Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

SPRAWY ZAGRANICZNE NR 1 (1) 2023, 164–186 DOI: 10.33896/SZ.2023.1.8

Radosław Bania ORCID: 0000-0002-7401-2923 Uniwersytet Łódzki

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu Counter-revolution in the Arab Spring – the case of Egypt and Bahrain Abstrakt: Każdej rewolucji towarzyszy opór, który może objawić się w momencie zaistnienia buntu społecznego lub na dalszym etapie transformacji ustrojowej. Przejawia się on w formie systemowej reakcji na nadchodzącą zmianę strukturalną, mającej na celu jej powstrzymanie, określanej jako kontrrewolucja. W niniejszym artykule dokonywana jest analiza porażki przemian rewolucyjnych w okresie Arabskiej Wiosny poprzez odniesienie się do zjawiska kontrrewolucji – zarówno tej o charakterze wewnętrznym, jak i międzynarodowym. W tym celu zostanie dokonane porównanie wydarzeń w dwóch państwach, które doświadczyły działań kontrrewolucyjnych – Egiptu i Bahrajnu. W artykule przyjmuje się hipotezę, że w okresie Arabskiej Wiosny państwa te doświadczyły działań kontrrewolucyjnych, które były podejmowane zarówno przez lokalne siły polityczne, jak również przez aktorów zewnętrznych. O ile działania podmiotów wewnętrznych są kluczowe dla powodzenia kontrrewolucji, to również wpływ aktorów zewnętrznych okazuje się czynnikiem istotnym dla powodzenia reakcji przeciwko przemianom rewolucyjnym. Celem artykułu jest udzielenia odpowiedzi na następujące pytania: czy pojęcie kontrrewolucji jest użytecznym narzędziem do analizowania działań antyrewolucyjnych w państwach arabskich w okresie Arabskiej Wiosny; co zdecydowało o sukcesie działań kontrrewolucyjnych; jaką rolę odegrali aktorzy wewnętrzni i zewnętrzni w procesie powstrzymywania przemian politycznych.

Słowa kluczowe: Arabska Wiosna, Bliski Wschód, kontrrewolucja, Egipt, Bahrajn.

164

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

Abstract: Every revolution is accompanied by resistance, which may manifest itself at the moment of social revolt or occur at a later stage of systemic transformation. It manifests itself in the form of a systemic response to the impending structural change aimed at stopping it, referred to as counter-revolution. This article analyses the failure of the revolutionary transition during the Arab Spring by addressing the phenomenon of counter-revolution – both of an internal and international nature. To this end, a comparison will be made between events in two countries that experienced counter-revolutionary activities – Egypt and Bahrain. The article adopts the hypothesis that during the Arab Spring, these states experienced counterrevolutionary actions that were undertaken by both local political forces and external actors.

While the actions of internal actors are crucial to the success of the counter-revolution, the influence of external actors also proves to be a significant factor in the success of the response against the revolutionary changes. The aim of this article is to answer the following questions: whether the concept of counter-revolution is a useful tool for analysing counterrevolutionary actions in Arab states during the Arab Spring; what determined the success of counter-revolutionary actions; what role did internal and external actors play in the process of containing political change.

Key words: Arab Spring, Middle East, Counter-revolution, Egypt, Bahrain.

1. Wstęp Masowe wystąpienia społeczne w państwach bliskowschodnich, które miały miejsce w latach 2010–2012, nazywane Arabską Wiosną, pomimo wspólnego mianownika jakim był sprzeciw wobec ówczesnego rządu, w każdym państwie posiadały odmienną specyfikę, jeśli spojrzeć na nie z perspektywy każdego państwa z osobna. W każdym z nich przyniosły też odmienne efekty. Na jednym biegunie znalazły się państwa, w których bunt społeczeństwa nie był zdolny do zainicjowania przebudowy systemu politycznego, jak chociażby w monarchiach Zatoki Perskiej. Na drugim biegunie znajdują się państwa, które rozpoczęły proces transformacji ustrojowej – Tunezja, Egipt, czy też te, w których system polityczny nie został obalony, a jedynie dokonano jego modyfikacji zgodnej z oczekiwaniami społecznymi przy zachowaniu dotychczasowych form ustrojowych – Maroko i Jordania. Jednakże każdej zmianie społecznej i politycznej towarzyszy reakcja grup społecznych, które czerpią korzyści z akceptacji sposobu sprawowania władzy lub bezpośrednio w nim uczestniczą – a ich celem jest zachowanie i obrona istniejącego status quo. Każdej rewolucji towarzyszy zatem opór, który może wystąpić w momencie wybuchu buntu społecznego lub zaistnieć na dalszym etapie transformacji. W takich okolicznościach warto rozważyć zjawisko kontrrewolucji, rozumianej jako systemowa reakcja na nadchodzącą zmianę strukturalną, mającej na celu jej powstrzymanie.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

165

Radosław Bania

W badaniach historycznych i politologicznych za klasyczną definicję kontrrewolucji uznaje się tę autorstwa Alfreda Meusela, który opisywał ją jako próbę „odwrócenia przemian dokonanych w wyniku rewolucji”, stwierdzając również, że „jej sukces sygnalizuje triumf klasy wyższej, która została zagrożona i tymczasowo wyparta przez rewolucję”1. Taki sposób określenia zjawiska kontrrewolucji ma jednak pewną wadę. Wskazuje bowiem na wewnętrzny charakter kontrrewolucji, jako działań tych grup społecznych, które w wyniku działań rewolucyjnych straciły możliwość udziału w sprawowaniu władzy. Definicja Meusela pomija aspekt międzynarodowy zjawiska kontrrewolucji. O ile rewolucja jest aktem działania politycznego dokonującym się w wewnętrznym środowisku systemu politycznego, to nie sposób nie zauważyć, że wywołuje ona także reperkusje dla środowiska zewnętrznego państwa, czy też inaczej mówiąc, systemu międzynarodowego w wymiarze regionalnym lub globalnym. Na ten aspekt rewolucji zwrócił uwagę Nick Bisley stwierdzając, że co prawda jest wydarzeniem wewnętrznym, ale o istotnych implikacjach dla systemu międzynarodowego2. Objęcie rządów przez wyłonione w konsekwencji rewolucji nowe władze państwowe, wywołuje zmiany dotyczące układu sił w wymiarze międzynarodowym. Zakończona sukcesem rewolucja może stanowić nie tylko zachętę dla grup społecznych w państwach sąsiednich do wystąpienia przeciwko własnym rządom, ale także zmienia ona dotychczasową agendę polityki zagranicznej danego państwa. Tym samym w sposób bezpośredni odnosi się do oceny zaistniałej sytuacji przez pozostałych aktorów danego systemu i powoduje ich reakcję. Obie te sytuacje wystąpiły w trakcie Arabskiej Wiosny. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z przypadkiem, gdzie zmiana rewolucyjna wywołała opór sił wewnętrznych, a z drugiej strony państwa regionu np. Arabia Saudyjska3, podjęły działania skierowane na odwrócenie przemian rewolucyjnych w innych państwach, co powinno być określane jako kontrrewolucja międzynarodowa.

1 2 3

Cyt. za: Ch. Tilly, The Analysys of a Counter-Revolution, „History and Theory” 1963, vol. 3, no. 1, s. 30.

N. Bisley, Counter-revolution, order and international politics, „Review of International Studies” 2004, vol. 30, s. 50.

Należy jednak zauważyć, że zagadnienie reakcji Arabii Saudyjskiej na Arabską Wiosnę jest kwestią złożoną. Obejmuje bowiem szereg działań w wymiarze wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Chociaż generalnie władze Królestwa występowały przeciwko działaniom rewolucyjnym, to na przykład w Syrii udzieliły poparcia działaniom antyrządowym. Pokazuje to że, generalną regułą dotyczącą reakcji KSA na wydarzenia w konkretnym państwie była ocena zagrożenia jakie stanowiły one dla interesów bezpieczeństwa państwa w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym. Szerzej na ten temat zob. w: M. Al-Rasheed, Saudi Internal Dillemas and Regional Responses to the Arab Uprisings, [w:] F.A. Gerges (red.), The New Middle East.

Protest and Revolution in the Arab World, Cambridge 2014, s. 353–379.

166

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

Zdaniem Nicka Bisleya kontrrewolucja międzynarodowa, definiowana jest jako „[…] międzynarodowy wysiłek mający na celu udział w walce o reorganizację struktur społecznych danego państwa i jego społeczeństwa”4. Może ona przybierać cztery formy. Forma pierwsza to interwencja zbrojna. Oznacza ona zastosowanie siły zbrojnej na terytorium państwa rewolucyjnego przez państwo, które uznaje zaistniałe zmiany za zagrożenie zarówno dla własnego porządku wewnętrznego, jak i układu sił w systemie międzynarodowym. Druga forma, to udzielanie wsparcia lokalnym silom kontrrewolucyjnym. Pomoc taka obejmuje szeroki wachlarz działań, w którym mieszczą się m.in. takie działania jak: dostarczanie uzbrojenia, pomocy szkoleniowej, przekazywanie środków finansowych. Trzecia forma, to nękanie. Może ono obejmować szereg działań, w ramach których mieszczą się takie formy aktywności, jak naruszania granic na małą skalę, działania propagandowe. Wreszcie ostatnią, czwartą formą działań kontrrewolucyjnych, jest izolowanie. W tym celu wykorzystuje się instytucje międzynarodowe, presję dyplomatyczną, sankcje, środki prawne itp. Celem takich działań jest pozbawienie państwa, w którym dokonała się rewolucja możliwości wchodzenia w normalne interakcje w systemie międzynarodowym5.

W niniejszym artykule dokonano analizy porażki rewolucji w okresie Arabskiej Wiosny poprzez wykorzystanie pojęcia kontrrewolucji – zarówno tej o charakterze wewnętrznym, jak i międzynarodowym. W tym celu zostanie dokonane porównanie wydarzeń w dwóch państwach, które doświadczyły działań kontrrewolucyjnych – Egiptu i Bahrajnu. W artykule przyjmuje się hipotezę, że w okresie arabskiej wiosny państwa rewolucyjne doświadczyły działań kontrrewolucyjnych, które były podejmowane zarówno przez lokalne siły polityczne, jak również przez aktorów zewnętrznych. O ile działania podmiotów wewnętrznych są kluczowe dla powodzenia kontrrewolucji, to również wpływ zewnętrzny okazuje się czynnikiem istotnym dla powodzenia reakcji przeciwko przemianom rewolucyjnym.

W celu weryfikacji hipotezy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Czy pojęcie kontrrewolucji jest użytecznym narzędziem do analizowania działań antyrewolucyjnych w państwach arabskich w okresie Arabskiej Wiosny; 2. Co zdecydowało o sukcesie działań kontrrewolucyjnych; 3. Jaką rolę odegrali aktorzy wewnętrzni i zewnętrzni w procesie powstrzymywania przemian politycznych.

4 5

N. Bisley, Counter-revolution, order and…, s. 53.

Tamże.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

167

Radosław Bania

2. Egipska „transformacja” – kontrrewolucja wewnętrzna Trwające ponad trzy tygodnie masowe wystąpienia antyrządowe w Egipcie przyniosły w konsekwencji ustąpienie Husni Mubaraka z urzędu prezydenckiego 11 lutego 2011 r.6. W ten sposób rozpoczynał się okres transformacji politycznej.

Państwo i społeczeństwo egipskie stawały w obliczu konieczności określenia nowego kształtu sytemu politycznego. Otwartą pozostawała kwestia, czy upadek wieloletnich rządów autorytarnych przyniesie nową jakość w systemie sprawowania rządów, jak daleko zmiany te mogą sięgnąć i czy możliwy jest do ustanowienia rzeczywisty demokratyczny i konkurencyjny model systemu politycznego.

Ustąpienie prezydenta H. Mubaraka otwierało pierwszy etap działań zmierzających w kierunku transformacji egipskiego systemu politycznego. Dotychczasowe prawne podstawy systemu ustrojowego w obliczu masowego buntu społecznego wyczerpały swoje możliwości organizowania życia politycznego w Egipcie. Bezpośrednio po ustąpieniu H. Mubaraka z urzędu prezydenckiego władza w państwie została przejęta przez armię egipską. Rolę ośrodka władzy państwowej zaczęła pełnić Najwyższa Rada Sił Zbrojnych (NRSZ) pod przewodnictwem ministra obrony marszałka Muhammada Husejna Tantawiego7. Rada wydała szereg komunikatów, które określały zasady funkcjonowania państwa w okresie przejściowym – od zawieszenia dotychczasowej konstytucji do czasu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej8.

Powyższe działania egipskich wojskowych były wymuszone potrzebami chwili, bowiem obalenie H. Mubaraka i przejęcie władzy przez NRSZ rodziło w społeczeństwie egipskim obawy o fasadowy charakter zaistniałej zmiany politycznej9. Wynikało to stąd, że cechą charakterystyczną egipskiego systemu politycznego począwszy od obalenia monarchii w 1952 roku, było oparcie najważniejszych struktur władzy na wojskowych lub osobach powiązanych z armią10. Egipskie siły zbrojne były przez dziesięciolecia głównym źródłem 6 7

8 9

10

M.M. Dziekan, K. Zdulski, R. Bania, Arabska wiosna i świat arabsku u progu XXI wieku, Łódź 2020, s. 40.

P. Osiewicz, The Causes and Course of the Political Transformation in Egypt in 2011–2014, [w:] R. Fiedler, P. Osiewicz (red.), Transformation Process in Egypt After 2011 – The Causes, their Course and International Response, Berlin 2015, s. 53.

M. Lipa, Przemiany polityczne w Egipcie po dymisji Husniego Mubaraka, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 1, s. 66.

M. Balcerzak, Przebieg Wielkiej Rewolucji Ludów Arabskich na przykładzie Tunezji, Egiptu, Libii i Syrii, [w:] J. Teska (red.), Middle East and North Africa. MENA źródłem szans i zagrożeń, Gdynia 2012, s. 289.

Więcej na temat egipskiego systemu politycznego w okresie poprzedzającym Arabską Wiosnę zobacz w: K. Czajkowska, A. Diawoł-Sitko, Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu, Warszawa 2012, s. 130–153.

168

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

rekrutacji na najwyższe stanowiska państwowe. Pomimo prób tworzenia partii rządzącej mającej stanowić podstawę sprawowania władzy, najważniejszą siłą i źródłem legitymizacji egipskiego systemu politycznego pozostawała armia11. W takich okolicznościach pojawiały się wątpliwości, czy ustąpienie prezydenta H. Mubaraka rzeczywiście stanowi początek nowej drogi politycznej dla Egiptu, czy też jednak jest jedynie spektakularną, ale pozorną zmianą, która ma na celu zachowanie dotychczasowych struktur politycznych w stanie możliwie nienaruszonym. Warto w tym kontekście podkreślić, że w kolejnych tygodniach i miesiącach 2011 roku nie ustawały protesty społeczne, które stanowiły wymierny wyraz tego, że działania zmierzające do wprowadzenia marginalnych zmian politycznych spotkają się z realnym sprzeciwem ze strony różnych grup opozycyjnych.

Stała aktywizacja społeczna utrzymująca się w kolejnych tygodniach i miesiącach po ustąpieniu prezydenta Mubaraka powodowa, że proces transformacji politycznej zaczął jednak zmierzać w kierunku stworzenia w Egipcie realnego systemu pluralistycznego. Powołana przez NRSZ Komisja Konstytucyjna już na początku marca 2011 roku przedstawiła projekt poprawek do Konstytucji z 1971 roku12. Obejmowały one m.in. ograniczenie sprawowania urzędu prezydenckiego do dwóch czteroletnich kadencji, obniżały dotychczasowe wymagania stawiane przed kandydatami na ten urząd oraz gwarantowały swobodę tworzenia partii politycznych, przy zastrzeżeniu, że partie polityczne nie mogą opierać się na przynależności religijnej13. Poprawki konstytucyjne zostały przyjęte w ogólnonarodowym referendum, które odbyło się 19 marca 2011 r.14. Blisko 80% obywateli opowiedziało się za zmianami konstytucyjnymi15. Wydarzeniom tym towarzyszyła zmiana rządu. Z początkiem marca, pod naciskiem opozycji, ustąpił premier Ahmed Szafrik, mianowany do pełnienia tej funkcji jeszcze przez prezydenta H. Mubaraka w ostatnich dniach sprawowania przez niego władzy.

Misję tworzenia nowego rządu otrzymał Essam Szaraf. Stanowiska ministerialne utracili politycy związani z H Mubarakiem. Nowy rząd miał stać się tymczasowym gabinetem złożonym z technokratów, którego głównym zadaniem stano-

11

12 13 14 15

K. Jędrzejczyk-Kuliniak, Siła polityczna w mundurach – militokracja po Arabskiej Wiośnie?, [w:] R. Bania, R. Czulda, K. Zdulski (red.), Problemy bezpieczeństwa Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA), Łódź 2016, s. 51.

The Carter Center, Final Report of the Carter Center Mission to Witness the 2011–2012 Parlamentary Elections in Egypt. Final Report, Atalanta [b.r.w.], s. 66.

K. Czajkowska, A. Dawioł-Sitko, Systemy polityczne wybranych…, s. 149.

The Carter Center, Final Report of the…, s. 66.

Egypt approves constitutional changes, 20 March 2011, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2011/03/2011320164119973176.html (20.06.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

169

Radosław Bania

wiło przygotowanie wyborów parlamentarnych i prezydenckich16. Te pierwsze zaplanowano początkowo na wrzesień, lecz później ich termin został przesunięty na koniec listopada. Jednakże nowa fala masowych demonstracji doprowadziła do przyśpieszenia terminu wyboru nowego parlamentu. 28 listopada rozpoczął się długotrwały proces wyboru nowej legislatury. Pierwsze odbyły się wybory do niższej izby parlamentu – Zgromadzenia Ludowego. Ostatecznie trzy tury wyborów wyłoniły nową izbę niższą, której pierwsze posiedzenie odbyło się 23 stycznia 2012 r. Wybory do wyższej izby – Senatu, odbywały się od końca stycznia do początku marca 2012 roku17.

Najbardziej spektakularną cechą pierwszego etapu egipskiej drogi ku demokracji okazał się sukces jaki odniosły ugrupowania fundamentalistyczne – salafici, a przede wszystkim Bractwo Muzułmańskie18. Będąca politycznym ramieniem Bractwa Partia Wolność i Sprawiedliwość zdobyła 37% głosów w wyborach do Zgromadzenia Ludowego. Związana z ruchem salafickim Partia Światła zdobyła 24,4% głosów. Istotną niespodzianką wyborów był relatywnie słaby wynik wyborów ugrupowań liberalnych, które zdobyły łącznie 13,4% głosów, co stanowiło bezdyskusyjną porażkę19. Ostateczny wynik wyborów dał Partii Wolności i Sprawiedliwości 47% miejsc w Zgromadzeniu Ludowym, a drugą siłą w izbie niższej stawali się salafici.

Wynik pierwszych całkowicie wolnych wyborów parlamentarnych w Egipcie pokazał, że początkowo największym beneficjentem upadku tradycyjnego systemu sprawowania rządów stały się ugrupowania fundamentalistyczne. Stanowiło to dość nieoczekiwaną konstatację dla wszystkich tych, którzy zakładali, że upadek rządów Mubaraka przyniesie wprowadzenie liberalnego, świeckiego ustroju politycznego20. Istotnym atutem Bractwa, który został zdyskontowany w okresie Arabskiej Wiosny było pozostawanie w opozycji wobec rządów kolejnych 16 17 18 19 20

Egipt: wojskowi przyjęli dymisję premiera Szafika, http://wiadomosci.onet.pl/swiat/egipt-wojskowi-przyjeli-dymisje-premiera-szafika/zppy3 (20.06.2023).

W. Ostant, „Egipskie ciemności…” – od autorytaryzmu do autorytaryzmu, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1, s. 240.

Egypt’s Islamist parties win elections to parliament, http://www.bbc.com/news/world-middleeast-16665748 (28.07.2017).

W. Ostant, „Egipskie ciemności…” – od autorytaryzmu…, s. 240.

Przeoczono przy tym pewną prawidłowość, jaką można było zaobserwować w świecie arabskim. Ilekroć w jakimś państwie miały miejsce relatywnie konkurencyjne wybory parlamentarne, to ugrupowania fundamentalistyczne uzyskiwały korzystny wynik wyborczy, jak w Jordanii (1989), Algierii (1991), czy Autonomii Palestyńskiej (2006). Jednakże M.D.H. Robbins zauważa, że „[…] partie islamistyczne i ich kandydaci zyskują znaczącą przewagę głównie ze względu na dezorganizację systemu politycznego […] a zwyciężają głównie dzięki zwartej strukturze organizacyjnej oraz zdolności do zdobycia rozproszonych głosów.”

M.D.H. Robbins, What Accounts for the Success of Islamist Parties in the Arab World, http:// www.belfercenter.org/sites/default/files/legacy/files/Robbins_-_Policy_Brief_-_FINAL.pdf (20.06.2023).

170

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

egipskich prezydentów, począwszy od Gamala Abdel Nassera a skończywszy na Mubaraku. Bractwo przez kolejne dziesięciolecia funkcjonowało jako organizacja zdelegalizowana i poddawana różnorakim represjom, którym sprzyjał utrzymujący się w Egipcie stan wojenny wprowadzony w 1981 roku po zamachu na prezydenta Anwara as-Asada. Jednak państwu egipskiemu nie udało się rozbić jego struktur. Co więcej, w latach 90. XX wieku w okresie względnej liberalizacji egipskiego systemu politycznego Bractwu udawało się wprowadzić swoich członków do parlamentu jako deputowanych niezależnych. Okoliczności te decydowały o tym, że spośród egipskich ugrupowań politycznych Bractwo dysponowało największym kapitałem politycznym. Jego opozycja względem rządów wojskowych w Egipcie, przy jednoczesnym zaangażowaniu w działalności społeczną i opiekuńczą, stawiała Ikhwan w pozycji ugrupowania nieobciążonego współpracą z obalonym reżimem, a tym samym mogącym zagwarantować właściwy kierunek przemian politycznych21.

Wydarzenia Arabskiej Wiosny zaskoczyły kierownictwo organizacji. Co więcej nie przejawiała ona w okresie buntu przeciwko otwartej aktywności. Członkowie Bractwa uczestniczyli w protestach, lecz nie jako oficjalni przedstawiciele organizacji. Przyjęta przez Bractwo taktyka była spowodowana obawami przed wykorzystaniem udziału ugrupowań fundamentalistycznych w propagandzie rządowej do wskazania, że protesty nie są efektem autentycznego buntu ludowego, lecz stoi za nimi inspiracja ze stronu ugrupowań fundamentalistycznych. Kwestia ta miała również swoje konotacje międzynarodowe, bowiem otwarty udział Bractwa mógł również stać się argumentem wykorzystanym przez reżim Mubaraka dla uzyskania wsparcia międzynarodowego dla podejmowanych przez niego prób siłowego zakończenia kryzysu politycznego, pod hasłem walki z fundamentalizmem i terroryzmem międzynarodowym22.

Obalenie rządów prezydenta Mubaraka, a przede wszystkim decyzja NRSZ o wprowadzeniu zaakceptowaniu realnego systemu wielopartyjnego, stworzyły dla Bractwa nowe możliwości działania. Organizacja ta stawała się stopniowo jednym z podmiotów politycznych, które najaktywniej opowiadały się za radykalną przebudową systemu politycznego Egiptu. Najważniejszą decyzją w tym czasie pozostawało utworzenie przez nie własnego ugrupowania politycznego – Partii Wolności i Sprawiedliwości. Na jej czele znalazł się prominentny działacz Bractwa Muhammad Mursi. Działania PWiS koncentrowały się na ogłoszonych wyborach parlamentarnych. Prowadzone w trakcie kampanii wyborczej badania opinii publicznej dawały Bractwu duże szanse na odniesienie sukcesu wybor21 22

A. Purat, Znaczenie Bractwa Muzułmańskiego w polityce Egiptu oraz wydarzeniach Arabskiej Wiosny 2011 roku, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1, s. 224.

Tamże, s. 225.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

171

Radosław Bania

czego. Blisko 40% badanych deklarowało poparcie dla PWiS23. Nie bez znaczenia była umiejętnie prowadzona kampania wyborcza. Program partii akcentował konieczność walki z ubóstwem oraz korupcją. Warte podkreślenia jest jednak, że Bractwo unikało odwoływania się do ideologii religijnej, a główny punkt nacisku był kładziony na kwestie rozwoju gospodarczego, co w obliczu zapaści ekonomicznej państwa spowodowanej przedłużającym się kryzysem politycznym, przyniosło największy efekt w zakresie poparcia ze strony wyborców24. Nie bez znaczenia będzie również zwrócenie uwagi na to, że Bractwo stało się beneficjentem rosnącego niezadowolenia z polityki wewnętrznej prowadzonej przez NRSZ. Hasła walki z dyktaturą i tyranią w takich okolicznościach przysparzały Bractwu nowych zwolenników25.

Doskonały wynik wyborczy, który przyniósł Bractwu zdobycie 235 z 439 miejsc w Zgromadzeniu Ludowym nie przełożył się jednak na możliwość sformowania własnego rządu. Konstytucja przyznawała prawo do desygnowania premiera prezydentowi, przy czym nie był on zobligowany w tym względzie wynikami wyborów parlamentarnych26. W takich okolicznościach zwycięstwo w wyborach parlamentarnych okazywało się być mało znaczące dla realnego sprawowania władzy, co przenosiło punkt ciężkości dalszej działalności politycznej na wybory prezydenckie.

W kolejnych miesiącach decyzja o terminie wyborów prezydenckich była stale odraczana. Ostatecznie ustalono, że zostaną one przeprowadzone na przełomie maja i czerwca 2012 roku. Do pierwszej tury wyborów stanęło trzynastu kandydatów. Jednakże w zbliżających się wyborach największe szanse mieli: kandydat PWiS – Muhammad Mursi, związany z NRSZ – Ahmad Szafik oraz startujący jako kandydat niezależny, były dyplomata oraz sekretarz generalny Ligi Państw Arabskich – Amr Moussa27. Pierwsza tura wyborów prezydenckich przyniosła wygraną M. Mursiego, z niewielką przewagą nad A. Szafikiem. Dużą

23 24

25 26

27

M. Lipa, Polityczne aspekty Arabskiej Wiosny w Egipcie, [w:] P. Niziński, M. Lipa (red.), Porewolucyjny Egipt. Wybrane aspekty społeczne i polityczne, Kraków 2014, s. 14.

J.C. Potts, Explaining the Muslim Brotherhood’s Electoral Success in Egypt: Examining the Parliamentary Elections of 2011 and Presidential Election of 2012, http://www.inquiriesjournal. com/articles/1519/explaining-the-muslim-brotherhoods-electoral-success-in-egypt-examiningthe-parliamentary-elections-of-2011-and-presidential-election-of-2012 (20.06.2023).

W. Grabowski, Fundamentalizm muzułmański na Bliskim Wschodzie, Gdańsk 2013, s. 135.

The Egyptian Experience of the Muslim Brotherhood in Power 2012–2013, A Report by 9 Bedford Raw, 3 June 2015, http://9bri.com/wp-content/uploads/2015/06/Report-II.9BRi.MuslimBrotherhood-in-Power.pdf (20.06.2023).

Y. Knell, Egypt candidate: Veteran diplomat, Amr Moussa, http://www.bbc.com/news/worldmiddle-east-17234124 (20.06.2023).

172

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

niespodzianką tego etapu wyboru nowego prezydenta była przegrana A. Moussy, który uzyskał o połowę głosów mniej niż pozostali kandydaci28.

Druga tura wyborów prezydenckich odbywała się w obliczu narastającego napięcia politycznego. NRSZ, obawiając się niekorzystnego dla siebie wyniku wyborów prezydenckich, a co za tym idzie utraty wpływów politycznych i możliwości kreowania polityki wewnętrznej i zagranicznej, usiłowała doprowadzić do delegalizacji wyniku wyborów parlamentarnych. Zamierzano pozbawić w ten sposób kandydata PWiS silnego zaplecza politycznego. Ostatecznie Trybunał Konstytucyjny unieważnił wybory parlamentarne jako niekonstytucyjne29, a wraz z początkiem drugiej tury wyborów prezydenckich NRSZ wydała dekret o rozwiązaniu Zgromadzenia Ludowego30. Działania te zmierzały do wyraźnego ograniczenia władzy prezydenckiej i uzależnienia jej od stanowiska wojskowych.

Druga tura wyborów prezydenckich zakończyła się spodziewanym zwycięstwem kandydata Bractwa. 30 czerwca 2012 r. Muhammad Mursi został zaprzysiężony na urząd prezydenta Egiptu31. Przemawiając przed wielotysięcznym tłumem zgromadzonym na Placu Tahrir stwierdził „nie ma żadnej władzy ponad władzą ludu. Wy dajecie władzę, komu chcecie, i odbieracie ją, komu chcecie”32. Wybór nowego prezydenta, wyłonionego po raz pierwszy w historii Egiptu w wolnych wyborach, rodził jednak szereg pytań o dalszy kierunek transformacji egipskiego systemu politycznego. Jednakże kluczowe dla dalszego rozwoju wydarzeń okazały się być przede wszystkim relacje z dotychczasowym filarem władzy, jakim była armia.

Początkowe tygodnie sprawowania urzędu prezydenckiego ukazywały, że na fali poparcia społecznego nowy prezydent będzie zdolny do zapanowania nad ambicjami egipskich wojskowych. Kolejnym wyzwaniem, przed jakim stawał nowy prezydent, było uchwalenie nowej ustawy zasadniczej mającej na celu ostateczne zdefiniowanie kierunku egipskiej transformacji politycznej. Pierwsze decyzje M. Mursiego szły w kierunku oczekiwanym przez egipskie społeczeństwo. Najważniejsze działania w początkowym okresie sprawowania rządów były ukierunkowane na umocnienie własnej pozycji politycznej. Zostało to dokonane poprzez mianowanie nowego rządu z udziałem przedstawicieli Bractwa i innych organizacji fundamentalistycznych. Jednak najbardziej spektakularnymi decy28

29 30 31 32

I. Black, Egyptian election results present ‘nightmare scenario’, „The Guardian [on-line]”, 25.05.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/may/25/egyptian-election-results-nightmare-scenario (20.06.2023).

P. Osiewicz, The Causes and Course of…, s. 57.

M. Balcerzak, Przebieg Wielkiej Rewolucji Ludów Arabskich…, s. 289.

Egipt: Mohamed Mursi zaprzysiężony na prezydenta, https://www.rmf24.pl/fakty/swiat/newsegipt-mohamed-mursi-zaprzysiezony-na-prezydenta,nId,616243 (20.01.2018).

Cyt. za: tamże.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

173

Radosław Bania

zjami były te, które godziły w pozycję egipskich wojskowych. 12 sierpnia 2012 r. prezydent wydał dekret, na mocy którego na wojskową emeryturę zostali odesłani prominentni wojskowi, wśród nich szef sztabu armii egipskiej gen. Sami Hafiz Anan oraz przewodniczący RNSZ i minister obrony marsz. H. Tantawi33. Równocześnie anulowana została poprawka do Deklaracji Konstytucyjnej wprowadzona przez Radę, która ograniczała kompetencje głowy państwa. O ile te posunięcia szły w kierunku realizacji postulatów większości egipskich ugrupowań politycznych, to dalsze działania prezydenta Mursiego spotykały się z rosnącym sprzeciwem ze strony opozycji i coraz większej części egipskiego społeczeństwa.

Szczególny sprzeciw opozycji wzbudziły dekrety prezydencie ogłoszone 24 listopada 2012 r. z terminem obowiązywania do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Na mocy tych dekretów prezydent przyznawał sobie dodatkowe uprawnienia nieprzewidywane przez Deklarację Konstytucyjną. Na ich podstawie decyzje prezydenckie nie mogły być zakwestionowane przez jakąkolwiek instytucję państwową, w tym Sąd Najwyższy. Ogłoszenie dekretów prezydenckich wywołało pierwszy poważny kryzys polityczny okresu nowej prezydentury.

Sędziowie Sądu Najwyższego złożyli oficjalny protest i zaapelowali do prezydenta o wycofanie dekretów. Część sędziów sądów egipskich zagroziła strajkiem.

Doszło również do demonstracji antyprezydenckich, w wyniku których rannych zostało ponad 300 osób34. Zasięg i charakter sprzeciwu wobec dekretów skłoniły Mursiego do złożenia publicznej deklaracji o tymczasowym charakterze uchwalonych dekretów. Jednocześnie potwierdził jednak, że będą one obowiązywały do czasu uchwalenia nowej Konstytucji35.

To właśnie wokół procesu tworzenia nowej ustawy zasadniczej zaczął narastać kolejny kryzys polityczny w Egipcie. Prezydent M. Mursi nie uznał bowiem decyzji o rozwiązaniu niższej izby parlamentu i zlecił jej przygotowanie projektu nowej konstytucji poprzez wyodrębnione z jego grona stuosobowe Zgromadzenie Konstytucyjne (Konstytuanta). Decyzja ta spotkała się ze sprzeciwem deputowanych liberalnych, którzy odmówili udziału w jego pracach. W ten sposób projekt Konstytucji był tworzony przez deputowanych fundamentalistycznych, co okazało się kluczowe dla dalszego rozwoju wydarzeń.

W dniu 30 listopada 2012 r. został ogłoszony projekt nowej Konstytucji.

Nowa ustawa zasadnicza licząca 234 artykuły, wprowadzała nowe zasady ustro33 34

35

Egypt’s Constitutional Decree Crisis, „Al Jazeera”, 6.12.2012, https://studies.aljazeera.net/en/ positionpapers/2012/12/2012126742876179.html (20.06.2023).

Dekret Mursiego to „atak na niezależność sądów”. Egipt protestuje, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/dekret-mursiego-to-atak-na-niezaleznosc-sadow-egipt-protestuje,290596. html (20.06.2023).

W. Ostant, „Egipskie ciemności…” – od autorytaryzmu…, s. 242.

174

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

jowe, które zmierzały w kierunku ograniczenia nadużyć władzy i stworzenia pluralistycznego systemu politycznego – m.in. ograniczenie okresu sprawowania władzy przez prezydenta do dwóch czteroletnich kadencji, wprowadzenie cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi. Miała również zapewnić realizację całego katalogu praw politycznych i obywatelskich36. Jednakże przeciwnicy Bractwa zwracali uwagę na zapisy, które mogły został wykorzystane dla ograniczania przyznanych wcześniej praw. Duże kontrowersje wzbudzał również zapis art. 2 wskazujący szariat jako główne źródło ustawodawstwa37.

Ogłoszenie projektu spowodowało polaryzację społeczną. O ile przeciwnicy Bractwa organizowali manifestacje sprzeciwiające się uchwaleniu nowej Konstytucji, to jego zwolennicy również manifestowali, wyrażając swoje poparcie dla kierunku zmian ustrojowych. Pomimo masowych protestów przeciwko nowej Konstytucji, prezydent zaakceptował jej projekt i wyznaczył datę referendum konstytucyjnego na 15 grudnia. Dążąc do załagodzenia kryzysu wokół nowej ustawy zasadniczej, prezydent ogłosił 9 grudnia decyzję o anulowaniu dekretów z listopada 2012 roku38.

Referendum konstytucyjne odbyło się w dwóch turach 15 i 22 grudnia.

Pomimo niskiej frekwencji, która wyniosła 33%, projekt ustawy zasadniczej został zatwierdzony. 25 grudnia 2012 r. prezydent Mursi podpisał nową Konstytucję. Przyjęcie dokumentu zwierającego nowe zasady ustrojowe państwa należy uznać za największy sukces prezydenta i PWiS. Przyjęcie Konstytucji nie uspokoiło jednak sytuacji politycznej w Egipcie.

Kolejne miesiące przyniosły dalszą aktywizację działań opozycji oraz cykliczne manifestacje uliczne skierowane przeciwko rządom PWiS. Skala protestów powodowała, że prezydent zdecydował o wprowadzeniu stanu wyjątkowego w rejonach występowania największych manifestacji antyrządowych. Zarówno polityka zagraniczna jak i wewnętrzna stały się obszarami, wokół których narastał konflikt pomiędzy prezydentem a przywódcami ugrupowań opozycyjnych zrzeszonych w ramach Frontu Ocalenia Narodowego39. Do ostatecznego przesilenia politycznego doszło latem 2013 roku. Na 30 czerwca 2013 r. organizacje opozycyjne zaplanowały masowe demonstracje antyrządowe, których uczestnicy 36

37 38

39

M. Sobczak, Egipt last minute demokracji? O co z chodzi z nową konstytucją?, http://www. newsweek.pl/swiat/egipt-last-demokracji--o-co-z-chodzi-z-nowa-konstytucja,99221,1,1.html (20.06.2023).

Tamże.

Mursi odwołał dekret, który wywołał protesty, „Dziennik Gazeta Prawna [on-line]”, 9.12.2012, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/667512,mursi-odwolal-dekret-ktorywywolal-protesty.html,komentarze-najnowsze,1 (20.06.2023).

M. Lipa, Polityczne aspekty…, s. 20.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

175

Radosław Bania

żądali ustąpienia prezydenta Mursiego z urzędu. Rozszerzające się demonstracje antyrządowe ponownie skłoniły do działania egipskich wojskowych. Szef sztabu armii egipskiej gen. Abdel Fateh as-Sisi wystosował wobec prezydenta ultimatum, żądając od niego zrezygnowania z pełnionego urzędu40. W dniu 3 lipca doszło do wojskowego zamachu stanu. Gen. A.F. Sisi ogłosił zawieszenie konstytucji, usunięcie prezydenta z urzędu i nominację na stanowisko tymczasowego prezydenta przewodniczącego sądu konstytucyjnego Adli Mansura41. Równolegle aresztowano prominentnych członków kierownictwa Bractwa Muzułmańskiego oraz organizacji i ugrupowań politycznych z nim związanych. Zwolennicy Bractwa i obalonego przez armię prezydenta zorganizowali serię demonstracji, jednak zostały one krwawo stłumione przez siły bezpieczeństwa i wojsko42. Kolejne miesiące przyniosły nową falę represji skierowanych przeciwko Bractwu Muzułmańskiemu i PSiW. Obalony prezydent M. Mursi został uwięziony i skazany w serii procesów na karę śmierci43. W 2016 roku, pod wpływem nacisków międzynarodowych, wyroki śmierci zostały ostatecznie anulowane, jednak część z nich zamieniono na wyroki dożywotniego więzienia44. Samo Bractwo zostało zdelegalizowane i uznane za organizację terrorystyczną Obalenie przez armię pierwszego demokratycznie wybranego prezydenta oznaczało w istocie powrót do starego systemu sprawowania rządów w Egipcie.

Za wymowny symbol powrotu do dawnych form sprawowania władzy należy uznać wybór gen. A.F. Sisiego na urząd prezydencki w 2014 r. Przejawem powrotu do autorytarnych form sprawowania władzy stały się dekrety prezydenckie wydane w latach 2013–2015. Pierwsze z nich – Prawo o protestach z listopada 2013 roku, w istocie zastąpiło dekret o stanie nadzwyczajnym. Zabraniało ono m.in. zwoływania zgromadzeń publicznych w liczbie powyżej dziesięciu uczestników bez wcześniejszej zgody wydanej przez policję. Otrzymała ona również prawo do wycofania takiej zgody pod pretekstem zagrożenia dla porządku publicznego45. Wprowadzone w 2015 roku Prawo antyterrorystyczne 40 41

42 43

44

45

How Mohamed Morsi Egypt’s first elected president ended up on death row, https://www.theguardian.com/world/2015/jun/01/mohamed-morsi-execution-death-sentence-egypt (20.06.2023).

Przewodniczący egipskiego trybunału konstytucyjnego Adli Mansur został zaprzysiężony na tymczasowego prezydenta Egiptu, https://samorzad.pap.pl/kategoria/archiwum/przewodniczacyegipskiego-trybunalu-konstytucyjnego-adli-mansur-zostal (20.06.2023).

W. Ostant, „Egipskie ciemności…” – od autorytaryzmu…, s. 244.

Egipt: były prezydent Muhammad Mursi skazany na dożywocie, http://www.polskieradio. pl/5/3/Artykul/16331http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1633195,Egipt-byly-prezydentMuhammad-Mursi-skazany-na-dozywocie95,Egipt-byly-prezydent-Muhammad-Mursi-skazanyna-dozywocie (20.06.2023).

Egipt: Uchylono jeden z wyroków dożywocia dla b. prezydenta Mursiego, http://www.gazetaprawna.pl/amp/995083,egipt-uchylono-jeden-z-wyrokow-dozywocia-dla-b-prezydentamursiego.html (20.06.2023).

J.M. Sharp, Egypt: Background and U.S. Relations, „CRS Report”, July 24, 2015, s. 6.

176

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

dało agendom rządowym nowe uprawnienia, które mogą być wykorzystywane jako instrument ograniczania działalności ugrupowań politycznych. Raport amerykańskiego Departamentu Stanu z 2015 roku analizujący sytuację w Egipcie stwierdzał, że: „[…] najbardziej znaczącymi problemami w zakresie praw człowieka było rozszerzanie użycia przemocy przez egipskie siły bezpieczeństwa, włączając w to zabójstwa i tortury bez sankcji prawnej; ograniczanie osobistych wolności, włączając w to wolność wypowiedzi i prasy, zwoływania pokojowych zgromadzeń oraz tworzenia stowarzyszeń; ograniczenie prawa do obrony w trakcie procesów karnych”46.

3. Bahrajn – kontrrewolucja międzynarodowa Wśród arabskich monarchii Zatoki Perskiej najbardziej dramatyczne wydarzenia rozgrywały się w Bahrajnie. Pozornie mogłoby się wydawać, że w przypadku tego państwa podstawą dla zaistnienia ruchu antyrządowego nie są przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczne. Wydarzenia, które rozpoczęły się masowymi protestami skierowanymi przeciwko sprawowaniu rządów przez rodzimą dynastię Al-Chalifów, powinny być rozpatrywane w kontekście cyklicznych napięć politycznych, jakich kraj ten doświadcza od momentu ogłoszenia niepodległości w 1971 roku. Autokratyczny charakter rządów spotykał się ze stałym sprzeciwem społeczeństwa Bahrajnu47. Dopiero jednak z początkiem XXI wieku, po fali masowych demonstracji antyrządowych, wprowadzono ograniczone reformy polityczne. W ich wyniku ogłoszono konstytucję oraz utworzono Zgromadzenie Narodowe. Jego izba niższa zyskała charakter wybieralny.

Jednakże Zgromadzeniu przyznano jedynie głos doradczy w stanowieniu prawa, a inicjatywa ustawodawcza pozostała w gestii monarchy. W systemie politycznym Bahrajnu nie funkcjonowały formalne partie polityczne. Ich rolę pełniły nieformalne stowarzyszenia polityczne, które odzwierciedlały przede wszystkim podziały religijne, chociaż prezentowały one także całe spektrum poglądów, które można w pewnym uproszczeniu określić jako lewicowe, sekularystyczne czy wreszcie fundamentalistyczne. Najważniejsze ugrupowanie wspierające system rządów w państwie stanowiło sunnickie Narodowe Forum Muzułmańskie.

Wśród ugrupowań opozycyjnych znajdowały się głównie szyickie organizacje – Narodowo-Muzułmańskie Stowarzyszenie al-Wifak oraz Stowarzyszenie Akcji Muzułmańskiej.

46 47

Cyt. za: tamże, s. 8.

K.C. Ulrichsen, Bahrains’s Uprising. Domestic Implications and Regional and International Perspectives, [w:] The New Middle East…, s. 334–335.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

177

Radosław Bania

Warto przy tym podkreślić, że absolutystyczne rządy dynastii al-Chalifów spotykały się ze stałym oporem społecznym. Sprzeciw ten był wyrażany głównie przez większość szyicką, która stanowi 2/3 populacji kraju. Ludność szyicka pozostaje stale poddawana presji przez sunnicką dynastię. Niepodległe państwo zapewniło szyitom swobodę praktyk religijnych, jednak ograniczało ich prawa społeczne i polityczne48. Ustąpienie z urzędu prezydenta Egiptu wywołało wystąpienia antyrządowe także w Bahrajnie. W tym przypadku nie przyniosła efektu podjęta przez króla Hamada próba uspokojenia nastrojów społecznych poprzez przyznanie każdej rodzinie darowizny w wysokości 2700 USD z okazji dziesiątej rocznicy uchwalenia Karty Działań Narodowych – dokumentu, który zapowiadał szereg reform politycznych w państwie. Środek ten okazał się jednak nieskuteczny. Pierwsze manifestacje rozpoczęły się na Placu Perłowym w stolicy państwa Manamie 14 lutego 2011 r. Pierwsze żądania wyrażane przez protestujących miały przede wszystkim charakter postulatów społecznych, a w mniejszym stopniu politycznych. Te pojawiły się w trakcie kolejnych tygodni protestów. Istotna część postulatów dotyczyła zakończenia dyskryminacyjnych praktyk stosowanych wobec ludności szyickiej. Pomimo takiej sytuacji reakcja władz była nadmiernie brutalna, co w konsekwencji doprowadziło do eskalacji wydarzeń. Oddziały policji i wojska otrzymały zadanie rozpędzenia demonstracji na Placu Perłowym. W wyniku tych działań śmierć poniosły cztery osoby, a kilkanaście zostało rannych. Jednak użycie siły nie powstrzymało dalszych demonstracji, które w kolejnych dniach ulegały nasileniu. Dążąc do uspokojenia sytuacji król Hamad zdecydował się na koncyliacyjne gesty. W wystąpieniu publicznym zapowiedział zbadanie, jak to określił, kwestii nadużycia siły wobec demonstrantów oraz zapewnił o ukarania winnych. W tym czasie doszło do konsolidacji grup opozycyjnych, które zawarły sojusz polityczny pod nazwą „Ruch 14 lutego”49.

Kolejne dni przyniosły jednak nasilenie manifestacji. W ich trakcie śmierć poniosło pięć osób, a ponad dwieście zostało rannych. Najważniejszym elementem tej fazy wydarzeń stanowiło pojawienie się wyraźnych już postulatów politycznych. Jednym z nich było żądanie ustąpienia szefa rządu szejka Chalify ibn Salmana al-Chalify, sprawującego ten urząd nieprzerwanie przez cztery dekady50.

48

49 50

Popular Protest in North Africa and the Middle Eeast (III): The Bahrain Revolt, https://www. crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/bahrain/popular-protestsnorth-africa-and-middle-east-iii-bahrain-revolt (20.06.2017).

Protests in Bahrain Turn Violent, https://worldview.stratfor.com/article/protests-bahrain-turnviolent (20.06.2023).

Bahrain – Prime Minister Shaikh Khalifa, http://www.globalsecurity.org/military/world/gulf/ shaikh-khalifa.htm (20.06.2023).

178

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

Wobec narastających protestów i nacisków międzynarodowych, w tym Stanów Zjednoczonych, władze Bahrajnu zmieniły taktykę działań. Król Hamad zaproponował przywódcom demonstracji podjęcie dialogu politycznego, a w celu podkreślenia znaczenia tej oferty zwolniono z więzień trzysta osób aresztowanych za działalność antypaństwową. Dokonano również reorganizacji rządu, jednak nie objęła ona stanowiska premiera. Oferta ta nie przyniosła efektu, głównie z powodu sporów pomiędzy ugrupowaniami antyrządowymi w zakresie uzgodnienia wspólnego stanowiska.

Na początku marca 2011 roku demonstracje uległy nasileniu, przenosząc się poza Plac Perłowy w inne rejony miasta. 1 marca protesty przed gmachem Parlamentu doprowadziły do wstrzymania jego obrad na sześć godzin. 13 marca protestujący zablokowali dzielnicę finansową, co wzbudziło obawy o negatywny wpływ na sektor finansowy państwa, stanowiący jedną z podstaw gospodarki narodowej. W obliczu narastającego kryzysu wewnętrznego władze Bahrajnu zdecydowały się sięgnąć po rozwiązania nadzwyczajne.

13 marca monarcha ogłosił, że zwrócił się do Rady Współpracy Państw Zatoki o udzielenie pomocy w formie interwencji militarnej. Dzień później siły zbrojne Rady działające w ramach Sił Tarczy Półwyspu wkroczyły do Bahrajnu.

Główną część kontyngentu wojskowego stanowiły oddziały Arabii Saudyjskiej w liczbie tysiąca żołnierzy. Towarzyszył im 500-osobowy oddział sił policyjnych wysłany przez Zjednoczone Emiraty Arabskie51. Natomiast działania sił lądowych zabezpieczały okręty marynarki wojennej Kuwejtu52. Dowództwo nad operacją przejął saudyjski wojskowy gen. Mutlak ibn Salam al-Azim53. Na początku operacji wydał on oświadczenie, w którym określił zadania, jakie zostały postawione przed Tarczą Zatoki w ramach interwencji w Bahrajnie. Al-Azim stwierdził, że celem operacji jest ochrona elementów infrastruktury państwowej a siły, którymi dowodzi nie zostaną wykorzystane do pacyfikacji demonstracji. W praktyce, zadanie to zostało powierzone władzom Bahrainu.

Wkroczenie wojsk państw arabskich umożliwiło władzom Bahrajnu rozprawienie się z opozycją. Wyraźnie wygrała frakcja konserwatywna w rodzie panującym, skupiona wokół premiera szejka Chalify ibn Salmana. 15 marca monarcha ogłosił wprowadzenie stanu wyjątkowego, a siły bezpieczeństwa i jednostki sił zbrojnych przystąpiły do usuwania demonstrantów z Placu Perłowego i innych części miasta. Po trzech dniach operacja ta została zakończona faktycznym rozbiciem demonstracji. Symbolicznym wydarzeniem kończącym okres publicz51 52 53

S. Henderson, Bahrain’s Crisis: Saudi Forces Intervene, https://www.washingtoninstitute.org/ policy-analysis/bahrains-crisis-saudi-forces-intervene (20.06.2023).

A.A. Holmes, The military intervention that the world forgot, http://america.aljazeera.com/ opinions/2014/3/bahrain-uprisinginterventionsaudiarabiaemirates.html O. Tansey, The International Politics of Authoritarian Rule, Oxford 2016, s. 140.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

179

Radosław Bania

nych wystąpień antyrządowych było zburzenie Pomnika Perły na centralnym placu miasta, który wcześniej urósł do rangi symbolu sprzeciwu wobec władz rządowych54. W okresie obowiązywania stanu wyjątkowego w władze prowadziły politykę represji wobec opozycji politycznej. Specjalne sądy wojskowe skazały na karę więzienia nie tylko przywódców i aktywnych uczestników wystąpień antyrządowych, ale również aktywistów zajmujących się ochroną praw człowieka.

Stan wyjątkowy w Bahrajnie został zniesiony z dniem 1 czerwca 2011 r.55.

Pod koniec tego miesiąca oddziały Tarczy Półwyspu opuściły terytorium królestwa. 31 maja król Hamad zapowiedział możliwość podjęcia dialogu politycznego z opozycją. Zachętą do jego rozpoczęcia stanowiło zwolnienie kilkuset osób zatrzymanych w trakcie pacyfikowania demonstracji. Amnestia nie objęła jednak członków najbardziej radykalnych ugrupowań szyickich. Monarcha zgodził się również na utworzenie specjalnej komisji, której zadaniem miało być zbadanie przypadków łamania praw człowieka w czasie demonstracji antyrządowych.

Wezwanie do dialogu politycznego, do którego przystąpiła część ugrupowań politycznych przyczyniło się do względnego uspokojenia nastrojów społecznych.

Jednakże sam system polityczny i sposób sprawowania władzy przez ród Chalifów nie uległ radykalnym zmianom.

4. Zakończenie W świetle analizy wydarzeń politycznych, które rozgrywały się w Egipcie i Bahrajnie należy stwierdzić, że przyjęta hipoteza badawcza została pozytywnie zweryfikowana. Pojęcie kontrrewolucji może być wykorzystywane jako objaśniające charakter wydarzeń, jakie rozgrywały się w tych państwach. W przypadku Bahrajnu opór rodu panującego wobec ustępstw politycznych postulowanych przez uczestników zgromadzeń antyrządowych stanowił o nasileniu buntu większej części społeczeństwa. Zagrożenie dla dotychczasowego systemu władzy wydawało się całkiem realne, biorąc pod uwagę skalę protestów. Jednakże ich zasięg i charakter wpisywał się także w szerszy kontekst polityki wewnętrznej i regionalnej. Otwartą kwestią pozostawało bowiem, czy ewentualne daleko idące ustępstwa ze strony rodu Chalifów lub ewentualna utrata władzy, nie będą dodatkowym czynnikiem, który doprowadzi do zwiększenia intensywności wystąpień 54

55

P. Kennicott, Bahrain’s Pearl Statue is gone, but it remains an icon of democracy, https:// www.washingtonpost.com/lifestyle/style/bahrains-pearl-statue-is-gone-but-it-remains-an-iconof-democracy/2011/05/10/AFKcnh2G_story.html (20.06.2023).

Król nakazał zniesienie stanu wyjątkowego, TVN24 [on-line], 8.05.2011, https://tvn24.pl/swiat/ krol-nakazal-zniesienie-stanu-wyjatkowego-ra170357-3524437 (20.06.2023).

180

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

antyrządowych w pozostałych monarchiach Zatoki. Istotny wpływ na rozwój wydarzeń miał również charakter relacji sunnicko-szyickich nie tylko w skali samego Bahrajnu, ale przede wszystkim w wymiarze regionalnym.

Masowe demonstracje szyitów podnosiły dwie powiązane ze sobą kwestie. Po pierwsze, zadawano pytanie, czy nie są one przynajmniej w części inspirowane przez sąsiedni Iran, dążący do wzrostu swoich wpływów zarówno w subregionie Zatoki Perskiej, jak i w innych obszarach Bliskiego Wschodu. Po drugie, ewentualne obalenie panującej rodziny sunnickiej w państwie, w którym większość stanowią szyici, mogło także oznaczać utworzenie kolejnego ośrodka politycznego, będącego satelitą Teheranu. W głównej mierze te uwarunkowania zadecydowały o udziale aktorów zewnętrznych. Interwencja w Bahrajnie z perspektywy reakcji tej organizacji nie była jednak działaniem kolektywnym, lecz Arabii Saudyjskiej, która postrzegała ewentualny upadek rządów Chalifów w perspektywie własnych relacji z Iranem. Zatem można zaryzykować, że kontrrewolucja w Bahrajnie zakończyła się sukcesem ze względu na sprzyjające środowisko zewnętrzne w postaci aktywnego wsparcia ze strony części arabskich monarchii Zatoki Perskiej – Kuwejtu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, a przede wszystkim Arabii Saudyjskiej. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, że działaniom Chalifów oraz Rady Zatoki nie sprzeciwiały się otwarcie Stany Zjednoczone. Ulokowanie na obszarze królestwa centrum dowodzenia amerykańskiej 5. Floty, było w tym kontekście rozstrzygające56. Należy jednak zaznaczyć, że interwencja zewnętrzna nie była ukierunkowana bezpośrednio przeciwko demonstrantom antyrządowym. Żołnierze Sił Tarczy Półwyspu nie angażowali się w działania pacyfikacyjne, te były prowadzone przez lokalne siły bezpieczeństwa. W przypadku Bahrajnu doszło zatem do połączenia oddziaływania kontrrewolucji wewnętrznej i międzynarodowej.

Zdecydowanie odmiennie kształtowała się sytuacja w Egipcie. Skutki Arabskiej Wiosny w tym państwie wydają się być najbardziej rozczarowujące, biorąc pod uwagę fakt, że obalenie prezydenta Mubaraka było iskrą rozpalającą bunty społeczne w pozostałych państwach arabskich. Egipskie działania kontrrewolucyjne Mubaraka sprowadzały się do siłowego rozwiązania sytuacji kryzysowej. Decyzja o ustąpieniu przez niego z urzędu prezydenta była niewątpliwym zwycięstwem zbuntowanego społeczeństwa. Jednak nie sposób nie zauważyć, że realne decyzje zapadały gdzie indziej. W tym przypadku w ramach elity rządzącej. Ustąpienie Mubaraka było wywołane również tym, że najwyżsi oficerowie armii egipskiej odmówili swojego wsparcia prezydentowi. Czynili tak 56

A. Bayyenat, U.S. Policy Towards Bahrain and the Iran Factor, „Foreign Policy Journal”, http://www.foreignpolicyjournal.com/2011/06/08/u-s-policy-towards-bahrain-and-the-iran-factor (28.07.2017).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

181

Radosław Bania

nie tylko dlatego, że dążyli do zachowania wizji armii jako instytucji broniącej społeczeństwa, ale chronili także swoją pozycję w systemie sprawowania władzy. Mubarak popełnił jednak błąd polityczny, usiłując przekazać władzę swojemu synowi57. Łamał w ten sposób istniejącą od czasów Nasera „tradycję” wyłaniania głowy państwa spośród przedstawicieli najwyższego dowództwa sił zbrojnych. Pozbawiony wsparcia armii H. Mubarak okazał się ostatecznie bezbronny w obliczu buntu społecznego. Oczywiste jest również, że armia broniła własnych interesów, a przede wszystkim dominującego miejsca w egipskim systemie politycznym. Świadczy o tym dążenie do sterowania procesem transformacji przez marszałka Tantawiego. Zadanie to nie powiodło się z uwagi na poparcie społeczne uzyskane przez Bractwo Muzułmańskie, domagające się realnej transformacji.

Upadek rządów Bractwa był spowodowany wystąpieniem kilku okoliczności.

Po pierwsze, postępującym rozczarowaniem społeczeństwa związanym z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną; po drugie rosnącymi obawami dotyczącymi „islamizacji” państwa powstałymi wokół nowej konstytucji; po trzecie, narastającym konfliktem z ministerstwem obrony wokół zagadnienia kontroli cywilnej nad siłami zbrojnymi. Niewątpliwie rządy Bractwa wywołały autentyczny bunt społeczny. Nie miał on jednak tak masowego charakteru jak bunt z 2011 roku, a samo Bractwo zachowało w tamtym czasie zdolność do mobilizowania swoich zwolenników58. O upadku jego rządów nie zadecydował zatem masowy bunt społeczny, a kolejna interwencja egipskich sił zbrojnych w system władzy państwowej – de facto wojskowy zamach stanu. Tym samym w przypadku Egiptu źródłem kontrrewolucji i gwarantem jej sukcesu były instytucje lokalne. Najważniejszym czynnik decydujący o obaleniu M. Mursiego, a w konsekwencji powrotu do autorytarnego systemu politycznego stanowiło zachowanie strukturalnej jedności przez egipskie siły zbrojne. Tradycja świeckiej, republikańskiej, aczkolwiek wspierającej autorytarny system sprawowania rządów, armii nie została zachwiana. Na najwyższych szczeblach dowódczych nie pojawili się oficerowie, którzy mogliby wesprzeć prezydenta M. Mursiego i Bractwo Muzułmańskie. Nie bez znaczenia dla ostatecznego powodzenia egipskiej kontrrewolucji jest okoliczność sprzyjającego środowiska międzynarodowego. Państwa arabskie zgromadzone w Lidze Państw Arabskich wsparły przewrót dokonany przez armię oraz uznały rządy prezydenta Sisiego. Również Stany Zjednoczone, chociaż akcentowały niedemokratyczny charakter rządów nowego prezydenta, nie zdecydowały 57

58

G. Aftandilian, Presidential succsession in scenarions in Egypt and their impact on U.S.–Egyptian strategic relation, US Army War College 2011, s. 11–12, https://www.jstor.org/stable/ resrep11590?seq=1 (10.11.2021).

P. Osiewicz, The Causes and Course of…, s. 58.

182

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

się na jego potępienie. To poparcie nie miało jednak decydującego wpływu na sukces działań podjętych przez egipskich wojskowych.

Odnosząc się do kwestii wystąpienia zjawiska kontrrewolucji w okresie Arabskiej Wiosny, należy stwierdzić, że charakter tego zjawiska rozumianego jako systemowy opór wobec postulowanej zmiany, był odmienny w poszczególnych państwach. W odniesieniu do tych rządów, które zdecydowały się na uznanie przynajmniej części postulatów protestujących i włączenia ich do systemu sprawowania władzy nie sposób mówić o kontrrewolucji w ramach danego systemu politycznego. W tych państwach doszło bowiem do mniej lub bardziej zaawansowanej korekty aktualnego systemu, która pozwoliła na zakończenie wystąpień antyrządowych bez przekształcania się ich w rewolucję. W przypadku państw, których władze sprzeciwiły się żądaniom demonstrantów z użyciem siły, można wyróżnić trzy kategorie. Pierwszą kategorię stanowią te, w których kontrrewolucja nie powiodła się – Tunezja59, Libia60. Drugą te, w których kontrrewolucja zakończyła się sukcesem – Bahrajn, Egipt. Natomiast trzecią stanowią te, w których kontrrewolucja wciąż trwa – Syria, Jemen. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na istotny czynnik, jakim jest wpływ czynników zewnętrznych.

Kontrrewolucja w okresie Arabskiej Wiosny odniosła sukces tam, gdzie mogła liczyć na poparcie międzynarodowe, zarówno ze strony aktorów lokalnych, jak i spoza regionu Bliskiego Wschodu. Tam gdzie nie było ono możliwe, rozwiązanie siłowe stosowane przez władze państwowe nie przynosiło efektu, jak w przypadku Libii. Symptomatyczny jest w tym kontekście przypadek Syrii.

Bowiem to właśnie wsparcie zewnętrzne, w postaci pomocy udzielonej przez Iran i Rosję, zdecydowało, że prezydent Baszar as-Assad wciąż znajduje się u władzy. Podporządkowane mu siły zbrojne odzyskują kontrolę nad kolejnymi obszarami państwa, członkostwo Syrii w Lidze Państw Arabskich ponownie stało się faktem.

59

60

Sytuacja Tunezji w ostatnich latach uległa drastycznej zmianie. Polityka wewnętrzna oraz zmiany konstytucyjne przeforsowane przez prezydenta Kaisa Saieda, wskazują na to, że w tym państwie dokonuje się powrót do autokratycznego modelu sprawowania władzy. Kwestia otwartą dla badań nad odejściem od okresu rządów stricte demokratycznych pozostaje, czy proces ten może być rozpatrywany jako kolejny przykład udanej kontrrewolucji będącej reakcją na zmiany systemowe wynikające z Arabskiej Wiosny, czy też jako etap rozwoju systemu politycznego po tym okresie.

W przypadku Libii klęska M. Kaddafiego została przesądzona przez interwencję NATO. Natomiast w wyniku obalenia libijskiego przywódcy państwo doświadczyło wojny domowej pomiędzy lokalnymi ugrupowaniami zbrojnymi (tzw. II wojna domowa). Zob. M. Stępień, Wojna domowa w Libii w latach 2014–2018, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna” 2019, nr 1, s. 294–315.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

183

Radosław Bania

Bibliografia Al-Rasheed M., Saudi Internal Dillemas and Regional Responses to the Arab Uprisings, [w:] F.A. Gerges (red.), The New Middle East. Protest and Revolution in the Arab World, Cambridge 2014.

Aftandilian G., Presidential succsession in scenarions in Egypt and therir impact on U.S.-Egyptian strategic relation, US Army War College 2011, https://www.jstor.org/stable/ resrep11590?seq=1 Bahrain – Prime Minister Shaikh Khalifa, http://www.globalsecurity.org/military/world/gulf/ shaikh-khalifa.htm.

Balcerzak M., Przebieg Wielkiej Rewolucji Ludów Arabskich na przykładzie Tunezji, Egiptu, Libii i Syrii, [w:] J. Teska (red.), Middle East and North Africa. MENA źródłem szans i zagrożeń, Gdynia 2012.

Bayyenat A., U.S. Policy Towards Bahrain and the Iran Factor, „Foreign Policy Journal”, http://www.foreignpolicyjournal.com/2011/06/08/u-s-policy-towards-bahrain-and-theiran-factor Bisley N., Counter-revolution, order and international politics, „Review of International Studies” 2004, vol. 30.

Black I., Egyptian election results present ‘nightmare scenario’, „The Guardian [on-line]”, 25.05.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/may/25/egyptian-election-results-nightmare-scenario The Carter Center, Final Report of the Carter Center Mission to Witness the 2011–2012 Parlamentary Elections in Egypt. Final Report, Atalanta [b.r.w.].

Czajkowska K., Diawoł-Sitko A., Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu, Warszawa 2012.

Dekret Mursiego to „atak na niezależność sądów”. Egipt protestuje, http://www.tvn24. pl/wiadomosci-ze-swiata,2/dekret-mursiego-to-atak-na-niezaleznosc-sadow-egiptprotestuje,290596.html.

Dziekan M.M., Zdulski K., Bania R., Arabska wiosna i świat arabski u progu XXI wieku, Łódź 2020.

Egipt: były prezydent Muhammad Mursi skazany na dożywocie, http://www.polskieradio.pl/5/3/ Artykul/16331http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1633195,Egipt-byly-prezydentMuhammad-Mursi-skazany-na-dozywocie95,Egipt-byly-prezydent-Muhammad-Mursiskazany-na-dozywocie.

Egipt: Mohamed Mursi zaprzysiężony na prezydenta, https://www.rmf24.pl/fakty/swiat/newsegipt-mohamed-mursi-zaprzysiezony-na-prezydenta,nId,616243.

Egipt: Uchylono jeden z wyroków dożywocia dla b. prezydenta Mursiego, http://www.gazetaprawna.pl/amp/995083,egipt-uchylono-jeden-z-wyrokow-dozywocia-dla-b-prezydentamursiego.html.

Egipt: wojskowi przyjęli dymisję premiera Szafika, http://wiadomosci.onet.pl/swiat/egipt-wojskowi-przyjeli-dymisje-premiera-szafika/zppy3.

Egypt approves constitutional changes, 20 March 2011, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2011/03/2011320164119973176.html.

The Egyptian Experience of the Muslim Brotherhood in Power 2012–2013, A Report by 9 Bedford Raw, 3 June 2015, http://9bri.com/wp-content/uploads/2015/06/Report-II.9BRi. Muslim-Brotherhood-in-Power.pdf.

Egypt’s Constitutional Decree Crisis, „Al Jazeera”, 6.12.2012, https://studies.aljazeera.net/en/ positionpapers/2012/12/2012126742876179.html.

184

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Kontrrewolucja w trakcie Arabskiej Wiosny – przypadek Egiptu i Bahrajnu

Egypt’s Islamist parties win elections to parliament, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-16665748.

Grabowski W., Fundamentalizm muzułmański na Bliskim Wschodzie, Gdańsk 2013.

Henderson S., Bahrain’s Crisis: Saudi Forces Intervene, https://www.washingtoninstitute.org/ policy-analysis/bahrains-crisis-saudi-forces-intervene.

Holmes A.A., The military intervention that the world forgot, http://america.aljazeera.com/ opinions/2014/3/bahrain-uprisinginterventionsaudiarabiaemirates.html How Mohamed Morsi Egypt’s first elected president ended up on death row, https://www. theguardian.com/world/2015/jun/01/mohamed-morsi-execution-death-sentence-egypt.

Jędrzejczyk-Kuliniak K., Siła polityczna w mundurach – militokracja po Arabskiej Wiośnie?, [w:] R. Bania, R. Czulda, K. Zdulski (red.), Problemy bezpieczeństwa Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA), Łódź 2016.

Kennicott P., Bahrain’s Pearl Statue is gone, but it remains an icon of democracy, https:// www.washingtonpost.com/lifestyle/style/bahrains-pearl-statue-is-gone-but-it-remains-anicon-of-democracy/2011/05/10/AFKcnh2G_story.html Knell Y., Egypt candidate: Veteran diplomat, Amr Moussa, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-17234124.

Król nakazał zniesienie stanu wyjątkowego, TVN24 [on-line], 8.05.2011, https://tvn24.pl/ swiat/krol-nakazal-zniesienie-stanu-wyjatkowego-ra170357-3524437 Lipa M., Polityczne aspekty Arabskiej Wiosny w Egipcie, [w:] P. Niziński, M. Lipa (red.), Porewolucyjny Egipt. Wybrane aspekty społeczne i polityczne, Kraków 2014.

Lipa M., Przemiany polityczne w Egipcie po dymisji Husniego Mubaraka, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2012, nr 1.

Mursi odwołał dekret, który wywołał protesty, „Dziennik Gazeta Prawna [on-line]”, 9.12.2012, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/667512,mursi-odwolal-dekret-ktorywywolal-protesty.html,komentarze-najnowsze,1.

Osiewicz P., The Causes and Course of the Political Transformation in Egypt in 2011–2014, [w:] R. Fiedler, P. Osiewicz (red.), Transformation Process in Egypt After 2011 – The Causes, their Course and International Response, Berlin 2015.

Ostant W., „Egipskie ciemności…” – od autorytaryzmu do autorytaryzmu, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1.

Popular Protest in North Africa and the Middle Eeast (III): The Bahrain Revolt, https://www. crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/bahrain/popularprotests-north-africa-and-middle-east-iii-bahrain-revolt.

Potts J.C., Explaining the Muslim Brotherhood’s Electoral Success in Egypt: Examining the Parliamentary Elections of 2011 and Presidential Election of 2012, http://www.inquiriesjournal.com/articles/1519/explaining-the-muslim-brotherhoods-electoral-success-inegypt-examining-the-parliamentary-elections-of-2011-and-presidential-election-of-2012.

Protests in Bahrain Turn Violent, https://worldview.stratfor.com/article/protests-bahrain-turn-violent.

Przewodniczący egipskiego trybunału konstytucyjnego Adli Mansur został zaprzysiężony na tymczasowego prezydenta Egiptu, https://samorzad.pap.pl/kategoria/archiwum/przewodniczacy-egipskiego-trybunalu-konstytucyjnego-adli-mansur-zostal.

Purat A., Znaczenie Bractwa Muzułmańskiego w polityce Egiptu oraz wydarzeniach Arabskiej Wiosny 2011 roku, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1.

Robbins M.D.H., What Accounts for the Success of Islamist Parties in the Arab World, http:// www.belfercenter.org/sites/default/files/legacy/files/Robbins_-_Policy_Brief_-_FINAL. pdf.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

185

Radosław Bania

Sharp J.M., Egypt: Background and U.S. Relations, „CRS Report”, July 24, 2015.

Sobczak M., Egipt last minute demokracji? O co z chodzi z nową konstytucją?, http://www. newsweek.pl/swiat/egipt-last-demokracji--o-co-z-chodzi-z-nowa-konstytucja,99221,1,1. html.

Stępień M., Wojna domowa w Libii w latach 2014–2018, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna” 2019, nr 1.

Tansey O., The International Politics of Authoritarian Rule, Oxford 2016.

Tilly Ch., The Anaysis of a Counter-Revolution, „History and Theory” 1963, vol. 3, no. 1.

Ulrichsen K.C., Bahrains’s Uprising. Domestic Implications and Regional and International Perspectives, [w:] F.A. Gerges (red.), The New Middle East Protest and Revolution in the Arab World, Cambridge 2014.

186

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023