Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

SPRAWY ZAGRANICZNE NR 1 (1) 2023, 66–81 DOI: 10.33896/SZ.2023.1.4

Łukasz Donaj ORCID: 0000-0002-7720-1260 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę.

Wybrane zagadnienia The European Union and Russia in the Context of the Full-Scale Agression in 2022 on Ukraine.

Selected Issues Abstrakt: Niniejszy artykuł przedstawia putinowską wizję europejskiej (dez)integracji, a w kontekście wybuchu pełnoskalowej wojny na Ukrainie w 2022 roku – jest próbą oceny wpływu agresji Rosji na Ukrainę na relacje rosyjsko-europejskie. W końcowej części artykułu poruszono też kwestię zmiany (stagnacji?) mentalności obywateli Rosji w kontekście postrzegania i reagowania na przestępczą politykę władz rosyjskich. Autor stara się udowodnić, że partnerskie relacje unijno-rosyjskie od początku były skazane na niepowodzenie, a wydarzenia ostatnich lat pokazują, że traktowanie Rosji jako pełnoprawnego uczestnika relacji cywilizowanych państw jest bezcelowe.

Słowa kluczowe: Rosja, Unia Europejska, Ukraina, wojna, mentalność.

Abstract: This article presents Putin’s vision of European (dis)integration, and in the context of the outbreak of a full-scale war in Ukraine in 2022, it is an attempt to assess the impact of Russia’s aggression against Ukraine on Russian-European relations. The final part of the article also raises the issue of changing (stagnation?) mentality of Russian citizens in the context of perceiving and

66

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

reacting to the criminal policy of the Russian authorities. The author tries to prove that EU-Russian partnership relations were doomed to failure from the beginning, and the events of recent years show that treating Russia as a full participant in the relations of civilized states is pointless.

Key words: Russia, European Union, Ukraine, war, mentality.

1. Wstęp W 2013 r. Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia1 opublikował artykuł pod tytułem: „Greater Europe. Putin’s Vision of the European (Dis)integration” (autor: Marek Menkiszak). Była to analiza pisana już po wojnach w Czeczenii2, wojnach gazowych z Białorusią i Ukrainą3, wojnie z Gruzją4 i wielu innych sporach i konfliktach, w których w przestrzeni postradzieckiej uczestniczyła – a w większości przypadków prowokowała – Rosja5. Niniejsza publikacja stanowi pogłębioną analizę putinowskiej wizji europejskiej (dez)integracji oraz ocenę wpływu zmasowanej agresji Rosji na Ukrainę na relacje rosyjsko-europejskie.

W końcowej części poruszono też kwestię zmiany (stagnacji?...) mentalności obywateli Rosji w kontekście postrzegania i reagowania na przestępczą politykę władz rosyjskich. Autor postara się udowodnić, że partnerskie relacje unijno-rosyjskie od początku były skazane na niepowodzenie, a wydarzenia ostatnich lat pokazują, że traktowanie Rosji jako pełnoprawnego uczestnika relacji cywilizowanych państw jest bezcelowe.

2. Wielka Europa versus europejska integracja Marek Menkiszak wyjaśnia znaczenie rosyjskiej wizji Wielkiej Europy. Zakłada ona stworzenia częściowo zintegrowanej wspólnej przestrzeni obejmującej głównie Rosję i obszar UE. Jest ona podnoszona przez Władimira Putina od 2001 roku.

1 2

3

4

5

O nas, https://www.osw.waw.pl/pl/o-nas (16.06.2023).

Zob. szerzej np.: Ł. Donaj, Zachód i wojna w Czeczenii w rosyjskich mediach, [w:] P. Kraszewski, T. Mikulski, T. Wallas (red.), Zbliżanie się Wschodu i Zachodu. Studia – analizy – rozpoznania, Poznań 2000, s. 231–237.

Zob. szerzej np.: Ł. Donaj, Gazprom i jego wpływ na współczesne bezpieczeństwo energetyczne w Unii Europejskiej. Wybrane problemy, [w:] M. Pietrasiak (red.), Mocarstwa i mocarstwowość: perspektywa azjatycka, Piotrków Trybunalski 2012, s. 143–175.

Zob. szerzej np.: Ł. Donaj, Gruzja zaczęła, Rosja sprowokowała. EU Monitoring Mission Georgia jako próba salomonowego rozwiązania konfliktu, [w:] B. Przybylska-Maszner (red.), Misje cywilne Unii Europejskiej, Poznań 2010, s. 81–106.

Zob. Ł. Donaj, A. Połtorakov, Perspektywy aktywizacji „punktów zapalnych” na Ukrainie, „Rocznik Wschodni” 2003, nr 9, s. 103–112.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

67

Łukasz Donaj

Nie pojawiła się ona w próżni, lecz stanowi kontynuację idei głoszonych przez jego poprzedników: Borysa Jelcyna i Michaiła Gorbaczowa. Powraca ona regularnie jako ogólnikowe polityczne hasło, jednak dopiero po 2010 r. doczekała się ona rozwinięcia. Nigdy jednak nie przybrała charakteru szczegółowego programu politycznego. Pojawiała się ona w okolicznościach wzrostu dynamiki politycznej w relacjach pomiędzy Zachodem i Rosją, przynoszących czy to nadzieje na realizację postulatów władz rosyjskich, czy też wzrost poczucia zagrożenia dla jej interesów, zwłaszcza na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw6.

Począwszy od roku 2002 aż do 2011, stopniowo skrystalizowała się specyficzna architektura Wielkiej Europy. Miałaby ona składać się w istocie z dwóch bloków integracyjnych: zachodniego, obejmującego Unię Europejską, z dominującą pozycją Niemiec oraz wschodniego, ujmującego tworzącą się Unię Eurazjatycką, z hegemoniczną pozycją Rosji7. Bloki te miałyby, poprzez zawierane porozumienia i powoływane instytucje, stworzyć częściowo zintegrowany obszar bezpieczeństwa, gospodarczy, energetyczny i humanitarny. Tworzenie takiej wspólnej przestrzeni nie prowadziłoby jednak do systemowego przyjmowania przez Rosję i jej sąsiadów wartości i standardów europejskich i nie ograniczałoby Rosji pola manewru w polityce zagranicznej jako wielkiego mocarstwa, balansującego pomiędzy różnymi centrami siły. Władze rosyjskie traktowały przy tym priorytetowo budowę wschodniego bloku Wielkiej Europy – integracja eurazjatycka miałaby poprzedzać integrację ogólnoeuropejską8. Cele, jakie przyświecały Władimirowi Putinowi w forsowaniu tej koncepcji, obejmowały: – wzmocnienie potencjału Rosji, w tym poprzez transfer europejskiego kapitału i technologii; – zwiększenie wpływu Rosji na politykę europejską i na bezpieczeństwo europejskie oraz na gospodarki państw UE, w tym poprzez tworzenie więzi kooperacyjnych i wymianę aktywów; – osłabienie obecności i wpływu USA w Europie; umocnienie hegemonii Rosji na obszarze WNP i jej uznanie przez UE;

6 7

8

68

M. Menkiszak, Greater Europe. Putin’s Vision of the European (Dis)integration, „Prace OSW”, Warszawa 2013, s. 5.

Putin calls for “Eurasian Union” of ex-Soviet republics, BBC, https://www.bbc.com/news/ world-europe-15172519 (4.10.2011). Zob. także: Ł. Donaj, Rosja oraz konflikt na Ukrainie w wypowiedziach byłego kanclerza Niemiec G. Schrödera – analiza wybranych publikacji na rosyjskich stronach internetowych, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2015, nr 9, s. 31–43.

M. Menkiszak, Greater Europe…, s. 5; Zob. także: Ł. Donaj, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza jako kolejna inicjatywa neoimperialnej polityki Federacji Rosyjskiej, [w:] W. Malendowski (red.), Świat współczesny. Wyzwania, zagrożenia i współzależności w procesie budowy nowego porządku międzynarodowego, Poznań 2008, s. 129–148.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

–

przeciwdziałanie ekspansji gospodarczej i politycznej UE, USA, a także Chin na obszarze WNP9.

Mimo iż realizowana pod hasłem budowy jednolitej Europy bez linii podziałów, idea Wielkiej Europy miałaby prowadzić w praktyce do trwałego podziału Europy na dwa obszary geopolityczne10. Jak zauważa M. Menkiszak, Wielka Europa pojawiała się w deklaracjach rosyjskich przywódców, zwłaszcza Władimira Putina jako hasło. Idea ta jednak nie doczekała się uszczegółowienia w postaci chociażby mniej lub bardziej oficjalnego dokumentu. Jej najbardziej konkretnym publicznym przedstawieniem pozostaje artykuł Władimira Putina w Süddeutsche Zeitung z listopada 2010 roku, ale i on oferuje jedynie ogólne wskazówki co do celów i sposobów jej realizacji. Z drugiej strony jednak nie sposób nie zauważyć, że wiele inicjatyw podejmowanych przez Rosję w jej polityce wobec UE i państw europejskich wpisywało się w deklarowane założenia koncepcji Wielkiej Europy. Nie jest ona zatem jedynie pustym sloganem, ale raczej pewnym programem politycznym, choć dość ogólnikowym. Idea ta powracała z wyraźną regularnością wówczas, gdy w obliczu przesileń w międzynarodowej polityce i gospodarce rosła dynamika interakcji pomiędzy Rosją i kluczowymi państwami europejskimi11.

Przyglądając się efektom rosyjskich inicjatyw zmierzających do realizacji elementów koncepcji Wielkiej Europy, nie można się oprzeć wrażeniu ich znikomości. W sferze bezpieczeństwa, mimo wielu lat systematycznych starań, Rosji nie udało się doprowadzić do budowy nowego systemu bezpieczeństwa europejskiego, który podważyłby dominację NATO w tej sferze i zapewnił Rosji możliwość współdecydowania. Idea zawarcia traktatu o bezpieczeństwie europejskim poniosła fiasko12.

W sferze gospodarczej Rosja w końcu wstąpiła w 2012 roku do Światowej Organizacji Handlu. Jednak po akcesji skoncentrowała się na maksymalnym wykorzystaniu luk i odrębnych interpretacji szczegółowych jej warunków do hamowania procesu znoszenia barier w handlu, w tym z UE. Perspektywa zawarcia pogłębionego porozumienia o wolnym handlu Rosja – UE, zamiast przybliżyć, oddaliła się. Rosyjskie i europejskie firmy podpisywały co prawda kolejne porozumienia o współpracy, dochodziło też do akwizycji pojedynczych firm europejskich przez podmioty rosyjskie, a niekiedy do transakcji wymiany aktywów pomiędzy firmami. Nie prowadziło to jednak do przełomu w kooperacji przemysłowej czy technologicznej13.

9 10 11 12 13

M. Menkiszak, Greater Europe…, s. 5–6.

Tamże, s. 6.

Tamże, s. 39.

Tamże.

Tamże.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

69

Łukasz Donaj

W sferze energetycznej narastało wrażenie, że nie tylko nie jest realne stworzenie postulowanej przez Rosję jednolitej europejskiej przestrzeni energetycznej, opartej na zasadach odmiennych od Traktatu Karty Energetycznej, ale że narasta konflikt interesów Rosji i UE w tej sferze. Spór o implementację trzeciego pakietu energetycznego UE i śledztwo Komisji Europejskiej w sprawie podejrzenia o stosowanie niedozwolonych praktyk monopolistycznych ze strony Gazpromu były tylko ważniejszymi tego przykładami14.

W sferze humanitarnej dokonywano kolejnych drobnych kroków w liberalizacji reżimu wizowego pomiędzy Rosją a UE, jednak mimo ogromnej presji politycznej ze strony Rosji ciągle niepewna była perspektywa całkowitego zniesienia wiz w ruchu osobowym15.

W sferze politycznej nie doszło do powstania, lobbowanego przez władze rosyjskie, nowego stałego organu Rosji i UE, mającego odbywać konsultacje i podejmować decyzje w kwestiach politycznych i bezpieczeństwa. Trójkąt Moskwa-Berlin-Paryż spotykał się nieregularnie i odgrywał rolę wizerunkową, nie stając się rzeczywistym ośrodkiem decyzyjnym. Rosji nie udało się także nadal doprowadzić do formalnego uznania przez UE i jej państwa członkowskie Unii Celnej czy Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej łączącej ją z Białorusią i Kazachstanem za partnera politycznego i gospodarczego, z którym zawiera się porozumienia. Rosja i UE mimo wieloletnich negocjacji, nie były nawet w stanie uzgodnić treści nowego podstawowego porozumienia tworzącego ramy prawne wzajemnych stosunków16.

Największym rozczarowaniem ze strony władz Rosji była jednak postawa rządu Niemiec, które wszak miały stać się głównym partnerem Moskwy w realizacji koncepcji Wielkiej Europy. Co prawda Berlin ciągle był w awangardzie europejskiej współpracy gospodarczo-energetycznej z Rosją, ale coraz bardziej widoczne były różnice i napięcia pomiędzy stronami w niektórych istotnych kwestiach. Niemcy wprawdzie wspólnie z Rosją postulowały powołanie nowego organu konsultacyjnego pomiędzy UE i Rosją, ale wydaje się, iż Moskwa nie była zadowolona, że władze niemieckie nie zagwarantowały konsensu w tej kwestii w UE. Niemcy popierały dalszą liberalizację reżimu wizowego pomiędzy UE i Rosją, ale wyraźnie opierały się przed definiowaniem terminów całkowitego zniesienia wiz. Rosję drażniły coraz częstsze po stronie niemieckiej słowa krytyki w związku z naruszaniem swobód obywatelskich w Rosji. Władze rosyjskie miały za złe silne wsparcie, jakiego niemiecki komisarz ds. polityki energetycznej Günther Oettinger udzielał Ukrainie broniącej się przed presją ze strony Rosji. Kreml najwyraźniej podejrzewał, że to władze niemieckie, dążące 14 15 16

70

M. Menkiszak, Greater Europe…, s. 39–40.

Tamże, s. 40.

Tamże.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

do wymuszenia na Rosji obniżenia cen eksportowanego gazu, stały za śledztwem Komisji Europejskiej przeciw Gazpromowi. Wreszcie to Niemcy były głównym decydentem podczas kryzysu cypryjskiego wiosną 2013 roku, gdy – nie konsultowane z Rosją – porozumienie Cypru i Eurogrupy uderzyło w rozległe interesy rosyjskich firm i oligarchów w tym państwie. Prowadzi to do refleksji, iż jeżeli władze rosyjskie rzeczywiście wierzyły, że znajdą po stronie europejskiej silnych partnerów do realizacji przynajmniej części założeń koncepcji Wielkiej Europy, to była to jednak błędna kalkulacja. Zderzyły się tu ze sobą różne podejścia.

Po stronie Rosji dominowała chęć zawarcia szeregu strategicznych porozumień rosyjsko-europejskich opartych na nowych, wspólnie wynegocjowanych zasadach, a następnie ewentualnego napełniania ich treścią. Po stronie europejskiej: chęć wciągnięcia Rosji w system norm i standardów europejskich i realizowania pragmatycznej współpracy tam, gdzie interesy stron były zbieżne. Rosja nie doceniła ani siły powiązań transatlantyckich, ani niechęci państw europejskich do zasadniczej rewizji europejskiego ładu instytucjonalnego, przeceniła za to swą atrakcyjność jako partnera współpracy w kluczowych sferach. Przede wszystkim jednak, nawet w krótkich okresach swych zwrotów ku bardziej intensywnej współpracy w Europie, nie była gotowa do rzeczywistej transformacji wewnętrznej, także w sferze politycznej, bez której budowa wspólnej przestrzeni europejskiej z udziałem Rosji nie jest możliwa17.

3. Rosyjska agresja a granice cywilizowanego świata Zbrojna agresja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę rozpoczęta w lutym 2014 roku coraz bardziej oddala ją od Europy18. Acz, nie sposób nie odnieść wrażenia, że Zachód wciąż w dużej mierze wolał układać się z agresorem, czytaj: prowadzić politykę w stylu „business as usual”. Wciąż trwały prace nad Nord Stream 219, a państwa UE na przestrzeni lat 2015–2020 sprzedały sprzęt wojskowy za 346 mln euro (sprzedawano broń Rosji pomimo sankcji, jakie zostały nałożone 17

18 19

M. Menkiszak, Greater Europe…, s. 39–41. Szerzej zob. także: L. Gibadło, (Nie)zawodny partner. Wizyta Scholza w Waszyngtonie, „Analizy OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-03-07/nie-zawodny-partner-wizyta-scholza-w-waszyngtonie (7.03.2023); L. Gibadło, S. Płóciennik, Zatarty „silnik Europy”. Relacje francusko-niemieckie w czasach multikryzysu, „Komentarze OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2023-01-19/zatarty-silnik-europy-relacje-francusko-niemieckie-w-czasach (19.01.2023). Ł. Donaj, Rosja wobec Ukrainy (2014–2015), [w:] A. Stelmach, L. Hurska-Kowalczyk (red.), Ukraina po (Euro)majdanie, Toruń 2016, s. 227–250.

Nord Stream 2 powstanie. Jest porozumienie Gazpromu z zachodnimi koncernami, PAP, jk, https://www.polskieradio.pl/42/3168/Artykul/1499532,Nord-Stream-2-powstanie-Jestporozumienie-Gazpromu-z-zachodnimi-koncernami (4.09.2015).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

71

Łukasz Donaj

po zaanektowaniu Krymu, najwięcej zaś sprzedały Francja, Niemcy i Włochy)20.

Mimo jednakże wspomnianego powyżej rozdźwięku między deklaracjami a działaniami, nie sposób nie docenić późniejszych działań UE na rzecz Ukrainy. Nie wchodząc już w szczegóły, podkreślić należy, że przywódcy UE wielokrotnie domagali się, by Rosja niezwłocznie zaprzestała działań wojskowych, bezwarunkowo wycofała wszystkie siły i sprzęt wojskowy z Ukrainy oraz w pełni respektowała integralność terytorialną, suwerenność i niezależność Ukrainy. Podkreślali prawo Ukrainy do wyboru własnego losu i wyrażali uznanie dla Ukraińców za ich odwagę w obronie swojego kraju. W odpowiedzi na agresję wojskową Unia znacznie rozszerzyła sankcje wobec Rosji: dodała do listy sankcyjnej dużą liczbę osób i podmiotów oraz przyjęła bezprecedensowe środki. Co zwłaszcza istotnie, mimo pewnych tarć wewnątrzunijnych, UE zgodnie i zdecydowanie zapewnia Ukrainie wsparcie humanitarne, polityczne, finansowe oraz wojskowe21. Co chyba jednak najistotniejsze, Ukraina (wraz z Mołdawią) otrzymała w zeszłym roku status kraju kandydującego do UE, a Bruksela powiązała to z siedmioma warunkami nieodzownymi do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych, co byłoby kolejnym kluczowym krokiem na długiej, może kilkunastoletniej drodze do UE22.

Prezydentowi Wołodymyrowi Zełenskiemu bardzo zależy na starcie tych negocjacji jeszcze przed końcem tego roku. Trzeba do tego jednomyślnej zgody 27 państw Unii. Polska i kraje bałtyckie są od początku „za”, a w ostatnich 20

21

22

72

L. Brillaud, A. Curic, M. Maggiore, L. Miñano, N. Schmidt, EU member states exported weapons to Russia after the 2014 embargo, https://www.investigate-europe.eu/en/2022/eu-states-exported-weapons-to-russia/ (17.03.2022); Mimo embarga broń płynęła do Rosji.

Najwięcej sprzedały Francja, Niemcy i Włochy, oprac. PRC (2022), https://www.money.pl/ gospodarka/mimo-embarga-bron-plynela-do-rosji-najwiecej-sprzedaly-francja-niemcy-i-wlochy6748956682058560a.html (16.06.2023).

Zob.: Reakcja UE wobec rosyjskiej inwazji na Ukrainę, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/eu-response-ukraine-invasion/#invasion (15.06.2023); Solidarność UE z Ukrainą, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, https:// www.consilium.europa.eu/pl/policies/eu-response-ukraine-invasion/eu-solidarity-ukraine/ (15.06.2023); P. Khmilevska, The European Union in face of Russia’s war with Ukraine, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2022, nr 16, s. 191–207.

Na podstawie: T. Bielecki, Ukraina bliżej rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych z UE, https:// wyborcza.pl/7,75399,29894675,ue-ukraina-wypel.html (21.06.2023); Commission Opinion on Ukraine’s application for membership of the European Union, COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN COUNCIL AND THE COUNCIL, Brussels, 17.6.2022 COM(2022) 407 final; M. Emerson, T. Akhvlediani, D. Cenusa, V. Movchan, A. Remizov, The EU accession prospects of Ukraine, Moldova and Georgia. First responses to the conditions set by the European Commission, CEPS IN-DEPTH ANALYSIS, https://www.ceps.eu/download/publication/?id=39271&pdf=CEPSIn-depth-analysis-2023-06_EU-Accession-Prospects-of-Ukraine-Moldova-and-Georgia.pdf (23.03.2023); Вступний іспит для України: що маємо зробити для виконання рекомендацій ЄС, Коаліція Реанімаційний Пакет Реформ, https://rpr.org.ua/wp-content/uploads/2022/12/ Koalitsiia-RPR_Vstupnyy-ispyt-dlia-Ukrainy.pdf (7.12.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

tygodniach rośnie gotowość do takiej decyzji także w sporej części zachodnich krajów Unii. Decyzja o rozpoczęciu negocjacji członkowskich z Ukrainą (i może z Mołdawią) powinna zapaść na szczycie UE w grudniu tego roku po oficjalnej opinii Komisji Europejskiej zatwierdzonej w październiku. Droga do tej opinii jest otwarta, gdyż w czerwcu b.r. Komisja Europejska na posiedzeniu ambasadorów państw Unii poinformowała, że w jej ocenie Ukraina wywiązała się ze swych zobowiązań dotyczących reformy systemu sądownictwa oraz prawa medialnego, poczyniła „duże postępy” w sprawie Sądu Konstytucyjnego oraz „pewne postępy” w kwestii systemu antykorupcyjnego, w sprawie przepisów ograniczających pranie brudnych pieniędzy, w sprawie ustawy deoligarchizacyjnej oraz mniejszości narodowych23.

Warto podkreślić, że przyznanie statusu kandydackiego Ukrainie (i Mołdawii) w 2022 roku miało rangę symbolicznego odejścia od przekonania dużej części Europy, że tak wielkie połacie obszaru poradzieckiego geograficznie i kulturowo nie nadają się na część Zachodu. Ponadto prezydent Emmanuel Macron w swym programowym przemówieniu na Słowacji zamiast terminu „rozszerzenie” zaczął używać pojęcia „zjednoczenia” Europy. Francja, tradycyjnie sceptyczna wobec dalszego powiększania Unii, długo promowała pogląd, że reforma instytucji i procedur UE jest warunkiem wstępnym rozszerzenia. Teraz E. Macron, nie porzucając swej idei reformy instytucjonalnej, sygnalizuje, że nie powinna ona być pretekstem do ciągłego odkładania rozszerzenia24. Tym oto sposobem wojna w Ukrainie powoli, lecz stopniowo zmienia też Unię Europejską25.

Czy pełnoskalowa agresja z 2022 r. zmieni postrzeganie i stosunki UE z przestrzenią postradziecką, a zwłaszcza z Rosją? Ostatnie lata to próba znalezienia przez UE przestrzeni do ponownego zaangażowania się FR, próba przywrócenia swego rodzaju pragmatycznego dialogu w konkretnych kwestiach (np. źródłach energii). Sytuację komplikował również fakt, że w UE nie było jednomyślności co do tego, jak traktować RF i jak prowadzić z nią biznes i dialog. To z kolei było wygodne dla rosyjskiej polityki dzielenia i rządzenia26. Współpraca stwarza sytu23 24

25

26

Tamże.

Tamże. Szerzej zob.: Reformy instytucjonalne Unii Europejskiej, https://cbpe.pl/2022/01/11/ reformy-instytucjonalne-unii-europejskiej/ (15.01.2022); M. Szczepanik, Plan reform Unii Europejskiej według Emmanuela Macrona: bilans i perspektywy, https://www.pism.pl/publikacje/Plan_reform_Unii_Europejskiej_wed_ug_Emmanuela_Macrona bilans_i_perspektywy (19.11.2018); J. Szymanek, Europejska Wspólnota Polityczna, „IFOS. Biuro Analiz Sejmowych” 2023, nr 3(305), https://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/2CAE2D0403032A35C125896A0041296B/%24File/Infos_305.pdf (24.09.2023).

M. Roszak, Wojna w Ukrainie po cichu reformuje Unię Europejską, https://www.gazetaprawna. pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8662805,wojna-w-ukrainie-unia-europejska-ursula-von-derleyen-wolodymyr-zelenski.html (19.02.2023).

Zob. szerzej: S. Braghiroli, Update to week 4 video lecture: the trajectory of EU–Russia relations in light of the war in Ukraine (SVJS.TK.031), https://www.youtube.com/watch?v=T-

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

73

Łukasz Donaj

ację korzystną dla wszystkich zainteresowanych. Jest to podstawowa i naczelna zasada UE, która przejawia się również w jej miękkiej sile w stosunkach międzynarodowych poprzez aspiracje rozwoju gospodarczego i społecznego. Jednocześnie UE rzuca wyzwanie Rosji, która w stosunkach międzynarodowych traktuje grę o sumie zerowej i w konsekwencji traktuje inicjatywy takie jak Partnerstwo Wschodnie jako zagrożenie dla swojej potęgi i wpływów w bliskiej zagranicy.

Rosja konsekwentnie prowadzi intensywne i wyrafinowane kampanie informacyjne, aby podważyć postrzeganie UE w krajach Partnerstwa Wschodniego i zwiększyć napięcia społeczne w tych państwach27. Doskonale widać to chociażby w podejściu do inicjatyw integracyjnych – tych w UE i tych w przestrzeni postsowieckiej pod przywództwem FR28. Widać to także w odmiennym podejściu do zarządzania konfliktami we „wspólnym sąsiedztwie” UE i FR29. Trzeba zdecydowanie powiedzieć: nie ma powrotu do stosunków między cywilizowaną Europą a Rosją, które usiłowano stworzyć po rozpadzie ZSRR30.

Jak zauważa Stefan Meister, rosyjska wojna napastnicza przeciwko Ukrainie nie tylko oznacza koniec kolektywnej architektury bezpieczeństwa w Europie, uzgodnionej po zakończeniu zimnej wojny, lecz tworzy też nową rzeczywistość dla polityki sąsiedztwa Unii Europejskiej w Europie Wschodniej. Najpóźniej od aneksji Krymu w 2014 roku i wojny w Donbasie rosyjscy przywódcy definiują UE jako przeciwnika. Rosja wyraźnie pokazała, że nie zaakceptuje integracji byłych republik radzieckich w ramach UE i NATO oraz że jest gotowa powstrzymać ten proces na drodze militarnej. Toczona od lutego 2022 roku wojna przeciwko Ukrainie to podjęta przez Rosję próba siłowego podzielenia Europy na sfery wpływów, wpisująca się w jej imperialną politykę. Jednak wojna ta raczej przyśpieszy koniec rosyjskiej hegemonii i trwale osłabi globalną rolę Rosji. Dla UE decydujące znaczenie ma to, jak dopasuje ona swoją politykę sąsiedztwa i rozszerzenia do nowej rzeczywistości, uwzględniając przy tym wszystkich sąsiadów. Wzajemne powiązania między Partnerstwem Wschodnim w ramach europejskiej polityki sąsiedztwa a europejską polityką rozszerzenia wymagają

27 28

29 30

74

Smobd2qGPo (27.03.2022); C. Carta, S. Braghiroli, Measuring Russia’s Snag on the Fabric of the EU’s International Society: The Impact of the East-West Cleavage upon the Cohesion amongst the EU Member States vis-à-vis Russia, „Journal of Contemporary European Research” 2012, vol. 7(2).

M. Gahler, Boosting the EU’s soft power in Eastern Partnership countries, „European View” 2021, vol. 20(1), s. 20.

S. Braghiroli, A. Makarychev, Video lecture (round-table discussion): the impact of Eastern Partnership on EU – Russia relations (SVJS.TK.031), https://moodle.ut.ee/mod/hvp/view. php?id=986520 (27.03.2022); T. Marocchi, EU-Russia Relations: Towards an Increasingly Geopolitical Paradigm, Heinrich-Böll-Stiftung European Union 2017, s. 13.

A. Legucka, Conflict management in the Eu-Russia shared neighbourhood: between soft and hard power, „Zeszyty Naukowe AON” 2013, nr 4(93), s. 113–147.

S. Braghiroli, Update to week 4 video lecture: the trajectory…

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

wytyczenia nowego kierunku strategicznego i większego skupienia się na zintegrowanym bezpieczeństwie w różnych jego wymiarach. Rosyjska inwazja wobec Ukrainy położyła kres wszelkiej polityce współpracy między UE a Moskwą w ramach wspólnego sąsiedztwa. Z punktu widzenia polityki bezpieczeństwa Rosja stanowi obecnie największe zagrożenie dla państw członkowskich UE i ich wschodnich sąsiadów. Dotychczasowa polityka UE polegająca na stopniowych reformach i transformacji tych państw bez realistycznej perspektywy członkostwa została zastąpiona nową koniecznością w zakresie polityki bezpieczeństwa – bezwzględną potrzebą udzielenia Ukrainie pomocy wojskowej i finansowej, aby mogła przetrwać jako państwo, oraz ograniczenia skutków wojny w odniesieniu do państw takich jak Mołdawia i Gruzja. Ta sekurytyzacja wschodnich sąsiadów wywołuje skutki dla kwestii bezpieczeństwa infrastruktury, łączności, handlu i energetyki oraz wpływa na równowagę władzy w regionalnych strefach konfliktu. Stary model Partnerstwa Wschodniego bez perspektywy członkostwa, oparty na niekończącym się procesie rozszerzenia w odniesieniu do Bałkanów Zachodnich, wyczerpał się jeszcze przed wojną i istotnie zaszkodził wiarygodności UE. Jej bardzo biurokratyczne podejście i powolne procesy negocjacyjne toczone przez państwa członkowskie przy uwzględnieniu interesów narodowych już nie wystarczają, aby sprostać wyzwaniom w zakresie polityki bezpieczeństwa i szybko zmieniającej się rzeczywistości u wschodnich sąsiadów. Wyeksponowano wprawdzie zasadniczą zdolność UE do działania w związku z rolą, jaką odegrała ona w polityce sankcji wobec Rosji oraz doraźnego wsparcia dla Ukrainy i Mołdawii w obszarach takich jak finansowanie budżetu, energetyka i pomoc dla uchodźców. Przyszła polityka sąsiedztwa UE wymaga jednak zmian strukturalnych, aby Bruksela wytyczała w średniej i długiej perspektywie kierunki polityki prowadzącej do zwiększenia bezpieczeństwa, zrównoważonego rozwoju i przemian demokratycznych u swoich wschodnich sąsiadów. Rosyjska hegemonia na obszarze postradzieckim dobiega obecnie końca i będzie oznaczać dla unijnej polityki sąsiedztwa większe wyzwania niż te, które obserwowaliśmy w 1991 roku – oprócz tradycyjnej polityki wspierania transformacji i rozwoju gospodarczego będzie trzeba uwzględnić w większym zakresie kwestie strategiczne oraz konkurujące ze sobą interesy. Prowadzenie polityki wobec państw objętych Partnerstwem Wschodnim nie będzie możliwe, jeśli nie połączy się jej z polityką wobec Turcji, regionu Morza Czarnego, państw Azji Środkowej i Bałkanów Zachodnich. Integracja tych regionów z UE w obszarach takich jak energetyka, rozwój gospodarczy oraz wyznaczanie norm i standardów w ramach konkurencji z Chinami zyskuje na znaczeniu. Jednocześnie pomimo gospodarczego i militarnego osłabienia Rosja przez dłuższy czas zachowa jeszcze zdolność do zakłócania tego procesu – dyskredytowania UE oraz destabilizowania państw regionu. Właściwą odpowiedzią Unii Europejskiej na aktualne wyzwania SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

75

Łukasz Donaj

w zakresie geopolityki i polityki bezpieczeństwa byłoby przedstawienie wiarygodnej perspektywy integracji gospodarczej, obecność w poszczególnych krajach poprzez silniejsze instytucje, wywieranie stabilizacyjnego wpływu poprzez aktywne działania na rzecz pokoju oraz wyznaczanie norm w zakresie standardów socjalnych i ekologicznych. Kluczowym zadaniem dla państw członkowskich UE pozostaje przy tym zwycięstwo Ukrainy, jej długookresowa odbudowa oraz integracja z UE. W przypadku powodzenia będzie to miało pozytywne skutki dla wszystkich krajów sąsiadujących z UE, a także dla zmian w Rosji31.

4. Podsumowanie Jak wskazuje Piotr Śledź, argumentowi stanowiącemu, że dozbrajanie Ukrainy32 eskaluje konflikt przeciwstawić można pewien eksperyment myślowy – warto wyobrazić sobie, co stałoby się, gdyby zostało ono a priori zaniechane. Bez wsparcia z zewnątrz – materialnie w postaci dostaw uzbrojenia i politycznie, a więc na drodze sankcji i presji dyplomatycznej wobec Rosji – najeźdźcy niechybnie zajęliby większe połacie terytorium Ukrainy. Biorąc pod uwagę jej powierzchnię i ograniczone militarne zasoby Rosji, jak również determinację Ukraińców do walki z agresorem, trudno byłoby spodziewać się skutecznego zajęcia całego kraju, od Ługańska po Lwów. Same walki z dużym prawdopodobieństwem trwałyby więc nadal, z tą różnicą, że polem bitwy nie byłyby Bachmut i Awdijiwka, ale obszary oddalone o kilkaset kilometrów w kierunku zachodnim – być może Odessa lub Żytomierz. Być może miałyby w większym stopniu charakter partyzancki, a o sposobach zwalczania nieregularnych formacji zbrojnych przez Rosję wiemy już niemało, choćby na podstawie doświadczeń z obu wojen czeczeńskich. Ponadto losy mieszkańców Buczy, Irpienia czy Mariupola pokazują dobitnie, jaki los spotyka ludność cywilną na terenach okupowanych (nawet przez krótki czas), zatem im więcej byłoby takich, z tym większą pewnością można domniemywać, że liczba aktów zbrodni wojennych i ich ofiar (i tak już ogromna) znacząco wzrosłaby. Rosyjskim remedium na braki w zasobach są przecież wojna na wyczerpanie – a więc działania obliczone wprost na pogor31

32

76

S. Meister, Wojna Rosji przeciwko Ukrainie – nowy kształt wschodniej polityki sąsiedztwa UE, https://pl.boell.org/pl/2023/01/31/wojna-rosji-przeciwko-ukrainie-nowy-ksztalt-wschodniejpolityki-sasiedztwa-ue (31.01.2023).

P. Śledź, Peacesplaining? Pomiędzy „pokojem za wszelką cenę” a „si vis pacem, para bellum”, https://studiastrategiczne.pl/blog-peacesplaining-pomiedzy-pokojem-za-wszelka-cene-a-si-vispacem-para-bellumblog/ (17.05.2023); J. Tarociński, A. Wilk, Dostawy broni – konieczność dla Ukrainy, wyzwanie dla Zachodu, „Komentarze OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/ publikacje/komentarze-osw/2023-05-11/dostawy-broni-koniecznosc-dla-ukrainy-wyzwanie-dlazachodu (11.05.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

szenie losu ludności cywilnej – oraz zastraszenie miejscowych okrucieństwem stosowanych metod. Ale kluczowy jest argument ad populum – Ukraińcy po prostu chcą walczyć o swoją ziemię z agresorem, niezależnie od okoliczności.

Potwierdzają to badania opinii publicznej – w sondażu z lutego 2023 r., przeprowadzonym z okazji Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa33, 95% badanych deklaruje, że walki powinny być kontynuowane, nawet gdyby towarzyszyły im regularne bombardowania miast; 91% – w razie użycia taktycznej broni jądrowej nad Morzem Czarnym; a 89% – gdyby Rosja zdecydowała się na jej wykorzystanie na polu bitwy lub uderzyła takim ładunkiem na któreś z ukraińskich miast.

Panuje w tej sprawie zatem ogólnonarodowy konsensus. Ukraińcy mają do niego pełne prawo zarówno w świetle norm międzynarodowych (art. 51 KNZ), jak i w wymiarze etycznym (większość koncepcji wojny sprawiedliwej odnosi się do wojny obronnej). Warto zatem uszanować ich wolę i przyjąć do wiadomości, że cena nie tylko koncesji terytorialnych, ale przede wszystkim złamania suwerenności i narodowej tożsamości, zagrażającego przetrwaniu narodu (np. w świetle licznych wypowiedzi W. Putina ową tożsamość kwestionujących), do zapłacenia za zakończenie wojny może być uznawana za zbyt wysoką. Mimo to wielu obserwatorów i komentatorów, często słabo zorientowanych w lokalnym kontekście, przywołane okoliczności ignoruje – zupełnie, jak gdyby lepiej niż sami Ukraińcy znali ich wolę i potrzeby34.

Nie należy mieć złudzeń, że nawet po szybkim zakończeniu wojny – acz, jak już prędzej chyba należy mówić o kolejnym zamrożonym konflikcie/wojnie – znikną problemy. Zbrodnicze działania Rosji znów rozbudziły/rozbudzą demony nacjonalistycznego, stereotypowego myślenia o „innych”. Jednakże, czy można się np. dziwić Ukraince, która w ruinach swego zniszczonego domu mówi: „Mogę o nich mówić tylko źle. Nigdy nie sądziłam, że zaatakują Ukrainę. To są źli ludzie. Niektórzy ludzie mówią, że «to tylko Putin». Nie, nie tylko. Wina jest całej Rosji. Gdyby wiedzieli, co robią ich żołnierze, gdyby otworzyli oczy, może myśleliby inaczej i nie pozwoliliby ich dzieciom walczyć w tej krwawej wojnie. Tak wiele dzieci zginęło, tak wielu rodziców. To jest straszne (…) Nasza Ukraina taka mała, a Rosja taka wielka, ale tutaj wszyscy ludzie się zjednoczyli, wszyscy razem walczą. A Rosjanie nic nie widzą, nawet jak ich krewni dzwonią i mówią «zabijacie nas», oni odpowiadają «nie, to wy nas zabijacie». Obwiniam ich wszystkich”35. ?...

33

34 35

P. Śledź, Peacesplaining? Pomiędzy…; Munich Security Index 2023. Appendix to the Munich Security Report 2023. With Additional Survey Results and Analysis, February 2023, https:// www.kekstcnc.com/media/5821/munich- security-index-2023.pdf (16.06.2023).

P. Śledź, Peacesplaining? Pomiędzy….

D. Drob, Nasze dzieci wszystko pamiętają. Wszystko widziały. Są jak małe, wystraszone wróble [REPORTAŻ Z UKRAINY], https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci /7,114881,29492307,przedmiescia.html#s=BoxMMtImg2 (24.02.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

77

Łukasz Donaj

Na koniec osobista refleksja: przez ostatnie 20 lat współpracowałem z wieloma osobami, ośrodkami z Ukrainy, Białorusi i Rosji. Odnośnie Rosjan – jedni wolą milczeć, inni się zradykalizowali i popierają politykę rządu. Oczywiście jestem przeciwny stereotypom, ale trzeba też wspomnieć o mentalności. Profesor Tadeusz Klimowicz (jeden z najwybitniejszych polskich rusycystów, długoletni kierownik Zakładu Literatury i Kultury Rosyjskiej na Uniwersytecie Wrocławskim; badacz literatury rosyjskiej, autor wielu książek m.in.: „Obywatele Arkadii.

Losy pisarzy rosyjskich po roku 1917” [1993], „Przewodnik po współczesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917–1996)” [1996] i zbioru „Pożar serca.

16 smutnych esejów o miłości, o pisarzach rosyjskich i ich muzach” [2005, przekład rosyjski 2015] stwierdził rok temu, po rozpoczęciu pełnoskalowej agresji militarnej Rosji na Ukrainę: „Można latać na wczasy na Lazurowe Wybrzeże, kupić Chelsea albo rezydencję we Włoszech, a myśleć jak poddany cara w XIX wieku. Rosjanie się nie zmienią”36. Jeden z moich znajomych z Rosji – osoba świetnie wykształcona – którego próbowałem przekonać o tym, że to jego kraj jest agresorem, że nie można milczeć, że nie można aprobować zbrodniczej polityki Kremla odpowiedział mi: „Jako człowiek – współczuję Ukraińcom. Jako obywatel Federacji Rosyjskiej, muszę wierzyć, że władza rosyjska robi to dla naszego dobra”.

Niestety taka wiara, niepoparta żadnymi merytorycznymi – lub bardzo wątpliwymi argumentami – stanowi niebezpieczną pożywkę dla brutalnych reżimów autokratycznych oraz totalitarnych. Żal, że większość Rosjan tego nie rozumie.

W świetle powyższego – raz jeszcze: trudno jest sobie wyobrażać stosunki Unii Europejskiej z Rosją, która miałaby być traktowana jako przewidywalny, cywilizowany partner.

Bibliografia Bielecki T., Ukraina bliżej rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych z UE, https://wyborcza. pl/7,75399,29894675,ue-ukraina-wypel.html (21.06.2023).

Braghiroli S., Makarychev A., Video lecture (round-table discussion): the impact of Eastern Partnership on EU – Russia relations (SVJS.TK.031), https://moodle.ut.ee/mod/hvp/ view.php?id=986520 (27.03.2022).

36

78

Klimowicz Tadeusz, https://www.ifs.uni.wroc.pl/o-instytucie-2/pracownicy-emerytowani-2/39-klimowicz-tadeusz (14.04.2023); M. Maciorowski, Kiedyś wierzyłem, że Rosjanie się zmienią, ale teraz już nie. Rozmowa z prof. Tadeuszem Klimowiczem, https://wyborcza.pl/alehistoria/7,121681,28224440,kiedys-wierzylem-ze-rosjanie-sie-zmienia-ale-teraz-juz-nie.html#S. main_topic_ua-K.C-B.4-L.2.duzy (16.03.2022).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

Braghiroli S., Update to week 4 video lecture: the trajectory of EU-Russia relations in light of the war in Ukraine (SVJS.TK.031), https://www.youtube.com/watch?v=TSmobd2qGPo (27.03.2022).

Brillaud L., Curic A., Maggiore M., Miñano L., Schmidt N., EU member states exported weapons to Russia after the 2014 embargo, https://www.investigate- europe.eu/en/2022/ eu-states-exported-weapons-to-russia/ (17.03.2022).

Carta C., Braghiroli S., Measuring Russia’s Snag on the Fabric of the EU’s International Society: The Impact of the East-West Cleavage upon the Cohesion amongst the EU Member States vis-à-vis Russia, „Journal of Contemporary European Research” 2012, vol. 7(2).

Commission Opinion on Ukraine’s application for membership of the European Union, COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN COUNCIL AND THE COUNCIL, Brussels, 17.6.2022 COM(2022) 407 final.

Donaj Ł., Gazprom i jego wpływ na współczesne bezpieczeństwo energetyczne w Unii Europejskiej. Wybrane problemy, [w:] M. Pietrasiak (red.), Mocarstwa i mocarstwowość: perspektywa azjatycka, Piotrków Trybunalski 2012.

Donaj Ł., Gruzja zaczęła, Rosja sprowokowała. EU Monitoring Mission Georgia jako próba salomonowego rozwiązania konfliktu, [w:] B. Przybylska-Maszner (red.), Misje cywilne Unii Europejskiej, Poznań 2010.

Donaj Ł., Połtorakov A., Perspektywy aktywizacji „punktów zapalnych” na Ukrainie, „Rocznik Wschodni” 2003, nr 9.

Donaj Ł., Rosja oraz konflikt na Ukrainie w wypowiedziach byłego kanclerza Niemiec G. Schrödera – analiza wybranych publikacji na rosyjskich stronach internetowych, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2015, nr 9.

Donaj Ł., Rosja wobec Ukrainy (2014–2015), [w:] A. Stelmach, L. Hurska-Kowalczyk (red.), Ukraina po (Euro)majdanie, Toruń 2016.

Donaj Ł., Wspólna Przestrzeń Gospodarcza jako kolejna inicjatywa neoimperialnej polityki Federacji Rosyjskiej, [w:] W. Malendowski (red.), Świat współczesny. Wyzwania, zagrożenia i współzależności w procesie budowy nowego porządku międzynarodowego, Poznań 2008.

Donaj Ł., Zachód i wojna w Czeczenii w rosyjskich mediach, [w:] P. Kraszewski, T. Miluski, T. Wallas (red.), Zbliżanie się Wschodu i Zachodu. Studia – analizy – rozpoznania, Poznań 2000.

Drob D., Nasze dzieci wszystko pamiętają. Wszystko widziały. Są jak małe, wystraszone wróble [REPORTAŻ Z UKRAINY], https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114881, 29492307,przedmiescia.html#s=BoxMMtImg2 (24.02.2023).

Emerson M., Akhvlediani T., Cenusa D., Movchan V., Remizov A., The EU accession prospects of Ukraine, Moldova and Georgia. First responses to the conditions set by the European Commission, CEPS IN-DEPTH ANALYSIS, https://www.ceps.eu/download/ publication/?id=39271&pdf=CEPS-In-depth- analysis-2023-06_EU-Accession-Prospectsof-Ukraine-Moldova-and-Georgia.pdf (23.03.2023).

Gahler M., Boosting the EU’s soft power in Eastern Partnership countries, „European View” 2021, vol. 20.

Gibadło L., (Nie)zawodny partner. Wizyta Scholza w Waszyngtonie, „Analizy OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-03-07/nie-zawodny-partner-wizytascholza-w-waszyngtonie (7.03.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

79

Łukasz Donaj

Gibadło L., Płóciennik S., Zatarty „silnik Europy”. Relacje francusko-niemieckie w czasach multikryzysu, „Komentarze OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2023-01-19/zatarty-silnik-europy-relacje-francusko-niemieckie-w-czasach (19.01.2023).

Khmilevska P., The European Union in face of Russia’s war with Ukraine, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2022, nr 16.

Klimowicz Tadeusz, https://www.ifs.uni.wroc.pl/o-instytucie-2/pracownicy-emerytowani-2/39-klimowicz-tadeusz (15.06.2023).

Legucka A., Conflict management in the Eu-Russia shared neighbourhood: between soft and hard power, „Zeszyty Naukowe AON” 2013, nr 4.

Maciorowski M., Kiedyś wierzyłem, że Rosjanie się zmienią, ale teraz już nie. Rozmowa z prof. Tadeuszem Klimowiczem, https://wyborcza.pl/alehistoria/7,121681,28224440,kiedys-wierzylem-ze-rosjanie- sie-zmienia-ale-teraz-juz-nie.html#S.main_topic_ua-K.C-B.4-L.2.duzy (16.06.2023).

Marocchi T., EU-Russia Relations: Towards an Increasingly Geopolitical Paradigm, Heinrich-Böll-Stiftung European Union 2017.

Meister S., Wojna Rosji przeciwko Ukrainie – nowy kształt wschodniej polityki sąsiedztwa UE, https://pl.boell.org/pl/2023/01/31/wojna-rosji-przeciwko-ukrainie-nowy-ksztaltwschodniej-polityki-sasiedztwa-ue (31.01.2023).

Menkiszak M., Greater Europe. Putin’s Vision of the European (Dis)integration, „Prace OSW” Warszawa 2013.

Mimo embarga broń płynęła do Rosji. Najwięcej sprzedały Francja, Niemcy i Włochy, oprac.

PRC (2022), https://www.money.pl/gospodarka/mimo-embarga-bron-plynela-do-rosjinajwiecej-sprzedaly-francja-niemcy-i-wlochy- 6748956682058560a.html (16.06.2023).

Munich Security Index 2023. Appendix to the Munich Security Report 2023. With Additional Survey Results and Analysis, February 2023, https://www.kekstcnc.com/media/5821/ munich-security-index-2023.pdf (16.06.2023).

Nord Stream 2 powstanie. Jest porozumienie Gazpromu z zachodnimi koncernami, PAP, jk, https://www.polskieradio.pl/42/3168/Artykul/1499532,Nord-Stream-2-powstanie-Jestporozumienie-Gazpromu-z-zachodnimi-koncernami (4.09.2015).

O nas, https://www.osw.waw.pl/pl/o-nas (16.06.2023).

Putin calls for „Eurasian Union” of ex-Soviet republics, https://www.bbc.com/news/world-europe-15172519 (4.10.2011).

Reakcja UE wobec rosyjskiej inwazji na Ukrainę, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/eu-response-ukraine-invasion/#invasion (15.06.2023).

Reformy instytucjonalne Unii Europejskiej, https://cbpe.pl/2022/01/11/reformy-instytucjonalne-unii-europejskiej/ (15.01.2022).

Roszak M., Wojna w Ukrainie po cichu reformuje Unię Europejską, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8662805,wojna-w-ukrainie-unia-europejska-ursulavon-der-leyen-wolodymyr-zelenski.html (19.02.2023).

Szczepanik M., Plan reform Unii Europejskiej według Emmanuela Macrona: bilans i perspektywy, https://www.pism.pl/publikacje/Plan_reform_Unii_Europejskiej_wed_ug_Emmanuela_Macrona_bilans_i_perspektywy (19.11.2018).

Solidarność UE z Ukrainą, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, https://www.consilium. europa.eu/pl/policies/eu-response-ukraine-invasion/eu-solidarity-ukraine/ (15.06.2023).

Szymanek J., Europejska Wspólnota Polityczna, „IFOS. Biuro Analiz Sejmowych” 2023, nr 3(305), https://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/2CAE2D0403032A35C125896A0041296B/%24File/Infos_305.pdf (24.09.2023).

80

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Unia Europejska a Rosja w kontekście pełnoskalowej agresji z 2022 roku na Ukrainę

Śledź P., Peacesplaining? Pomiędzy „pokojem za wszelką cenę” a „si vis pacem, para bellum”, https://studiastrategiczne.pl/blog-peacesplaining-pomiedzy-pokojem-za-wszelkacene-a-si-vis-pacem-para-bellumblog/ (17.05.2023).

Tarociński J., Wilk A., Dostawy broni – konieczność dla Ukrainy, wyzwanie dla Zachodu, „Komentarze OSW” 2023, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2023-05-11/ dostawy-broni-koniecznosc-dla-ukrainy-wyzwanie-dla-zachodu (11.05.2023). Вступний іспит для України: що маємо зробити для виконання рекомендацій ЄС, Коаліція Реанімаційний Пакет Реформ, https://rpr.org.ua/wp-content/uploads/2022/12/ Koalitsiia-RPR_Vstupnyy-ispyt-dlia-Ukrainy.pdf (7.12.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

81