ROZDZIA Ł 1. Nierównomierno ść jako uniwersalna prawid ł owo ść rozwoju
1.1. Nierównomierny rozwój społeczno-ekonomiczny
1.2. System kulturowy
1.3. Główne składniki różnicujące świat
1.4. Warunki przyrodniczo-geograficzne .
1.5. Czynniki ekonomiczno-społeczne i techniczno-innowacyjne
1.6. Wzrost populacji jako składnik rozwoju i różnicowania świata
1.7. Przemoc jako czynnik różnicowania społeczeństw i państw
1.8. Komentarz końcowy
CZ ĘŚĆ I EKSPANSJA EUROPY
ROZDZIA Ł 2. Główne składniki charakteryzujące (nie)ciągłość w kształtowaniu społeczeństw oraz państwa
2.1. Uwagi ogólne
ROZDZIA Ł 3. Świat zewnętrzny i pasja jego poznania oraz dążenie do jego podbicia
3.1. Źródła i przyczyny poznawania świata oraz chęci jego podbicia
3.2. Elity władzy, dominacja elit religijnych, a także zdobywców ekonomicznych. Zmieniający się charakter elit politycznych
3.3. Modele jednoczenia Europy .
ROZDZIA Ł 4. Główne składniki nowoczesnej Europy
4.1. Rewolucja oświeceniowa
4.2. Wojny chłopskie i wojny religijne
4.3. Początki rewolucji przemysłowej .
4.4. Powstawanie państw suwerennych
4.5. Skąd się wzięła kategoria państwa suwerenno-narodowego?
4.6. Rozwój Europy poprzez wojny
4.7. Zmiana oblicza Europy
4.8. Mechanizmy ekspansji
4.8.1. Gospodarka rynkowa
4.8.2. Zróżnicowany charakter ekspansji państw europejskich
4.8.3. Miasta jako ośrodki ekspansji ekonomicznej
4.8.4. Infrastruktura twarda i miękka
4.8.5. Ekspansja kulturowa
4.8.6. Konsekwencje rewolucji przemysłowej
ROZDZIA Ł 5. Różnicowanie Europy jako jedna z form jej
5.1. Zarys ogólnych przyczyn różnicujących Europę
5.2. Podsumowanie
EPOKA PRZEŁOMU
ROZDZIA Ł 6. Skutki pierwszej wojny światowej
6.1. Rozpad mocarstw w Europie Środkowo-Wschodniej oraz pojawienie się nowych państw
6.2. Nowe eksperymenty systemowe
6.3. Postęp techniczny i edukacyjny w okresie międzywojennym
ROZDZIA Ł 7. Skutki drugiej wojny światowej
7.1. Uwagi ogólne
7.2. Rywalizacja między Związkiem Radzieckim a USA i ich konsekwencje światowe .
7.3. Trzy kwestie zasługujące na komentarz
7.4. Przesilenia cywilizacyjne i ich skutki ogólne
EUROPA WSPÓŁCZESNA
ROZDZIA Ł 8. Zmniejszający się potencjał ludnościowy
8.1. Uwagi wstępne
8.2. Problem ludnościowy w Europie
84
ROZDZIA Ł 9. Potencjał ekonomiczno-technologiczny Europy
9.1. Uwagi ogólne . .
9.2. Zróżnicowanie Europy
ROZDZIA Ł 10. Europa kontynentem wzrastającej liczby państw
10.1. Wzrost liczby państw jako efekt wojen światowych
10.2. Fazy powstawania państw
ROZDZIA Ł 11. Unia Europejska
11.1. Przyczyny wyodrębnienia Unii Europejskiej
11.2. Podziały w Unii Europejskiej
ROZDZIA Ł 12. Pozostałe państwa Europy
12.1. Uwagi wstępne
12.2. Państwa europejskie poza Unią Europejską
ROZDZIA Ł 13. Systemy kulturowe i ich znaczenie w
13.1. Wpływ systemu kulturowego na różnicowanie państw
13.2. Język
13.3. Tradycja
13.4. Historia
13.5. Religia
13.6. Stosunek społeczeństwa do państwa i państwa do społeczeń
ROZDZIA Ł 14. Rozwój Europy poprzez wojny
14.1. Ujęcie ogólne
14.2. Charakterystyka wojen
CZ ĘŚĆ IV WYZWANIA DLA EUROPY
ROZDZIA Ł 15. Wyzwania, przed jakimi stoi Europa
15.1. Wyzwania wynikające ze zróżnicowania państw europejskich
15.2. Europa podzielona
ROZDZIA Ł 16. Europa pełna deficytów
16.1. Problemy związane z depopulacją
16.2. Deficyt dobrych i skutecznych elit, głównie o charakterze politycznym . 187
16.3. Deficyty w systemach edukacyjnych oraz ich wpływ na deficyt elit władzy . .
16.4. Unia Europejska: ograniczone zdolności współpracy, między zrzeszonymi w niej państwami . .
16.5. Deficyt dóbr publicznych .
16.6. Zagrożenia wynikające z ograniczonej ochrony środowiska i niedostatecznej walki z ociepleniem klimatu
ROZDZIA Ł 17. Czy Europa skazana jest na marginalizację?
LITERATURA
INDEKS
na koniec eksperymentu socjalistycznego zapoczątkowanego w Polsce w 1989 r., a następnie w latach 90. XX w. w innych krajach.
Ów brak państwowości był jedną z ważnych przyczyn, dla których upowszechnianie cywilizacji przemysłowej dokonywało się w wielu krajach powoli i z oporami. Często na przeszkodzie stały państwa czy mocarstwa, w których żyły podbite narody. Dlatego też w większości tych państw działa ciągle model imitacyjno-peryferyjny cywilizacji przemysłowej (Kleer 2017c), niezależnie jak wielkie osiągnięcia stały się obecnie ich udziałem.
Trzecim źródłem mającym istotny wpływ na zróżnicowanie państw europejskich było powstanie kilku wielkich mocarstw o charakterze kolonialnym. Kolonie były ważnym źródłem bogactw pozyskiwanych z grabieży bądź wyzysku obcych społeczności. Dzięki napływającym dobrom mocarstwa znacząco się rozwijały i poprawiały warunki bytowe swoich mieszkańców. Ten model kolonialny przetrwał w niezmienionej postaci do pierwszej wojny światowej, a pełna dekolonizacja nastąpiła dopiero w drugiej połowie XX w. W Europie następujące imperia i państwa były właścicielami kolonii:
• Belgia,
• Dania,
• Francja,
• Hiszpania,
• Holandia,
• Niemcy,
• Portugalia,
• Wielka Brytania,
• Włochy.
Z państw pozaeuropejskich mocarstwami kolonialnymi były Japonia i USA. Z pewnego punktu widzenia można tu zaliczyć również Rosję, zwłaszcza w jej części azjatyckiej.
Mocarstwa kolonialne miały różny charakter. Niektóre były rozwinięte gospodarczo, nowoczesne, jak np. Wielka Brytania czy Francja. Ale były i mocarstwa zacofane, takie jak Rosja czy w jakimś stopniu monarchia austro-węgierska. W ogóle terytoria podbite w różnych okresach w Europie można potraktować jako kolonie, chociaż warunki, w jakich żyły owe społeczności, były znacząco lepsze niż w koloniach zamorskich.
4.8. Mechanizmy ekspansji
4.8.1. Gospodarka rynkowa
Gospodarka rynkowa istniała właściwie od czasów, kiedy pojawił się pewien nadmiar jednych, a niedobór innych dóbr, które chciano uzyskać przez wymianę barterową. Mowa tu o cywilizacji zbieracko-łowieckiej, a także o początkach cywilizacji agrarnej. W końcu po długim czasie wprowadzono jako środek płatniczy pieniądz.
Wprawdzie gospodarka rynkowa pojawiła się z rozwojem miast, jednakże znacznego impetu nabrała dopiero wraz z początkami rewolucji przemysłowej. O charakterze dynamiki gospodarczej stanowił z jednej strony nowy typ produkcji, a z drugiej strony stopień jej koncentracji oraz umiejscowienia, głównie w miastach, które zaczęły się szybko rozwijać, przyjmując nowy charakter strukturalno-społeczny. Doprowadziło to do głębokich zmian warunków zamieszkania i bytowania dla względnie szybko wzrastającej populacji. Dzięki produkcji przemysłowej zaczyna się kształtować nowy typ pracy i bardziej racjonalna organizacja produkcji. Pojawiły się bowiem pierwsze prototypy nowoczesnej fabryki, a zwłaszcza nowe formy zatrudnienia. Przy tym zaczęły kształtować się nowe klasy społeczne.
Z jednej strony można było wyróżnić nową klasę społeczną dysponującą kapitałem, a z drugiej strony coraz liczniejsze grupy ludzi względnie wolnych, niedysponujących kapitałem, lecz mających na sprzedaż wyłącznie swoją pracę. W ten sposób kształtuje się struktura nowych klas społecznych: burżuazji i klasy robotniczej (proletariatu). Z czasem między tymi klasami pogłębia się zróżnicowanie społeczne i dochodowe. Znajduje to najpełniejszy wyraz w nowej pozycji politycznej klasy posiadającej, która stopniowo staje się klasą dominującą i panującą. Wzajemne relacje stają się coraz bardziej napięte, często wręcz wrogie, pełne konfliktów, których jednym z przejawów były i są strajki.
Różnice między cywilizacją agrarną a przemysłową sprowadzają się do dwóch podstawowych wyróżników: tempa rozwoju gospodarczego oraz stopnia wolności obywateli. Poniżej zwraca się jeszcze dodatkową uwagę na dwa inne zjawiska wynikające z omawianego przesilenia cywilizacyjnego. Po pierwsze, nastąpiło ukształtowanie się względnie trwałych instytucji, określających warunki funkcjonowania podmiotów prywatnych oraz zabezpieczających normalną działalność ekonomiczną, umożliwiającą
Skutki drugiej wojny światowej
7.1. Uwagi ogólne
Efekty drugiej wojny światowej w radykalny sposób zmieniły obraz świata, a zwłaszcza charakter Europy. Niemcy nazistowskie oraz państwa z nimi związane przegrały wojnę. Model państwa faszystowskiego został zlikwidowany. Specyfika koalicji antyniemieckiej była dosyć szczególna, były to państwa europejskie o modelu demokratyczno-rynkowym, w silnym związku z USA, a jednocześnie pozostające w sojuszu ze Związkiem Radzieckim, którego wkład w samo zwycięstwo nad faszyzmem był dosyć znaczący.
Druga wojna światowa znacznie wykroczyła poza granice Europy, ponieważ ostre i długotrwałe walki toczyły się również na kontynencie azjatyckim, a częściowo również afrykańskim, na których napastnikami były państwa o modelu faszystowskim. W Azji była to Japonia (oraz jej państwa satelickie), a w Afryce – Włochy, wspomagane militarnie, i to w sposób znaczący, przez wojska niemieckie.
Jednym z najbardziej spektakularnych następstw drugiej wojny światowej było wykorzystanie nowego typu broni – bomby atomowej. W ten sposób zniszczono Hiroszimę i Nagasaki. Broń atomowa zapoczątkowała nowy etap zbrojeń w kilku powojennych mocarstwach, a także państwach, które do grupy mocarstw nie kandydują. Odtąd należało się liczyć z groźbą wojny atomowej w przypadku kolejnego światowego konfliktu. Jak pokazała przyszłość, broń masowej zagłady przyczyniła się do pojawienia polityki wzajemnego szantażu, a co ważniejsze: do kształtowania się przez kolejne dekady specyficznego pokoju między państwami różniącymi się systemowo i ideologicznie: demokratycznymi Stanami Zjednoczonymi i komunistycznym Związkiem Radzieckim.
7.2. Rywalizacja między Związkiem Radzieckim a USA...
Skutki drugiej wojny światowej miały jednak znacznie szerszy i bardziej złożony charakter, dotyczyły wprawdzie całego świata, ale przede wszystkim Europy. Straty w populacji europejskiej szacuje się na ponad 20 milionów mieszkańców, a zniszczenia materialne na setki miliardów dolarów. Ponadto na kontynencie zmienił się układ sił politycznych, a zarazem ideologicznych, w wyniku czego Związek Radziecki w sposób bardzo znaczący poszerzył swoje wpływy na prawie całą Europę Wschodnią i Środkową. Istotną zmianą było podzielenie Niemiec na część zachodnią, która przyjęła nazwę Republiki Federalnej Niemiec, silnie związanej ze zwycięskimi państwami demokratycznej Europy, oraz na Niemiecką Republikę Demokratyczną, uzależnioną od Związku Radzieckiego, podobnie jak i pozostałe państwa Europy Wschodniej i Środkowej. Taki układ trwał w Europie przez prawie pięć dekad i miał daleko idące konsekwencje systemowe, polityczne, ekonomiczne, a zwłaszcza mentalne, które nie zostały przezwyciężone do chwili obecnej.
7.2. Rywalizacja między Związkiem Radzieckim a USA i
ich konsekwencje światowe
Wprawdzie podczas drugiej wojny światowej Związek Radziecki i USA były sojusznikami, co wszakże nie znaczy, że przyświecały im podobne cele ustrojowe, ekonomiczne i ekspansjonistyczne. Na pewno łączyło je dążenie do pokonania faszyzmu, nie tylko w Niemczech. Jako swoisty ekwiwalent za udział w zwycięskiej wojnie Związek Radziecki uzyskał zgodę na podporządkowanie i znaczący typ zależności państw Europy Wschodniej i Środkowej, do których wkroczyła Armia Czerwona. Już we wstępnym etapie okresu pokojowego zapoczątkowane zostały różnego rodzaju konflikty, które z upływem czasu nabierały coraz ostrzejszej formy, aż doprowadziły do zimnej wojny. Na ten stan wpłynęły dwie zasadnicze kwestie. Po pierwsze, zwycięstwo komunistów pod wodzą Mao Zedonga nad Czang Kai-szekiem w Chinach oraz wojna na Półwyspie Koreańskim między Koreą Północną i Koreą Południową. Wprawdzie w tej wojnie Związek Radziecki nie był bezpośrednio zaangażowany, ale pośrednio uczestniczył przez Chiny, wspierając Koreę Północną dostawami broni. Po drugie, w ciągu dekady Związek Radziecki stał się potęgą atomową. Tym samym mógł podjąć rywalizację z USA. Polityka ta odbiła się na państwach Europy Wschodniej i Środkowej.
Wyzwania, przed
dobrostan społeczny, który z kolei wiąże się z rozwojem sfery publicznej, a w szczególności stopniem nasycenia, a zwłaszcza z możliwości dostatecznego korzystania z dóbr publicznych przez wszystkie grupy społeczne (Kleer 2015).
Ten typ zróżnicowania międzypaństwowego można uznać za zjawisko trwałe, jeśli przyjąć perspektywę dotyczącą najbliższych dwóch–trzech dziesięcioleci. Wprawdzie w minionych dwóch dekadach owo zróżnicowanie dochodowe uległo pewnemu złagodzeniu, ale dotyczyło to głównie tych państw, które stały się członkami ugrupowania integracyjnego, jakim jest Unia Europejska, i charakteryzowały się w znacznym stopniu modelem państwa opiekuńczego. Co wszakże nie znaczy, że zróżnicowanie dochodowe w obrębie poszczególnych państw w ugrupowaniu integracyjnym uległo poważnemu zmniejszeniu, w wielu przypadkach nawet się powiększyło. Następujące czynniki stoją na przeszkodzie istotnemu zmniejszeniu się zróżnicowania dochodowego w całej Europie: warunki naturalno-geograficzne, tempo rozwoju, stopień i charakter gospodarki rynkowej oraz polityka ekonomiczna państwa, a zwłaszcza zakres oraz wielkość podaży dóbr publicznych, w szczególności w zakresie edukacji oraz w ochronie zdrowia.
Drugim ważnym czynnikiem różnicującym państwa europejskie jest wielkość jego populacji. Odgrywa ona istotną rolę w rozwoju państw, ponieważ świadczy o charakterze jego potencjału rozwojowego. Mimo istnienia takich państw jak Luksemburg, których dobrostan opiera się na specyficznym charakterze działalności usługowej, związanej m.in. z finansami, większość państw jednak opiera się na tradycyjnym potencjale ekonomicznym związanym z wytwórczością produkcji przemysłowej czy rolnej. Poza tym należy pamiętać, że rozwiązania przynależne do cywilizacji wiedzy – takie jak cyfryzacja, sztuczna inteligencja, robotyzacja – znajdują również zastosowanie w przemyśle i rolnictwie, nie tylko w działalności usługowej.
Poniżej prezentuję zestawienie dwóch grup państw, te o największym potencjale ludnościowym, i te o najniższym. Dane dotyczące liczby ludności w mln dotyczą 2017 r.
W jakimś stopniu owo porównanie państw europejskich z punktu widzenia potencjału ludnościowego ukazuje istniejące różnice, a pośrednio przedstawia możliwości rzeczywistego wpływu małych i dużych państw na politykę całego kontynentu. Liczebność państw to jednocześnie zróżnicowany potencjał ekonomiczny, kulturowy, edukacyjny i militarny.
TABELA 8. Różnice państw w potencjale ludnościowym
Państwa o najwyższym potencjale ludnościowym
Państwa o najniższym potencjale ludnościowym
Lp.PaństwoLudność (mln)Lp.PaństwoLudność (mln)
1.Rosja142,21.Estonia1,2
2.Turcja80,82.Kosowo1,9
3.Niemcy80,53. Łotwa1,95
4.Francja67,14.Słowenia1,97
5.W. Brytania64,85.Albania3,0
Źródło: wikipedia.org./wiki/Lista państw świata wg liczby ludności; dostęp: 13.01.2019.
W dużych państwach wielonarodowość zawsze stanowi istotny problem związany z kształtowaniem się spoistości społecznej. Ma znaczący wpływ na politykę wewnętrzną i zewnętrzną.
Trzecim bardzo ważnym składnikiem ogólnego zróżnicowania są systemy kulturowe. Przypomnijmy, że są one względnie trwałe i konfliktogenne. Na znaczenie systemów kulturowych chciałbym spojrzeć przez pryzmat zmian we wszystkich państwach i społeczeństwach europejskich, zwłaszcza w ostatnich dekadach. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na trzy procesy, od których żadne państwo europejskie nie było i nie jest w pełni wolne.
Pierwszy proces dotyczy zmienności granic terytorialnych poszczególnych państw. Przesuwanie się granic w praktyce oznaczało przemieszanie ludności etnicznej. Zdarzało się, że zmuszano ją do opuszczania swojego terytorium, na którym zamieszkiwała od wielu pokoleń. Owo przemieszczanie mogło być mniej lub bardziej opresyjne. W każdym razie jakiś element systemu kulturowego bywał co najmniej naruszony albo poddany całkowitej zmianie. Mogło to dotyczyć języka, zwłaszcza kiedy pojawiał się nowy język dominujący, a także tradycji. Zdarzało się, że przemieszczanie ludności następowało w obrębie tego samego państwa, np. ludność z dawnych obszarów przynależnych do Polski została po drugiej wojnie światowej przemieszczona na tzw. Ziemie Odzyskane, przejęte w wyniku traktatów powojennych z NRD. Tego typu procesy w ostatnim stuleciu często miały miejsce w Europie, nie tylko Wschodniej czy Środkowej. Drugim procesem, zapoczątkowanym pod wpływem globalizacji, było przemieszczanie się grup ludności w związku z powstaniem rynku światowego. Wówczas to pojawiły się liczne przedsiębiorstwa międzynarodowe