LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 04-22

LUD

Deasaċaḋ 04 Gibl/Cèit 2022

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Lomanaíoċt sa Ṁinneasóta Le Treaḃair Ó h-Airtnéada

Fíor Daoine na Tíre na h-Úcráine

Sgeul na h-Eaċdraiḋ Gaeḋealtaċd Ċeanada 's Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall (1914 go 1919)

DEASAĊAḊ 02

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

05

Lomanaíoċt sa Ṁinneasóta

Aig iasgaireaċd

15

le Mùrlaċ Beal-ḋuḃ

Cúpla Focla

21

Cearc Ḟranngaċ, Corra-Ḃàn Ṁór, agus Gèaḋ-Canadaċ

Sgeul na h-Eaċdraiḋ

25

Gaeḋealtaċd Ċeanada 's Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall (1914 go 1919)

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 05 Nuaiḋeaċd Ionadail 07 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 15 Nuaiḋeaċd na Cruinne 18 Fòram Coiṁearsnaċd 22 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Tá sgéal an-suimiúil le láṁa Breánann Ó Caṫáin. Ba sin go hionntaċ agus an-suimiúil do léaṁ agus do ḟoġluim faoi log-ainmeaċa 'gus stair Gaeḋealaċ eile na Baile na h-Úill (Nuaḋ Eaḃraic).

Peadar Ruaḋ Ó Doċartaiġ (Gaeilig Ṫír Ċonaill)

Ḃí sin doċreidte 'gus an-suimiúil do ḟoġluim raḋarc suimiúil faoin Cogaḋ na h-Úcráin. 'S an cogaḋ ann garḃ agus uafasaċ in aġaiḋ ar na duine neaṁ-ċiontaċ ann go h-áiriṫe. 'S mór an truaġ sin d'ḟill cogaḋ ċun ar na duine na h-Úcráin arís. Ḃí stair brónaċ ar an tír sin ann. Aċ iarraiḋ duine do ċuiṁn' acu ḃí sin linn bliaḋanta fada ó ṡoin ṡuas go dtí 1998 ar aġaiḋ ċun inniu. Ḃí Cogaiḋ na gCoṁaireaċd an-ġarḃ ar na duine boċta go h-áiriṫe trasna na Gaeḋealtaċd idir 1475 go 1788, agus tá duine na h-Úcrain ann inniu leis Cogaḋ nuaḋ na Coṁaireaċd orṫu acu.

Niaṁ Ṁáire Uí Ṫreasaiġ (Gaeilge Ċonnaċt Ṫuaiḋ)

Ḃa ḃreaġ leam an artagal le làṁ Breánann Ó Caṫáin air am ṁìos roiṁe seo. Ḃa ḃreaġ leom agus leinn do léaṁ mu sgéaltan Gàiḋealaċ agus Gàilig ann am Baile na h-Úill Ṁoir agus ṫa sin baile Gàiḋealaċ gun teagaṁ agus ċuir ṁaid na h-ainmean àite 'nn gun teagaṁ. GRMMA a Ḃreánann agus 's Fíor Gàiḋeal u gun teagaṁ!

Eóin mac Iain 'ic Alasdair Mac Néill (Gàilig Ḃarraiġ)

Go Raiḃ Míle Míle Ṁaiṫ Agaiḃ le na sgéalta Gaeḋealaċ Oileán Úir. Tá sin an-suimiúil do ḟoġluim agus do léaṁ faoi na Gaeḋeil ann. 'S daoine dearmadta iad ḟéin gun aṁras agus 's mór an-truaġ sin.

Liam Ruaḋ Ó Doṁnaill, Tír Ċonaill

02

NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

Ḃ' e fada dà mìosan againn, leis na tuileaċaḋ ṫarais na Gleann Uisge Ḋearg, agus turas mi ḟé gu na Sean Gàeḋealtaċd de hÈireann. 'G illeaḋ gu Gleann Uisge Ḋearg leis uisge a steaċ na taiġean, agus pàircean dèanaṁ loċan gun dòċas do 'm bàrr 'fuaiġeal ṁoċ ḃliaḋna so, ṫa mi ḟé miann orm do till daċaiġ gu hÈireann. Far a ḃeil ṫa na raon coltaċ an neulan de Nèaṁ, ṫ' an aimsir gu maṫ air an corp, aċ ṫa na daoine tràilleaċ le tráma 's 'smuaintean de na coilíneaċ.

«How are we supposed to start a war?» ceist ead. Ċan e leis na Ḃeurl' aṁàin. Ċan e le ceann mòr agus Sasannaiċ egoṫan agaiḃse. Ċan e leis aragot. Ċan e leis na daoine acadamaiċ. Ċan e leo cò ṫa gun fìos aga d' ar cànan, cultar, no daoine. Biṫiḋ sin ciamar na daoine Gàiḋealaċ cuir air ais na Sean Gall agus na clàr coilíneaċ astu.

Nuair m' air Èireann ċaiḋ sinn gu Gleann Callum Cille 'gus Oideas Gael ann. Biṫ glè toiliċte 'g Callum Cille leis an obair crua sin airson na Gàeḋlig leis na scoil, siopa leaḃar, agus coiṁearsnaċd amaċ ann gun daḃt. Fiú sinn faiġ Sasannaċ ann g' ionnsaiċ sa Ġàeḋlig cuideaċd. Ḃa sin gu gasta gu faic airson mise! Airson dòċas do na Gàeḋlig agus na daoine Gàiḋealaċ agus airson sinn an so le LUD gun daḃt. Ṫa so ciamar sinn splang cogaḋ a ċaraidean.

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIḊEAĊD IONADAIL

Lomanaíoċt sa Ṁinneasóta Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Tá oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta clúdaiṫe san ċoillte. Buaileann ḋá ḃiṫ óm coillte h-éagsúla le ċéile anseo: cruaḋ-aḋmad ṫuaiḋ agus bóireaċ. Tá daiċead acra talún ag ár ḃfeirm againn, agus tá h-oċtó faoin gcéad de faoi ċoill. Tá 'n dá ċineál saintréiṫ ag ár na gcoillte linn. Mar sin, tá roinnt scileanna coillteaċd ag teastáil ċun an talaṁ seo a ḃainistiú. Ní mór go mbeaḋ a ḟios againn faoi cineál crann éagsúla crann agus conas aḋmad a ġearraḋ síos agus a ullṁú le h-aġaiḋ tógála 'gus téiṁ.

Tá go leor cineál crann anseo. I measc na n-aḋmad cruaḋ coitianta tá mailp, dair, fuinseog, caorann, teile, coll, beiṫ, agus poibleog. I measc na mbuaircíneaċa coitianta, tá giúis, sprús, péine, céadar, agus learóg.

Tá forṁór na cineal crann ar ár ḃfeirm againn. Tá an t-áḋ linn go ḃfuil an oiread sin crann álainn anseo.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Rinne in-ṁíolú péisteanna sprúis (Ċoristoneura fumiferana) sgrios mór go leor crann sprúis, agus giúise le bliaḋanta beaga anuas. Ċruṫaiġ sé seo go leor contúirte dóiteáin ċoillte 'gus 's éilíonn sé na gcrainn seo a ġearraḋ síos.

Gearrtar síos agus dóitear crainn ṁarḃa. Dó ann aḋmad péine go tapa 'gus go te, agus mar sin is féidir go leor tinte coillt' a ṫarlú. Ṫóg mé síos gaċ crann giúise laistiġ de céad méadar dár ḃfoirgniṁ, ag fágáil an ċuid eile ina seasaṁ.

Ní mór dúinn freisin roinnt aḋmaid a obair-úsáid ċun ár dteaċ a ṫéaṁ. Ċun seo, gearrṫaimid síos crainn cruaḋ-aḋmaid atá marḃ nó 'g fáil ḃáis. Is fearr mailp agus daraċ. Tá beiṫ, fuinseog agus poibleog go maiṫ freisin. Roġnaítear crainn go cúramaċ agus leagtar iad ionas naċ mbuaileann siad crainn eile.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Gearrtar géaga ina ḋiaiḋ sin. Ansin gearrtar an taṁan i gcodanna 0.4 méadar.

Féadfar iad seo a scoilt ċun a ṫriomú má tá siad leaṫan. Déantar aḋmad gearrṫa agus scoilte a ṫriomú ar feaḋ sé go ḋá ṁí ḋéag.

Ansin tá sé réiḋ le sruṫán le h-aġaiḋ teasa.

Tá cúpla uirlis a h-obairúsáidimid ċun connaḋ a ḋéanaṁ. Tá sáḃa anċaḃraċ, aċ contúirteaċ le h-aġaiḋ obair-úsáid. 'S oiliúint agus cleaċtaḋ táḃaċtaċ. Bainimid úsáid freisin as aiseanna, dingeaċa leagan, agus aiseanna sgoilte. Áirítear le trealaṁ sáḃáilteaċta láṁainní, clogaid, clúdaċ cosanta, agus gloiní sáḃála. Tá logáil an ċontúirteaċ. Tá sé táḃaċtaċ oibriú go cúramaċ agus an trealaṁ cuí an obair-úsáid.

Tá in-ḃuanaiṫeaċt an-táḃaċtaċ dúinn. 'S trí logáil a ḋéanaṁ go cúramaċ agus is féidir linn an talaṁ álainn atá ṫart orainn a ċaoṁnú.

06

lionra-uisge-dhearg.ca

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Dárna h-Éiriġ Amaċ ar Talaṁ an Éisg (1702 go 1704) Seán Séamus Mac a' Ċruiteir, (Gaeilig Ṫír Ċonaill) D'éiriġ sluaġ Gaeḋealaċ amuiġ san éiriġ amaċ le linn na t-Saṁraḋ 1702. Ḋéan iad sin mar ḃa na Sasannaiġ an-ċruaḋ acu gan aṁras. Ṫánaig Gaeḋeil Caitligeaċ agus Gaeḋeil Prodastúnaċ le ċéile do ṫroid in éadan na Gaill san éiriġ amaċ seo. Ṫosaiḋ na Gaeḋeil an obair ċun go h-éiriġ amaċ nuair a d'ḟoġluim iad faoi cogaḋ nuaḋ eadar na Franngaiċ agus na Sasannaiġ. Ruaig sluaġ beag Gaeḋealaċ ċun ar na loinge Sasuinn istiġ na calafoirt ann, agus ġoid iad amuiġ le ḋá long mór fosta. Ċuaiḋ iad go Frainng Nuaḋ agus ṗlean iad do ḟill ar ais aríst leis armáilte maiṫ acu 'nn. Nuair a rinn na Gaeḋeil an éalú maṫ mór amuiġ ar an ḟarraige, ṫosaiḋ na sluaġ Gaeḋealaċ mór an téiriġ amaċ mór ar an príoṁ-tíre 'nn ar Talaṁ an Éisg. shaunl, Getty

D'ionnsaiġ na Gaeḋeil in éadan ar gaċ aon port, calafort agus áit loinge trasna Talaṁ an Éisg, agus rinn iad sin le linn oiḋċe saṁraiḋ sa 1702. Ċuir iad gaċ aon bád, long 's long mór ċun go teine gan ṁoill. I nḋiaiḋ sin, ċuaiḋ na Gaeḋeil ar an ionnsaiġ in éadan na ceannairí Sasannaċ ann mar d'iarr iad díoġaltas an-ṁór mar ḟuair iad coṫrom garḃ le láṁa Gaill ann. Agus ċuir na Gaeḋeil gaċ aon ceannaire ċun go teine agus bás gan ṁoill nuair a rug siad na Gaill.

I nḋiaiḋ sin, ċuaiḋ na Gaeḋeil ar an ionnsaiġ in éadan na bailí Gallda 'gus in éadan na feirmeaċa Gallda fosta. Ruaig iad na h-ainmiṫe 'muiġ as ann agus ċuir iad na toiġe ċun go teine. Ċuaiḋ iad istiġ na coillte móra i lár Talaṁ an Éisg tar éis sin agus d'ḟan iad le na Gaeḋeil na sluaġ beag agus na Franngaiċ do ṫoir go Talaṁ na Éisg. Ḃa na Gaeḋeil 'beó saor ann le míonna ḟada go 1703 nuair a ṫánaig sluaiġte Sasuinn in éadan orṫu. Aċ ṫroid na Gaeḋeil an treall-ċogaḋ in éadan na saiġdeara ḋearga gan ṁoill agus gan sos eadar saṁraḋ 1703 go geiṁreaḋ 1703.

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Sa ġeiṁreaḋ 1703 rinn na Gaeḋeil ruaigeanna móra trasna Talaṁ an Éisg, agus ċuir iad gaċ aon baile Gallda ċun go teine 'nnsin fosta 'gus ḃa sin doċreidte gan aṁras! Ċuaiḋ na Gaeḋeil ar aġaiḋ leis na treall-ċogaḋ ṡuas go dtí Fóġṁair 1704 nuair a d'ḟoġluim iad ċa ḃeaḋ na Franngaiċ ar an ḃealaċ ċugu. Rinn iad éalú móra 'muiġ as Talaṁ an Éisg tar éis sin agus ṡeol iad ċun go Frainng Nuaḋ agus Tír na Spáinniġ fosta. Ḃa sluaġ Gaeḋeil eile 'nn ar Talaṁ na Éisg aċ ċa raḃ iad amaċ san éiriġ amaċ, aċ ṫug iad cuidiú mór ċun ar na Gaeḋeil 'troid in éadan Sasuinn le linn 1702 go 1704. edb3_16, Getty Images

08

lionra-uisge-dhearg.ca

Òran Luaḋaċ

Ho ro luaiḋ, o ho

Le Siusaiḋ Nic a' Ṁaolain Ní Ċaṫáin (Gàilig Ġleann Garaiḋ)

Ho ro luaiḋ, ho ro luaiḋ

Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, o ho!

Ṫa 'n òran seo mu'n am fraoiċ aig obair ċun do ċur daṫan air nan eadaiḋ agus air nam breacan gu h-áiriḋ.

(I)

Sgríoḃ Siusaiḋ an òran seo sa ḃliaḋain 2017. Rinn i sin

Seo an t-uisge, Ceart gu leòr?

mar ḋ'iarr i òran ṁaṫ aici mar ṫánaig i 'gus cúpla

Seo na duircean daraiċ

ċairdean ri ċéile do ċur Feis Gáiḋealaċ ann sa ḃaile

Ṫa na duic-daraiċ ṁòr!

mór Nuaḋ Eaċraic ri linn an t-saṁraṁ 2017. 'S òran le

Gus am bi am daṫ ċo làidir.

na daoin' òige gu h-áiriḋe.

Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, ho ro luaiḋ Ho ro luaiḋ, o ho!

(II) Dè rinn ṫa a-raoir? Ḃruaċ mi na ciad ṫoirdean, Ṫa coṁ-roinn feaḋna maṫa, Ṫa sin uile 'g obair coṁla.

Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, ho ro luaiḋ Ho ro luaiḋ, o ho!

(III) Ḟraoiċ! Ḟraoiċ! A luis ṗailtt!

Sin am fearainn far am fàs ṫu, Ḃa mi toiliċte nuair a ċunnaic mi, Póg na gréine air do ḃlàiṫean.

Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, o ho Ho ro luaiḋ, ho ro luaiḋ Ho ro luaiḋ, o ho! lionra-uisge-dhearg.ca

09

jotily, Getty Images

I mBró Daoine na Caṫraċ Le Ċéile Le Bréanann Ó Caṫáin (Gaeilge Iar Ċonnaċta) Coineascar fionnuar a ḃi ann agus Árdċeann an Ṁórṡiúil ina ṡeasaṁ ar ardán dín Ḟoirgniṁ Stáit Impireaċt sa mBaile 'n Úill Mór.

Meaṫ an ċlapṡolais le teaċt na hoiḋċe Naoṁ Pádraig mar a ṁaċnaiġ sé i mbun ar ṗobail, ar ṁuintearas. Ċaiṫ an

míle 'gus ansin ceann eile 'gus eile ag

ġriain scáṫanna fada 'g dul in éag mar d’éiriġ

craoḃú. Té le té a ṡiúlfaiḋ amaċ a mbailte

an ġealaċ agus a ḃrionglóid. Ṫarraing sé anáil

na ḃfo-ḃailte.

ḋoṁain a’s an leoiṫne 'g séideaḋ trína ṗolláirí.

Easanálaíoḋ na feadáin ṁóra 'g baint macalla

Ċruinníoḋ Naoṁ Pádraig muid fadó. Do lean

na sráideanna cuasaċa caṫraċ i gcéin.

sé le déanaṁ seo linn agus leanfaiḋ sé é go

Sroiċeaḋ siansaí múċtaċa le rince ina

deo. Gaireann sé orainn go doṁanda ċuile

ċloigeann na cásṁaireaċta.

ḃliaḋain. Tionólaimid cosúil le cléiriġ ag frioṫáil coirceoge ḃeaċ, an ḟibíneaċt

Do sgaoil an tionól lae ṁóir. D'ḟillfidís a

diaḃlaíoċta 'g dordánaċt seaċnóin an

mbailte féin. Mogall na sluaite á ḋéanaṁ brus

Ġrianḃruġa Ṗarṫais iar-Iaṫġlas againn.

na n-aonán de. Ċualaṫas gárṫa ċeiliúrṫa ag

Seisean a ċuiṁniġ ar na cealla naofa a

tréigean. Ṫréigfidís Cúigiú n-Ascaill trí

ṫógamar agus na h-ainmneaċa Gaeḋealaċa

ṡráideanna taoḃ ag trasnú ṫart ar fud an

tugṫa orṫu. D'ḟágamar ár n-ainmeaċa 'n ár

ġréasáin. Raċaiḋ siad anuas na tolláin a ṫoċail

n-diaḋ; ár n-duainéis leo; ár saoṫar leo; ár

na sinsir rompu, a ṡíl coṁarba na saoiṫe ar a

n-oibreaċas leo; ár n-gníoṁra leo; ár

ḟrapa h-aille fúṫú; fúinn. Luċtóiḋ muid, a ṡíl

ḃféiniúlaċt leo; ár ḃféinṁeas leo; ár n-

sé, i dtraenaċa longadánaċa 'g roiseaḋ an ċinn

dúṫċas féin againn, leo. Tuiliṫe ba muid

ann; ag béicíl n-aṁrán agus sluaġairmeaċa.

díbriṫe 's ár gcaṫair a ṫógamar.

Iomprófar scataí na n-Gaeḋeal-Méiriceánaiġ

Ṫréigeamar ár gcealla; ár eaglaisí; ár

amuiġ ón cnó ċroiḋe h-Úill Mór ar fud mílte

ḃfearannas; ár sealúċas; ár gceantraċa;

ceantar i gcéin a’s sínte amaċ na léarscáile.

ár sgoileanna; ár n-ailtireaċt; ár

Tairisfiḋ siad eang le h-eang, a ṡíl sé, feaḋ

muintearas i mbró uirbeaċ le ċéile.

10

lionra-uisge-dhearg.ca

Cogaṁ Uisge Ḃeaṫaiḋ (1791 gu 1794) Le Tómas Mac a' Ghobha (Gàilig na h-Àpalaid) Robert Stephens, Getty Images KellyvanDellen

Ṫosaiḋ cogaṁ fíoċṁar a-maċ air sléiḃean na hÀpalaid an aġaiḋ cìosan nuaḋ air uisge ḃeaṫaiḋ (uisge beaṫa) le riaġaltas nuaḋ Stáidean Aimearaga. Ḃa sin cogaṁ an aġaiḋ nan ḋaoine ḃoċd an-seo 'gus ċa raḃ sin cóir 's ceart! Ḃa Deòrsa Ḃasantáin a-muiġ 'g sabaid an aġaiḋ nan daoine ḃoċd annsein cuideaċd, agus ċa ṁaṫ leoṫa - daoin' Aimearaga do ḟoġluim mu sin an-diuġ gun teagaṁ! Ṫosaiḋ an coṁaireaċd an aġaiḋ cìosan nuaḋ air 27ṁ Iuċair 1791 nuair a ṫánaig daoine Gaeḋealaċ ri ċéile do ċainnt mu'n obair-rudan deacaiḋ le riaġaltas náisean nuaḋ. Ċa raḃ na daoine seo h-airgid maṫ 's mór aca mar ċa raḃ airgid ṡuas na h-Àpalaid san ám sin. Aċ ċar smaoiniġ daoine saiḃir nan riaġaltas mu nan daoine seo 'nnsein gun teagaṁ. Ċuir na daoine Gáiḋealaċ coṁaireaċd ṁaṫ eadar Iuċar gu Sultain 1791, aċ ċuaiḋ riaġaltas an aġaiḋ air na daoine sléiḃe 's Céitean 's Luġnasa 1792 air aġaiḋ agus ċuir ead an Sluaġ (Arm) na h-Aimearaga 'n aġaiḋ air nan daoine 'n-seo 'nnsein air aġaiḋ! Ṫánaig gaċ aon muinntear na h-Àpalaid, aċ gaċ aon muinntear Gáiḋealaċ gu h-áiriḋ a-muiġ do sabaid an aġaiḋ an cìosan nuaḋ agus ṡabaid ead aṫ-ċogaṁ an aġaiḋ daoine riaġaltas, riaġaltas na stáidean, riaġaltas mór agus an aġaiḋ Sluaġ Aimearaga cuideaċd. Ḃa na daoine coṁaireaċd seann-saiġdearan

lionra-uisge-dhearg.ca

11

na Cogaṁ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus ċreid ead ḃ' ead 'g cosaint na bunreaċd dliġean leis an aṫ-ċogaṁ seo. Ḃa Seumas MacṖàrlain an ceannaire mór nan aṫ-ċogaṁ agus ḃa fear an-ṁaṫ e ḟé cuideaċd. Ḃa seann-saiġdear na Cogaṁ na Saorsa e ḟé 'gus ḋ'iarr e ceartan ṁaṫ le h-aġaiḋ na daoine sléiḃe gun ṁall. Ṡabaid na Gaeḋeil aṫ-ċogaṁ an aġaiḋ an sluaġ riaġaltas eadar 1792 gu 1794 agus ḃuaiḋ ead gaċ aon caṫ 's ruaig gun teagaṁ. Ċuir ead eagal an-ṁor ċun air Deòrsa Ḃasantáin agus ċun air daoine riaġaltas eile 'nn. Ṫosaiḋ ead do ċainnt leis na daoine, 'ċ aig an ám sin ċuir ead 18,000 saiġdear ri ċéile sa Sluaġ Ṁór do'n ionnsaiġ an aġaiḋ na Gaeḋeil agus an aġaiḋ Àpalaid gu h-áiriḋ. Ṫánaig na saiġdearan a-muiġ as Tìr Moire, Tír na Ċoillte, Aċaiḋ an Iuḃair agus as Nuaḋ Gearsaiḋ cuideaċd. Ḋ'iarr 's ṗleanaiġ ead do ḃris na daoine sléiḃe gu bráċ air fad gun ṁall as 1794 air aġaiḋ. Ċuaiḋ na Gaeḋeil Àpalaid air an ionnsaiġ ri linn saṁraiḋ 1794, agus ḃuaiḋ ead caṫan gun deacaiḋ cuideaċd, agus ḃa ead air an tsliġe ċun gu Baile Pittsburc Joshua Resnick

(Baile Sodom a ḋuḃairt ead) mar ḃa creid aca ḃa sin áite láidir nan

riaġaltas. Aċ ṫánaig na daoine Pittsburc ċun air taoḃ do tacaiġ agus do ṡeas ri ċéile leis na Gaeḋeil Àpalaid, agus ċuir na Gaeḋeil taiġean riaġaltas gu teine nuair a ṁáirseáil ead a-staiġ sa ḃaile 'nn. As ḋeiḋ sin, ċuaiḋ ead ċun gu bailtean mór eile 'gus ḃa rudan gu maṫ nuair a ḟuair Seumas MacṖàrlain bás agus ḃa mór an-truaġ sin! Ḃa na Gaeḋeil Àpalaid no Daoine Sléiḃe air an raṫad gu caiṫream gu ḟuair Seumas bás. Ċuaiḋ Sluaġ Mór ċun gu h-Àpalaid as ḋeiḋ a ḋ'ḟoġluim aca 'n droċ-sgeul mu Seumas boċd, aċ ċuir na Daoine Sléiḃe coṁaireaċd maṫ ri ċéile leis misneaċd an-ṁor. Ḋeun ead sin eadar Iuċar gu Saṁainn 1794 agus ḋ'éalaiġ míltean nan daoine ṡuas ċun na sléiḃean air ais a-riṫist a-muiġ as Sluaġ Mór. Ċuir ead taiġean, tuaṫan agus áitean biaḋ eile ċun gu teine ri linn míosan annsein agus ḃa rudan an-deacaiḋ le Sluaġ Mór ann cuideaċd. Duḃairt 's ḋ'ḟogair riaġaltas 'ḃuaiḋ' ead 'caiṫream' sa cogaṁ sa Faoilteaċ 1795 aċ ċa raḃ sin ceart! Ḃuaiḋ na Daoine Sléiḃe 'n sabaid eadar 1800 gu 1802 nuair a ṫánaig Tómas Mac Gofraiḋ ċun timpeall agus ċuir e dliġean ṁaṫ air na daoine boċd an-seo.

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Cogaḋ na Casga (Oileán Úir 1775) Seán Séamus Mac a' Ċruiteir, (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Tiocaiḋ sluaiġte Fíor Gaeḋeal le ċéile trasna na Gaeḋealtaċd agus trasna na Gaeḋealtaċd nuaḋ do ċuiṁne na hÉiriġ Amaċ na Cásga sa Ḃail' Áṫa Cliaṫ, Loċ Garman, Iar Ċonnaċt, Oirġialla, An Miḋe 'gus ceanntair eile fosta. Beaḋ iad 'cuiṁne na saiġdearan agus na mairtíriġ as gaċ aon éiriġ amaċ eile fosta, 'ċ ċa ḃeaḋ iad do ċainnt faoi sin ar na comóraiḋ le linn an deireaḋ seaċtainne seo. Ḃa 'n t-Éiriġ Amaċ na Cásga sa 1916, aċ ḃa sin an Dárna h-Éiriġ Amaċ na Cásga!

Gauthier Bouret, Getty Images

Ḃa 'n Ciad Éiriġ Amaċ na Cásga ar 19aḋ

Ṁáirseáil na saiġdearan ḋearga 'muiġ as baile

Aibreán 1775 agus ḃa sin i dTalaṁ na

Bostún ar 19aḋ Aibreán 1775, agus ḃa mílte ar mílte

Ġlaise (Massaċuetts), Sasuinn Nuaḋ,

agu gan aṁras. Aċ ḃa ḟios agu - na Tírġráṫóirí -

Oileán Úir, agus ḃa sin in éadan

faoi pleananna Sasuinn! Ṁáirseáil na saiġdearan

Sasuinn fosta! Ba sin an ciad caṫ nó

ḋearg a-staiġ Baile Leac ar deireaḋ an lá 19aḋ

troid na Cogaḋ Saoirse na h-

Aibreán 1775. D'ḟan sluaġ beag na Tírġráṫóirí 'nn

Aimearaga (1775 go 1783).

leo. Ḃa siad amuiġ ar an talaṁ coiteann na Baile Leac. Ċa raḃ ḟios acu na pleananna rudaí Sasuinn,

Ṫosaiḋ an cogaḋ seo 'maċ nuair a ċuaiḋ

ḃa siad ag traenuil san armáilt' acu 'nn. Ṫánaig na

na saiġdearan ḋearg ar an ionnsaiġ in

saiġdearan ḋearg faoi timpeall iad ḟéin ann. Ḃa

éadan na Tírġráṫóirí sa Ṫalaṁ na

ceaṫar fiċead (80) Tírġráṫóir ann in éadan dá ṁíle

Ġlaise san Aibreán 1775. Ṗleann iad do

(2,000) saiġdear ḋearga.

ruaig agus do ġaḃail na h-armáilte na Tírġráṫóirí gan ṁoill mar d'iarr iad do

Ṫosaiḋ na ceannairí Gallda do sgairt orduiġ ċun na

ḃris na spiorad na saoirse 'g na daoin'

Tírġráṫóirí, 'ċ ṡeas iad an talaṁ! Aċ go tobann

áitiúil mar d'ḟás sin ṫuas eadar 1763 go

ḋ'osgail daoin' anaiṫnid teine beo 'gus ṫosaiḋ an ċaṫ

1775.

amaċ annsein! Ḃa sin troid gearr agus ḟuair oċd Tírġráṫóir bás ann fosta. Riṫ na Tírġráṫóirí eile

lionra-uisge-dhearg.ca

13

'muiġ as Baile Leac, agus ṫroid iad ar aġaiḋ in éadan na Gaill ar ais aríst leis treall-ċogaḋ!

D'éiriġ na daoin' áitiúil amaċ in éadan na saiġdearan dearga i nḋiaiḋ sin gan ṁoill!

D'ionnsaiġ iad in éadan na Gaill leis luíoċánna gan stad ar gaċ aon áite 'nn. Ċuir na Tírġráṫóirí na saiġdearan dearg' ag riṫ ċun go Bostún ar ais aríst le sin. Ċuaiḋ na Tírġráṫóirí ar aġaiḋ orṫu fosta gan ṁoill. Riṫ na Sasunnaiġ ċun go Ḃostún agus ċuir na Tírġráṫóirí 'n baile seo faoi léigear i nḋiaiḋ sin. Ḃa Bostún faoi léigear mór eadar Aibreán 1775 go Márta 1776. D'ḟág na saiġdeara ḋearga 'muiġ as an ḃaile ar Féile Ṗádruig 1776, agus ḃa sin doċreidte le na Gaeḋeil ḃoċd eadar na Tírġráṫóirí go h-áiriḋ! Ṫosaiḋ an cogaḋ seo ar Cásga 1775, agus tá sin Ciad Cogaṁ na Cásga ṡuas san Àpalaid agus eadar na Gaeḋeil Àpalaid, agus tá Dárna Cogaṁ na Cásga sa 1916 in Éireann.

LornaWu, Getty Images

14

lionra-uisge-dhearg.ca

NUAIḊEAĊD NA CRUINNE

Aig iasgaireaċd le Mùrlaċ Beal-ḋuḃ Eòin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan) Ċan eil am Mùrlaċ Beal-ḋuḃ iasg móir annseo mu ḟarraige nan Eileanan Siar, aċ ṫa sin anṁor mu tráiġ Ulaiḋ (Éirinn a' Tuaṫ) gun teagaṁ. Ṫa e cuid na cineal cearban agus ṫa e air an t-sliġe ċun nan Eileanan Siar a-nis gun teagaṁ mar ṫa e beò 'muiġ tráiġ Éirinn a' Tuaṫ. Ṫa beal mór aige 'gus ṫa sin daṫ ḋuḃ a-staiġ ann cuideaċd. Ṫa breacaiċ le ṫaoḃ nan iasg agus ṫa ḋà sgiaṫ droma-mór aige. 'S an corp ḟada 'gus ṫa nam ḟiaclan gearr agus làidir aige cuideaċd.

'S ead beò le taoḃ Éirinn a' Tuaṫ agus eadar nan Eileanan Deas gun teagaṁ. 'S ead beò san uisge ciad meadar (100 meadar) gu ciad, ḋà fiċead a deiċ meadar ṡìos (150 meadar). Biṫ ead beò sa sluaġan ṁaṫ a-muiġ as an tráiġ sa ṁeaḋan nam ḟarraige. Cuiriḋ an iasg seo sabaid an-ṁor nuair a ḟuair ead ġaḃail air an slat-líne, 'gus iarraiḋ daoiḃ beò le sin gun teagaṁ Pexelsfaiceall mór leat. mar biṫ e do làṁ agad mà ċa biṫiḋGEORGE 's ċanDESIPRIS, eil u gan Marco Bagnoli

Iṫiḋ ead cuid-ḟeoil truisg, sgadan, rionnaċ agus iasg ḟarraige eile gun ṁall 's gun teagaṁ. Obair u leis slat mór agad nuair a biṫ u 'g iasgaireaċd le na cearban beag seo mar ṫa cineal cearban eile sa ċeanntar ann cuideaċd agus biṫiḋ ead ċun am biaḋ cuideaċd agus cuiriḋ ead sabaid garḃ an aġaiḋ ort gun teagaṁ. Aċ leanaiġ daoiḃ air aġaiḋ a-muiġ air am ḟarraige do ġaḃail an iasg seo 'gus biṫiḋ beannaċdan Dé 's Ċaluim Cille ort cuideaċd!

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Derek French, Pexels

Fíor Daoine na Tíre Úna Ní Ḟlaiṫḃeartaiġ (Gaeilge Ċonnaċt) Tá daoine 'riṫ amaċ as tír ḋúṫċais acu gan stad agus tá sin an sgéal mar a ṫosaiġ an cogaḋ amaċ san Úcráin dó seaċtáin ó ṡin.

Ba ċeart fanfaiḋ iad ann do ṫroid agus do ċur coṁaireaċd láidir i gcoinne na fórsaí Rúis le linn an cogaḋ. Níl sin cóir 's ceart bíonn daoine 'troideaḋ i gcoinne na Rúisiġ nuair a riṫeann daoin' eile ċun an teorann leis an Ṗolainn agus tír eile.

Iarraiḋ iad do ḟan ann do ċuidiú Poblaċt na h-Úcráin i gcoinne h-impireaċt nuaḋ na Rúisiġ. Tá rúdaí ró-ḋeacair trasna na tíre h-Úcráin gan daḃt, aċ iarraiḋ Arm na h-Úcráin agus riaġaltas agus an náisiún le daoine do ḟan ann do'n obair agus do ṫroid le fíor saoirse 'gus i gcosanta na tíre!

Níl an cogaḋ ró-uaḃasaċ ar fós, aċ nuair a ḃeiḋ sin ċun sin cá h-áite a riṫiḋ iad ċun go 'nnsin? Aṁarc ċun ar tír eile sa stair nuair a ṫáinig iad faoi h-ionnsaiġ le daoin' uaḃasaċ eile. Aṁarc ar na Gaeḋeil nuair a ṫáinig iad faoi cúig nó sé cineḋíoṫú le láṁa Sasuinn. Ċuir iad troid 's coṁaireaċd doċreidte le céadta 's céadta 's céadta bliaḋain agus rinn' iad turais amuiġ as an Ġaeḋealtaċd nuair a fuair siad ḃristeaḋ agus báis gan daḃt, aċ ċuir iad coṁaireaċd an-ṁóir 's doċreidte roiṁe sin le linn gaċ cogaḋ acu.

Aṁarc ar na mBascaiġ. Ṫroid iad i gcoinne na Róiṁiġ, na Gearmánaiġ, na h-Ioslamaiġ, na Franncaiġ, na Spáinniġ agus naiṁidí cruaḋ eile, 'gus tá siad ann láidir anois mar sin aṁain!

Aṁarc ar na Breatannaiġ faoi riaġaltas Sasainn! Ṫroid siad ṫuas le cearta teanga 'gus cearta talaṁ agus ḃuaiġ iad sin mar ċuaiḋ iad go cogaḋ i gcoinne na Sasannaiġ gaċ deiċ bliaḋain go dtí a ḃuaiġ 's fuair cearta 's ceartas acu inniu.

16

lionra-uisge-dhearg.ca

andrefly, Getty Images

Aṁarc ar na Corsaiciġ! Ṫroid iad i gcoinne na h-Arabaiġ, na h-Ioslamaiġ eile, na h-Eadalaiġ, na Turcaiġ, na Sasannaiġ agus na Franncaiġ, agus tá siad annseo mar sin aṁain freisin gan daḃt! D'éiriġ siad amaċ caoga bliaḋain ó ṡin nuair a ċonnaic iad na Gaeḋeil 'troid le saoirse 'ḃaile 'gus ḃuaiġ iad cearta teanga, cearta dúṫċais agus cearta eile. Aċ tá siad 'troid le saoirse 'nois aċ tá siad san áit láidir mar d'ḟan siad sa 'ḃaile 'gus ċuir iad coṁaireaċd mór i gcoinne na Franncaiġ agus sin acu leo mar sin aṁain!

Iarraiḋ daoine ḋúṫċais do ḟan aḃaile san Úcráin mar ba ṁaiṫ leo na Rúisiġ do ċur iad amuiġ as an tíre ċun trasna na Eóraip mar rinn iad pleananna do ṫosaiġ círéibeaċa 's troblaid eile 'stiġ Aonntas Eóraip gan daḃt. Ba ċeart fanfaiḋ fíor daoine na tíre 'stiġ Úcráin do ḃeó 's do ċur coṁaireaċd i gcoinne fórsaí, riaġaltas 's pleananna na h-impireaċt nuaḋ na Rúisiġ.

lionra-uisge-dhearg.ca

zokov, Getty Images

17

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làiṫean Mór A' Ṁìos - An Giblean 01 - Gaelaċ Úr 02 - Ciad Laṫ a Ramadáin 15 - Ciad Là Càisg nan Iùḋ aċ 22 - Là Doṁain 23 - Deireaṁ Laṫ a Càisg nan Iùḋ aċ 30 - Gaelaċ Lán

Aṫ Ṁìos - An Céitean 02 - Deireaṁ Laṫ a Ramadáin 04 - Yom HaAtzmaut 09 - Là Màṫ raiċean 16 - Gaelaċ Lán 17 - Ciad Laṫ a Féill Uaisleaċd nam Ḃ innipeig 18 - Lag B'Omer 24 - Féill Bealtainn 30 - Gaelaċ Úr

Aṫ Làrna Ṁìos - An t-Òg-ṁìos 04 - Ṡavuot 09 - Féill Ċaluim Cille 14 - Gaelaċ Lán 20 - Là nan Aṫ raiċean 28 - Gaelaċ Úr 30 - Deireaṁ Ḃ liaḋ ain na Sgoil

18

Là Màṫraiċean 'S Féill Ċaluim Cille air 9ṁ Òg-ṁìos, agus ṫa sin féill laṫa mór de nan Gáiḋeal gun teagaṁ! Ṫa sin an sgeul mar ḃa Caluim Cille sa gaċ aon tír no ceanntar Gáiḋealaċ eadar Éirionn 's Albainn 's Manainn, agus ḋeun e do cuairt ann mar ḃa daoine h-uasail e ḟé. Ḃ' e 'n príoṁ naoṁ na Gáiḋeal nuair a ḃ' e san Éirionn agus nuair a ḃ' e sa Ḋail Riada (Albainn an Iar an-diuġ) cuideaċd. Iarraiḋ ṁaid Féill Ċaluim Cille 'n-diuġ mar 's e naoṁ nasg ċéile 'gus 's e saṁla le gaċ aon Gáiḋeal agus le gaċ aon ceanntar Gáiḋealaċ annseo sa Sean Ġaiḋealtaċd agus ṫairis nam ḟarraige ċun an Ġaiḋealtaċdan nuaḋ eile cuideaċd! 'S saṁla ṁaṫ Caluim Cille do ċur ṁaid ċun ri ċeile no ċun air raṫad ri ċéile air ais a-riṫist le cuidiċ Dia.

Féill Ċaluim Cille Ṫa Là Màṫraiċean féill mór trasna na Seann Ġaiḋealtaċd agus trasna na Gáiḋealtaċd Nuaḋ cuideaċd! San Éirionn agus air Eilean Ṁanainn, ṫa sin air ceaṫraṁ Di-Doṁnaiċ àm a' Ċarġais gaċ bliaḋain. Ṫa nasg láidir mór le Muire, Bean-Ríoġan nam Flaiṫeas agus ṡeas na Gaeḋeil ċun gu Muire mar sin as ḋeiḋ ṫosaiḋ na Sasannaiċ an Cogaiḋean na gCoṁaireaċd an aġaiḋ oirinn as 1475 air aġaiḋ. Aċ air Tír na Craoḃ ṫa Là Màṫraiċean air dárna Di-Doṁnaiċ sa Céitean gaċ bliaḋain, agus ċuaiḋ ṁaid ann mar ṫa sin míos Ṁuire 'gus ḃa sin an aġaiḋ Sasuinn mar ḃa fuaṫ leoṫa ċun an aġaiḋ Muire mar ṫa i saṁla mór Caitliceaċ gun teagaṁ! Ċuaiḋ na Gaeḋeil Dúṫaiċ nan Craoḃ ċun le sin mar sin aṁáin.

lionra-uisge-dhearg.ca

Féill Bealltainn 'S Féill Bealltainn an laṫa 'gus féill mór le na Gaeḋeil mar ṫa ṁaid ċun gu saṁraiḋ le sin aṁáin. Ṫa sin air 1ṁ Céitean gaċ aon bliaḋain. Tiocaiḋ daoine 'muiġ trasan na Gaeḋealtaċd agus cuiriḋ iad teine mór do céilliúraḋ an laṫa seo speisialta cuideaċd agus ṫa sin gu gasta. 'S féill an-ṁor le na Gaeḋeil aḃaile 'gus le na Gaeḋeil ṫairis nam ḟarraige cuideaċd.

Là nan Aṫraiċean Ṫa ḋá Là nan Aṫraiċean annseo sa Ġaeḋealtaċd. 'S ciad laṫa air treasaṁ Doṁnaiċ nan Òg-ṁìos gaċ bliaḋain agus ṫa dárna féill air Féill Iósaṗ air 19ṁ Márt gaċ bliaḋain cuideaċd. Ċan ḟuil an laṫan seo leaṫan saoire 'gus ċan ḟuil sin cóir 's ceart! Aċ biṫiḋ ṁaid ċun sin gun ṁall le cuidiċ Dia Ṁór!

lionra-uisge-dhearg.ca

19

O'Riain, Flann. 1994.

Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 102

LORG FOCAL Ainm Àite ṀINNEASÓTA CALLUM CILLE OIDEAS GAEL FRAINNG NUAḊ ĠLEANN GARAIḊ

Biaḋ UISGE-BEAṪ A ÌM COIRCE BRUAN TAIGEIS

Ainṁiḋ ean CEARC Ḟ RANNGAĊ CORRA-Ḃ ÀN ṀÓR GÈAḊ -CANADAĊ MÙRLAĊ BEAL-Ḋ UḂ MAṪ AN BÀN

20

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA

CEARC ḞRANNGAĊ Dealḃ Le ca2hill, Getty Images

CORRA-ḂÀN ṀÓR Dealḃ Le Donna Ruiz, Unsplash

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

GÈAḊ-CANADAĊ Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir

lionra-uisge-dhearg.ca

21

CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD BEANNAIĠ, A TIĠEARNA, 'N BIAḊ SEO Beannaiġ, a Tiġearna, 'n biaḋ seo atáimid ċun a ċaiṫeaṁ, ag iarraiḋ ort, a Ḋia, é a ḋul ċun maiṫeasa dúinn idir anam agus ċorp, agus má tá h-aon ċréatúr boċt ag gaḃáil an ḃóṫair a ḃfuil tart nó h-ocras air, go seola Dia 'steaċ ċugainn é ċun go mb'ḟéidir linn an biaḋ a roinnt leis mar a roinneann Sé na suáilcí linn go léir.

Langan

AN TÉ A ṪUG AN BIAḊ SEO DÚINN An Té a ṫug an biaḋ seo dúinn, go dtuga Sé dúinn an ḃeaṫa ṡíoraiġ.

filadendron, Getty

22

lionra-uisge-dhearg.ca

BEALTAINE 'S féile Bealtaine 'gus 's mí Ḃealtaine 'n am mór le na Gaeḋeil aḃaile 'gus trasna na dtonnta fosta. Sa stair Gaeḋealaċ ḃuaiḋ Arm na Gaeḋeal caiṫréanna ṁaiṫ 's doċreidte sa ṁí Bealtaine 'gus ḃuaiḋ iad ar Cuan Ḃeanntraiġ (1aḋ Bealtaine 1689), Éiriġ Amaċ Ṁadraid (2aḋ Bealtaine 1808), Inḃir Loċaiḋ (9aḋ Bealtaine / 9ṁ Céitean 1645), Fontanḃaiġ (11aḋ Bealtaine 1745) agus Bliaḋain na Saoirse (23aḋ Bealtaine 1798).

'S an ṁí seo 'n-ṁor le Gaeḋeil Caitliciġ 's Gaeḋeil Ortadogasaiċ fosta mar tá sin mí Ṁuire, Bean-Ríoġan na ḃFlaiṫeas agus Máṫair Mac Dé. Cuireann muid bláṫanna maiṫ faoi na h-altóirí sa toiġean le Muire san am seo fosta 'gus tá sin traidisúnta maiṫ le na daoine gan aṁras. Déanann muid paidreanna maiṫ móra ċuici gaċ lá le linn an ṁí seo fosta.

Tiocaiḋ na Pisreoga 'maċ ar Lá Bealtaine 'gus déanann iad obair garḃ 's uaḃasaċ in éadan na daoine nuair a tiocaiḋ iad amuiġ fosta. Gaḃáil iad airgead, biaḋ agus gaċ aon rud eile faoi timpeall agus ċuir ead rudaí ċun go teine le taoḃ leis 'g cuiriḋ sgrios ċun gaċ aon rudaí eile gan sos, gan trócaire 'gus gan aṁras. Tá ḟios againne faoi sin annseo sa Sean Gaeḋealtaċd agus sa Ġaeḋealtaċdan Nuaḋ trasna na dtonnta fosta.

Cuireann daoine cnáṁ-teine le linn Lá Bealtaine fosta le linn an oiḋċe go h-áiriḋ agus tá sin sean-traidisiúin le mílte 's mílte bliaḋain anois agus tiocaiḋ na muinntear agus clainn le ċéile le h-aġaiḋ Teine Bealtaine gaċ bliaḋain annseo fosta mar tá sin am ṁaiṫ le na muinntear Gaeḋealaċ gan aṁras.

Le Niall Mac Colla (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) lionra-uisge-dhearg.ca

23

BRAON BEAG BURN Ṫuḃairt an seanċaiḋ: Seo seanċas na bramaċ-inilt, a luaiḋ, agus saoilim féin gum bu luraċ a cainnt agus gum b’àlainn a cluinntinn.

A Ṁoire nan gràs, is iomaḋ rud àlainn a ḃa aig na daoine ḋ’ḟalḃ, ge naċ mór a ċnuasaiċear ḋiuḃ na Ċiosdnan còir a ḃa gaḃail suim ann an seanċas maṫ measail an dùṫċa. Ṫa cuiṁne agam ḟìn, ge bu ḃeag mi san am, dar a ḃiṫeaḋ daoine Criosdail na dùṫċa cruinneaċaḋ ann an taiġean caċ a ċéile, ag innseaḋ sgialaċd agus eaċdraiḋ, aċan agus urnaiġ, a’ seinn laoiḋ agus luinneag, a’ gaḃaill ḋuan agus òran binn bòiḋeaċ réiḋ. Is iomaḋ run còir a ḃ’ann – O is iomaḋ rud còir a ḃ’ann aig na seann daoine ḋ’ḟalḃ. Ċa b’ann air monaban gun dòiġ a ḃa daoine còir an là us beò – ċa b’ann a luaiḋ, ċa bu diù leo smodal. Ḃiṫeaḋ na seann daoine seanċas air cor an t-saoḃail agus air caoċlaḋ nan sian, air gill agus gréin, air reultaiḋ an aḋair, air talaḃnan teċ agus fuar an t-saoġail. Ḃiṫeamaid moḋail. A Rìġ! ‘s ann an sin a ḃiṫeaḋ an seanċas! -- agus seanċas fiùġail. Ċa ċluinn siḃ dad deṫ sin an diuġ, a ḃean Ḋoṁaill, arsa mise. Ċa ċluinn, a luaiḋ, ċa ċluinn, ċan ‘eil e ann. Is ann ṫa na Crìosdan caoṁ aig an roḃ ùiḋ ḋeṫ sin taoḃ ṫall na h-aiḃne, far an goirid gum bi mise mi ḟìn. O a Ṁoire nan gràs, gun toireaḋ tu ḋoṁsa do ḋà làiṁ ma m’anam siorraiḋ a’ dol a null air aḃainn duḃ a’ ḃàis far an deaċaiḋ mo ġràḋaiċ gu suain!

RAON beag burn Ḋa t’urlaiġ, a luaiḋ, Dùṫ Aṫar agus Mic agus Spioraiḋ, Tiùraiḋ nam buaḋ.

Braon beag burn Ri caimeaḋ mo luaiḋ, Dùṫ Aṫar agus Mic agus Spioraid, Tiùraiḋ nam buaḋ.

Ḃo D. 20, Breiṫ agus Baisteaḋ, Carmina Gadelica

24

lionra-uisge-dhearg.ca

SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ

Gaeḋealtaċd Ċeanada 's Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall (1914 go 1919)

Faris Shewayhat, Unsplash

Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Ḟuair eadar trí ḟiċead sa h-aon míle (61,000) go trí ḟiċead sa cúig míle (65,000) saiġdear Ceanada bás le linn Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall gan aṁras. Ba sin cogaḋ an-uaḃasaċ ar an tír seo gan daḃt! Ċuaiḋ ceaṫar ciad 's fiċead cúig míle (425,000) saiġdear Ceanada go 'n cogaḋ sin le linn an cogaḋ, agus ḃa cuid an-ṁor ead amuiġ as na Gaeḋealtaċdan annseo gun daḃt fosta!

lionra-uisge-dhearg.ca

Ḟuair saiġdeara bás as gaċ Gaeḋealtaċd gan aṁras agus ċuir iad troid doċreidte le linn an cogaḋ cruaḋlaċd ann gan aṁras, aċ ḃa h-aṫḃeoċan ar cuid mór Gaeḋealtaċdan, ḟuair 's ċaill Gaeḋealtaċdan eile ana ḃristeaḋ mar an cogaḋ sin agus 's mór an truaġ sin! Ḟuair muinntir Gaeḋealaċ ana-ṁor san iar-ḋeas Sruṫ an t-Sáḃáil agus sa Ġleann Ġárraiḋ san Ontario Deas agus ar Talaṁ an Éisg, aċ tá na Gaeḋeil iar-ḋeas Sruṫ an

t-Sáḃáil agus na Gaeḋeil Ġleann Ġárraiḋ 'beó leis an áir uaḃasaċ na cogaḋ seo indiu. Ṫánaig na Gaeḋeil Sruṫ an t-Sáḃáil amuiġ as nan Eileanan a' Tuaṫ cuid 's mó faoi na 1880idí ar aġaiḋ, agus ṫánaig na Gaeḋeil Ġleann Ġárraiḋ as Loċ Abar agus gaċ aon ceanntar na seann-Gaeḋealtaċd ó 1776 nó 1777 ar aġaiḋ fosta. Ḃa Gaeilig an ṗríoṁ teanga 'nn sa ḋá ċeanntar agus ċa raḃ ''s ċan ḟeil sin an t-sgéal mar an Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall. Ḟuair gaċ aon muinntir Gaeḋealaċ agus ḟuair gaċ aon Gaeḋealtaċd uiṁir ana-ṁór bás le linn an cogaḋ sin

25

annseo 'gus sin é! Aċ ċan ḟeil na teanga Gaeḋeal 's na dualċas Gaeḋeal 's na muinntir Gaeḋealaċ an-neart acu ó 'n cogaḋ eadar 1914 go 1919. Ḃa Gaeilig an ṗríoṁ teanga sa Ġleann Ġárraiḋ, Ontario Deas go dtí 1919, agus ba sin mar ḟuair sluaġ ana-ṁor na fear óige bás 'troid sa cogaḋ na h-Eóraip. Ċuaiḋ Gaeilig ar bóṫar go bás ann as 1919 agus 1945 's 1953 (Cogaḋ na Coirce) mar ḟuair uiṁir an-ṁor bás sa cogaiḋ seo. Ċa ḟuair iad an t-am do'n aṫḃeoċan na daoine óige 'nn agus 's an-ṁor na truaġ sin. Ḃí sin an sgéal san iar-ḋeas Sruṫ an t-Sáḃáil fosta. Ċaill 's ḟuair na muinntir seo h-uiṁir ana-ṁor le linn cogaiḋ 1914 go 1919 (Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall), 1939 go 1945 (Darna Cogaḋ na Ḋá Ġall) agus sa Cogaḋ na Coirce (1950 go 1953) fosta. Aċ ċa raḃ iad anonn abálta do ḟás ṡuas na daoine óga ar ais aríst agus ḟuair Gaeilig bás mar sin fosta. Ṫánaig sluaġ ana-ṁor amuiġ as an ċeanntar-ṁuinntir seo do ṫroid san Eóraip agus ḃa iad doċreidte i gaċ aon caṫ, feaċtas 's troid gan aṁras, agus ḃa sin an sgéal leis gaċ aon Gaeḋealtaċd 's muinntir Gaeḋealaċ sa Ceanada fosta, aċ ṫánaig gaċ aon Gaeḋealtaċd go beó 's aṫḃeoċan ar ais aríst agus ċa raḃ 's ċan ḟeil sin le h-aġaiḋ na muinntirean Gaeḋealaċ ar iar-ḋeas Sruṫ an t-Sáḃáil 's Gleann Ġárraiḋ go h-áiriṫe. Ḟuair saiġdearan bás as gaċ muinntir Gaeḋealaċ agus gaċ aon Gaeḋealtaċd annseo sa Ċeanada le linn Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall, agus ḃí misneaċ ana-ṁor acu gan aṁras!

Aċ ṫánaig iad go neart ar ais aríst aċ ċan ḟeil sin an sgéal san iarḋeas Sruṫ an t-Sáḃáil agus sa Ġleann Ġárraiḋ go h-áiriṫe. Fuair seaċt ciad 's oċdo (780) saiġdear bás amuiġ as oċd céad (800) sa Réisimind Ṫalaṁ na Éisg nuair a ṫánaig iad gu 'n céad ċaṫ acu san Ḟrainng, aċ ṫánaig iad ar ais aríst istiġ sa ṁuinntir acu 'ḃaile, 'gus ḃí Gaeilig an príoṁ teanga 'nn fosta, 'gus ḃí sin fíor le na Gaeḋeil sa Ġleann Uisge Ḋearg, Cuiḋbéig, ar Eilean Naoṁ Eóin, ar

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Ceap Breatuinn 's Albainn Nuaḋ fosta. Aċ ḃí 'n cogaḋ 1914 go 1919 ana-uaḃasaċ le na muinntirean Gaeḋealaċ san iar-ḋeas Sruṫ an tSáḃáil agus Gleann Ġárraiḋ mar ċuaiḋ siad ċun go bás tar éis an Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall gan aṁras. Ḟuair Gaeilig bás sa Ġleann Ġárraiḋ sa 2001 nó 2012 nó faoi sin, aċ ṫosaiḋ daoin' óige do ḟoġluim Gaeilig ann agus filliḋ sin go Ġleann Ġárraiḋ ar ais aríst le cuidiú Dé. Ċan ḟeil ḟios agam an sgéal faoi Sruṫ an t-Sáḃáil aċ tá creid agam tá muinntir Gaeḋealaċ ann indiu 'gus ṫá sin beó, 'gus tiocfaiḋ suim acu ċun Gaeilig ar ais aríst le cuidiu Dé fosta. B'ḟéidir tá Gaeilig beó 'nn amuiġ ar nam Maċairean Móra Sruṫ na t-Sáḃáil aċ tá 'n idirlín an-lág ann agus ċan ḟeil ḟios agam cé ṁéad daoine leis Gaeilig acu 'nn anois. Aċ beaḋ sin go deas má tiocfaiḋ 's filleaḋ Gaeilig ann gan ṁoill fosta. Ṫroid na Gaeḋeil Ċeanada leis misneaċ ana-ṁor le linn Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall agus ḃí siad 'troid ar gaċ aon caṫ 's feaċtas agus ḃa Gaeilig ana-ṁaiṫ acu fosta. Ḃí Gaeilig ag gaċ saiġdear as Brúinsḃic Nuaḋ - Caitliciġ 's Prostastúnaiċ - agus gaċ saiġdear 's seoladair as Talaṁ an Éisg, Eilean Naoṁ Eóin, ceanntair Gaeḋealaċ Cuiḋbéig 's Ontario fosta. Ḃí 'n fear a sgríoḃ an óran Aċaiḋ nam Flondras as Conndae Brúis san Ontario iar-ḋeas agus ḃa Gaeḋealtaċd an-ṁor ann fosta go dtí na 1950idí. Ṫánaig réisimintí Gaeḋealaċ amuiġ as gaċ ceanntar na Ceanada do ṫroid sa ċogaḋ fosta 'gus ḃí sin an sgéal leis Réisimind Ṫorontó (48ṁ Gaeḋeil) agus an Réisimind Ṁontréal (199ú Gaeḋeil Éireannaċ). Ṫroid iad le ċéile san arm Ċeanada leis misneaċd anaṁor le linn Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall agus sin é n t-sgéal.

lionra-uisge-dhearg.ca

27

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

LUD Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

Éist le gaoṫ na mbeann go dtraoṫa na h-uiscí.

(Sean Ḟocail)