1. Wstęp
1.1. Co zawiera prezentowana książka?
1.2. Podstawowe źródła o geografii społecznej Polski
Rekomendowana literatura uzupełniająca
2. Geografia społeczna i jej miejsce
2.1. Orientacje badawcze w geografii
3.1.2. Zróżnicowania etniczne i wyznaniowe
3.1.3. Procesy
3.1.4. Procesy konsolidacji społecznej.
3.2. Druga wojna światowa i jej konsekwencje
3.2.1. Straty ludnościowe, migracje przymusowe
3.2.2. Przesunięcia terytorialne w trakcie i po drugiej wojnie światowej
3.2.3. Kształtowanie struktury społeczno-przestrzennej w nowych granicach
3.2.4. Ujednolicenie narodowo
Koncepcje i teorie modernizacyjne a koncepcje centrum–peryferie
4.2. Wymiary modernizacji w przestrzeni
4.2.1. Modernizacja w stylu komunistycznym
4.2.2. Polityka zagospodarowania przestrzennego jako narzędzie modernizacji
4.2.3. Urbanizacja jako element modernizacji społeczeństwa polskiego
4.2.4. Uprzemysłowienie jako narzędzie zmiany struktury społeczno-przestrzennej
4.3. Współczesne koncepcje modernizacji rozwoju społeczno-gospodarczego kraju
4.3.1. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju
Rekomendowana
5. Zróżnicowania demograficzne w przestrzeni kraju i ich uwarunkowania społeczne
5.1. Koncepcje wyjaśniające procesy demograficzno-społeczne
5.1.1. Teoria przejścia demograficznego
5.1.2. Koncepcje wyjaśniające migracje międzynarodowe
5.1.3. Polityka ludnościowa a polityka społeczna
5.2. Rozmieszczenie, struktura i dynamika zamian ludnościowych
5.2.1. Zmiany gęstości zaludnienia
5.2.2. Przyrost naturalny
5.2.3. Starzenie się społeczeństwa, umieralność i
5.3. Miejsce migracji w kształtowaniu współczesnej struktury zróżnicowań społeczno- przestrzennych
5.3.1. Migracje wewnętrzne
5.3.2. Migracje międzynarodowe.
5.4. Specyfika regionalnych i ludnościowych obszarów problemowych
5.4.1. Współczesne ludnościowe obszary problemowe
Rekomendowana literatura uzupełniająca
6. Ekonomiczne wymiary modernizacji w przestrzeni kraju
6.1. Zróżnicowania przestrzenne w zakresie dochodu narodowego .
6.2. Zróżnicowanie przestrzenne w zakresie lokalnego wskaźnika rozwoju społecznego
6.3. Zróżnicowania dochodowe ludności Polski
6.4. Zagadnienie wykluczenia społecznego i ubóstwa
6.5. Ekonomiczne obszary problemowe
Rekomendowana literatura uzupełniają
7. Zróżnicowania etniczne i wyznaniowe
7.1. Ewolucja współczesnych zróżnicowań narodowościowych i etnicznych
7.1.1. Ślązacy
7.1.2. Kaszubi .
7.1.3. Niemcy
7.1.4. Ukraińcy i Łemkowie
7.1.5. Białorusini.
7.1.6. Inne mniejszości narodowe
7.2. Zróżnicowania wyznaniowe
Rekomendowana literatura uzupełniająca
8. Miasta w procesie modernizacji kraju
8.1. Przemiany miasta postsocjalistycznego w miasto neoliberalne
8.1.1. Polaryzacja społeczeństwa miejskiego
8.1.2. Narastanie zróżnicowań społeczno-przestrzennych.
8.2. Rozwój ludnościowy i struktura wielkościowa miast
8.2.1. Procesy rozlewania się przestrzennego obszarów miejskich
8.3. Współczesne problemy i wyzwania rozwojowe w procesie modernizacji
8.3.1. Konkurencyjność i innowacyjność miast w procesie modernizacji
8.3.2. Przykład modernizacyjnego oddziaływania polityki spójności Unii Europejskiej
8.3.3. Zagrożenia procesów modernizacji miast
Rekomendowana literatura uzupełniająca .
9. Podstawowe wymiary zróżnicowań społeczno-przestrzennych
9.1. Kapitał ludzki i wykształcenie podstawą awansu cywilizacyjnego społeczeństwa polskiego
9.1.1. Zmiany w strukturze przestrzennej poziomu wykształcenia
9.2. Kształtowanie się nowej struktury społeczno-przestrzennej
9.2.1. Nowe czy stare kierunki zmian
9.2.2. Formowanie się elit i klasy średniej
9.2.3. Od klasy robotniczej do prekariatu
9.2.4. Specyfika obszarów wiejskich.
9.3. W kierunku kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego
9.3.1. Polaryzacja polityczna społeczeństwa polskiego w układzie przestrzennym
9.4. O nowe miejsce w przestrzeni europejskiej – wyzwania modernizacji struktury społeczno-przestrzennej Polski
Rekomendowana literatura uzupełniająca
Spis rycin
Spis tabel
3. Historyczne uwarunkowania zróżnicowań społeczno-przestrzennych
Procesowi urbanizacji na ziemiach polskich specyfikę regionalną nadała kultura polska, która przez całe średniowiecze i niemal do połowy XX w. miała charakter ziemiański i wiejski. Powstała sieć miast odpowiadała potrzebom gospodarki i osadnictwa wiejskiego. Sieć ta była modyfikowana pod wpływem innowacji, napływających z zachodu, a dotyczących życia społecznego, funkcji gospodarczych i kulturalnych oraz rozwiązań prawnych, które pozwalały na wydzielenie w strukturze społecznej ludzi żyjących „na prawie miejskim” (Gieysztor 1994). W Polsce umiarkowanemu wzrostowi miast od połowy XVII w. towarzyszył spadek ich znaczenia pod względem politycznym i prawnym. Wyrazicielem dążeń kulturowych, politycznych i gospodarczych była szlachta, a nie mieszczaństwo, które traktowano często podejrzliwie, jako konkurentów do władzy i przywilejów. Istotnym powodem wolniejszego rozwoju miast w Polsce niż w Europie Zachodniej były instytucjonalne bariery mobilności społecznej i geograficznej chłopów, w postaci poddaństwa, które ograniczało szybszy wzrost ludnościowy miast. Przyczyniło się to do powstania odrębności cywilizacyjnej Polski na tle innych krajów Europy, zwłaszcza Europy Zachodniej. Dodatkowo, załamanie gospodarcze, klęski militarne w XVII i XVIII w. zakończone rozbiorami i utratą niepodległości, spowodowały agraryzację cywilizacyjną Polski. Niewiele zmieniła sytuację stopniowa odbudowa od połowy XVIII w. sieci miejskiej oraz przyjęcie w Konstytucji 3 maja prawa o miastach. Miasta w Polsce kształtowały się jednak pod dominującym wpływem urbanizacji zachodnioeuropejskiej. Z badań historycznych wynika, że w 1578 r. ludność miejska stanowiła 28,8% mieszkańców ziem polskich, a w połowie XIX w. (1842 r.) tylko 20% (Herbst 1954; Dumała 1974).
Początki urbanizacji związane z uprzemysłowieniem w stylu zachodnim zostały zapoczątkowane na ziemiach polskich dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
W tym czasie w Wielkiej Brytanii w miastach mieszkało już ponad 50% ludności (1850 r.), w mniej uprzemysłowionej i zurbanizowanej Francji niewiele ponad 25%, a w Stanach Zjednoczonych tylko 15,3%. Na ziemiach polskich (w zaborze rosyjskim) powstają i są rozbudowywane nowe ośrodki przemysłowe, takie jak: Łódź, Zgierz, Żyrardów, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Królewska Huta, Warszawa. W zaborze pruskim powstaje przemysł Górnego Śląska. Pod koniec XIX w. zniesiona zostaje we wszystkich zaborach pańszczyzna oraz następuje częściowe uwłaszczenie chłopów, umożliwiając masowy napływ ludności wiejskiej do miast. Równocześnie, wraz z pierwszą fazą uprzemysłowienia, następuje szybki rozwój ludności w formie eksplozji demograficznej, która generuje narastanie przeludnienia wsi oraz zwiększa presję migracyjną na miasta. Potencjalni migranci z obszarów wiejskich, nie znajdując jednak miejsca w miastach na ziemiach polskich, migrują do innych obszarów. Migranci z zaboru pruskiego masowo migrują do Westfalii i innych miast niemieckich, natomiast z zaborów rosyjskiego
3.1. Geografia społeczna odrodzonej II Rzeczypospolitej Polskiej
i austriackiego, zwłaszcza z obszarów dotkniętych przeludnieniem rolnym, migrują do miast Ameryki Północnej. Proces urbanizacji – rozumiany jako przenoszenie się ze wsi do miasta – dla znacznej części społeczeństwa polskiego wiązał się z emigracją zamorską, a więc został przeniesiony na inny kontynent. W rezultacie na początku XX w. poziom uprzemysłowienia ziem polskich szacowano na poziomie 26,6%, podczas gdy w Anglii i Walii wynosił 77%, we Francji ponad 40%, a w Niemczech 54,3% (Dziewoński i in. 1977).
Pierwszy spis powszechny w Polsce po odzyskaniu niepodległości wykazał, że w 1921 r. tylko 24,6% (tj. 6,97 mln) ludności Polski mieszkało w 632 miastach. W okresie prawie dwudziestu lat II Rzeczypospolitej udział ludności miejskiej wzrósł do 28,4% w sierpniu 1939 r. (Gawryszewski 2005). Niewielki wzrost poziomu urbanizacji w okresie międzywojennym wynikał częściowo z niskiej industrializacji, z narastania przeludnienia wsi, będącego efektem zahamowania emigracji zagranicznych, kryzysu gospodarczego zapoczątkowanego w latach 20. oraz zacofania gospodarczego terenów peryferyjnych odziedziczonego po mocarstwach rozbiorowych, z których składała się odrodzona Polska. Na obszarze kraju występowały jednak silne zróżnicowania regionalne, których nie można było szybko zlikwidować. W zachodniej części znalazła się silniej uprzemysłowiona i zurbanizowana część Śląska oraz Wielkopolska z gęstą siecią miast, z poziomem urbanizacji powyżej 30%. We wschodniej części znalazły się rolnicze województwa, np.: nowogródzkie, wołyńskie, poleskie, z poziomem urbanizacji poniżej 15%.
W okresie między spisami (1921–1931) ludność miast zwiększyła się w skali kraju do 27,4%, a poziom urbanizacji w województwie łódzkim podniósł się do 42,0%, w pomorskim i śląskim do 32,3%, w warszawskim do 47,4%. W rozbudowę miast zaangażowała się ówczesna władza państwowa, głównie wicepremier E. Kwiatkowski. Przykładem może być rozbudowa Warszawy, budowa portu morskiego w Gdyni i powstanie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Nastąpił natomiast spadek poziomu urbanizacji w województwach białostockim, nowogródzkim i wołyńskim. W skali całego kraju w latach 1921–1931 roczny przyrost ludności miejskiej wynosił 2,5%, ale w latach 1931–1939 na skutek kryzysu gospodarczego, tylko 2% rocznie (Gawryszewski 2005). Przyrastała również szybko ludność wiejska i w rezultacie nadmiar ludności rolniczej szacowano na 4,5–8 mln osób (Dziewoński i in. 1977). Szczególnym zagadnieniem badawczym były analizy geografów, socjologów i historyków dotyczące zróżnicowań wewnątrzmiejskich. Pierwsze opisy społeczno-przestrzennych zróżnicowań miast z początku XX w. były wykonane przez socjologów. Studium F. Bujaka z 1902 r. dotyczące Limanowej posiadało charakter monografii społeczno-gospodarczej charakteryzującej typowe miasteczko ówczesnej Galicji. W składzie społecznym tego miasta zidentyfikowano trzy grupy ludności: urzędniczą wraz z grupą wolnych zawodów, mieszczańską – reprezentująca zawody
3. Historyczne uwarunkowania zróżnicowań społeczno-przestrzennych
3.2.4. Ujednolicenie narodowościowe
Koniec II wojny światowej oraz procesy polityczne i społeczne zachodzące w latach bezpośrednio powojennych (1945–1950) doprowadziły do znacznego ujednolicenia narodowościowego. W porównaniu z sytuacją przedwojenną, gdy ponad 35% (w 1939 r.) ludności należało do różnych mniejszości narodowych, Polska stała się jednym z najbardziej jednolitych krajów Europy pod względem etnicznym. Sytuacja taka ukształtowała się w rezultacie strat wojennych, holokaustu oraz postanowień konferencji jałtańskiej i poczdamskiej narzucających przesunięcie polskiego terytorium na zachód wraz z wymuszonym przesiedleniem znacznej liczby ludności polskiej i niemieckiej według kryteriów narodowościowych i etnicznych. Przesunięciu terytorialnemu Polski na zachód, po II wojnie światowej, towarzyszyło przesiedlenie znacznej części ludności niemieckiej do Niemiec oraz przesiedlenie ludności polskiej z terenów, które zostały włączone do Związku Radzieckiego, do Polski w nowych powojennych granicach. Jednocześnie towarzyszyło temu przesiedlenie, jakkolwiek w mniejszej skali niż ludności polskiej i niemieckiej, Ukraińców i Białorusinów do Związku Radzieckiego. Istotnym elementem ujednolicenia narodowościowego ludności powojennej Polski była polityka władz komunistycznych. Polityka ta, od samego początku zdeterminowana założeniami ideologicznymi, prowadziła do eliminacji etniczności ze sfery publicznej i sprowadzała ją do zjawiska o charakterze regionalno-folklorystycznym (Bojar 2000). W ramach umowy ze Związkiem Radzieckim w latach 1944 –1946 repatriowano (wymuszono przesiedlenie) ze wschodnich obszarów
100 Wprowadzanie systemu totalitarnego odbywało się stopniowo. Rozpoczęto od zmiany stosunków społecznych za pomocą szerokiej reformy rolnej bez odszkodowania dla byłych właścicieli – ziemiaństwa. Głównym celem było zdobycie poparcia politycznego chłopów i pogłębienie degradacji ziemiaństwa spowodowanej już wojną i stratami osobowymi poprzez, deklarowaną już wcześniej, likwidację wielkiej własności ziemskiej jako podstawy rewolucji agrarnej (Leder 2014, s. 98). Chodziło głównie o likwidację ziemiaństwa jako klasy lub warstwy społecznej mogącej zagrozić władzy komunistów. W następnym kroku przeprowadzono radykalną nacjonalizację przemysłu, uspołecznienie handlu i nawet drobnej wytwórczości, wielu usług i rzemiosła w celu ograniczenia znaczenia politycznego i społecznego ocalałego po wojnie drobnomieszczaństwa i burżuazji. Te kategorie społeczne w nowych warunkach przyjęły zazwyczaj strategię przeżycia, przechodząc do kadr urzędniczych i innych zawodów „umysłowych”. Zjawiska te – przyjmowania przez intelektualistów narzuconego siłą przez Sowietów systemu ideologicznego –opisuje wspaniale Czesław Miłosz w swojej książce pt. Zniewolony umysł.
3.2. Druga wojna światowa i jej konsekwencje
(współczesnej) Polski ponad 518 tys. osób: około 480 – 483 tys. Ukraińców (w tym 30 –35 tys. Łemków), 70 tys. Białorusinów, około 1 tys. Litwinów (ryc. 3.17).
ROSYJSKA FSRR LITEWSKA SRR
CZECHOSŁOWACJA
UKRAIŃSKA SRR
CZECHOSŁOWACJA
Ryc. 3.17. Wysiedlanie ludności ukraińskiej i białoruskiej ze wschodnich powiatów pogranicznych do ZSRR Źródło: Eberhardt 2010, s. 182.
Polityka komunistów była zróżnicowana narodowościowo. Dominacja Ukraińców wśród mniejszości wysiedlanej ze wschodnich obszarów Polski do ZSRR wynikała z historii walk polsko-ukraińskich w latach 1918 –1920, walk na Wołyniu, które w czasie II wojny światowej przybrały charakter ludobójstwa ludności polskiej oraz walk z Ukraińską Powstańczą Armią w Bieszczadach do 1947 roku. Celem umowy ze ZSRR o repatriacji było przesiedlenie z Polski ludności ukraińskiej na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Barwiński 2008).