Journal of Futures Research, https://eujournalfuturesresearch.springeropen. com/articles/10.1186/s40309-018-0138-8, (2.09.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

23

Grzegorz Korczyński, Przemysław Wyganowski

jest niewystarczające. Nie bez przyczyny typ badań i analiz, o których autorzy artykułu tutaj piszą, określane są anglojęzycznym terminem „dalekowzroczność”.

Jak to zauważyli Lotje Boswinkel i Tim Sweijs z Haskiego Centrum Studiów Strategicznych przy okazji rozważań o przyszłych wojnach: „Należy dokonać wyborów uodpornionych na zmienną przyszłość, które uwzględnią główne wyzwania w zakresie bezpieczeństwa i określą niezbędne reakcje polityczne”28.

Zakładając konieczność zajmowania się materią niepewną, jednak po pewnym czasie weryfikowalną, badacz lub grupa badaczy musi wykazać się sporą dawką pokory wobec przedmiotu swoich studiów i analiz. Trzeba być też przygotowanym na czasami dość szybką, nieprzyjemną weryfikację przyjmowanych założeń badawczych. Ponieważ, jak to zauważył Herman Kahn, „Najbardziej prawdopodobna przyszłość – nie wydarzy się”29.

Bibliografia Allison G.T., Skazani na wojnę? Czy Ameryka i Chiny zmierzają do starcia?, Warszawa 2018.

Bishop P., Hines A., Collins T., The current state of scenario development: An overview of techniques, Foresight, „The Journal of Future Studies” 2007, Vol. 9, No. 1.

Boswinkel L., Sweijs T., Wars to come, Europeans to act. A multimethod foresight study into Europe’s military future, The Hague Centre for Strategic Studies, 2022, https://hcss.nl/ report/wars-to-come-europeans-to-act.

Coyle G.R., Field Anomaly Relaxation (FAR), w: https://www.millennium-project.org/publications-2/futures-research-methodology-version-3-0//.

GCSP Research Project – Strategic Foresight in Ministries of Foreign Affairs, https://www. gcsp.ch/Strategic-Foresight-in-Ministries-of-Foreign-Affairs.

Halicka K., Prospektywna analiza technologii – metodologia i procedury badawcze, Białystok 2016.

Kahn H., The coming boom: economic, political and social, Simon and Schuster, New York, USA 1982.

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Sprawozdanie dotyczące prognozy strategicznej z 2020 r. Prognoza strategiczna – w kierunku bardziej odpornej Europy, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0493#:~:text =Bruksela%2C%20dnia%209.9.2020%20r.%20COM%282020%29%20493%20final%20 KOMUNIKAT,STRATEGICZNA%20%C2%B1%20W%20KIERUNKU%20BARDZIEJ %20ODPORNEJ%20EUROPY%.

Kuosa T., Practising Strategic Foresight in Government. The cases of Finland, Singapore and the European Union, „RSIS Monograph”, No. 19, 2011.

28

29

24

„Future-proof choices need to be made that address the principal security challenges and pinpoint necessary policy responses”, L. Boswinkel, T. Sweijs, Wars to come, Europeans to act.

A multimethod foresight study into Europe’s military future, The Hague Centre for Strategic Studies, October 2022, https://hcss.nl/wp-content/uploads/2022/10/Wars-to-come-Europeans-toact-full-report-HCSS-2022-V2.pdf (5.07.2023). „The most likely future isn’t” w: H. Kahn, The coming boom: economic, political and social, Simon and Schuster, New York, USA 1982, s. 82.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Możliwości wykorzystywania analiz przyszłości typu foresight…

Mazarr M.J., The Societal Foundations of National Competitiveness, https://www.rand.org/ pubs/research_reports/RRA499-1.html.

Nazarko Ł., Foresight w stosunkach międzynarodowych, „Biuletyn Instytutu Zachodniego” 2013, nr 143, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/8342/Lukasz_Nazarko_ Foresight_w_stosunkach_miedzynarodowych.pdf?sequence=1&isAllowed=y.

Neels Ch., A Systematic Literature Review of the Use of Foresight Methodologies Within Technology Policy Between 2015 and 2020, https://www.ucl.ac.uk/steapp/sites/steapp/ files/final_neels_111120.pdf.

Office of the Director of National Intelligence – Global Trends (dni.gov) https://www.dni. gov/index.php/gt2040-home.

Rhyne R., Field Anomaly Relaxation, „Futures” 1995, Vol. 27, No. 6.

2022 Strategic Foresight Report. Twinning the green and digital transitions in the new geopolitical context, OIB, Belgium, Manuscript completed in June 2022 https://knowledge4policy.ec.europa.eu/publication/2022-strategic-foresight-report-%E2%80%9Ctwinninggreen-digital-transitions-new-geopolitical_en.

Wells H.G., Wanted: Professors of Foresight!, „Futures Research Quarterly” 1987, Vol. 3, No. 1.

Wilkinson A., Strategic Foresight Primer, 2017, https://cor.europa.eu/Documents/Migrated/ Events/EPSC_strategic_foresight_primer.pdf.

Wiśniewska J., Analiza kierunków rozwoju technologii – wybrane aspekty metodologiczne, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2013, Nr 34.

Young L.D., Using systems thinking to design actionable futures: a nuclear weapons example, w: Young European Journal of Futures Research, https://eujournalfuturesresearch. springeropen.com/articles/10.1186/s40309-018-0138-8.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

25