LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 23-25

LUD

DEASAĊAḊ 23 ÒGṀ. / IUĊ. 2025

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Poblaċd nan Gàiḋeal - Sàḃàil na Coin Le Iain Mòr MacḂeaṫain

A' Ṁadainn a Bu Ṁiosa Le Fearġas MacḞionnlaiġ

Tobar Briġde Le Diarmaid Ó Maolagáin

EAGLAIS NAOṀ IOSAṖ, CEANN DUḂ, TALAṀ AN ÉISG LE SEÁN SÉAMUS MAC A' ĊRUITEIR

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis MhicMhaghnuis

DEASAĊAḊ 23

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

04

Eaglais Naoṁ Iosaṗ, Ceann Duḃ, Talaṁ an Éisg

Cúpla Focla Claiḋeaṁ, Cuinneog ìm, Seann-carr

Seann Facail

21 22

Le Uinseann F. Pintado

Club Leaḃar Le Fear an Fearann

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċnal 10 Nuaiḋeaċd na Cruinne 14 Sean Ġàeḋealtaċd 18 Fòram Coiṁearsnaċd 26 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 35 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd

24

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Beannaċd Ḋia Uileṁor ar Duine Biṫiḋ Beannaċd Ḋia Uileṁor ar gaċ duine 's gaċ muinntear Gáeḋeal ar son an bliaḋan seo ċugainn! Ba ṁaiṫ liom seo sgríoḃ amaċ faoi tuaṫ mar tá sé sin nas táḃaċtaċ do ċur creideaṁ ċun duine mar iarraiḋ linn do ċur móran obair ċun Gáeḋelig a ṡáḃáil. Tá sé sin nas táḃaċtaċ do ċur agus do ḃunaiḋ nasganna úra go Clann na Gáeḋeal ar son an bliaḋan úr seo go h-áiriḋe. Iarraiḋ linn do ċur beó úra go Gáeḋelig trasan Ġall Gáeḋealaiḃ agus Carraig agus Inḃir Áir a ċéile.

Beannaċd Ḋia Uileṁor go na duine 'obair do Gáeḋelig a ṡáḃáil.

Liosa Ċaimbeul (Gáeḋelig Carraig)

Ceartas ar son na Cúrdaiċ gan ṁoill Ċan ḟeil sin cóir agus ceart ṫa riaġaltas 's stát an Tuirc ag obair in aġaiḋ ceartas na Cúrdaiċ! Ṫá siad 'cainnt go gaċ uile duine 's tír sa ḋoṁan faoi ceartas na Ṗailistíniċ agus an rudannaí ċruaḋ láṁa Iosrael a ḋeunaṁ. Aċ ċan ḟeil aon ceartannaí teanga, creideaṁ, cúltaraċ, duineaċd / duine ag na Cúrdaiċ indiu. Go dtí cuiriḋ iad stad ċun cogaḋ an aġaiḋ na Cúrdaiċ agus an aġaiḋ teanga 's cúltar na Cúrdaiċ, iarraiḋ stát riaġaltas an Tuirc do ḟan ciúin faoi na Ṗailistíniċ mar ṫá siad ró ró ċruaḋ an aġaiḋ na Cúrdaiċ agus ṫá ḟios 's eólas seo ṫairis na Doṁan.

Íoṁar Mac Eoin (Gaeilig Ċlann Aoḋa Buiḋe)

NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

Ri linn an ḋà ṁios deireaḋ annso ḃa teinean ṁór air ṫairis fásaiċ Gleann Uisge Ḋearg a Tuaṫ airson cuid ṁór. Nuair a sgríoḃann mi 'n píosa so, ṫa teinean mór air ṫairis fásaiċ an áite airson cuid nas ṁór. Ḃa ‘n bliaḋan so deacaiḋ airson duine mar ḟuair ead ḋíbirt agus ṫánaig smuid ro-ṫrom oirnne 'gus air muinntear Aimearaga cuideaċd.

Aig an Cruinneaṁ Gàeḋealaċ Ġleann Uisge Ḋearg ann am bliaḋna so, ṫánaig smuid uileṁor oirnne 'gus ḃa ṁuid ri ṫaoḃ nam bradan ri linn meosta 'deunaṁ. Agus air Là Ċanada / Laṫa Ṫìr na Craoḃ ṫánaig smuid uileṁor ċun an ceiliriḋean aig an féill sin. 'S fiù leis an smuid uileṁor againn ṫánaig sluaġ ṁór nan duine 'maċ ċugainn airson an Cruinneaṁ, agus ḃa 'n crac gasta móra.

Nuair a sgríoḃann mi so 'nis ṫa 'n t-uisge air Ḃinnipéig agus leis dòċas ṁaṫ agus cuidiċ Ḋia Ṁòr faiġiḋ leinn uisge nas ṁór mar iarraiḋ leinn sin gun ṁall.

Gleann Uisge Ḋearg gu Bràċ Ṫánaig sonas mòran orm ḟéin nuair a ḋ’ḟoġluim mi mu ‘n LUD a ċairdean. Agus ṫánaig sonas an-ṁor orm nuair a ċunnaic mi ṫa sib a-maċ air nam Maċairean Móran agus ṫa siḃ san ḃaile ṁor Ḃinnipeig gu h-àiriḋ!!!!!!!! Ċuir siḃ agus ċuir an Ard-Ḋeasaiċe spiorad agus dòċas ùr ċugam agus ċun muinntear eile 'nnseo san Apann. Ṫa rudan deaċaiḋ againn annseo mar ċan e mòran duine air ṫaoḃ leinn do Ġailig a ṡaḃail, aċ leanaiḋ leinn air aġaiḋ leis an obair seo gun ṁall mar ṫa i nas táḃaċtaċ. Maṫ siḃ a-riṫisd a ċairdean.

Doṁnull mac Uilliam 'ic Ṡeumas Stiùḃart (Gáilig Apann)

02

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

Britt Pigat, Pexels

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Eaglais Naoṁ Iosaṗ, Ceann Duḃ, Talaṁ an Éisg Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeluinn Ḃaile Ṡeaġain) Seo sgéal an ṁaṫ agus an suimiúil faoi na’n Eaglais Caitligeaċ Naoṁa 'nnseo. Ḃunaiġ muinntir Gaeḋealaċ an Eaglais seo ṡuas san ḃliaḋna 1879, agus ḋéan siad sin mar ḃí sluaġ ṁór na Gaeḋeil ann agus ḃí siad gan sgoil Gaeḋealaċ le h-aġaiḋ bliaḋna ró-ḟada!

Fuair an obair ċríoċ san an t-Saṁraiḋ 1879 agus ṫáinic sgrios uileṁor aig an seann-eaglais cúpla ḃliaḋna nuair ċríoċ siad an obair air an sgoil seo. Agus tar-éis sin, ṫáinic duine leis an ṗleann glic do ċur an sgoil ċun obair le ‘n Eaglais Naoṁa freisin. Ḃí sin ro-ġlic, agus ṫáinic sin amaċ go ṁaṫ. Ṫá 'n Eaglais Naoṁa seo 32 coise le 32 coise 'gus ḃí sin ionad na h-áite freisin idir bliaḋna 1879 go 1965. Ḃí sin an-ḃig aċ ċuaiġ móran gráḋ ‘s bráċ ċun an Eaglais seo le linn na bliaḋna. Ḃí sgoile ceol san áit sna t-Saṁraiḋ le h-aġaiḋ bliaḋna ḟada, 'gus d’ḟoġluim páistiḋe n-áitiúil móran ċeol aig an áite seo gan aṁaras. Agus ḋéan siad sin seo trí ṫeanga Gaeluinn freisin. Le linn Aiseiriġ Gaeluinn, ḃí 'n Eaglais / Sgoil / Ionaid seo níos táḃaċtaċ le h-aġaiḋ Gaeluinn mar ṫoisiċ duine 'muinneaḋ agus 'foġluim annseo. Ḃí sin idir 1879 go 1989 nuair a ṫáinic an obair aig an áit go deireaḋ. Aċ ḃ’ Aiseiriġ Gaeluinn idir bliaḋna 1879 go 1939 aig an tiġ Naoṁa seo. Ṫáinic Fíor Gaeḋeil eile ċun an Eaglais le h-aġaiḋ do ṗleanna ḋéanaṁ do ċur cuidiċe na ḃ-Fíor Gaeḋeil aḃaile ó 1913 go 1915 agus idir 1915 go 1925.

Tá Eaglais Naoṁ Iosaṗ sean Eaglais Naoṁa deireannaċ san Baile Ṡeaġain

04

lionra-uisge-dhearg.ca

agus ṫa naoi ḟuinneog ṁaṫ san an tiġ freisin. Ċeannaiġ Coiste Aiseiriġ Eaglais Naoṁ Iosaṗ nó Coiste Aiseiriġ Eaglais Ċeann Duḃ an áit Eaglais Naoṁa san 1999. Fuair siad sin air liosta oifigiúil Tír na Craoḃ air 2ṁaḋ Feaḃraḋ Gearran 2000 freisin. Agus tá sin air an liosta seo inniu.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Cogaḋ na Creideaṁ ar Ṫalaṁ an Éisg (1786) Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeḋlig Ṫalaṁ an Éisg) Nuair a d’ḟoġluim muinntir Gaeḋealaċ an nuaċd faoi ‘n ionnsaiġ ar Séamus Luġaiḋ Ó Doṁnaill, an Easbuig Caitligeaċ ag Baile Seaġain, Talaṁ an Éisg, d’éiriġ siad amaċ i gcoinne na Gall leis ḟearg uileṁor aca. Ṫosaiḋ an sgéal amaċ sa ḃliaḋna 1783 nuair a rinn agus nuair a ṫug Eoin Caimbeul, ceannaire Ġall ar Talaṁ an Éisg, an orduiġ le h-aġaiḋ creideaṁ saoirse trasna Talaṁ an Éisg gan ṁoill. Dúḃairt sé tá saoirse ag na Caitligiċ do ḃunaiḋ Eaglais Naoṁa aca anois agus ní raiḃ sin i gcoinne na dliġe do ḃuail asteaċ agus do ṫóg cuid san Aifreann Caitligeaċ Naoṁa. Ní raiḃ sin an-ṁaṫ, aċ ḃí sin tosaiċ. Le linn an ḃliaḋna seo, ċuir ceannairiḋe na nGaeḋeal ceist go h-Easbuig Mag Eagáin san Déise 'lorg le h-aġaiḋ Easbuig úr aca. Sgríoḃ siad litir ḟada ċun an Easbuig na Deise 'gus ċuir sé 'n orduiġ úr go h-Aṫair Séamus Luġaiḋ Ó Doṁnaill (1737 go 1811). Ní raiḃ sé go hana sásta 'gus go h-ana ṁaṫ nuair a fuair sé orduiġ úr le h-aġaiḋ Easbuig úr air Talaṁ an Éisg, aċ ċuaiġ Séamus Luġaiḋ go Talaṁ an Éisg an áit ḟada trasan an Ḟarraige Ṁór.

Nuair a fuair sé san air Talaṁ an Éisg i 1784, níor ḟaca sé na ceartaíḋe ḃí duine ‘cainnt faoi - ceartaíḋe saoirse na Caitligiċ. Ní raiḃ Séamus Luġaiḋ go ṁaṫ nó go sásta ṡonas le sin! Ḃunaiġ sé riaġalta na h-Eaglais trasan gaċ muinntir Gaeḋealaċ air Talaṁ an Éisg go h-áiriṫe gan ṁoill. Nuair a ṫug Eoin Caimbeul an orduiġ le h-aġaiḋ saoirse ‘s ceartaíḋe le na Caitligiċ, ċuaiġ sluaġ ceannaire na nGall i gcoinne na h-orduiġe 'gus ṫosaiċ siad 06

lionra-uisge-dhearg.ca

jimfeng, Getty Images

feaċtas ionnsaiġ 's sgeiṁle i gcoinne na Caitligiċ ag Baile Ṡeaġain go h-áiriṫe. Ní raiḃ siad sásta ṡonas leis an orduiġ mar ḃí ceannaire aca Eoin Caimbeul, ḃí Gaeḋeal sé.

Nuair ċonnaic Séamus Luġaiḋ sin, ṫug sé orduiġ ḟéin go na Gaeḋeil agus ḋuḃairt sé ċugu do ḟan roiṁe ṫosaiċ siad do’n ionnsaiġ i gcoinne na nGall leis díoġaltais. Ḃí 1785 bliaḋna deacair le Séamus Luġaiḋ agus ċuaiġ rudannaí níos uaḃasaċ aríst ‘s aríst sa 1786 nuair a fuair Eoin Caimbeul an orduiġ do ḟilleaḋ amaċ as Talaṁ an Éisg le h-aġaiḋ obair eile san áit eile.

Ní raiḃ na Sasannaiċ sásta ṡonas leis ḟéin mar ḃí sé go h-an ṁaṫ ċun na Gaeḋeil agus ṫug sé orduiġ saoirse go ‘n Eaglais agus an Creideaṁ Caitligeaċ ar Talaṁ an Éisg freisin. Aċ ḃí Gaeḋeal ḟéin a Eoin Caimbeul, agus ḋéan sé rudannaí ċearta le h-aġaiḋ na duine ‘obair air na loingeanna iasgairíḋe. Aċ níor ḟaca na Sasannaiċ sin.

Taréis ḋ’ḟág Eoin Caimbeul amuiġ as Talaṁ an Éisg go bráċ air fad, ṫáinig fíor Ġall ċun an áit agus ní raiḃ sé go ṁaṫ do’n obair leis. Ċuaiġ rudannaí níos uaḃasaċ aríst nuair ṫáinig ‘prionnsa’ Uilliam Aonnraoi go Talaṁ an Éisg agus ḃí sé cuid eadar teaġlaiċ ‘rioġal’ na Sasannaiċ. Ní raiḃ sé ḟear maṫ agus ċuaiġ sé air aġaiḋ do ḃeiḋ 'ríġ’ na Sasannaiċ eadar 1830 go 1837. Ṫosaiċ Uilliam Aonnraoi 'n aċrann fíoċṁar uaḃasaċ i gcoinne 'n t-Aṫair Eamunn de Búrca. Ḋéan sé sin mar ḃí fuaṫ uileṁor aige ċun na Caitligiċ, ċun na Gaeḋeil agus ċun an Eaglais Naoṁa freisin. Ṫáinig fearg uileṁor aig Uilliam Aonnraoi nuair a ċnnaic sé na cinealtas, an onair agus an gráḋ ṁór aig na duine nuair a raiḃ siad faoi ‘n áit an t-Sagart seo. Rinn an Ġall ionnsaiġ lionra-uisge-dhearg.ca

07

uiṁreaċa i gcoinne 'n t-Sagart, agus ċuaiġ Séamus Luġaiḋ ċun an ceannaire Ġallda do ċur stad ċun sin. Nuair a ċuala Uilliam Aonnraoi faoi seo, ċuaiġ sé go Baile Ṡeaġain agus rinn sé ionnsaiġ uaḃasaċ i gcoinne Séamus Luġaiḋ amuiġ air an sráideanna Baile Ṡeaġain. Duḃairt na Gall 'rioġal’ cuiriḋ sé 'n Eaglais go teinniḋ agus ṫuit sé air do ċorp Séamus Luġaiḋ taoḃ amuiġ air an sráideanna. Ṫáinig ḟearg 's díoġaltas uileṁor air na nduine nuair taréis a ċonnaic siad seo.

Brianna R., Unsplash Nuair a fuair an nuaċd faoi timpeall na h-áiteanna faoi ‘n ionnsaiġ aig an Easbuig, ṫosaiċ na Gaeḋeil

Ḃaile Ṡeaġain do ṫig le ċéile le h-aġaiḋ troid ḟada ṁór.

Go tobann d’éiriġ siad amaċ i gcoinne na Ġall leis neart agus ḟearg uileṁor orṫu. Ċuir siad teinniḋ air gaċ eaglais Protastúnaċ sa ḃaile 'gus ċuir siad teinniḋ air gaċ stóras Ġall sa ḃaile sin freisin. Ċuaiḋ sluaiġte Gaeḋealaċ ṡíos go 'n cuan agus rinn siad ruaigeanna air na loingeanna Ġallda 'gus ċuir siad go teinniḋ taréis gaċ ruaig air gaċ loinge. Nuair a ḃí cuan air teinniḋ, ċuaiġ siad go teoranntaí na h-iasgairiḋe 'gus ċuir siad go teinniḋ freisin.

Taréis sin ċuaiġ siad go teaċa móra Ġallda taoḃ amuiġ Baile Ṡeaġain agus ċuir siad gaċ teaċa go teinniḋ gan ṁoill.

Laiḋe siad san laiḋeaċánna do’n ionnsaiġ i gcoinne na saiġdeara Ġall agus ḃuaiġ siad gaċ ionnsaiġ ‘s ċaṫ le sin seo. Ċuaiġ an stríġ air aġaiḋ i gcoinne na Gall le h-aġaiḋ ḋá no trí ṁí, ‘gus ċuaiġ an ċogaḋ air aġaiḋ go dtí ḋ’ḟág Uilliam Aonnraoi amuiġ as Talaṁ an Éisg go bráċ air fad gan ṁoill!

D’éiriġ 3,200 Gaeḋeal amaċ le linn an ċogaḋ seo, 'gus ḃuaiġ siad an stríġ sa ṫrí ṁí. 'S an stríġ seo dearmad le h-aġaiḋ cuid ṁór na stair 's seannċas Ṫalaṁ an Éisg, aċ ḃí sin an-táḃaċtaċ san stair an Eaglais Naoṁa 'san air Talaṁ an Éisg freisin.

08

lionra-uisge-dhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca/scriobh

ÁILLIḊ

NAN URRAIḊE

BIṪIḊ AN ÀITE SEO ĊUGAD

SAN GÀILIG

'ḂEIL SUIM AGAD DO ĊUR SANAS LE LUD? CUIRIḊ SGAIRT ĊUGAINN AIRSON MÒRAN EÒLAS

Andrew Harvard, Pexels

NUAIḊEAĊD NA CRUINNE

Bliaḋna Ruairiḋ Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeluinn Ḃaile Ṡeaġain) Ḃa bliaḋna 1749 doċreidsinn airson eaċdraiḋ nan Gàiḋeal san Ḋùṫaiċ nan Craoḃ gun teagaṁ! Ṫòisiċ Fíor Gàiḋeal aṁàin an ar a-maċ an aġaiḋ nan Gaill anns san Ceap Breatuinn agus Talaṁ an Éisg san ḃliaḋna, 'gus ṫàinig daoine Gàiḋealaċ a-maċ do sabaid fo ḃrataċ nan Ruairiḋ gun ṁall cuideaċd! Agas ḃa e sin doċreidsinn a-ṁàin gun teagaṁ. Ċan eil ḟios againn eòlas mór no sgeul maṫ mu Ruairiḋ MacṪòmais. Ṫa ḟios againn ḃa saiġdear e ri linn Bliaḋna Teàrlaiċ, agus ḃa san Arm nan Gàiḋeal san na Friseallaiċ e ḟèin cuideaċd. Ḃa Ruairiḋ MacṪòmais aig an talṁan 'sabaid an aġaiḋ nan Gaill ri linn Blàr Ċùil Lodair (16ṁ Giblein 1746) agus ḃa na Friseallaiċ san ṁeaḋan an ċeud lìne, 'gas ṫàinig iad fo teine ġarḃ 's uaṁasd nan gunnaiċean móra nan Gaill air an laṫa sin. Aċ ċaoiḋ Ruairiḋ ċun glórṁar nam blàr seo 'gas ḃa e beò airson laṫa 's déiḋ sin cuideaċd. Ċan eil ḟios againn eòlas mór no sgeul maṫ mu Ruairiḋ MacṪòmais. Ṫa ḟios againn ḃa saiġdear e ri linn Bliaḋna Teàrlaiċ, agus ḃa san Arm nan Gàiḋeal san na Friseallaiċ e ḟèin cuideaċd. Ḃa Ruairiḋ MacṪòmais aig an talṁan 'sabaid an aġaiḋ nan Gaill ri linn Blàr Ċùil Lodair (16ṁ Giblein 1746)

10

lionra-uisge-dhearg.ca

Nathan Ellen-Johnson, Pexels

agus ḃa na Friseallaiċ san ṁeaḋan an ċeud lìne, 'gas ṫàinig iad fo teine ġarḃ 's uaṁasd nan gunnaiċean móra nan Gaill air an laṫa sin. Aċ ċaoiḋ Ruairiḋ ċun glórṁar nam blàr seo 'gas ḃa e beò airson laṫa 's déiḋ sin cuideaċd. Ṫa ḟios againn ḃa Ruairiḋ ann air 22ṁ Geiblein 1746 nuair a ṫàinig Arm nan Gàiḋeal ri ċéile 'riṫisd do lean air aġaiḋ leis an cogaḋ, agas ḃa e a ṫall nuair a ṫòisiċ iad leis an treall-ċogaḋ cuideaċd. Ḃa saiġdear ṁaṫ e ḟèin ri linn an aimsear seo, 'gas ċaoiḋ e air ruaigean móran an aġaiḋ na saiġdearan ḋearg cuideaċd. Ṡabaid e 'n aġaiḋ nan Gaill no na saiġdearan ḋearg airson trì bliaḋna no mu sin, agas ḋeun e sin eadar 1746 gu 1749. Ṫa ḟios againn sin gun teagaṁ!

Agas ṫa ḟios againn ċaoiḋ e ċun Talaṁ an Éisg agas ċun Ċeap Breatuinn san ḃliaḋna 1749. Ḃa Ruairiḋ air an reiṫ a-muiġ as na Gaill ri linn àm as ḋeiḋ Blàr Ċùil Lodair, agas ḟuair e 'maċ as a' Seann Ġàiḋealtaċd ṫairis nan tonn gu Talaṁ an Éisg. Ṫòisiċ e treallċogaḋ a ṫall an aġaiḋ na Gall-Ṡasunnaiċ, agas ċaoiḋ e eadar Talaṁ an Éisg agus Ceap Breatuinn do'n obair ċun coṁaireaċd an aġaiḋ Sasuinn a ṫall. Ṫa creid agam ḃa Ruairiḋ MacṪòmais saiġdear san Arm an Ḟrainng, agas ċaoiḋ e 'maċ as a' Ġàiḋealtaċd (Albainn) ċun gu 'n Frainng agas ċaoiḋ e ṫairis nan tonn an deaḋaiḋ sin ċun Nuaḋ Frainng agas ċun Talaṁ an Éisg agas Ceap Breatuinn an deaḋaiḋ sin. Ḃa Ceap Breatuinn fo riaġal an Ḟrainng ri linn an t-àm, aċ rinn na Sasunnaiċ ċun do ḃunaiḋ àite aca a ṫall, agas ċaoiḋ Ruairiḋ MacṪòmais ċun an àite do ċur stad an obair sin airson an Ḟrainng. Agas ḋeun e sin gun ṁall.

lionra-uisge-dhearg.ca

11

Ṫàinig e 'gas sluaġ Gàiḋealaċ eile gu Louisbourg air Ceap Breatuinn, agas rinn iad ruaigean an aġaiḋ àitean saiġdearan Sasuinn airson cúpla seaċdain gun ṁall 's gun stad, agas ċuir iad na Sasunnaiċ a-maċ as an ċeanntar cuideaċd. Ḃa e sin an àm nuair a ḟuair Ruairiḋ an-ċairdiúil leis na Daoine Ḋùṫċais ann san Ċeap Breatuinn. 'S na Mi-Ca-Ma an t-ainm a ṫa orṫa. Agas rinn Ruairiḋ cogaḋaċd an aġaiḋ na Sasunnaiċ air Talaṁ an Éisg cuideaċd. Ḟuair e cuidiċ an-ṁor as na Gaeḋeil a ṫall, agas ṡabaid e 'gas na h-Innseanaiċ (na saiġdearan Gàiḋeal leis ḟèin) treallċogaḋ an aġaiḋ àitean Sasuinn fo tamall tráiġ Ḋùṫaiċ nan Craoḃ, agas ḃa caiṫream an-ṁor aca leis sin. Ṫa creid agam ṗòstaḋ Ruairiḋ gu beanuasal eadar na Mi-Ca-Ma. Agas ṫa creid agam sin mar ḟuair agas ḃa e ceann-cinniḋ na Mi-Ca-Ma mu bliaḋna 1750 no 1752 b' ḟeudar. An deaḋaiḋ sin, ċaoiḋ e 'gas na h-Innseanaiċ fo cosannt na Mi-Ca-Ma a ṫall gu bráċ air fad.

Rinn e ruaigean an aġaiḋ na Sasunnaiċ a ṫall eadar 1749 gu 1759 gun ṁall 's gun stad. Ḋ' iarr e dìoġaltas mòr an aġaiḋ nan Gaill airson an àir mòr ṫairis a' Ġàiḋealtaċd an deaḋaiḋ Blàr Ċùil Lodair. Ḃa saorsa aige do ṡabaid air aġaiḋ nan Gaill mar ṗòstaḋ e gu beanuasal Mi-Ca-Ma gun teagaṁ.

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Nuair a ṫòisiċ cogaḋ nuaḋ a-maċ ann san Ḋùṫaiċ nan Craoḃ san 1754, ċaoiḋ Ruairiḋ agas na h-Innseanaiċ air an ionnsaiġ an aġaiḋ na Sasunnaiċ a-riṫisd gun ṁall. Ċuir Ruairiḋ agas na h-Innseanaiċ ri ṫaoḃ na Mi-Ca-Ma teine ċun campan agas dùnan na Sasunnaiċ ṫairis Talaṁ an Éisg, Ceap Breatuinn, Albainn Nuaḋ agas ri ṫaoḃ tráiġ Frainng Nuaḋ (Cuiḋbeig andiuġ) cuideaċd. Ċuir e sgrios agas eagal ċun na Sasunnaiċ fo tamall a ṫall gun teagaṁ. Ċaoiḋ e leis an cogaḋ agas an treall-ċogaḋ gu h-àiriḋ an aġaiḋ Sasuinn gu bliaḋna 1759. Ċar ḟuair e cuidiċ ṁaṫ as na Franngaċ an deaḋaiḋ am bliaḋna 1759 no 1760 mar ṫàinig briseaḋ mór aca fo tamall Cuiḋbeig. Ċaoiḋ e 'gas na hInnseanaiċ air aġaiḋ leis an cogaḋ an aġaiḋ Sasuinn gun cuidiċ agas gun tacaiḋ as an Ḟrainng eadar 1759 gu 1764. Rinn e sin aṁàin cuideaċd, agas ċa raḃ e musgaeid, pùdar gunna 'gas cuidiċ eile 's an Ḟrainng a ṫall, agas ḃa móran truaġ sin gun teagaṁ. Ṫa seannċas suim mu Ruairiḋ MacṪòmais ann air Ceap Breatuinn: Air oiḋċe 'ṁàin ri linn cogaḋ 1754 gu 1763 fo ċeanntar Louisbourg san bliaḋna 1759 b' ḟeudar, a ċuala Ruairiḋ an ceòl pìob san oiḋċe. Ċaoiḋ e ċun an àite nan ceòl, agas ḃa saiġdearan Gàiḋeal san arm nan Gaill a ṫall. Ṫàinig Ruairiḋ a-maċ as a' ċoillte ċun an teine-ċampa, 'gas ċun na saiġdearan Gàiḋealaċ cuideaċd. Ṡiuḃail e ċugu 'gas ṫòisiċ e 'cainnt agas còṁraḋ leoṫa. Agas ḃa toiliċte orṫa do ḟoġluim mu bràṫair Gàiḋeal amaċ san tìre fiaḋan ann san Dùṫaiċ nan Craoḃ. Ḋ' iṫ agas ḋ' òl iad ri ċéile ri linn an oiḋċe, 'gas ḃa craic gasta. Aċ ċuir iad ceistean ċuige fo carson a roḃ e a ṫall? Agas ṫug e freagair ċugu ḃa Ruairiḋ MacṪòmais e ḟèin, agas ḃa saiġdear san Arm nan Gàiḋeal ri linn Bliaḋna Teàrlaiċ (1745 gu 1746) agas ḃa saiġdear an Frainng e (1749) agas ḃa òglaċ na Mi-Ca-Ma e ḟèin a-nois. Ḋ' ḟan e leoṫa ri linn an oiḋċe, 'gas ḋ' ḟàg e 'maċ ċun na Mi-CaMa air ṁadainn sin ùir.

Agas ṫa sgeul suim eile mu Ruairiḋ MacṪòmais, agas ṫa d' ainm Tòmas ainm mór airson na Mi-Ca-Ma 'n-diuġ. Agas ṫa e sin mar Ruairiḋ MacṪòmais aṁàin gun teagaṁ.

lionra-uisge-dhearg.ca

13

SEAN ĠÀEḊEALTAĊD

Laṫa Briosgaid Ṁòr Le Iain Mòr Mac Ḃeaṫain (Gàilig Ros an Ear) Ḃa Laṫa Briosgaid Ṁòr ann am bliaḋna 2000, agus ḋeun leinn sin dar ḋ' éiriċ Donnċaḋ Ó Ceannaḃáin a-maċ às Dàil Ṡasainn orson Dàil Albainn a-ṁàin. Ḃa taġaḋ ùr annsein gun ṁall. Ċaiḋ mis' agus an Partaiḋ ċun an strì orson Poblaċd nan Gàiḋeal agus cànan nan Gàiḋeal gun ṁall cuideaċd.

'S breaġ leoṫa 'n crac, mar ṫa e sin cudromaċ orson do ċur eòlas ceart ċun nan duine. Ċuir leinn an briosgaid ṁòr ri ċéile san àite rùnnda. Agus ċaiḋ leinn ċun Struiġlea às déiḋ sin gun ṁall. Ḃa sinn air an t-sliġe ċun coṁairle ṁòr nan Partaiḋ Luċd-Oibre 'gus ḃa sin air an teilifios san àm sin. Dar ṡroiċ sinn an àite coṁairle ṁòr, ṫuḃairt am fear gàrdail ċugainn "Cuiriḋ mi sgairt ċun nam pilearan mà raċaiḋ siḃ asteaċ annseo!"

Rinn leinn am pleann do ṫoir asteaċ an àite, 'gus ḃa seisear no seaċdar duine leinn annsein. Ḃa fianais-ḋùḃlain sìocàinnt seo. Ḋ' osgail mo ċairdean am brataċ ann air an teilifios. Agus ṫuḃairt am facail "Glac Partaiḋ Luċd-Oibre am briosgaid!" ann am brataċ. Ċuir mis' am briosgaid mòr ann air a' ḃòrd. Ṫug mi foirġeall an aġaiḋ Partaiḋ Luċd-Oibre 'gus ṫuḃairt mi ḃa braṫadairean aid nan duine Gàiḋealaċ. Agus ḋ' ḟàg leinn a-maċ às an àite 'nnsein gun ṁall leis am briosgaid ṁòr agus am brataċ leinn cuideaċd. Ḃuaiḋ leinn an laṫa!

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Poblaċd nan Gàiḋeal Sàḃàil na Coin Le Iain Mòr Mac Ḃeaṫain (Gàilig Ros an Ear) Ṫa na Coin an taḃaċtaċ gu cultar, gu dùṫċas agus gu h-eaċdreiḋ a' Gàiḋeal 's a' Gàiḋealtaċd. Agus ṫa e sin mòran taḃaċtaċ do ṡaḃail aid orson duine ùr ann am Poblaċd ùr nan Gàiḋeal. Ṫòisiċ sin a-maċ san seanċas nan Gàiḋeal dar ḃa dà cù ṁòr aig Fionn Mac Cuṁail. Ḃa Bran agus Sceólang an t-ainmean a roḃ orṫa. Ḟuair Bran an t-ainm air mar ḃa sùilean ġorm aige 'gus ḃa breacaċ e ḟìn air do ċorp cuideaċd. Agus ḟuair Sceólang an t-ainm oirri mar ḃa duḃ 's bàn air do ċorp oirri 'gus ḃa i nas clisde dar a ḃa i 'sealgaireaċd nam féiḋ. Ṫa creid againn orson 'sàḃàil gaċ ainṁiṫe ḋùṫċas a' Gàiḋealtaċd mar 's aid cuid ṁòr nan duine, nan eaċdreiḋ agus feumaiḋ leinn do ċur aid a-maċ ṫairis nan doṁan agus do ṡaḃail aid ḃo ḃàis. Ṫàinig gaċ aon cù 'maċ às a' Ġaiḋealtaċd. 'S aid às Cù Mòr gu Brocaire Uí Ṁáil. 'S liosta seo: Cù Mòr

Gaḋar

Cù Féiḋ

Brocaire Ruaḋ

An Pocadan

Brocaire Gorm

Cù-Eunaiḋ Gòrdanaċ

Brocaire Bàn

Cù-Eunaiḋ Èireannaċ

Brocaire Ḋuḃ

Cù-Eunaiḋ Ruaḋ

Brocaire Buiḋe

Cù-Eunaiḋ Ruaḋ 's Bàn

Brocaire Uí Ṁáil

Cù-Ċaoraċ Ċill Ṁantain

Brocaire Crìoċan

Cù-Ċaoraċ Mòr

Brocaire Ḟada

Cù-Ċaoraċ Ṡealltain

Brocaire Sgiṫeannaċ

Cù-Ċaoraċ Crìoċan

Brocaire Càirn

Cù-Ċaoraċ Ṁìn

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Bu ṁaṫ leinn do ċur aid gu saoġal ùr ṫairis a' Ġaiḋealtaċd a-riṫisd. Feumaiḋ leinn do ċur beò ùr gu gaċ aon cù 'nnseo.

Agus cuiriḋ leinn an sgairt gu Clann a' Gàiḋeal do ṫaḃair cuidiċ oirnn do ṡàḃàil na Coin Gàiḋealaċ.

Mà cuiriḋ leinn eòlas ceart mu Coin Ḋùṫċas annseo san Seann Ġaiḋealtaċd agus ann a' Gàiḋealtaċd Ùr, idir Clann a' Gàiḋeal.

Cuiriḋ leinn tacaiġeaċd ċun 'sàḃàil nan Coin againn, ṫa 'n obair mòr aig nan Coin Gàiḋealaċ do ċur nasgan ùr làidir idir daoine Seann Ġaiḋealtaċd agus Clann a' Gàiḋeal.

Aṁarcaiḋ daoine ṫa na Gàiḋeal muinntir ṁaṫ mà oibriċ leinn orson an Coin. Feumaiḋ sinn do ċur a' Coin Gàiḋealaċ ṫairis a' Seann Gàiḋealtaċd agus idir Clann a' Gàiḋeal ann a' Gàiḋealtaċd Ùr cuideaċd gun aṁaras.

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

16

lionra-uisge-dhearg.ca

TT OO II ĠĠ Ṁ ṀA A II N N II SS II R R DOIRE A' ĊOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làiṫean Mór A' Ṁìos - An t-Iuċar 01 - Là Canada 10 - Gaelaċ Lán 24 - Gaelaċ Úr 28 - Muharram

Aṫ Ṁìos - An Lùnastal 01 - Luġnasaḋ 02 - Tiṡa B'Av 04 - Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ 09 - Gaelaċ Lán 10 - Ciad Laṫ a Folclorama 16 - Deireaṁ Laṫ a Folclorama 23 - Gaelaċ Úr

Aṫ Làrna Ṁìos - An t-Sultain 01 - Là na h-Obraċ 21 - Gaelaċ Úr 07 - Gaelaċ Lán 23 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràṫ an Ḟ oġair 30 - Là Náiseanta Ḟ ìrinn 's Réite

18

Laṫa Féill Dúṫċais Mór - Folclorama So féill seaċdáin táḃaċtaċ mór ann san Ḃinnipeig, Ġleann Uisge Ḋearg agus biṫiḋ gaċ aon naisean ann mar ṫánaig ead ċun nam Maċairean Móra ri linn aimsear eaċdruiḋ. Ċuir sin eólais a-maċ mu gaċ aon daoine 'nnso sa Ġleann Uisge Ḋearg. Déanaiḋ e sin leis féisean beag, eólais agus ceilirúḋ. 'S féis so h-osgail gu gaċ aon muinntear annso do ċur nuaḋaċd 's eólais mu muinntear ḟé le daoin' eile.

Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ So laṫa san onóir na Traolaċ Mac an t-Seannaiċ agus an reiṫ mór fada ṫairis Tír nan Craoḃ (Ċanada) eadar Baile Séain air Talaṁ an Éisg gu Cuan Tàirneaċ sa Ṫír Ċaluim Cille. Rinn e sin do ċur sgairt nuaḋaċd a-maċ mu h-aillse. Rugaṁ Traolaċ sa Ḃinnipéig, Gleann Uisge Ḋearg, agus ḃa fear Métis e ḟé. Ċall e do ċois aige 's ḋeiḋ timpiste carbad.

lionra-uisge-dhearg.ca

Là Canada So laṫa airson Seann Canadaiċ agus an Ċanadaiċ Ùr. Ḃa sin an àm san eaċdraiḋ nuair a ṫánaig Canada ri ċéile 'staiġ san Cónaiḋm Mór. Ṫa sin air 1ṁ Iuċar gaċ aon bliaḋna.

Luġnasaḋ Biṫiḋ Féill Lùnastal leinn sa ṁios so ċugainn. Biṫiḋ daoine ri ċéile ṫairis na Sean Ġaiḋealtaċd le teine cnáiṁ air an laṫa sin so. 'S féill an-táḃaċtaċ agus an-ṁor le h-aġaiḋ na Gáiḋeil Críosda agus le na Gáiḋeil Draoiḋ cuideaċd. Ṫa sin féill aṁain nuair a biṫiḋ ṁaid ri ċéile le h-am so ṁaṫ.

lionra-uisge-dhearg.ca

19

n. 1994.

O'Riain, Flan as Jones, elic, le Seòr a G o t y a W Lazy , 1994, p. 59 Y Lolfa Cyf.

LORG FOCAL

FANNLAG TREUN-ĠAISGEAĊ CINNIḊ TÀMAILTEAĊ MIREANAĊ GRÀINNEALAĊD SGÀṪ ANAĊD

FIODH-SNEACHDA TONNARACH LÒCHRANN MEURAN-LÀIMHE CROM-LEAC TUIREADH IÙDHACHD

20

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA

CLAIḊEAṀ

CUINNEOG ÌM

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

SEANN-CARR

lionra-uisge-dhearg.ca

21

SEANN FACAILO UINSEANN F. PINTADO

Cuireann duine snaim le n-a ṫeangaiḋ naċ ḃ-fuasgloċaiḋ 'ḟiacla.

(Gaelg Oir Ulaḋ) Cerdinatis donius snedion letos indo tenguata necue vo-exlecatos veiccali.

(Gallaic)

Fanann duine sona le séun, agus ḃeir duine dona duḃ-léum.

(Gaeilic Ṫír Aṁalaiġ) Anatiana donius sugnavos letos signom, oncus beros donius dusgnavos dubolenxmen.

(Gallaic)

Ċa n-diolaiḋ si a cearc a riaṁ 'sa lá ḟliuċ.

(Gaeilig Ṫír Uí Ċaṫain) Niscom degalatos sia indo cerca indo reimos enisindo lation vlicuos.

(Gallaic)

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

22

lionra-uisge-dhearg.ca

Seann Faclair na Ceiltiċ

Gleannsaṁ agus Aṫ-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

Club Leaḃar Le Fear an Fearann

Éire agus an Eoraip sa 17ú hAois: Léaċtaí Ċolm Cille XXXVIII in eagar ag Treasaiġ Ní Ṁaonaiġ agus Taḋg Ó Dúṡláine ( An Sagart 2008). 294 lċ.

B'ḟuaṫ liom an stair sa ṁeánscoil, stair na hÉireann ba ṁó a ḃí ann sa Sraiṫ Ṡóisireaċ. Caṫanna is teipeanna is clistí is bristí a ḃí ann, ċonaċtas dom. Níor ċreid mé é. Níl ḟios agam cén fáṫ, aċ níor ċreid.

D'éiriġ

mé

as

ranganna

staire

don

Ardteist. Aċ d'ḟan mé fiosraċ i leiṫ na staire riaṁ.

Seo sraiṫ léaċt ag oċtar údar a ḃfuil fios a

ngnó

acu.

Ní

cás

leo

aṁáin

na

príṁimeaċtaí,

aċ

is

spéis

leo

na

mionsonraí, na coṁṗáirteanna, na míreanna mearaí uile a ṗéinteálann an pictiúr ildaite, il-líoċ a ṫugann pearsantaċt is Ní mar a ṡíltear a ḃítear. Ní stair aontaoḃaċ, aonġnéiteaċ, neaṁċas ár stair. Bíonn buillí troma ann, cinnte, aċ fós bíonn teaċt aniar ann, teaċt timpeall, seiftiúlaċt, forbairt, oiriúnú, teaċt in inṁe. Is minic naċ ndéantar ḋá leaṫ de ḋíċeall na nGael. Aċ bíonn sé deacair streaċailt in éadán aṫrú aeráide, aeráid ṗolaitíoċta san áireaṁ.

24

lionra-uisge-dhearg.ca

Éire agus an Eoraip sa 17ú hAois: Léaċtaí Ċolm Cille XXXVIII (Gaeilig Ṁiḋe)

San aois seo, d'aṫraiġ sealḃ na talún ó Ġael, agus SeanĠall go NuaĠall, trí ṁaistíneaċt, ḟeall, "dlíġe" Gallda. Cuireann sé an tIosraelaċ i mo ċeann. Sea, coilíniú. D'imiġ seandlí na nGael in éag, goideaḋ an talaṁ, rinneaḋ na huaisle a ḃoċtú, ṫréig na huaisle an Ġaeilge, ṫréig siad éadaí na nGael. Ġlac siad ċuċu faisean agus airm na nGall. Tosaíoċ sodar i ndaiḋ na nGall. Ċailleaḋ cuṁaċt an Ġaelaċais.

Oċt n-údar. Oċt aiste ċuṁaċtaċa a ċuirfeaḋ leo d'eolas agus le do ṫuiscint.

Dóiḃ siúd ar ṁór leo stair na hAlbainn na hÉireann agus ar Ṁannain.

Fáilte roiṁ cur is cúiteaṁ.

lionra-uisge-dhearg.ca

25

DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ A' ṀADAINN A BU ṀIOSA Le Fearġas MacḞionnlaiġ (Gàilig Leaṁnaċd) Agus an uair sin a' ṁadainn ud.

A' ṁadainn a bu ṁiosa ḋem ḃeaṫa. Ḃa aodann staon. A ṡùilean claon. Ḃa mi làn-ċinnteaċ gu roḃ a eanċainn sgriost' 'S naċ aiṫniċeaḋ e gu bràṫ tuilleaḋ mi.

Gun do ḃàsaiċ ‘Ciaran’ ged a ḃa a ḃoḋaig beò.

Mura b' e gu roḃ mi nam Ċrìosdaiḋ cò aig' a ṫa fios naċ roḃ mi air an t-aodann ud a ċòṁdaċaḋ le cluasaig. Ċaiḋ mi gu rùm beag eile a leuġaḋ nan Sgriobtaran, oir is àḃaist ḋoṁ earrann as an dà Ṫiomnaḋ a leuġaḋ gaċ là, a' leantainn orm gu rianail tron Ḃìoball.

An-diuġ b' e caibideil an t-Seann Tiomnaiḋ Eseciel 2: Agus ṫuirt e rium, 'A ṁic an duine, seas air do ċasan… cluinn ciod a ṫa mise ag ràḋ riut.

Na bi ṫusa eas-uṁail cosṁail ris an taiġ eas-uṁail sin: fosgail do ḃeul, agus iṫ an nì a ḃeir mise ḋut.'

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Agus nuair a ḋ’aṁairc mi, feuċ, ḃa làṁ air a cur am ionnsaiġ, agus, feuċ, ḃa ròla leaḃair innte; agus sgaoil e am ċoinneaṁ e; agus ḃa e sgrìoḃte a-staiġ agus a-muiġ: agus ḃa sgrìoḃte ann tuireaḋ, agus bròn, agus truaiġe.

Agus b' e caibideil an Tiomnaiḋ Nuaiḋ Eòin 11: A-nis ḃa duine àraiḋ gu tinn, do b' ainm Lasaras o Ḃetani…

Nuair a ċuala Ìosa seo, ṫuḃairt e, 'Ċan eil an tinneas seo a-ċum bàis, aċ a-ċum glòir Ḋè…'

Nise, ċa nòs ḋoṁ idir a ḃiṫ a' leuġaḋ nan Sgriobtaran mar horasgop làiṫeil.

'S ann a ḃios m' aire air co-ṫeacs is prionnsapail ċoitċeann.

Aċ air a leiṫid seo de ṁadainn, a' ṁadainn a bu ṁiosa ḋem ḃeaṫa, ṡaoileaḋ tu nan roḃ Dia airson mì-ṫuigse a ṡeaċnaḋ gu roḃ e air liosta leaṁ de ḋ’ainmean à Leaḃar nan Àireaṁ a ṫoirt ḋoṁ no earrann ṫioram air ċoreigin eile. Ċan eil an tinneas seo a-ċum bàis… fosgail do ḃeul agus iṫ an nì a ḃeir mise ḋut… tuireaḋ agus bròn agus truaiġe.

Gu deiṁinn ċan ḟaiġeaḋ Ciaran bàs, aċ ḋ’ḟàgtaḋ eanċainn sgriost'.

B' e sin mo ḃeaċd-sa.

Aċ le gràs Ḋè ḃa m' eagsaidìosas ceàrr.

Oir ṫa Ciaran air fàs nas ḟeàrr gu dearḃ, ċun na h-ìre ‘s gur ann mar aiseiriġ a ṫa sin ḋòṁsa. Ċì mi a-nise na ḃa de ḋòċas ’s de ċoṁairle sna Sgriobtaran a ḃa siud.

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

lionra-uisge-dhearg.ca

27

sturti, Getty Images

Sgrìoḃ Fearġas an pìosa bàrdaċd seo ri ċéile ‘nn an 1997. Sgrìoḃ e seo ṡìos nuair a ḃa do ṁic aige Ciaran ri ṫaoḃ bàis san an oṫarlann. Rugaḋ Fearġas ann am bliaḋan 1948, agus togaḋ e cuid ṁòr an t-saoġal aige air an Maġ Leaṁnaċd (àite rugaḋ e) agus ann an Ċanada. Ṫàinig e gu Ċrìosdaiḋ nuair a ḃa deugaire e ḟèin agus ṫa Creideaṁ Clèiriċ aige anise. San an bàrdaċd seo, ṫàinig an Creideaṁ aige fo 'n ionnsaiġ mar ḃa e sin deacaiḋ do ḟan 's do’n aṁairc air do ṁic aige Ciaran mac Ḟearġais san an oṫarlann ri ṫaoḃ bàis. Ṫàinig an bàrdaċd seo a-muiġ às leaḃair le làiṁ Fearġas leis an t-ainm: Boġa-Frois san Oiḋċe. 'S leaḃair an-ṁaiṫ agus an-ùiḋ. Gu Roḃ Mìle Mìle Ṁaiṫ Agad 's Agaiḃ gu Fearġas agus gu teaġlaiċ 's cloinn Ṁic Ḟionnlaiġ airson an bàrdaċd seo san LUD.

28

lionra-uisge-dhearg.ca

SGÉAL ĊOIS TINEAḊ Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeḋag na Feaḋa) Oiḋċe Ḋoṁnaiġ a ḃí 'nn seal mór bliaḋanta ó ṡin agus go díreaċ fá ṫuairim mí roiṁ an Nollaig. Ḃí mé ‘mo ṡuiḋ' ag cois na tineaḋ, m’intinn leaṫḋéanta suas agam fán dóiġ a gcuirfinn an t-am isteaċ go ham codlata. Leissin ḃuail duine inteaċt ag an doras agus nuair a d’oscail mé é ṡiúil mo ċoṁarsa Caṫal Mac Giolla Easpaig isteaċ.

‘Céad fáilte,’ arsa mise. ‘Tá lúċáir orm ṫú a ḟeiceáil.’

‘Tá a ḟios agam sin,’ arsa Caṫal. ‘Tá na h-oiḋċeanna fada 'gus ċa maiṫ le duine a ḃeiṫ leis féin. Nár ċóir don ṗéire againn a ġaḃáil go teaċ Ṡéamais Uí Ġallċoḃair agus oiḋċe ṁaiṫ sgéalaíoċta a ḃeiṫ againn?’

‘Tá mé sásta,’ arsa mise. Ṫug mé braon bainne don ċat, ċuir an glas ar an doras agus ḃí muid araon ag teaċ Ṡéamais deiċ mbomaite ina ḋiaiḋ sin. Ċa raḃ duine ar biṫ sa teaċ nuair a ċuaiġ muid isteaċ aċ Séamas agus a ḃean agus sean-ḃean ó ċúl an ċnoic arḃ ainm di Nóra Ruaḋ. Ḃí eagal ar Nóra roiṁ ṫaiḃsí 'gus ċuir sé ionntas orainn í a ḟeiceáil taoḃ amuiġ dena teaċ féin i n-diaiḋ luiḋ na gréine.

D’inis bean Ṡéamais dúinn go dtáinig sí trasna an ċnoic le

Elena Photo

solas lae agus naċ raḃ sí ag gaḃáil aḃaile go maidin.

‘Tá sin fíor,’ arsa Nóra. ‘Ċa raċainn ó seo go dtí an sgioból sa dorċadas dá ḃfaiġinn caṫair Ḋoire mar ṗronntanas.’

‘Is fada anois,’ arsa Caṫal, ‘ó ċuala Donnċa agus mé féin seanscéal uait. Ċa féidir, a Ṡéamais, go dtearn tú dearmad orṫu.’

‘Tá cuiṁne agam ar an uile sean-sgéal dár ċuala mé riaṁ,’ arsa Séamas, ‘aċ d’inis mé ċoṁ minic sin iad is go ḃfuil eagal orm go ḃfuil siḃ tuirseaċ leo.’ ‘Ċa mar sin atá an scéal,’ arsa Caṫal. ‘Ba ṁaiṫ liom geall a ċur,’ ar seisean, ‘go ḃfuil sgéaltaí agat nár ċuala ceaċtar againn riaṁ.’

lionra-uisge-dhearg.ca

29

‘Tá sgéal aṁáin agam a ḃaineas liom féin,’ arsa Séamas, ‘agus ċa cuiṁneaċ liom gur inis mé é le fiċead bliaḋain. Ċa maiṫ liom dearmad a ḋéanaṁ air agus ar an áḃar sin inseoiḋ mé é anoċt leis an am a ċur ṫart.’

‘Má tá baint ar biṫ ag an sgéal le taiḃsí,’ arsa Nóra, ‘tá mise ‘mo ṡuí ró-ċoṁgaraċ ag an doras. Suiḋiḋ mé sa ċoirnéal ag cois na tineaḋ.’

GI15702993, Getty Images Signature

‘A ḃean ċriḋe,’ arsa Séamas, ‘ná bíoḋ aon eagal ort.

Caiṫiḋ mé a rá go ḃfuil baint ag an sgéal le taiḃsí, 'gus an ċuid is measa acu, aċ ċa ṫiocaiḋ siad annseo anoċt.’

‘Féadann sin a ḃeiṫ fíor,’ arsa Nóra, ‘aċ ċan ḟeil siad intaofa.’ Ṡuiġ muid uilig ṫart fán tiniḋ agus ċuir Séamas tús ar an sgéal mar a leanas.

‘Fán am a ṫoisíos mo sgéal ḃí mé fá ṫuairim seaċt mbliaḋna déag d’aois. Ċeannaiġ m’aṫair sgaifte caoraċ agus ċuaiḋ siad ar seaċrán i measg na gcnoc.

‘A Ṡéamais,’ ar seisean, ‘caiṫiḋ tú a ġaḃáil ar lorg na gcaoraċ agus ná tar ar ais gan iad.’ ‘Ḃí sé ag éiriġ mall tráṫnóna nuair a d’ḟág mé an baile. Ċa raḃ mé aċ míle nó mar sin ar ṫaoḃ ċúl an ċnoic atá le feiceáil ón doras seo nuair a ṫáinig ceo trom isteaċ ón ḟarraige. Ċa ḟaca mé ceo le linn mo ṡaoġail le cur i gcomórtas leis. Ḃí sé ċoṁ trom sin is gurḃ ḟéidir tairn' a ṫiomáint ann agus fuair mé le fios in am ġairid go raiḃ mé caillte ar fad. Ṫáinig dorċadas na h-oiḋċe fá ḋeireaḋ agus ṡuiġ mé tamall ar ċarraig.’

‘A ḋuine ḃoiċt,’ arsa Nóra.

‘Fan go gcluine tú,’ arsa Séamas. ‘Ḃí poll faoin ċarraig agus rinn mé suas m’intinn a ġaḃáil ar foscaḋ. Ar an ḃomaite sin ċonnaic mé solas ag teaċt coṁgaraċ agus ṗreab mo ċriḋe le lúċáir. Ḃí fear ag iompar an t-sollais agus nuair a ṫáinig sé ḟad leis an áit a raḃ mé ‘mo ṡeasaṁ ṡonraiġ mé go raiḃ ceann asail air agus corp ar ḋéanaṁ bairille.’

30

lionra-uisge-dhearg.ca

‘A Ríġ na Glóire,’ arsa Nóra, ‘tá mé ar criṫ ó mo ċeann go dtí mo ċois. Is truaġ nár ḟan mé sa ḃaile.’

‘Tá an ċuid is fearr den scéal le a ṫeaċt go fóill,’ arsa Séamas.

‘Lean leat,’ arsa Caṫal.

‘Féadann tú a ḃeiṫ cinnte,’ arsa Séamas, ‘go raiḃ droċḋóiġ orm.’

‘Siúḃail leat,’ arsa an taiḃse 'gus caiṫ an oiḋċe in mo ṫeaċsa.’

‘D’aiṫin mé go maiṫ naċ dtiocaḋ liom imeaċt uaiḋ agus b’éigean doṁ é a leanúint. Ṫáinig muid ḟad le teaċ naċ raiḃ fuinneogaí ar biṫ air agus nuair a ċuaiġ muid isteaċ ḋruid an taiḃse an doras ina ḋiaiḋ.’

‘An ḃfuil aiṫne agat orm?’ arsa an taiḃse. ‘Ċan ḟeil,’ arsa mise, ‘agus tá súil agam naċ mbíonn.’

‘Cé leis a ḃfuil mé cosúil?’ ar seisean.

‘Tá tú cosúil leis an diaḃal,’ arsa mise. ‘Ḃí mé ag fanaċt leis sin,’ arsa Nóra.

‘Is é an diaḃal a ḃí ann go cinnte.’

leolintang, Getty Images

‘Tá seaċrán ort,’ arsa Séamas.

‘Tá ionntas orm,’ arsa Caṫal, ‘naċ dteaċaiġ tú as do ṁeaḃair.’ ‘Ċa ṫeaċaiġ, maise,’ arsa Séamas. ‘Ċaiṫ mé díom mo ċóta 'gus ċuir mé troid ar an taiḃse. Ḃí bata maiṫ raṁar agam in mo láiṁ agus ṫug mé buille dó ar ṁullaċ an ċinn. Ṫit ceann an asail ag a ċosa.’

‘Beiḋ sin go leor, a Ṡéamais,’ ar seisean, ‘go dtí go ḃfaiġe mé amaċ as an ḃairille seo.’

‘Cé a ḃí ann aċ mac Ḃriain Uí Ḋóṁnaill, an fear a fuair bás ins an Oileán Úr fán am seo anuraiḋ.’

‘Sin sgéal iontaċ,’ arsa Caṫal, ‘agus is dóiġ liom go ḃfuil an ċuid is mó de fíor.’

lionra-uisge-dhearg.ca

31

Tá sé uilig fíor,’ arsa Séamas. ‘Ċa

Brett Sayles, Pexels

ċreideann tú go dtiocaḋ le fear ceann asail a ċur air féin. An é sin do ṫrioblóid?’

‘Go díreaċ,’ arsa Caṫal. ‘Ṫig liomsa an cás a ṡocrú i mbomaite,’ arsa Séamas.

‘Fuair

asal

tincéara

bás

ins

an

ċoṁarsanaċt agus ḃain mac Ḃriain an craiceann den ċeann agus líon é le féar. Ċa raḃ moill air rud mar sin a ḋéanaṁ.’

‘Creidim ṫú anois,’ arsa Caṫal.

‘An fear a d’imreoḋ cleas den ċineál sin,’ arsa Nóra, ‘ba ċeart é a ḃáiṫeaḋ. Ċa ċodlóiḋ mé néal go maidin,’ ar sise. ‘Ċan ḟeil taiḃsí ar biṫ sa tír seo le seal bliaḋanta,’ arsa Séamas.

‘Nuair a ḃí mise óg,’ ar seisean, ‘ḃí siad ċoṁ fairsing le préaċáin. Ċuala mé m’aṫair ag rá gur ṫroid siad briseaḋ eatarṫu féin sa t-seandún atá ar ċúl ṫeaċ Nóra 'gus naċ ḃfacṫas mórán taiḃsí in Éirinn ón lá sin go dtí an lá inniu.’

‘Más mar sin atá an cás,’ arsa Nóra, ‘díoġlaiḋ mé an teaċ agus an giota talaiṁ roiṁ an Nollaig. Ġeoḃaiḋ mé luaċ maiṫ ar an áit agus beiḋ mé beo mar ḃean uasal.’

32

lionra-uisge-dhearg.ca

‘Cá biṫ fá na taiḃsí,’ arsa Séamas, ‘ba ṁaiṫ le do ḋeirfiúr tú a ṫeaċt a ċónaí ċuici. Cad é an luaċ atá tú a iarraiḋ?’

‘An fiú ḋá ċéad punta é?’ arsa Nóra. ‘Ċan ḟeil fiú,’ arsa Séamas. ‘Ċan ḟeil agat aċ seaċt n-acra de ṫalaṁ.’

‘Cá ḃfuil do niġeon?’ ar sise le Séamas. ‘Ċuaiḋ sí go h-urnaiṫe an tráṫnóna,’ arsa Séamas, ‘agus is gairid go mbeiḋ sí ar ais.’

‘Maiṫ go leor,’ arsa Nóra. ‘Má ligeann Eilís doṁsa fear a ṗiocaḋ di, ḃéarfaiḋ mé an teaċ agus an talaṁ di. Ċan iarraiḋ mise aċ áit sa ċoirnéal agus ċan ḟeil dóiċe go mbeiḋ mé mórán blianta sa ċasán.’ Ċuir coṁrá Nóra iontas ar an iomlán againn agus ar an ḃomaite sin ṡiúil Eilís isteaċ. Ḃí lúċáir ar Nóra í a ḟeiceáil agus dúirt sí: ‘Tá mise ag déanaṁ cleaṁnais fá do ċoinne, a Eilís, agus má tá tú sásta is leat mo ṫeaċ agus talaṁ.’

lionra-uisge-dhearg.ca

33

Ag Geataiḋ na h-Éadóċas

Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ.

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD TOBAR BRIĠDE Le Diarmaid Ó Maolagáin (Gaeluinn Aṫ a' Ṫuaiḋ) / (Gaelainn Corca Ḋuiḃne) Cuireann sé ionaḋ orm agus mise im ṡuiḋ i lár céilí san Ottaḃa, agus naċ aṁáin go ḃfuil Gaelainn le ċlos agam, aċ go mbeiḋ Pop-Up Gaeltaċt (Preab Gaeḋealtaċt) ar siuḃal ṫéis.

Is Ceanadaċ mé, rugaḋ i mBaile an Ríġ, san Ontáirio. Baile saċ ḃeag san Ontáirio. Nuair a ḃíos im’ lad óg duḃairt m’aṫair liom gurḃ Gaeḋeil Éireannaċ sinne. Ḃí sé brodúil as, agus ṫug sé an moṫuċán sin dom ḟéin.

Ar fad bliaḋanta ḃí bród orm le rá “Is Gaeḋeal Éireannaċ mise” aċ i ndáiríre ní raiḃ Gaeḋeal Éireannaċ mé. Ní raiḃ Gaeḋeal Éireannaċ é m’aṫair.

Rugaḋ seisean i mBaile Ġaeḋealtaċt Ontáirio, agus a n-aṫair ḟéin i gCeanada leis. Ṫáinig ár ṡinsire ó Éireann cinnte, aċ ní raiḃ as Éireann sinne. Ní raiḃ puinn den cultúr, ceol, ná teanga ann sa tig agus mise fás anuas.

Nuair a ḃíos sa ṁéanscóil ṫit an smaoineaṁ orm, cad a míníonn sé, an focal Gaeḋeal Éireannaċ, cad aṫá le rá agam leis an ḃfocal sin. Ċuir mé smaoineaṁ ar an méid daoine im ṫimpeallaċt agus a ṫuismiṫeoirí ag laḃairt tríd a dteanga dúṫċasaċ ann ag abaile. San Ottaḃa ċloistear an Araibis, an Fraincis, an Puinseáibis, an Hiondúis, agus an Sinís go coitianta. Ṫáinig daoine don tír seo agus ċoinniġ siad a ṫeanga. Ní raḃas im’ ṁaireaċtaint i mBaile an Ríġ ag an ám sin aċ lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis 35

ċuiṁníos go raiḃ tiġ taḃairne h-áiriṫe ann, darb ainm Tír na n-Óg. Ainm Fíor Ġaeḋealaċ. Cad a ṫarla leis an Gaealinn?

Is aṁlaiḋ a ṫosníos ag foġlaim. Ní raiḃ aċ cúig bliaḋain is deiċ cáíte ag an saoġal agam, agus smaoiníos dá mbeinn bódúil as mo ṡinsearaċt, bá ċeart dom an teanga a foġlaim agus eolas cruinn ḃeiṫ agam faoi traidisiúin agus cultúr na nGaeḋeal.

Mar is gnáṫaċ, ṫosníos le Duolingo, agus cúpla blogs a ḃí le fáil ar an idirlinn, agus ṫéis bliaḋain nú ḋó fuaireas an leaḃar “Progress in Iriṡ”. Ṫéis cúig bliaḋana, ní raiḃ aċ cúpla focal agam agus ḃíos ar tíġ an cuspóir a ligeant uaim. Ḋ’aistríos ó Peambroic, go h-Ottaḃa, agus ḃí triaill aṁáín fágṫa agam. Ċuas go Google a iarraiḋ “Ranganna Gaelainn san Ottaḃa” agus cad a ḃfuaireas aċ Coṁaltas Ceoltóirí Éireann san Ottaḃa agus ranganna Gaelainne le fáill acu.

Le scéitimíní ċuas don rang, agus ċailleas é.

Nuair a ċuas isteaċ tríd an doras ḃí na sgolaire ag cuir a leaḃra notaí uaiḃ agus ag imeaċt don oiḋċe, aċ ċonaic an múinteoir mé. Tar éis cúig bliaḋain ag foġlaim níor ċualas focal ó beal duine a ríaṁ, agus nuair a ṫosnaiġ sé ag laḃairt tríd an Ġaelainn ḃíos ar tíġ deoir a ṡileaḋ agus gáire a ligeant ag an ám céanna. Ní raḃas i m’aonor a ṫuilleaḋ. Seo fear Ceannadaċ, a ḃfuil Gaelainn fíor líofa aige, agus is feidir liom an teanga a foġlaim.

Anois, is sgolaire úafásaċ mé, táim sásta a rá os aird. Ċuas go dtí na ranganna, aċ ní ċualas focal ar biṫ a ḃí ráite sa rang. Tar éis tamail ní ċuir sé ionaḋ ar éinne go raḃas de ġnáṫ im ċodlaḋ. Aċ ḋ’éiriġ mise agus mó ṁúinteoir mar fíor ċairde, a raiḃ gráḋ don teanga agus an cultúr againn agus ṫosnaíomar Oiḋċe na Lads. Ċuamar amaċ ag ól oiḋċe éigin gaċ seaċtain le cúpla daoine éile a ḃí ag foġlaim Gaelainn agus daoine a raiḃ Gaelainn

36

líofaċt acu. Ní raiḃ tuiscint ar biṫ agam le bliaḋanta, aċ ċoinniġ me ag dul dosna ranganna, agus Oiḋċe na Lads, agus imeaċtaí tumoideaċas i mBaile an Ríġ trí Cruit na Teamair, agus Gaeḋealtaċt an Óileain Úir i dTamḃort. Go ṫobann ḃí an Gaelainn san gaċ áit im ṫimpeallaċt. Ḃí cairde agam gan fónn orṫu ḃeiṫ ag laḃairt tríd an Béarla, agus ḃíos in ann an teanga a ċoinniġ im ṡaoġal gaċ aon lá don seaċtain. Ní raḃas i m’aonar a ṫuilleaḋ, agus naċ ionntaċ a ḃí sé.

Tar éis tamail ṫáinig inġean mo ṁuinteoir, agus sise ag fás leis an Ġaelainn mar an bpríoṁ teanga aici, agus anois ag a driofiúr! Gan seisean ag múineaḋ na Gaelainn, anois táimse a triaill ḃeiṫ ag múineaḋ. Bíonn rang agam gaċ seaċtain trí Coṁaltas, in áit ionntaċ, Tobair Ḃríde.

Is ea eaglais é Tobar Ḃríde, aċ Eaglais dí-ċoisriciṫe. Ċeannaiġ cúpla duine ó Éirinn é mar ionad ṗoiblí, agus áit is feidir na Gaeḋeal cuir le ċéile. Anois tá tiġ taḃairne faoin eaglais, agus bíonn daoine ó Éirinn ag cuir le ċéile, agus anois, áit ina ḃfuil daoine ag dul ċun an Gaelainn a laḃairt agus a ḟoġlaim.

NicÉigeir Cuireann sé ionaḋ orm, ṫéis trí bliaḋantaTrìnda is deiċ, ṫosnaíos gan aon eolas faoin teanga, agus anois is feidir liom laḃairt, agus múineaḋ. Tá cairde agam ón Ġaeḋealtaċtaí in Éirinn, agus cairde Gaeḋealaċ annseo i gCeanada. Is féidir liom dul go tiṫe taḃairne Gaeḋealaċ i gCeanada, agus pairt a glacaḋ sa céiliḋ, agus laḃairt tríd an Gaelainn le cairde. Tá an pobal Gaeḋealaċ ag fás, agus is féidir linn foġlaim faoi ár duṫċais. An rud is taḃaċtaí a d’ḟoġlaim mé, aċ ní Gaeḋeal Éireannaċ mé fós, aċ Gaeḋeal. Ṫáinig mo sinsire leis an nGaelainn mar an príoṁ teanga acu, aċ ċáill siad an teanga le brú an rialtas agus bru an pobal, aċ anois is feidir liom an teanga a ġaḃáil ṫar n-ais, agus táim bróduil a ráḋ go Ceanadaċ mé, aċ Céanadaċ Gaeḋealaċ, le pobal laidir na nGaeḋeal ag fás timpeall orm, in áiteanna eagsúla mar Tobar Ḃríde.

lionra-uisge-dhearg.ca

SLIĠE NAN GALL Le Géaróid mac Frannc Dubh (Gàilig Chinn Tìre Tuath) Nuair a ṫuḃairt Pàpa Frionnsias am faclan “Ċuir na Gall Ṡasannaiċ an deireannaċ ċun Ceist Saorsa na h-Albainn leis Sliġe nan Gall.” Ċa roḃ sluaġ ṁaṫ ‘s ṁòr muinntear Gàiḋeal an ṡonas leis an facail sin, aċ ċa ṫigsinn iad an ḃrìġ facal na Pàpa. Ċar ṫuḃairt e faclan an aġaiḋ ceartas saorsa na hAlbainn. Ḃa e 'cainnt mu droċ rudan aig làṁan 's sliġe nan Gall a ḋèanaṁ nuair a ṫòisiċ iad droċ ċogaḋ an aġaiḋ iomairtean airson saorsa na hAlbainn agus an aġaiḋ iomairtean ceartan 's saorsa a’ Ġaiḋealtaċd cuideaċd. Ċa roḃ am Pàpa 'n aġaiḋ saorsa airson Albainn, Éirinn, Eilean Ṁannan agus ċa roḃ e 'n aġaiḋ Poblaċd nan Gàiḋeal mà-ṫà

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

tigiḋ leinn ri ċéile mu Dàil nan Gàiḋeal a teaċ 's a staiġ Poblaċd Mòr nan Gàiḋeal no Poblaċd nan Gàiḋeal. Ḃa e gu maiṫ le ṡin agus ḃa e sin ceart!

Ṫug Pàpa Froinnsias agallaṁ gu naiḋeaċd a maċ às Spàinnt mun ḃòtaig ṁòr san an Albainn mun saorsa san 2014. Ċar ṫánaig e a maċ an aġaiḋ saorsa airson Albainn agus an aġaiḋ saorsa airson nan Gàiḋeal. Ṫuḃairt e am faclan seo: “Ṫa 'n eagal orm airson uile roinn eadar duine ṫarais an Doṁan, agus ṫarais an Eòraip cuideaċd.” Ċar ċuir e facal a ṁàin a maċ an aġaiḋ saorsa airson nan Gàiḋeal, na Catalanaiċ agus uile muinntear eile ṫarais an Ṫìr Ṁòr. Ṫuḃairt e a riṫisd: “Ṫa ‘n sgeul eug saṁail aig uile tìr. 'S cuiṁne leum Tìr Slàḃaiċ Ḋeas, ṫa na muinntirean aig an àite sin an eug saṁail. Ċan eil aon rudan do ċoinniċ iad a ċéile

lionra-uisge-dhearg.ca

37

‘gus ḋ’éiriġ strìġean cogaḋaċd ċruaiḋ a maċ eadarṫa mar sin a ṁàin. Ṫa ḟios againn an sgeultan seo. Aċ ṫa ceistean agam mu rudan eadar muinntir saorsa 'iarraiḋ agus eadar muinntir riaġaltas gu ruige a nis.”

A riṫisd, ċa roḃ aon facal anseo mun ḃa e 'n aġaiḋ saorsa na Catalain, na Gàiḋeal agus àitean eile. Aṁarc air Alto Adige mar ṡampla. 'S àite san an Eadail Tuaṫ, agus ṫa cànan Eadaltais, Gearmaltais agus cànan eile beò ‘nn. Ḃa cogaḋaċd, strìġean 's rudan ġarḃ eadar na h-Eadaltaiċ agus na Gearmailtiċ mun an àite seo airson ceudan 's ceudan bliaḋan. Ċuaiḋ rudan ġarḃ eadarṫa gu ruige 2006 nuair rinn uile duine ‘s muinntear sìoċan leis an ṗleann do ḟan a steaċ san Poblaċd na h-Eadail airson a nis. Agus ṫa e sin an sgeul an diuġ. Ṫuḃairt e facal eile mun an Spàinnt: “Ċan eil an Spàinnt an tìr a ṁàin an Doṁain leis na rudan ‘s sgeultan seo aca.

Feumaiḋ uile tìre do ṡuiḋ ri ċéile do’n obair trì uile rud aca do ċur rudan ġarḃ ‘s eaċdraiḋ eadarṫa ċun leabaiḋ airson sìoċain. Aċ feumaiḋ iad sin ri ċéile a ṁàin.” Ṫuḃairt e seo a riṫisd: Ḟuair sgìrean saorsa 's ceartan na h-àite aca 'gus ċan eil ḟios agam mun ṫa 'n t-àm ceart airson saorsa gu Catalain. Ċan eil ḟios agam. 'S e sin ceist airson ṁuinntir Catalanaċ a ṁàin. Agus feumaiḋ riaġaltas 's muinntir an Spàinntiċ do’n èisd leoṫa cuideaċd. Ṫa e sin na’s táḃaċtaċ.” Ċar ṫuḃairt e a h-aon facal mun airson na Gàiḋeil do ḟan a steaċ impireaċd nan Gall agus ċar ṫuḃairt e sin airson na Catalanaiċ fo riaġal an Spàinntiċ cuideaċd. Ṫuḃairt e ṫa sin an sgeultaiḋean airson nam muinntirean a ṁàin. Ṫuḃairt e seo: “Ṫa saorsa airson saoraḋ, agus ṫa saorsa airson sgaraḋ.”

38

lionra-uisge-dhearg.ca

Gagliardi Photography Ṫuḃairt e seo cuideaċd: “Iarraiḋ leinn air an sgeultaiḋean uile airson uile strìġ 's iomairt saorsa aig an tìrean seo. Aċ ṫa e sin leoṫa nam muinntire na tìrean a ṁàin.”

Nuair a ṫuḃairt Pàpa Froinnsias am faclan mun “Sliġe nan Gall” ċa roḃ e sin mun a ḃa e 'n aġaiḋ saorsa na h-Albainn no ḃa e 'n aġaiḋ saorsa nan Gàiḋeal! Ann an Spàinntis Airgintine, nuair a ċuir e na faclan seo ri ċéile ċa roḃ e 'n aġaiḋ ceartan nan Gàiḋeal. Ḃa e 'cainnt mun rudan ġarḃ, cruaḋ 's mì-ċeart an aġaiḋ nan Gàiḋeil aig làṁan nan Gall Ṡasannaiċ a ṁàin. Ċa roḃ e air ṫaoḃ nan Gall a ċairdean. Ḃa e air taoḃ nan Gàiḋeil gun teagaṁ.

lionra-uisge-dhearg.ca

39

PÀPA CURADAN VIII AGUS CEUD ĊOGAḊ NAN SAORSA Le Iain Mòr (Gàilig Ros an Ear) Ṫug Pàpa Curadan a h-Oċad / VIII cuidiċ an-ṁor gu na Gàiḋeil ri linn Ceud Ċogaḋ nan Saorsa, 'gus ḋeun e sin idir 1299 gu 1304 gu ruige ċaiḋ e gu Ḋia Ṁòr. Ċa sgrìoḃ 's ċan eil sgolairean eaċdraiḋ mu 'n Pàpa seo 'gus ċan eil aid 'cainnt 's sgrìoḃ mu rudan a ḋeunaṁ e orson ceartas nan Gàiḋeal agus orson saorsa na h-Albainn 's an Ġaiḋealtaċd ri ċéile cuideaċd ri linn aimsir ġarḃ 's ċruaiḋ orson dheunamh an Pàpachd air thaobh nan Gàidheal.

Tha mòran chuid na sgolairean eachdraidh air thaobh nan Gall gun amharas, agus 's mòran mòran truagh sin. Chan eil aon ùidh aca do chur an fìor sgeul nan Gàidheal a-mach orson duine a' fhoghluim. Tha e 'n sgeul mar tha 'n iarr aca do fhan chairdean leis nan Gall agus leis ceannardan nan Gall ann an Albainn a' Deas agus ann an Shasuinn gu h-àiridh. Tha mòran eagal aca mu saorsa nan Gàidheal cuideachd. Tha 'n eagal aca mar tha creid aca bithidh aid a-muigh às obair agus a-muigh às àitean 's mòran airgid aca san an àrd-sgoiltean. Ach 's amadannan aid agus 's namhaidean nan Gàidheal aid fhìn cuideachd gun amharas!

Chuir ceannardan nan Gàidheal litirean orson cuidich gu Pàpa Curadan a h-Ochad (VIII) san am bliadhna 1299. Dheun aid sin às dheidh Latha Eaglais na Brice dar chaidh idir deich mhìle (10,000) gu fichid mhìle (20,000) Gàidheal shìos an aghaidh sluaghan mhòr nan Gall aig 22mh Mìos Buidhe 1298. Chaidh rìgh nan Gall air an ionnsaigh uilemhor thairis cuid mhòr na h-Albainn às dheidh bhuaidh e 'n latha sin. Dh'iarr na Gàidheil cuidich mhòr aca gun mhall a-nis, agus sgrìobh aid litirean gu rìgh na Fhraing, rìghean na Spàinnt agus gu rìghean, prionnsan 's ban-righean eile thairis na h-Eòraip idir 1298 gu 1299. Char fhuair aid aon cuidich ortha. Thàinig cuidich uilemhor às na Gàidheal na h-Èirinn 'gus às Mhannain, ach bha 's tha Gàidheil aid às àitean eile nan Gàidhealtachd a-mhàin! Ċuir Uilliam Breatnaċ (Uilleam Uallas) litir gu Pàpa Naoṁṫa leis an t-ainm Pàpa Curadan a h-Oċad (VIII) aige 'nn am Ṁìos Buiḋe 1299. Rinn Uilliam Breatnaċ turas ḟada ṫairis na h-Eòraip idir 1299 gu 1304. Ḋeun e sin do ḟaiġ cuidiċ an aġaiḋ nan Gall, agus do ḟaiġ Bulla Pàpa do ċur stad an cogaḋ nan Gall annsein gun ṁall. Ḃa e san an Ḟraing san ḃliaḋan 1300, agus ṫug rìġ na Ḟraing airgid 's cuidiċ ṫuige do ḃuail ri ċéile leis rìġean eile san Eòraip.

40

lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìoḃ rìġ na Ḟraing litir gu Pàpa Curadan san Saṁainn 1300, agus ḋ'iarr e orson an Pàpa do 'n éisd gu na Gàiḋeal agus do ċur cuidiċ Bulla Pàpa orson taoḃ nan Gàiḋeal an aġaiḋ nan Gall gun ṁall. Agus ḋeun Curadan an Ṗàpa sin san an 1301.

Sgrìoḃ Pàpa Curadan a h-Oċad (VIII) an Bulla Pàpa san Dàrna Ṁios an t-Saṁraiḋ leis an t-ainm teideil - Scimus Fili - ṫun rìġ ċruaḋ nan Gall. Ċa roḃ an rìġ nan Gall sonas 's gu maṫ leis an Bulla Naoṁṫa seo, 'gus ṫug e saorsa gu Rìġ Eoin Ballioll ann an Treasaṁ Ṁios an t-Saṁraiḋ no Mios Buiḋe 1299. Ċaiḋ Eoin Ballioll gu Fraing annsein gun ṁall, agus ṫug an Pàpa taiġ ṁaṫ ṫuige san an Ḟraing, agus ḟuair e àite ṡàḃail fo riaġal na Franngaiċ san àm sin cuideaċd. Ṫuḃairt an Ṗàpa: "Ṫa tìr na h-Albainn agus Tìr nan Gàiḋeal an Inġean Ṡonraiċte na

h-Eaglais Naoṁṫa, 'gus feumaiḋ rìġ nan Gall do ṡìoċain a ḋeunaṁ leoṫa 'gus do ċur an sluaġan 's saiġdearan aige 'muiġ às an Ġaiḋealtaċd gun ṁall!" Ċa roḃ rìġ nan Gall gu ṁaṫ dar ḋ'ḟoġluim e mu sin annseo, aċ ċa roḃ e do ṡoin aon abalta an aġaiḋ sin agus do ċur staid ṫun sin cuideaċd.

Agus ṫa e sin an sgeul an-diuġ! 'S Tìr nan Gàiḋeal / Albainn / Èirinn / Ṁannan - a' Ġaiḋealtaċd ri ċéile 'n Inġean Ṡonraiċte na hEaglais Naoṁṫa; agus ṫa 's ḃa e sin an sgeul ḃo an ḃliaḋan 1299 dar a ċuir Curadan a h-Oċad (VIII) an Bulla

lionra-uisge-dhearg.ca

41

Ṗàpa 'maċ an aġaiḋ rudan mì-ċeart agus ḋeun e

23ṁ Ceud Ṁios an t-Saṁraiḋ 1300

sin orson ceartan nan Gàiḋeal.

25ṁ Dàrna Ṁios an t-Saṁraiḋ 1300 Ṫòisiċ strìġ teinniḋ a-maċ idir Pàpa Curadan agus rìġ nan Gall ḃo Lùnastal 1300 dar a ṫuḃairt

7ṁ Saṁuinn 1300

an Pàpa gu rìġ nan Gall orson an sluaġan 's na saiġdearan aige do ḟàg

17ṁ Saṁuinn 1300

a-maċ às a' Ġaiḋealtaċd gun ṁall a-riṫisd. Ċa roḃ aon ùiḋ aig rìġ nan Gall do e ṡin a ḋeunaṁ, agus

1ṁ Gearran 1301

sgrìoḃ e litirean làidir an aġaiḋ an Ṗàpa gun ṁall annsein. Aċ ċaiḋ an Pàpa air aġaiḋ an aġaiḋ rìġ

15ṁ Gearran 1301

nan Gall agus ċuir e òrduiġ air òrduiġ air òrduiġ a-riṫisd 's a-riṫisd gu rìġ nan Gall do ḟàg a-maċ

29ṁ Màrt 1301

às a' Ġaiḋealtaċd agus do sìoċain a ḋeunaṁ idir e ḟìn agus nan Gàiḋeal 's leis rìoġaċdan a'

21ṁ Céitean 1301

Gàiḋealtaċd cuideaċd.

26ṁ Céitean 1302 Ċar ċreid aig Pàpa Curadan ṫa sin ceart orson tìr a-ṁàin do 'n ionnsaiġ an aġaiḋ tìr eile do ġoid

2ṁ Mìos Ḋeireannaċ an Ḟoġair 1302

an saorsa aca. Ċunnaic Pàpa Curadan ḃa na Gàiḋeil muinntir saor agus feumaiḋ rìġ nan Gall

22ṁ Mìos Ḋeireannaċ an Ḟoġair 1302

do ḟàg a-maċ às Albainn agus a-maċ às an Ġaiḋealtaċd ri ċéile gun ṁall. Ṫuḃairt Curadan

25ṁ Màrt 1303

Bulla Naoṁṫa 's Bulla Naoṁṫa ṫun an aġaiḋ rìġ nan Gall, agus an aġaiḋ Sasainn 's na Sasannaiċ

27ṁ Dàrna Ṁios an t-Saṁraiḋ 1303

orson an ċogaḋ mì-ċeart a-steaċ an Ġaiḋealtaċd. Sgrìoḃ Pàpa Curadan an

12ṁ Luġnusa 1303

Bullan Naoṁṫa nas mòran a-maċ ri ċéile orson ceartan nan Gàiḋeal agus ṫa e sin ṡìos annseo:

Ollaig 1303

27ṁ Dàrna Ṁios an t-Saṁraiḋ 1299

17ṁ Màrt 1304

22ṁ Ṁios Buiḋe 1300

16ṁ Céitean 1304 4ṁ Saṁuinn 1304

42

lionra-uisge-dhearg.ca

Ċuir Pàpa Curadan fiċead Bulla Pàpa ri ċéile orson saorsa nan Gàiḋeal. Ċuir e aid ṫun rìġ nan Gall cuideaċd, agus ḋ'ḟan nan Gall a-maċ às ionnsaiġ ùr a-staiġ Albainn mar ḃa mòran mòran eagal air mu faiġinn e fuadaċ a-maċ às an Eaglais Naoṁṫa. Ḋ'ḟan rìġ nan Gall a-muiġ às ionnsaiġ ṁòr ùr a-staiġ ann an Ġaiḋealtaċd idir 1299 gu 1301 agus idir 1301 gu 1304 mar ḃa mòran eagal aige mu fearg a' Pàpa. Ṫug Pàpa Curadan a h-Oċad (VIII) ṫuige do ċur stad ṫun an ċogaḋ an aġaiḋ nan Gàiḋeal agus ṫug e orduiġ ṫuige do ṡìoċain a ḋeunaṁ leis nan Gàiḋeil 's muinntir nan Gàiḋeal gun ṁall. Aċ ṫa ḟios againn ċa roḃ aon ùiḋ aig rìġ nan Gall sin a ḋeunaṁ. Aċ ṫa e sin doċreidsinn ṫàinig Pàpa Naoṁṫa air ṫaoḃ nan Gàiḋeal mar ḃa 's ṫa leinn muinntir ḃeag san ṫìr ḃeag cuideaċd. Aċ ḋ'ḟan Curadan leinn agus ċuir e strìġ orson nan Gàiḋeal gun sos 's gun staid idir 1299 gu 1304 nuair a ċaiḋ e gu ḃàis. Ṫa creid aig duine ḃuail Uilleam Uallas no Uilleam Breatnaċ a-staiġ an Ḃatacain do ċruinniċ leis an Ṗàpa mu saorsa nan Gàiḋeal 's a' Ġaiḋealtaċd mu 1303 no 1304 b'ḟeudar. Ḋ' ḟill e ṫun daċaiġ san an 1303 no 1304, agus ḋ'éiriġ e 'maċ an aġaiḋ nan Gall agus an aġaiḋ rìġ nan Gall gun ṁall air ais a-riṫisd. Ḟuair Uilleam Breatnaċ ġaḃail leis nan Gall san 1305, agus ċaiḋ e gu bàis cùplan ṁios as ḋeiḋ sin. Ċaiḋ Curadan a h-Oċad (VIII) gu bàis san 1304, agus ċaiḋ e air aġaiḋ leis an obair 's strìġ orson nan Gaiḋeal gun sos 's gun staid gu ruige ḟuair e bàis cuideaċd. Ḟuair an sgeul doċreidsinn seo dearmad orson cuid ṁòr nan sgolairean san an Ġaiḋealtaċd an-diuġ. Ṫa e 'n sgeul mar ṫa aid air ṫaoḃ nan Gall, agus ċan eil aon ùiḋ aca ṫun saorsa, ceartas, ceartan agus an fìor sgeul nan ṫìr cuideaċd. Ċan eil aon eòlas aig cuid ṁòr aca san cànan nan Gàiḋeal cuideaċd, agus ċan eil aid abalta do leuġ 's do staidear a ḋeunaṁ an fìor sgeul às raḋarcan a' Gàiḋeal aig an t-àm ṁòr nan eaċdraiḋ. Agus 's mòran mòran truaġ sin; aċ ṫa croiḋean Gallda aca ḟìn orson cuid ṁòr agus ṫa sluaġ Fìor Gàiḋeal ùr 'staidear an fìor sgeul trì cànan nan Gàiḋeal a-nis buaḋċas le Ḋia Ṁor. Ṫa e sin an-táḃaċtaċ orson leinn do ċuiṁne rudan ṁaṫ 's ceart aig na sinsearan oirnn dar rinn aid coṁaireaċd an aġaiḋ nan Gall agus an aġaiḋ neart uileṁor nan Gall orson saorsa. Agus ṫa e sin antáḃaċtaċ do ċuiṁne gaċ uile cuidiċ a ṫàinig ṫugainn aig an àm sin cuideaċd. Agus ṫa e sin táḃaċtaċ do ċuiṁne ṫa na Gaiḋeil an Inġean Ṡonraiċte na h-Eaglais Naoṁṫa mar ṫug Pàpa Curadan a h-Oċad (VIII) an t-ainm oirnn aig an àma sin aig an àma ḟad o ṡoin a-nis. Ṫa ṁaid beò mar sin gun aṁaras.

lionra-uisge-dhearg.ca

43

Taig air làraċ-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

Ní cailleaḋ duine riaṁ i measc a Ċuaine.

(Sean Ḟocail)