3.8. Turmaliny
3.9. Inne krzemiany i glinokrzemiany
3.10. Tlenki i wodorotlenki
3.11. Siarczki
3.12. Fosforany
3.13. Węglany
3.14. Siarczany
3.15. Halogenki
3.16. Pierwiastki
PYTANIA KONTROLNE
ĆWICZENIA
4 Skały – podział i cechy rozpoznawcze ( Piotr Czubla)
4.1. Klasyfikacja skał
4.2. Rozpoznawanie skał
4.3. Cechy rozpoznawcze skał
5 Skały magmowe ( Piotr Czubla)
5.1. Geotektoniczna pozycja skał magmowych
5.2. Skład mineralny skał magmowych
5.3. Budowa wewnętrzna skał magmowych
5.4. Facje skał magmowych
5.5. Klasyfikacja skał magmowych
5.5.1. Plutoniczne i wulkaniczne skały kwaśne
5.5.2. Plutoniczne i wulkaniczne skały obojętne (pośrednie)
5.5.3. Skały żyłowe
5.5.4. Skały piroklastyczne
5.6. Przegląd skał magmowych i miejsca ich występowania w Polsce
5.6.1. Skały kwaśne
5.6.2. Skały obojętne
5.6.3. Skały zasadowe
5.6.4. Skały ultrazasadowe
5.7. Makroskopowy opis skał magmowych
6 Skały osadowe ( Piotr Czubla)
6.1. Skład skał osadowych
6.2. Skały okruchowe (terygeniczne, detrytyczne lub klastyczne) i rezydualne (wietrzeniowe)
6.2.1. Budowa wewnętrzna skał okruchowych
6.2.2. Przegląd skał okruchowych i rezydualnych
6.2.2.1. Psefity
6.2.2.2. Psamity
6.2.2.3. Aleuryty
6.2.2.4. Pelity i właściwe skały ilaste
6.2.3. Makroskopowy opis skał klastycznych
6.2.4. Skały rezydualne
6.3. Skały organogeniczne i chemogeniczne (chemiczne)
6.3.1. Skały węglanowe
6.3.1.1. Wapienie
6.3.1.1.1. Ważniejsze rodzaje wapieni
6.3.1.2. Dolomity
6.3.1.3. Syderyty
6.3.2. Skały krzemionkowe niedetrytyczne
6.3.3. Skały fosforanowe
6.3.4. Skały siarczanowe i solne (ewaporaty)
6.3.5. Kaustobiolity (organogeniczne skały palne)
PYTANIA KONTROLNE
ĆWICZENIA
7 Skały metamorficzne ( Piotr Czubla)
7.1. Warunki metamorfizmu
7.2. Rodzaje metamorfizmu
7.3. Facje metamorfizmu
7.4. Minerały skałotwórcze skał metamorficznych
7.5. Budowa wewnętrzna
7.6. Klasyfikacja skał metamorficznych
7.7. Przegląd ważniejszych skał metamorficznych
7.7.1. Skały facji zeolitowej, subzieleńcowej i zieleńcowej (metamorfizm niskiego stopnia)
7.7.2. Skały facji epidotowo-amfibolitowej, amfibolitowej i łupków glaukofanowych (metamorfizm średniego stopnia)
7.7.3. Skały facji granulitowej i eklogitowej (metamorfizm wysokiego stopnia)
7.7.4. Skały facji hornfelsowej i sanidynowej (kontaktowo-metamorficzne)
7.7.5. Skały metamorfizmu dyslokacyjnego (dynamometamorfizmu)
7.7.6. Skały ultrametamorficzne
7.8. Skały górnego płaszcza
7.9. Makroskopowy opis skał metamorficznych
8 Stratygrafia ( Włodzimierz Mizerski, Ewa Świerczewska-Gładysz)
8.1. Względny wiek skał i procesów geologicznych
8.1.1. Biostratygrafia
8.1.1.1. Powstawanie skamieniałości
8.1.1.2. Znaczenie skamieniałości
8.1.1.3. Jednostki biostratygraficzne
8.1.1.4. Systematyka i nomenklatura paleontologiczna
8.1.2. Litostratygrafia
8.1.2.1. Jednostki litostratygraficzne
8.1.3. Metody diastroficzne ustalania względnego wieku skał i procesów geologicznych
8.1.4. Inne metody ustalania względnego wieku skał
8.2. Bezwzględny wiek skał
9 Przegląd systematyczny skamieniałości – bezkręgowce ( Ewa Świerczewska-Gładysz)
9.1. Typ: gąbki (Porifera) .
9.1.1. Archeocjaty (Archaeocyatha)
9.1.2. Gąbki wapienne (Calcispongea)
9.1.3. Gąbki szklistoszkieletowe (Hyalospongea)
9.1.4. Gąbki zmiennoszkieletowe (Demospongiaea)
9.1.5. Stromatoporoidy (Stromatoporoidea)
9.2. Typ: parzydełkowce (Cnidaria)
9.2.1. Gromada: koralowce (Anthozoa)
9.2.1.1. Denkowce (Tabulata)
9.2.1.2. Koralowce czteropromienne (Rugosa)
9.2.1.3. Koralowce sześciopromienne, madreporowe (Scleractinia)
9.3. Typ: ramienionogi (Brachiopoda)
9.4. Typ: mszywioły (Bryozoa)
9.5. Typ: pierścienice (Annellida)
9.6. Typ: stawonogi (Arthropoda)
9.6.1. Gromada: trylobity (Trilobita)
PYTANIA KONTROLNE
ĆWICZENIE
9.7. Typ: mięczaki (Mollusca)
9.7.1. Gromada: małże (Bivalvia)
9.7.2. Gromada: ślimaki (Gastropoda)
9.7.3. Gromada: głowonogi (Cephalopoda)
9.7.3.1. Podgromada: łodzikowate (Nautiloidea)
9.7.3.2. Podgromada: amonitowate (Ammonoidea)
9.7.3.3. Podgromada: pochewkowce (Coleoidea)
9.7.3.3.1. Rząd: belemnity (Belemnitida)
9.8. Typ: półstrunowce (Hemichordata)
9.8.1. Gromada: graptolity (Graptolithina)
9.9. Typ: szkarłupnie (Echinodermata)
9.9.1. Gromada: jeżowce (Echinoidea)
9.9.2. Gromada: liliowce (Crinoidea)
PYTANIA KONTROLNE
10 Mikroskamieniałości ( Ewa Świerczewska-Gładysz)
10.1. Królestwo: protisty (Protista)
10.1.1. Typ: korzenionóżki (Rhizopoda)
10.1.1.1. Gromada: otwornice (Foraminifera)
10.1.2. Typ: promienionóżki (Actinopoda)
10.1.2.1. Gromada: radiolarie, promienice (Radiolaria)
10.1.3. Typ: orzęski (Ciliata)
10.1.3.1. Nadrodzina: kalpionellidy (Calpionellidae)
10.1.4. Typ: złocienice (Chrysophyta)
10.1.4.1. Gromada: okrzemki (Bacillariophyceae, Diatomeae)
10.1.4.2. Gromada: kokolitowce (Coccolithophorales)
10.2. Królestwo: zwierzęta (Animalia)
10.2.1. Typ: stawonogi (Arthropoda)
10.2.1.1. Gromada: małżoraczki (Ostracoda) .
10.2.1.2. Gromada: skrzelonogi, liścionogi (Branchiopoda)
10.2.2. Typ: strunowce (Chordata)
10.2.2.1. Gromada: konodonty (Conodonta)
10.3. Królestwo: rośliny (Plantae)
10.3.1. Pyłki i zarodniki
11.1. Królestwo: rośliny (Plantae)
11.1.1. Glony (Algae)
11.1.2. Gromada: rośliny telomowe, osiowe (Embryophyta)
11.1.2.1. Najstarsze rośliny lądowe
11.1.2.2. Paprotniki (Pteridophyta)
11.1.2.2.1. Podgromada: widłakowe (Lycophytina)
11.1.2.2.2. Podgromada: skrzypowe (Sphenophytina)
11.1.2.2.3. Podgromada: paprociowe (Pterophytina)
11.1.2.3. Rośliny nasienne (Spermatophyta)
11.1.2.3.1. Podgromada: nagozalążkowe wielkolistne (Cycadophytina)
11.1.2.3.1.1. Klasa: paprocie nasienne (Pteridospermopsida)
11.1.2.3.1.2. Klasa: sagowce (Cycadopsida)
11.1.2.3.1.3. Klasa: benetyty (Bennettitopsida)
11.1.2.3.2. Podgromada: nagozalążkowe drobnolistne (Pinophytina)
11.1.2.3.2.1. Klasa: kordaity (Cordaitopsida)
11.1.2.3.2.2. Klasa: szpilkowe, iglaste (Coniferophyta)
11.1.2.3.2.3. Klasa: miłorzębowe (Ginkgopsida)
11.1.2.3.3. Pogromada: okrytozalążkowe, okrytonasienne (Angiospermae)
12.1. Bieg i upad granic (powierzchni) geologicznych
12.2. Struktury geologiczne na mapach planisekcyjnych
13 Intersekcja ( Włodzimierz Mizerski )
13.1. Zależność przebiegu linii intersekcyjnych od ukształtowania terenu
13.1.1. Intersekcja w obszarze urzeźbionym o budowie płytowej
13.1.2. Intersekcja w obszarze urzeźbionym o warstwach (powierzchniach) nachylonych
13.2. Wyznaczanie linii intersekcyjnej na mapie
13.3. Wyznaczanie biegu i upadu powierzchni na podstawie linii intersekcyjnej
ĆWICZENIA
14 Profile i przekroje geologiczne ( Piotr Czubla)
14.1. Przykłady interpretacji profili geologicznych
14.2. Zasady interpretacji przekrojów geologicznych
15 Kompas geologiczny ( Włodzimierz Mizerski )
15.1. Budowa kompasu
15.2. Pomiar parametrów zalegania powierzchni
15.3. Pomiar orientacji prostej
15.4. Pomiar wysokości względnych
16 Dokumentacja odsłonięć ( Włodzimierz Mizerski )
16.1. Obserwacje litologiczne
16.2. Obserwacje stratygraficzne i paleontologiczne
16.3. Obserwacje i pomiary tektoniczne
16.4. Obserwacje hydrogeologiczne i geologiczno-inżynierskie
16.5. Obserwacje współczesnych procesów geodynamicznych
16.6. Dokumentacja odsłonięcia
Literatura uzupełniająca
Tabela stratygraficzna
Indeks rzeczowy
Tabela 13. cd.
Nazwa skałyWystępowanieNajważniejsze cechy charakterystyczne
Porfir Grönklitt (latyt?) środkowa Szwecja (Dalarna) brunatny (także ceglasty i śliwkowy) z bardzo licznymi fenokryształami, dominują szarozielonkawe i białe plagioklazy, brak fenokryształów kwarcu, liczne czarnozielone agregaty minerałów ciemnych – szybko ulegają one procesom wietrzeniowym i pozostają po nich tylko zagłębienia
Tuf wulkanicznyMęcinka koło Jawora ceglastoczerwony, miejscami brunatny, bardzo miękki, daje się rozkruszyć w palcach, porowaty, fenokryształy nieliczne
Skały żyłowe
PegmatytStrzegomgrubokrystaliczny, mało minerałów ciemnych, dominacja kwarcu i skaleni, liczne zeolity, często tekstura miarolityczna, w otoczeniu typowy granit strzegomski
PegmatytSzklarska Porębaw przeciwieństwie do strzegomskiego obfituje w różowe skalenie, otoczony granitem karkonoskim
AplitStrzegomdrobnokrystaliczny, bardzo jasny, w otoczeniu typowy granit strzegomski, tworzy wyraźne żyły
AplitStrzelinod poprzedniego różni się tylko skałą otaczającą
AplitSzklarska Porębadrobnokrystaliczny, jasnoszary z żółtawym (niekiedy różowawym) odcieniem, otoczony typowym, porfirowatym granitem karkonoskim
Doleryt (diabaz)Niedźwiedzia Góra (Rów Krzeszowicki) ciemnoszary, czarny, afanitowy lub bardzo drobnokrystaliczny, bardzo podobny do bazaltów (składniki trochę silniej odbijają światło), łatwo rozpada się na „kostkowe” fragmenty
Doleryt (diabaz)Stara Kraśnica (G. Kaczawskie) afanitowy lub drobnokrystaliczny, ciemnozielony, prawie czarny, bardzo twardy
Doleryt (diabaz)Nowa Rudastruktura ofitowa z bardzo wyraźnymi „listewkami” plagioklazów, kolor białozielony
PYTANIA KONTROLNE
1. Do jakiej grupy powinny być, Twoim zdaniem, przypisane skały piroklastyczne? Uzasadnij swój wybór.
2. Jakie typy budowy wewnętrznej nie występują w skałach mezoabisalnych i abisalnych?
3. Dlaczego nie można określać przynależności skał o teksturze migdałowcowej na podstawie minerałów budujących „migdały”?
4. Jakie skały magmowe spodziewasz się znaleźć na powierzchni w promieniu 10 km od Twojego miejsca zamieszkania?
5. Które z zaproponowanych procesów doprowadzą do powstania tekstury hialinowej? a) intruzja obojętna, b) powolna metamorfoza radiolarytów, c) szybkie krzepnięcie lawy,
d) powolne stygnięcie lepkiej magmy zasadowej, e) wzrost kryształów w powoli stygnącej, nadzwyczaj lepkiej magmie.
6. Porfiry to: a) skały zabarwione na czerwono najczęściej hematytem, b) skały typowe dla batolitów, c) minerały o teksturze krystalicznej, d) skały wulkaniczne zawierające składniki wykrystalizowane w głębi Ziemi, e) ekstruzywny odpowiednik serpentynitów.
7. Który z wymienionych minerałów jest charakterystyczny dla granitów alkalicznych: albit, anhydryt, anortyt, apatyt, oligoklaz, oliwin, ortoklaz?
8. Która(e) z wymienionych skał ma(ją) taki sam skład jak gabro: andezyt, aplit, bazalt, dacyt, diabaz, hornblendyt, monzonit, perydotyt, tonalit?
ĆWICZENIA
1. Uszereguj wybrane przez instruktora okazy skał magmowych według przypuszczalnej głębokości krzepnięcia.
2. Z zestawu skał magmowych różnego pochodzenia wybierz skały kwaśne i określ kryteria, jakimi się kierowałeś.
3. Przeprowadź pełną analizę wybranej skały magmowej spoza obszaru Polski (pominiętej w tab. 13) zgodnie z przedstawionym schematem.
Geneza skały*PWPWPWPWPW * P – skała plutoniczna, W – skała wulkaniczna
4. Za pomocą rycin 22 i 23 określ przynależność systematyczną oraz nazwy skał o składzie procentowym przedstawionym w powyższej tabeli.
5. Określ przesłanki, którymi będziesz się kierował oceniając, czy badana skała wulkaniczna powstała na skutek erupcji lądowej, czy podmorskiej.
6. Wyszukaj w różnych źródłach informacje na temat znaczenia gospodarczego poszczególnych skał magmowych. Na które skały, Twoim zdaniem, zapotrzebowanie będzie wzrastać w najbliższych latach i dlaczego?
PRZYKŁADY RODZAJÓW GĄBEK WAPIENNYCH
(ryc. 68)
Peronidella (triaskreda, powszechne w jurze) – małe gąbki (do 5–6 cm), cylindryczne lub maczugowate, mogące tworzyć krzaczkowate kolonie; jama centralna rurowata; powierzchnia zewnętrzna gładka; w szkielecie brak kanałów; Porosphera (kreda) – formy kuliste, o średnicy 1–2 cm, bez jamy centralnej; okrągłe otwory kanałowe pokrywają równomiernie całą powierzchnię; kanały rozmieszczone promieniście.
Ryc. 68. Gąbki wapienne – postać ogólna i powiększone elementy szkieletowe k – kanały widoczne na przekroju
9.1.3. Gąbki szklistoszkieletowe (Hyalospongea)
Gąbki szklistoszkieletowe żyją wyłącznie w morzach, głównie na dużych głębokościach, dochodzących niekiedy nawet do 6000 m. Wytwarzają one opalowe igły trójosiowe, o osiach przecinających się pod kątem prostym. Igły mogą być rozmieszczone luźno w ich ciele lub też łączą się ze sobą, tworząc ażurowy, trójwymiarowy szkielet (ryc. 68).
Gąbki szklistoszkieletowe znane są od kambru. Szczególnie bujnie rozwijały się w jurze i kredzie, w rozległych zbiornikach epikontynentalnych. Szereg pospolitych w tym czasie rodzajów jest znanych z wapieni jurajskich Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz z utworów górnokredowych doliny środkowej Wisły, rejonu Opola i Krakowa.
PRZYKŁADY RODZAJÓW GĄBEK SZKLISTOSZKIELETOWYCH (ryc. 69)
Laocoetis (= Craticularia) (jura-miocen) – ciało w formie stożka, kubka lub pucharka; otwory kanałowe, na obu powierzchniach, ułożone w regularne pionowe i poziome rzędy;
Tremadictyon (jura) – duże gąbki lejkowate lub talerzowate; na obydwu powierzchniach duże, owalne lub prawie okrągłe otwory kanałowe, ułożone mniej więcej naprzemianlegle w podłużne rzędy;
Coeloptychium (kreda) – gąbka w kształcie grzybka, z górną powierzchnią płaską lub wklęsłą, o średnicy 10–20 cm; dolna strona płaska, pokryta grubymi, rozwidlającymi się żeberkami; na każdym z nich występują nieliczne, ułożone szeregowo otworki; nóżka stożkowa.
Ryc. 69. Gąbki szklistoszkieletowe – postać ogólna i powiększone elementy szkieletowe
9.1.4. Gąbki zmiennoszkieletowe (Demospongiaea)
Gąbki te zamieszkują zarówno płytkie, jak i głębokie baseny morskie. Występują także w zbiornikach słodkowodnych. Ich szkielet złożony jest z opalowych igieł i (lub) organicznych włókien. Pospolitą w minionych epokach grupą tych zwierząt były gąbki kamienne (Lithistida), o zwartym szkielecie (ryc. 69), zbudowanym z różnego typu rozgałęzionych igieł, zwanych ogólnie desmami. Gąbki kamienne występują w Polsce najliczniej w osadach górnej jury Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz w utworach kredy południowej Polski.
PRZYKŁADY RODZAJÓW GĄBEK ZMIENNOSZKIELETOWYCH (ryc. 70)
Astylospongia (ordowik-sylur) – gąbka mała, kulista z szeroką, płytką jamą centralną, do której uchodzą biegnące południkowo kanały; powierzchnia z promienistymi, nielicznymi bruzdami i nieregularnie rozmieszczonymi, okrągłymi otworami kanałowymi;
Siphonia (kreda) – maczugowate, kuliste, owalne, z nóżką lub bez; jama centralna głęboka, rurowata; otwory kanałowe bardzo małe, rozsiane równomiernie na całej powierzchni zewnętrznej; Cnemidiastrum (ordowik-jura, pospolite w jurze) – gąbki talerzowate, miskowate lub maczugowate z wąską jamą centralną; zewnętrzna powierzchnia ścianki z promieniście rozchodzącymi się, prostymi lub krętymi bruzdami; małe otwory kanałowe na dnie bruzd.