LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 03-22

LUD

Deasaċaḋ 03 Am Màrt 2022

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Là Fèille Pádraig Fíor Ḋath ar Naoṁ Pádraig

Cogaḋ Nuaḋ Mór na h-Úcráine

Sgeul na h-Eaċdraiḋ Bríġde Nic Ġiolla Ḃríġde

DEASAĊAḊ 02

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

18

Cogaḋ Nuaḋ Mór na h-Úcráine

Madaiḋ-Cuain

16

Madaiḋ-Allaiḋ nam Farraige

Cúpla Focla

25

Sionnaċ an t-Sneaċda, Maṫan-Donn Aimearaga a Tuath, agus Báid na Spéire

Sgeul na h-Eaċdraiḋ

28

Bríġde Nic Ġiolla Ḃríġde (1920 go 2022)

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 09 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 16 Nuaiḋeaċd na Cruinne 23 Fòram Coiṁearsnaċd 26 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Beannaċdan gu Féill Calluim Cille Ḃa sin doċreidsinn do'n oraic an cuiṁneaċan 1,500 bliaḋain as Féill Ċaluim Cille. Ḃa na grian-ġraḃa gu maṫ 's gu gasta do'n oraic san LUD, aċ ḃa mór an-truaġ sin ċa ċuir daoin' eile 'n obair ċun sin air an lín-láraċ.

Ruairiḋ MacTaṁais, Coṁġall, Árra-Ġaiḋeal

Bronnaḋ Ṁaṫ san Ápalaid Coṁġairdis ċun gu Clann Éirí Gréine 's LUD le cainnt mu comóraḋ-ċuiṁneaċan 1,500 bliaḋain le Naoṁ Caluim Cille! Ḃa sin gu gasta mór do'n oraic daoine 'cuiṁneaċan Féill Ċaluim Cille 'nn san Éaglais Naoṁ Ṁuire sa Tír na hÓglaiġ an Ear. 'S fear an-ṁaṫ agus Fíor Gáiḋeal 's Tómas Mac a' Ġoḃa 'gus ṫa sin gu gasta do'n oraic na Gáiḋeil Ápalaid 'sgríoḃ as Gáilig na h-Ápalaid.

Coṁġairdis an-ṁor oraiḃ air ais ariṫist a ċairdean! Biṫiḋ sin gu gasta 's innteannaiċ do'n oraic artagail eile as am fear seo as Gáilig Ápalaid.

Maiġread Nic Ġille-Ḋuḃ, Dún Oṁain, Árra-Ġaiḋeal

NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

Càit an imiġ na feur ġorm uile 'r falḃ?

Leis an teaċd de Fèille Pàdraig, biṫ na simbóil de 'n t-earraċ maṫ orainn ann sa Gleann Uisge Ḋearg, naċ eil ead sin? Ṫa na gèaḋ 'tilleaċdainn gu Tuaṫ, ṫa sneaċd 'leaġaḋ a maċ, ṫa na lann 'tilleaċdainn gu beò. Agus an uaine h-uile. 'S beagan ro ṁòr uaine.

Mar biṫiḋ tuil eile de sgéaltan mí-ċeart uaṁasaċ uaine againne Fèille Pàdraig so. Feum mi do ċur an ceist ċugam ḟé «Càit an imiġ na feur ġorm uile 'r falḃ?». Naċ eil ġorm na ḋaṫ de na Gàeḋeal?

Na ḋaṫ de 'n Nèaṁaiḋ? Na ḋaṫ de 'n Talaṁ, Farraige 'us Spéir?

Na Madraí Ḟiáin go hálainn 'S breá liom 's linn an sgéal le láṁa Treaḃair Ó h-Airtnéada nuair a sgríoḃ sé faoi na madraí ḟiáin ann amaċ ar na Maċairean Móra. Ḃí sin go h-ionntaċ deas ṁaiṫ do ḟoġluim fuṫu ann mar ḟuair siad bás in Éireann 's Albainn cúpla céad bliaḋain ó ṡoin anois. 'S breá liom sgéalta Treaḃair faoi na feirmeaċd freisin! 'S Fíor Gaeḋeal é ḟéin gan aṁras.

Có ṫa gléiḋ greiġ so na Gàeḋeal fiaḋain a-nis? Naċ eil fìos aga-sa? Ċan eil siḃ beaṫaiċ ċun na Gàeḋeal air le seamrógan, beòir 'us potan òr, mar biṫiḋ ead fàs leasg 'agus reaṁar leis suiteasan Gall-Sasunnaċ. Carson air laṫ gu h-onoraċ Fear Naoiḃe, déan ead-ḟé craos air deoċ agus ain-eolas?

Cà ḃeil na Gàeḋeal leis an t-acraċ orra gu lorg feur ġorm do'n iṫinn a riṫist eile?

Ruairiḋ MacTaṁais, Coṁġall, Árra-Ġaiḋeal

02

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

04

POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

lionra-uisge-dhearg.ca

NUAIḊEAĊD IONADAIL

An t-Earraċ Nuaḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Tá ár ḃfeirm againn' in Ṁinneasóta Ṫuaiḋ. Scríoḃ mé giota beag faoin ḃfeirm an ṁí seo caite. An ṁí seo, an ṁí an Féile Pádraig agus an earraċ go h-iarsmaí geiṁriḋ. Tá ṫart ar 2.3 méadar sneaċta tar éis titim anseo an geiṁreaḋ seo. Aċ tá an earraiġ ag teaċt. Tugann an tearraċ tascanna nuaḋ don ḟeirm: siúcar na crann, meannáin, ag bailiú cainneanna fiaḋain.

Tá an ċéad tasc earraiġ á ḋéanaṁ siúcar na crann. Tógann sé 30 lítear siúcar na crann le h-aġaiḋ lítear aṁáin siúcar na crann. Tá 'n

sú nó siúcar na crann bailítear agus bruite gaċ lá. 'S cócaireaċt muid é gaċ lá ar feaḋ ḋá nó trí seaċtaine. Coinnímid cuid acu agus tugann muid cuid eile ar ṡiúl.

Tugann ár gaḃair breiṫ san earraċ. Déanann na gaḃair an obair agus cuidímid má ḃíonn faḋb ann.

Cinnteoimid na meannáin go ḃfuil siad sláintiúil. Caiṫfiḋ siad a ḃeiṫ te agus 04

lionra-uisge-dhearg.ca

análaiṫe go maiṫ. A gcuid máiṫreaċa a ḋéanann an ċuid eile!

Tá na meannáin an-siamsaíoċt. Tá siad an-gleoite agus sásta.

Tá an cainneanna fiaḋain an ċéad lúsaiċ earraiġ a ḟás san ċoille. Tá siad an-uaine ar urlár donn na coille. Is furasta iad a ḟeiceáil nuair a ḃíonn aiṫne agat orṫu.

Téann cainneanna fiaḋain go dona go tapa. Déanaimid salann blaistiṫe leo.

Tagann an earraiġ go déanaċ i Ṁinneasóta Ṫuaiḋ agus tugann sé tascanna speisialta leis, aċ bíonn an saṁraḋ i ḃfad níos gnóṫaí dúinn.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Caitlín Ní h-Aodha (1876 go 1925) Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Ba Fíor Gaeḋeal agus bean doċreidte Caitlín Ní h-Aoḋa. Rugaḋ 's tógaḋ í ar Eilean Naoṁ Eóin i gCeanada ar 12aḋ Saṁainn 1876. D'ḟág sí 'muiġ as sgoil sa ḃliaḋain 1892, agus ċuaiḋ sí

Lonndain, Sasuinn do'n obair le h-aġaiḋ

do'n obair leis Eaglais Caitliceaċ eadar na

riaġaltas Tír a' Ḃuaċaille.

Daoine Ḋúṫċais sa 1899. Ḃí sí 'nn eadar 1899 go 1902, agus d'ḟág sí 'nn mar d'iarr í do'n obair le

Ċuaiḋ Caitlín go h-Éireann sa 1914 le linn

sgríḃneoir. Sgríoḃ Caitlín leaḃair ionntaċ

Géarċéim Riaġaltas Ḋúṫċais. Ċreid sí sa

ṁaiṫ agus doċreidte faoi cearta bean,

riaġaltas ḋúṫċais roiṁ an cuairt, aċ ba sí

cearta Caitliciġ sa Ċeanada, cearta Daoine

Fíor Gaeḋeal aṁain tar éis sin mar ċonnaic

Ḋúṫċais agus cearta na n-Gaeḋeal fosta.

Caitlín an obair uaḃasaċ le láṁa Sasuinn,

Rinn sí turas an-ḟada trasna na Maċairean

agus ċonnaic sí ṫosaiḋ na Gaill obair ċun

Móra ó 1902 go 1908. Ḟuair obair maiṫ uirṫi i

cogaḋ agus roinnt mór in Éireann eadar na

dTír a' Ḃuaċaille nuair a ḟuair sí céad

Gaeḋeil Caitliciġ 's na Gaeḋeil Prodastúnaiċ

cartlannaí na Tír a' Ḃuaċaille sa 1908. Ba sí

mar d'iarr iad do ḃris na neart

'nn go dtí 1913 nuair a ċuaiḋ sí go

06

lionra-uisge-dhearg.ca

láidir mór na Gaeḋeal. Ċreid 's d'obair sí ċun fíor saoirse na Gaeḋeal agus na Gaeḋealtaċd as an am sin.

D'imiġ Caitlín ċun go Connraḋ na Gaeilge 'gus fuair sí láidir 's crógaċt sa teanga fosta. Sgríoḃ sí dráma Gaeilge leis Pádraic Ó Conaire sa 1915. Ba sí fearg nuair a ṫánaig Ceanada 'stiġ Cogaḋ na Ḋá Ġall ar taoḃ Sasuinn sa 1914, agus ċuaiḋ sí do'n obair an-ṁor le haġaiḋ an teanga dúṫċais na n-Gaeḋeal agus le fíor saoirse na n-Gaeḋealtaċd fosta. D'ḟág sí 'muiġ as do'n obair le riaġaltas Tír a' Ḃuaċaille sa 1917, agus ċuaiḋ sí do'n obair ar taoḃ na Gaeḋeal go bráċ ar fad annsin.

Ba Caitlín 'obair le Connraḋ Forás na nGaeḋeal (CFnaG) sa Stáit Aontaiṫe sa 1918, agus rinn sí turas fada trasna na deisceart Stáit Aontaiṫe le linn 1919 mar ḃa ḟios aici ḃa sluaġ an-ṁor Gaeḋealaċ ann, agus d'iarr iad díoġaltas mór in éadan Sasuinn gan aṁras. Ḃunaiġ sí cumainn na Cairde Saoirse na hÉireann (CSnaÉ) trasna na Deisceart na Stáit Aontaiṫe le linn 1919 fosta.

D'ḟill Caitlín aḃaile go Ceanada sa 1920 agus fuair sí gaċ aon sluaġ Gaeḋealaċ ann le ċéile faoi brataċ 's sluaġ mór aṁain do ṫroid 's do'n obair le fíor saoirse na Gaeḋeal agus na seann Gaeḋealtaċd. Fuair sí siad le ċéile le mí Ḃealtaine sa ḃliaḋain 1920 mar ḃunaiġ iad Connraḋ Fíor Saoirse na h-Éireann (CFSnaÉ) nó Connraḋ Fíor Saoirse na

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Gaeḋeal (CFSnaG) sa baile mór Montréal. Ṫosaiḋ iad obair fada 's turais trasna Ceanada 's Tír Ċolm Cille go Ceap Breatuinn, Albainn Nuaḋ, Cuiḋbéig agus ar aġaiḋ go Talaṁ an Éisg fosta. Ċuir iad cruinniú mór i gaċ aon áit agus fuair iad airgead, tacaiġ, cuidiú agus spiorad láidir trasna na tíre ċun na Gaeḋeal ann. Ṫánaig CFnaÉ faoi h-ionnsaiġ le daoin' ar taoḃ Sasuinn, agus le Sasannaiġ fosta. Aċ ḃuaiḋ iad in éadan gaċ aon ionnsaiġ gan aṁras agus rinn iad sin leis crógaċt mór acu fosta.

Leanaiġ iad ar aġaiḋ leis an obair trasna na tíre eadar 1920 go 1922 gan sos 's gan stad. Ċuir iad stad an obair mar an sos-cogaiḋ eadar Arm na Gaeḋeal agus na Gaill. Aċ ḟuair iad bristeaṁ mar an Cogaḋ na gCarad eadar 1922 go 1923. Ḃa do criḋean acu ḃriste mar sin aṁain mar ċuaiḋ Gaeḋeal in éadan Gaeḋeal sa cogaḋ seo, 'gus ḟuair na Gaeḋeil na Sé Ċonndae 's Albainn do ṫroid ar aġaiḋ in éadan na Gaill aṁain gan cuidiú, agus ba mór an truaġ sin. Ċuaiḋ Caitlín eadar Ceanada 's na Stáit Aontaiṫe tar éis sin, agus d'obair sí ar aġaiḋ leis 'saḃáil Gaeilig fosta. Fuair sí bás ar 26aḋ Aibreán 1925 i mbaile Nuaḋ Eaḃraic. Fuair sí bás mar ṫánaig na hAillse uirṫi. Ba Fíor Gaeḋeal í ḟéin gan aṁras.

08

lionra-uisge-dhearg.ca

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Aig Iasgaireaċd le Reannaiċ Le Eoin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan) Ṫa nan Reannaċ no Rionnaċ gaċ àite, ceanntar 's tràiġ ri taoḃ an Eileanan Siar, agus ri taoḃ tràiġ ṫairis nan Gàiḋealtaċd cuideaċd. Seo 'n iasg beag, aċ ṫa e gu maṫ le sealgaireaċd agus 'iasgaireaċd le h-aġaiḋ iasg nas ṁóir. Biṫ ead ri ċéile mu bruacan-gainṁiċ ri taoḃ an tràiġ.

Biṫ ead ri ċéile sa sluaġan mór cuideaċd o àm gu h-àm. Ċan eil sin deacaiḋ do gaḃáil orṫa.

Nuair a ḋeunaṁ u 'maċ do'n iasgaireaċd le na Reannaiċ, biṫ àm saṁraiḋ gu maṫ 's gu gasta don iasgaireaċd leoṫa. Ṫ' sin an sgeul mar 's iasg a' ṡaṁraiḋ ead ḟé! Tosaiċ an àm nan Reannaiċ mu Céitean gu h-Iuċair agus Lùnastal gu Sultain. Ṫa craic an-ṁor le nam pàistean nuair a biṫiḋ daoiḃ a-muiġ ri taoḃ an tràiġ no 'muiġ air am bàta 'iasgaireaċd le nan Reannaiċ. Ṫa nan Reannaiċ gu gasta baoite le gaċ aon iasg air an ḟarraige gun teagaṁ. Aċ ṫa sin gasta do'n iasgaireaċd le h-aġaiḋ ead cuideaċd. Biṫiḋ 's ionnsaiġ ead an aġaiḋ gaċ aon baoite faoi GEORGE DESIPRIS, Pexels

ḟarraige 'gus biṫiḋ rudan gu maṫ leis slat-iasgaiċ beag 's gearr. Biṫ slat-ḃeag gu maṫ cuideaċd. Cuiriḋ daoiḃ am baoite air lìne ṁaṫ, agus cuiriḋ daoiḃ sin air sreang a ċeannaiċ u amizadon

sa stòras. Cuiriḋ u clog-luaiḋ ann cuideaċd leoṫa 'gus ċuir sin san uisge 'gus biṫiḋ sin ṡìos nam farraige. Agus as ḋéiḋ sin, ṫoir sin ṡuas 's ṡìos le h-aġaiḋ àm gu ṫoir ead do'n ionnsaiġ an aġaiḋ an lìne 's am baoite. Biṫiḋ ead gaḃáil leat as ḋeiḋ sin gun teagaṁ. 'S iasg ḃeag nan Reannaiċ.

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Sebastian Voortman, Voortman, Pexels

Céad Éiriġ Amaċ Talaṁ an Éisg Éiriġ Amaċ Inis Úḃall (1697 go 1699) Seán Séamus Mac a' Ċruiteir, Sean Gaeḋlteaċd (Gaeilig Ṫír Ċonaill) D'éiriġ na Gaeḋeil amaċ in éadan na Gaill ar Talaṁ an Éisg, Oileán Úir le linn an Geiṁreaḋ na 1697. Ṫánaig na Franncaiġ go Talaṁ an Éisg amuiġ as Nuaḋ Frainnge do ṫroid in éadan na Gaill ann. Ba sin i n-ḋiaiḋ Cogaḋ na Ḋá Ríġ trasna na Gaeḋealtaċd nuair a d'éiriġ na Gaeḋeil amaċ in éadan na Gall-Ṡasannaiġ agus in éadan na Gall na h-Eóraip fosta. Ba Cogaḋ in Éireann (1688 go 1692) 's in Albainn (1689 go 1694). Fuair Arm na n-Gaeḋeal ḃriseaḋ sa ċogaḋ seo, 'ċ ċuaiḋ iad ar aġaiḋ leis an cogaḋ in éadan Sasuinn leis Arm na n-Gaeḋeal agus Briogáid na Gaeḋeal faoi cosanta na Ḟrainng, agus trasna na dtonnta ċun ar Oileán Úir san Aċaiḋ an Iuḃair, Àpalaid agus ar Talaṁ an Éisg go h-áiriṫe! Ṫánaig sluaġ Franngaċ go Talaṁ an Éisg as an ḟarraig' ar 10aḋ Saṁainn 1696. Rinn siad ionnsaiġ fíoċṁar in éadan na bailí Sasainn agus ṗleannaiġ iad do ċur gaċ aon baile Sasuinn ċun go teine gan ṁoill. Ċuaiḋ na Franncaiġ ar an ionnsaiġ leis díoġaltas mór acu mar ḋéan na Sasannaiġ sin

Erik Mclean, Mclean, Pexels

in éadan Nuaḋ Frainng cúpla bliaḋain roiṁe. Ṫánaig uiṁreaċa ṁaiṫ na Gaeḋeal go ṫroid in aice na

edb3_16

Franncaiġ as 28aḋ Saṁainn 1696 ar aġaiḋ, aċ ċa raḃ d'éiriġ iad amaċ san éiriġ amaċ mór go dtí 19aḋ Eanáir 1697. ar an ionnsaiġ leis díoġaltas mór acu mar ḋéan na Sasannaiġ sin in éadan Nuaḋ Frainng cúpla bliaḋain roiṁe. Ṫánaig uiṁreaċa ṁaiṫ na Gaeḋeal go ṫroid in aice na Franncaiġ as 28aḋ Saṁainn 1696 ar aġaiḋ, aċ ċa raḃ d'éiriġ iad amaċ san éiriġ amaċ mór go dtí 19aḋ Eanáir 1697. Ċa raḃ na Gaeḋeal amuiġ san éiriġ amaċ mór go h-Eanáir 1697 mar ċonnaig iad sluaiġte Frainng 'ionnsaiġ in éadan na Gaill ar Talaṁ an Éisg roiṁe 'gus d'ḟág na Franncaiġ amuiġ as Éisg roiṁe 10

lionra-uisge-dhearg.ca

'gus d'ḟág na Franncaiġ amuiġ as gaċ aon léigear 's ionnsaiġ a ḋéan iad in éadan sluaġ Ṡasuinn ar Talaṁ an Éisg, agus ba na Gaeḋeil cliste do ḟan 's do ḟoġluim an fíor sgéal 's misneaċ leis na Franncaiġ gan aṁras.Ṫosaiḋ na Franncaiġ do ċur gaċ aon tiġ 's áras ċun go teine nuair a fuair iad go talaṁ ar 10aḋ Saṁainn air aġaiḋ. Ṫánaig na Franncaiġ go ceanntar Affallon (Inis Úḃall) ar Talaṁ an Éisg ar an lá sin agus ḃuaiḋ 's ruaig iad in éadan bailí Gallda 'nn. D'aṁarc na Gaeḋeal sin agus ċonnaic iad gaċ aon ruaig 's buaḋ le na Franncaiġ fosta. Nuair a ċonnaic iad ba na Franncaiġ ann le troid fada, ṫosaiḋ uiṁir ṁór na n-Gaeḋeal do ṫroid in aice leo. Rinn na Gaeḋeil ruaig fíoċṁar in éadan na Gall-Ṡasannaiġ le linn sneaċd an-trom agus le linn gaċ aon oiḋċe' gus ċuir iad na toiġean Ġallda go edb3_16

teine leis díoġaltas an-ṁor fosta.

D'éiriġ daoine Gaeḋealaċ amaċ in éadan na Gaill istiġ gaċ aon baile Ġallda fosta 'gus ċuir sin eagal anṁor eadar na Gaill gan aṁras 's gan ṁoill. Ċuir na Gaeḋeil gaċ aon loing iasgaireaċd agus gaċ aon loing eile Sasuinn go teine fosta mar d'iarr iad do ċur na Sasannaiġ amuiġ as an obair iasgaire gan aṁras.

Fuair eadar céad (100) go dá ċéad (200) Gall bás ar Talaṁ an Éisg eadar Eanáir go Deireaḋ Fóġṁair

edb3_16

1697. Fuair na Franncaiġ 's na Gaeḋeil fiċead 's a trí (23) baile go teine 's go bristeaḋ ann gan aṁras fosta. Ḃuaiḋ iad an cogaḋ le Talaṁ an Éisg agus ba sin doċreidte le na Gaeḋeil Ṫalaṁ na Éisg mar ċreid iad beaḋ said saor as Sasuinn go bráċ ar fad anois. Aċ ċa raḃ sin an sgéal agus ba mór na truaġ sin. Rinn na Franncaiġ síoċáin leis na Gall-Ṡasannaiġ i ṁí Deireaḋ Fóġṁair sa ḃliaḋain 1697. Ba sin san Eóraip eadar na riaġaltais ann. Ba sin an-uaḃasaċ le na Gaeḋeil aḃaile 'gus trasna na dtonnta fosta mar ba siad gan cosaint ṁaiṫ leo 'nois. Aċ ċuaiḋ 's leanaiġ na Gaeḋeil ar aġaiḋ leis na cogaḋ in éadan Sasuinn leis treall-ċogaḋ fada 's doċreidte 'gus rinn iad sin eadar Saṁuinn 1697 go Geiṁreaḋ 1699 gan sos 's gan stad. Ċuir na Gaeḋeil eagal ana-ṁor eadar measg muinntir Gallda le linn an treall-ċogaḋ ann. D'ionnsaiġ 's ruaig iad amuiġ as na coillte 'gus ruaig iad le taoḃ an tráiġ fosta leis díoġaltas ana-ṁor acu 'nnsin.

D'éalaiġ sluaġ Gaeḋealaċ amuiġ as Talaṁ an Éisg le linn Geiṁreaḋ cruaḋ ḟada na 1699 go 1700, agus ċuaiḋ siad go Nuaḋ Ḟrainng fosta.

lionra-uisge-dhearg.ca

11

Charles Clyde Ebbets 1932

Baile an Úill Ṁóir Le Bréanann Ó Caṫáin (Gaeilge Ċonnaċt)

Blianta roiṁ an úll, ba é saṁaltán ar Nua-Eaḃrac an t-Oinniún nó an t-Oinniún Mór. Agus san aois ársa, ḃí an oinniún ina ċoṁarṫa don féineaċt: sraiṫ scraiṫeanna a eascraíonn ċun lár folaṁ na bunsraiṫe. Is tada an féin a ċiallaíonn an fréaṁ-fásra a ṡeasann di. Téann na sraiṫeanna iomadúla i Nua-Eaḃrac siar go dtí an t-sean-aimsir, agus tá na

Ó Duḃṫaiġ cé a dúirt faoin iarraċt aige

Gaeḋeil i láṫair ag gaċ ré ann le scéal a insint. Is

“sráid-ḃaile de Nua Eaḃrac le déanaṁ.” Tá sé

éard atá sa ré-léarscáilíoċt seo ná cnuasaċ de

in a ḟairiṫeoir fós go deo ann mar snoiteán i

na scéalta sin a insítear laistiġ agus trasna ḋá

gcnó an ċroí i gCearnóg na n-Aimsirí a ċúl le

ṫeanga, cosúil le cruinniú an acoṁail. San áit

Cros Ceilteaċ.

ċóineasaiṫe seo is iad siamsóirí agus fir naofa, bradaċa agus polaiteoirí h-Éireannaiġ ṫar

Is araon dúinn baile dúċais Nua Eaḃrac a ṫóg

sáille; agus liodán fada de go leor díseanna dá

muid lenár láṁa cosnoċta, agus an árd-

leiṫéid. Baineann na Gaeḋeil Nua Eaḃrac feiḋm

ċaṫair impiriúil ar ċuireamar ar bun nuair ar

leis an Ġaeilge mar córas rúin, agus b’ḟéidir,

ċuireamar suas an Foirgneaṁ na h-

agus fad is a ḃí muid ag céim-rince agus ag canaḋ

Impireaċta an Stáit agus a ṫionscnaíomar an

ár gcroí amaċ in Iúil ar Sliġe Leiṫéid i mBéarla.

ḟoirgneoireaċt air ar Lá Ḟéile Pádraig 1930.

Ag buaic-Ġaeilge ansin, léiríonn staidreaṁ

Ba 's Gailliṁ na feara a d’iṫ a lón ar an ċuing

daonáiriṁ Nua-Eaḃrac gur laḃair fiċe cúig faoin

ċruaiċe céad urláir (scéalta) os cionn

gcéad de ḋaonra na caṫraċ Gaeilge ar laġad san

Manhattan, beirt a aiṫníoḋ go cinntiṫeaċ mar

ḟiċiú h-aois.

Ó Seaċnasaiġ agus Mac Ḟloinn ó Seaneaglais. Is Eoin Freeman Gill scríḃneoir

Is focal imeartas é Oinniún ar ḟocail a ṫosaiġ

ailtireaċta Iris Nua Eaḃraca cé a scríoḃann

mar an focal Gaeilge “Anonn” agus a ṫáinig sa

san úr-scéal Na Sealgairí n-Geargáilí go raiḃ

ċluas Sacs-Béarla é mar “oinniún.” Ba é den

na dealḃóirí cloiċe h-Éireannaċa

ghleann aguNua-Eaḃrac an áit i ḃfad i gcéin agus

(Gaeḋealaċa) a ṡnoiġ portráidí d’aġaiḋeanna

ṫall ansin, aċ eolaċ-ṁuintearṫa, ar nós an

n-Gaeḋeal ar leiṫ i saoirseaċt ċloiċe ṁaisiúil

ṗaróiste ar an taoḃ ṫall den ġleann agus den loċ.

ḟoirgniṁ ṁóra fite fuaite ar fud

Go deiṁin, ba é an sagart Gaeḋealaċ, an t-Aṫair

Nua-Eaḃrac.

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Rinneaḋ An t-Úll Mór de Nua-Eaḃrac, go h-

An Uaiṫne nó n-Anúna. Aiṫníoḋ a ḃan-ríon, an

oifigiúil, nuair – i ré Saoiste Crócar

t-ainm-máṫar Ġleann na Bóinne, Bóann i dtrí

(Manhattan) agus Saoiste MacLoċlainn

neaċa ar a dtugtar Gentraige, Golltraige

(Brúclín nó Bruaċ na Linne) – a scríoḃ Seán

agus Suantraige. Tá na h-ainmneaċa seo ag

MacGearailt é sa Teileagraf Maidine i

tagairt do ċeol meánaċ, ceol mall brónaċ

mbliain 1893. Tagraíonn an logainm ón seanċas

agus suantraí, agus is beag a ḟreagraíonn do

ársa na h-Éireann faoin úll oileán i ḃfad amaċ

h-órraiḋ, baile-hó agus lullabaiġ astu.

in iarṫar an Atlantaiġ, cosúil l’Inis Naoṁ Bréanainn. Ṫáinig sé ċun cinn go seasta i n-

D’ḟéadfaḋ Baile-hó tagairt i mBéarla do

gnásanna siamsaíoċta Ġaeḋealaċa, ar Sliġe

ṫraidisiún bolscaireaċta na siamsóirí h-

Leiṫéid (Conair Ṁór Ḃán) agus i gciorcad Uí

Éireannaċa (Gaeḋeil) le brí “a ċur ċun cinn

Caṫarnaiġ (“carneiġ”) d’oirfidiġ a ċuaiġ ar

rudaí, a ṁolaḋ, raic a ṫógáil nó sceitimíní

camċuairt trí Ṁeiriceá óna mbunáit i

poiblí a ċruṫú.” D’úsáid barcairí carnaḃail an

Ḃaudeḃill.

téarma “sluaġ a ċur i mbéal an ṗobail” a ṫaḃarfaḋ cuireaḋ do ċoisiṫe a ḃeiṫ i mball i

Ba é Baile-hó an t-ainm a raiḃ ar Nua-Eaḃrac

luċt féaċana agus iad ag béicíl ó ardán “an

as Sacs-Gaeilge, agus tá cuiṁne air in

baile” a d'ainmnítí. Is ó “bailliú” a ṫagann an

“Aṁrán Náisiúnta” na Siamsóirí Ṁeiriceá n-

ċiall seo, agus i n-deireaḋ na dála roinneann

Aṁrán Sliġe Leiṫéid (Suantraí na Conaire

sé an meon “baile” ina mbíonn daoin' ag bailliú i

Móire Báine) leis an rann ṫe hip h-órraiḋ a'

lonnaíoċt. Cinninúint ann, go dtagraíonn an

baile-hó; ṫe Lullabaiġ na Sliġe Leiṫéid. I n-gan

focal ó “Bile,” an sean-ġin nascṫa ċun “bile,”

ḟios dóiḃ, coṁḟreagraíonn na trí ḟocal h-

nó crann lárnaċ i gcroílár na sráid-ḃailte

órraiḋ, baile-hó 'gus lullabaiġ do na trí ṁoḋ

Ġaeḋealaċa fadó. Is an bile a raiḃ an fréaṁ

ceoil Ġaeḋealaiġ a ḃaineann le Daġḋa, Árd Rí

roiṁe na nósanna féile Bealtaine 'gus ag

Teampall na n-Déiṫe na Sinsear na h-Éireann,

rince i n-deiseal agus i dtuaṫal timpeall an

a raiḃ cáil air mar ġeall ar a ċruit,

cuaille mór ar barr na bliana. azaharphotography

Ba é Baile-hó an t-ainm freisin ar an Ċaṫair Ṡmaragaide, nó áit aisling na saṁlaíoċta na nGaeḋeal-Ṁeiriceánaiġ. Go deiṁin, ṫug Franc Baum an ċéad ainm Pádraig ar An t-Asarlaí an Óir mar leas-ainm ar son na saoistí Gaeḋealaċa ag reaċtáil caṫraċa Ṁéiriceá ar fud na tíre. Tá tagairt d’oileán úll na sean-eaċtraí in Eċtra Bran maic Febail agus Immram Maele Dúin. Téann an dá ṫurais anonn

lionra-uisge-dhearg.ca

13

agus buaileann siad le Manannán mac Lir agus ar oileán úll a ṫuirlingíodar.

B’ḟéidir gur ċuige sin atá an focal baile-hó rianaiṫe go dtí an logainm Baile Áṫa h-Úlla, áit i gCorcaiġ a raiḃ baint aige le fada an lá lena n-aontaí, cruinniṫe agus cóisirí ṁóra.

Bunaíoḋ craoḃ (cosúil le craoḃ úll Bran) de Ċoṁaltas Ceoltóirí Éireann do Nua-Eaḃrac a ṫagairt mar Ċraoḃ Úll Mór agus tugann sé le fios go gcuiṁneofaí ar na laeṫanta sin ón Cosáin Nua Eaḃrac nuair a “Ṫug mise agus Maimiḋ Ní Ruairc an solas gliondair ar ċosáin Nua Eaḃrac,” i gcaṫair déanta níos cluṫaire 'gus Gaeḋealaiġ leis an t-ainm Baile an Úill Ṁóir uirṫi.

Raj Vimal Dev

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Cànan Ḋaiḃiḋ Seumas Ruairiḋ MacCoinniċ (Gàilig na h-Àpalaid) As ḋeiḋ nuair ċuaiḋ an t-Urramaċ Seumas MacṠuiḃne gu Tír nan Òglaiċ do'n obair ann le h-aġaiḋ coinneaṁ nuaḋ nan Eaglais Cléiriċ eile mu 1870, ṫánaig ṁic-leinn no h-urramaċ nuaḋ eadar muinntear Gáiḋealaċ an-seo 'gus ḋuḃairt e: "Ċa ḃiṫiḋ Moonshot11

nan òrain duiliċ-uaḃasaċ agus brònaċ leinn san eaglais ri linn seirḃis air ais a-riṫist air aġaiḋ mar ṫa ead òrain Gàilig agus 's ead uaḃasaċ mar sin! Biṫiḋ ṁaid 'ceòl-òrain Aimearagaċ (as Beurla) aṁàin as air aġaiḋ an-diuġ!" Ṡeas fear 's clann aige aṁàin ṡuas annsin 's ann, agus ḋ'ḟàg ead a-muiġ as an eaglais gun ṁall. Air ball an laṫa sin, rinn am ministear nuaḋ an cuairt gu toiġ am fear sin mar ḃa suim aige carson ḋ'ḟàg ead amuiġ ri linn an seirḃis. Ċuir e 'n ceist ċuige mu ḋ'ḟág ead a-muiġ, agus ḋ'ḟreagair 's duḃairt am fear sin: "Lean u air aġaiḋ leis nan òrain Ġall uaḃasaċ san

hiramtom

eaglais ri linn seirḃis, aċ déanaṁ ṁaid an-seo do ṗaidriċean asuinn leinn nan Ḋaiḃiḋ, leis an ceòl Ḋaiḃiḋ, sailm nan Ḋaiḃiḋ a-staiġ cànan Ḋaiḃiḋ cuideaċd!" Agus sin e 'n sgeul. (Ḃa fíor-sgéal an-seo 'gus ḃa sin sa Ġleann Ġàiḋeal sa ḃliaḋain 1870 no 's ḋéiḋ sin. Ḃa Gàilig an cànan Rìġ Daiḃiḋ nam Pìoball Naoṁṫa gun teagaṁ, agus ḋ'iarr am fear 's do ċlann aige do ċainnt, ḋéan paidriċean 's do ḋéan ceól beannaċdan as Gàilig seo. Agus ḋ'ḟág ead a-muiġ agus ċuaiḋ ead ċun gu h-eaglais eile nuair a rinn am ministear nuaḋ do ċur

Rick Wood's Images

lionra-uisge-dhearg.ca

Gàilig a-muiġ as ann.)

15

biaḋ - m'iasgaiċ - asam agus biṫ ṁaid an-ḟearg an aġaiḋ orṫa nuair a ḋeunaṁ ead sin oirnn gaċ NUAIḊEAĊD NA CRUINNE

àm nuair biṫ mi do'n obair san àite 'ṁàin air an ḟarraige. Ṫoir ead - nam Madaiḋ-Cuain - air gaċ taoḃ mu'n

Madaiḋ-Cuain: Madaiḋ-Allaiḋ nam Farraige Le Eoin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan)

am bàta leinn agus fuiriċ leoṫa oirnn do ċur lìontan faoi h-uisge. Fuiriċ ead ann leinn le cúpla uair agus fuiriċ ead le h-aġaiḋ air sluaġ an-ṁor nan iasgaiċ agus ṫoir ead a-staiġ ann agus gaḃáil ead am biaḋ - nan iasgaiċ - amuiġ asuinn gun ṁall agus biṫiḋ fearg mòr oirnn nuair a ḋeunaṁ ead sin. Iṫiḋ ead iasgaiċ an-ṁor gun teagaṁ agus 's ainṁiṫean an-ṁor agus ṫa

'S Madaiḋ-Cuain nam Madaiḋ-Allaiḋ

neart mòr aca cuideaċd agus ṫ' ead faoi cosaint

nam Farraige gun teagaṁ! 'S fear-

nan dliġe mar 's ainṁiṫe mòr na ḟarraig' ead ḟé

iasgaire mi ḟé 'gus ċonnaig mi ead

air bàrr an sin!

'obair ri ċéile do ġoid iasgaiċ asam nuair a ṫa mi 'obair a-muiġ air an

Ṫoir sluaġ ṁaṫ nam Madaḋ-Cuain ṫar mu'n am

farraige gu h-áiriḋ. Ċa ḋeunaṁ ead

bàta 'gus tosaiċ ead 'imirt ri ċéile 'gus deunaṁ

sin nuair a ṫa mi no ṫa ṁaid dlùṫ nan

ead sin mar ṫa ḟios aca ḟaicinn ṁaid ċugu gun

Eileanan agus dlùṫ tràiġ eile

teagaṁ. 'S ró-ċlisteaċ ead ḟé! Nuair biṫ ead

cuideaċd mar 's an-clisteaċ ead ḟé le

'imirt mu'n àite, biṫiḋ nam madaiḋ-cuain

sin gun teagaṁ mar feumaiḋ ead am

eile - biṫiḋ eadar ḋà gu cúig madaḋ-cuain mòr Tómas Freyr Kristjánsson

16

lionra-uisge-dhearg.ca

faoi h-uisge 'ċur obair làidir

Michael Zeigler

ċun do ġaḃáil 's do ġoid an iasgaiċ a-muiġ asuinn. Ṫa na h-ainṁiṫean air an uaċdar am buaireaḋ an aġaiḋ oirnn nuair a ṫa nan ainṁiṫean eile 'obair ċun 'goid an iasgaiċ a-muiġ asuinn. Ċa ċuiriḋ ead obair ċun do ġaḃáil nan iasgaiċ agus ṫa sin anuaḃasaċ 's saorsa aca do ruaig an aġaiḋ oirnn nuair a cuiriḋ ṁaid laṫa-cruaḋ nan obair ann!

Deunaṁ ead a-muiġ as an ċeanntar nuair a ġaḃálaiḋ ead amuiġ as gaċ aon iasg ċun bàs le dinnear ṁor aca. Ċan eil ṁaid anonn do ċur stadaṁ ċun sin mar ṫa nam madaiḋ-cuain faoi cosaint dliġean cuideaċd, agus ṫa sin gu maṫ, aċ dé mu'n obair cruaḋ-ḟada cuiriḋ ṁaid ann air am farraige gaċ laṫa, gaċ seaċdainn 's gaċ bliaḋain? 'S breaġ leom ead ḟé 'ċ bu ċeart feumaiḋ ṁaid cuidiċ ṁaṫ le daoine riaġaltas agus daoine nam fiaḋain cuideaċd mar ċan eil ḟios againn an sgeul mu'n nam madaiḋ-cuain annseo 'nis!

Kamchatka

lionra-uisge-dhearg.ca

17

Konstantin Stupak, Pexels

Cogaḋ nuaḋ Mór na h-Úcráine Le Úna Ní Ḟlaiṫḃeartaiġ (Gaeilge Ċonnaċt) D'ionnsaiġ fórsaí nó sluaġ mór na Rúise 'stiġ in aġaiḋ Úcráin ar maidinn 24aḋ Feaḃra 2022. D'ionnsaiġ iad ar aer, muir agus tír agus ḃí sin doċreidte 's uaḃasaċ! Tá sin cogaḋ míċeart le tír mór in aġaiḋ tír beag. 'S an t-ionnsaiġ 's mó ag tír aṁáin ar tír eile san Eóraip ó 'n aimsear Dárna Cogaḋ na Ḋá Ġall (1939 go 1945). Tá cogaḋ seo le h-aġaiḋ saoirse na h-Úcráin. 'S Cogaḋ Nuaḋ Saoirse na h-Úcráin freisin! Ṫánaig colúin fada ṁór na Rúisiġ trasna na teorann in aġaiḋ Poblaċt na h-Úcráin ar 24aḋ Feaḃra 2022 gan nuaċt 's gan ónoir acu. D'ionnsaiġ siad in aġaiḋ Úcráin as gaċ aon taoḃ. D'ionnsaiġ sluaġ láidir amuiġ as Bealarúis agus teorann le Rúis as an anoir agus as aduaiḋ. Tá siad ar an bóṫar go Caoiṁ (príoṁ ḃaile mór na h-Úcráin) anois agus tá 'n Uaċtarán 'fanaċt ann leis na daoine sa ḃaile 'nn. Aċ ṫánaig sluaġ cuid 's mó 'n aġaiḋ Úcráin amuiġ ó ḋeas as an gCrimé. Tá Crimé sa ḋeisceart na h-Úcráin. Ba ṁaiṫ leo - na Rúisiġ - do ġaḃáil tráiġ deisceart na tíre sin mar ba ṁaiṫ leo sin le caḃlaċ mór acu gan daḃt.

Tá daoine 's Arm na h-Úcráin 'troid ann ó ṫosaiḋ an cogaḋ amaċ. 'S Arm na h-Úcráin 'cuir troid mór faoi tráiġ ar Muir Glais-Ġorm agus as an Muir Ḋuḃ freisin. Rinne na Rúisiġ sgriosta mór uaḃasaċ tras-ḃealaċ an teorann istiġ saor tír flaiṫeas na h-Úcráin gan sos as nuair a ṫosaiḋ iad an cogaḋ amaċ freisin. Ċuir iad sgriosta ar saiġdiúirí na h-Úcráin freisin, agus tá siad ag troid ar aġaiḋ in aġaiḋ na Rúisiġ gan sos 's gan stad. Fuair cuid sgriosta h-uaḃasaċ ar cuid Arm na h-Úcráin aċ 's iad 'troideaḋ ar aġaiḋ inniu gan eagla leo.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Rinne na Rúisiġ sgriosta mór uaḃasaċ ar an dárna ḃaile mór na h-Úcráin an baile Carrcaḃ, agus ba mór an truaġ sin.

Aċ níl siad istiġ ann ar fós!

'S teiṫeaḋ daoine ċun an teorann leis an Ṗolainn anois freisin agus tá sin mar an cogaḋ le láṁa na Rúisiġ. Ṫánaig bailí móra eile faoi h-ionnsaiġ freisin. D'ionnsaiġ na h-ionnróirí go Maraupóil, Oḋeas, Cearsúin, Saporais, Nipró 'gus bailí eile freisin i n-deisceart Úcráin.

Agus d'ionnsaiġ iad in aġaiḋ ar Carrcaff (Carrcaḃ) sa taoḃ ṫoir na tíre 'n aice leis Cearneaḃ agus in aġaiḋ Caoiṁ freisin. Tá trí ṁilliúin daoine na h-áite Caoiṁ. Ṫánaig Lutsg agus Iḃanó faoi h-ionnsaiġ le fórsaí Rúis freisin. D'ionnsaiġ ingearáin Mi-8 agus Ca-52 in aġaiḋ an aerfort airm i n-Gostómáil, agus tá sin in aice Caoiṁ. Leag Arm na h-Úcráin uiṁir maiṫ cinn acu 'maċ sa spéir 'nois gan daḃt. Fuair cúig céad go míle saiġdiúir Rúis bás anois, aċ fuair mílte 's mílte 's mílte daoine neaṁċiontaċ na h-Úcráin bás freisin. Leag Arm na h-Úcráin gluaisteáin neart na Rúise 'maċ ar an mbóṫar go Carcaiḃ agus fuair dá ḟiċead a deiċ (50) saiġdiúir Rúise bás ann mar sin. Leag iad sé h-eitleán déag (16) amuiġ as na spéire 'gus ċuir sin eagla mór eadar na h-ionnróirí 'nois gan daḃt. Lean an cogaḋ ann ar aġaiḋ go dtí beaḋ Úcráin fíor tír aṁáin ar ais arís.

Anastasiia Krutota, Unsplash

lionra-uisge-dhearg.ca

19

An Cogaḋ sa Ṁuṁain 1579 Séamus Ó Súilleaḃáin (Gaeluinn Deas Ṁuṁain) Cuid a Dó: Mac Gearailt, Taoiseaċ na Claonglaise. I riṫ an troid ḃí 'n Doctúir Mac Sandair ṫuas ar cnoċán ó ḋeas agus an dá láiṁ sínte amaċ aige cosúil le Maois ag guí beannaċtaí ar an Arm Gaeḋealaċ.

Ag Caṫ Gort na Tiobraid do rug Arm Gearaltaċ an barr buaḋ ar na fórsaí gallda faoi n-Ardċeannaire Ġallda na h-Éireann Uilliam Mac an Draoiḋ.

Fuaireadar mórċuid armlóin

Dennis Kummer, Unsplash

agus ṫug sé meanma nuaḋ dóiḃ.

Nuair a ṡroiċ an mionlaċ a ṫáiniġ slán ón ár an campa gallda taoḃ le Cill Moċeallóg.

D’aistriġ Mac an Draoiḋ an campa deiċ mile soir go Béal Áṫa na n-Déise 'gus is ann a ṫáiniġ galar a ḃáis air. Ṡular 's tógaḋ é go Port Láirge 'n áit inar d’éag sé d'ḟág sé an Captaen Malbaiġ i gceannas in aġaiḋ na Gearaltaiġ. D’ḟág seisean garastún láidir i gCill Moċeallóg agus ġluais sé lena arm go Luimneaċ agus ansin ó ḋeas tríd an ċeanntar seo.

Ag Mainistir an Aonaiġ taoḃ le Cromaḋ, ḃí na Gearaltaiġ ag fanaċt dó. Nuair a ċonnaic na Sasanaiġ is na fealltóirí Gaeḋealaċ a ḃí san arm gallda oifigiġ Spáinneaċ ag ċur na Gearaltaiġ in eagar ṫáiniġ ionaḋ orṫa. Deireann staraí na Gerardo_Borbolla

Gearaltaiġ an t-Aṫair Ó Dálaiġ gur briseaḋ an arm Sasanaċ tar éis caṫ fíoċfar a lean uair go

20

lionra-uisge-dhearg.ca

leiṫ. Tar éis sos agus bia leanadar an naṁaid i dtreo Eaṫarlaċ san oirṫear.

Nílimid ró ċinnte cad a ṫárla ina ḋiaiḋ sin aċ ṫáiniġ Uilliam Pealham go h-Éireann mar tiarna gúistís ag an am seo agus ṡeol sé trúpaí aṫ-neartaiṫe go dtí an Muṁan ċun caḃrú le Malbaiġ. B’ḟéidir gur ṫáiniġ an dream seo i láṫair nuair a ḃí na Gearaltaiġ imiṫe soir agus ṁarḃodar an garasdún is na manaiġ a ḃí fáġṫa san mainistir agus ina ḋiaiḋ sin scriosadar an foirgneaṁ álainn. Ṫáiniġ Malbaiġ ar ais agus ḋein sé ár fuilteaċ tri ceanntar Luimniġ, scrios sé baile Ráṫ Caola is Áṫ Dara agus sular léigear a ċur ar Ċaisleán Eas Géitne scrios sé an mainistir áluinn taoḃ leis. Gan gunnaí móra ní raiḃ sé abálta mórán a ḋeanaṁ. Ar an seaċtú lá Deire Fóṁair d’órdaiġ sé don arm na tuama san mainistir a scrios agus na creatlaċa a spré amaċ ar ḃruaċ Aḃa na Daoile ós coṁar an taoiseaċ agus a airm san ċaisleán. Rinn iad taispeán an beart sacrailéideaċ seo fua mór na gall agus cad a ḃí le teaċt don Gaeḋeal scoilte. Ḃí an taoiseaċ tar éis a aon-ṁac a ṫaḃairt suas mar giall aċ anois ḃí an Doctúir Ṁic Sandair ag teastáil uaṫa agus na caisleán i gCarraiġ an Ṗoil agus Eas Géitine a géilleaḋ. Diúltaiġ an taoiseaċ é a ḋéanaṁ agus rinneaḋ méirleaċ de.

Ar leanúint.

BaileysTable

lionra-uisge-dhearg.ca

21

Bliadhna Úr GLEANN UISGE ḊEARG 2022

Mìosaċan Úr CEANNAIĊ AN-DIUĠ

LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/

22

lionra-uisge-dhearg.ca

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

10

Di-Doṁnaiċ Tùrnais

15

Raċaiḋ ṁaid gu coille roiṁ an laṫa seo.

Déanaṁ ṁaid sin mar feumaiḋ ṁaid do ċruinniṁ nam meuran-ċraoiḃe le laṫa seo.

Nuair a ḋéan oirnn sin, raċaiḋ ṁaid gu h-Aifreann a-steaċ san Eaglais áite. Ṫa nam meuran-ċraoiḃe cuid ṁor na h -Aifreann air laṫa seo gun teagaṁ.

Cuiriḋ na Sagairt am Beannaċdan Naoṁṫa 's Ḋia Ṁor. Biṫiḋ nam meuran-ċraoiḃe beannaċd as ḋeiḋ sin, agus ṫoir ead ċun daċaiġ mar sin aṁáin.

17

Di-Doṁnaiċ na Càisge Ṫa laṫa 'n-ṁor le daoine na Críosda. Ḋ'éiriċ Críosd ṡuas a-muiġ as am Marḃ air laṫa seo 'gus ċaiḋ e gu Flaiṫeas annsein cuideaċd. 'S laṫa mór le Fíor Gáiḋeil cuideaċd, mar ḃuaiḋ Briain Bóraiṁ an Caṫ Ċluain Tarḃ air laṫa seo sa 1014 nuair a ḃristeaṁ e na Loċlannaiċ a-muiġ as Éireann agus cuid ṁor nan Gáiḋealtaċd mar ḃ' Ard-Ríġ nan Gáiḋeal e ḟé.

lionra-uisge-dhearg.ca

Di-hAoine na Ceusta Ṫa laṫa seo 'n-naoṁṫa san áite Gáiḋealaċd. Ċa biṫiḋ daoine 'obair air laṫa seo. Ṡiuḃail Mac Ḋé gu bás le láṁan Róiṁniċ air laṫa seo cuideaċd. Raċaiḋ daoine gu hAifreann 's Seirḃeis Creideaṁ eile cuideaċd. Fanaiḋ daoin' eile sa daċaiġ le do clainn agu 'gus ṫa sin laṫa mór le daoine na Críosda.

18

Di-Luain na Càisge Ṫa laṫa mór eile le daoine na Críosda, 'ċ le daoine Gáiḋealaċ na Críosda gu h-áiriḋ. Ḋ'éiriċ Críosd ṡuas a-muiġ as am marḃ an laṫa roiṁe. Ṫa sin laṫa mór na Fíor Gáiḋeil mar ṫosaiḋ an Éiriġ A-maċ na Cáisge sa 1916 sa Bail' Áṫa Cliaṫ.

Rugaṁ Poblaċd na h-Éireann air an laṫa seo cuideaċd mar sin.

Làiṫean Mór A' Ṁìos - Am Màrt 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàiṫ 13 - Ùine-Ṡaṁraṁ 17 - Féill Pàdraig 21 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràṫ an Earraiṁ 26 - Purim

Aṫ Ṁìos - An Giblean 01 - Gaelaċ Úr 02 - Ciad Laṫ a Ramadáin 15 - Ciad Là Càisg nan Iùḋ aċ 22 - Là Doṁain 23 - Deireaṁ Laṫ a Càisg nan Iùḋ aċ 30 - Gaelaċ Lán

Aṫ Làrna Ṁìos - An Céitean 02 - Deireaṁ Laṫ a Ramadáin 04 - Yom HaAtzmaut 09 - Là Màṫ raiċean 16 - Gaelaċ Lán 17 - Ciad Laṫ a Féill Uaisleaċd nam Ḃ innipeig 18 - Lag B'Omer 24 - Féill Bealtainn 30 - Gaelaċ Úr

23

O'Riain, Flann. 1994.

Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 34

LORG FOCAL Ainm Àite AḂ AINN LUĊAG ÀIRDEAN AIRGEAD DÙN GARRAIḊ AM FORGAN CANORA

Biaḋ SIÚCAR NA CRAOḂ FOILEAGAN GLASRAIĊ MEASAN SUITEAS

Ainṁiḋ ean SIONNAĊ MAṪ AN-DONN CAT FEASAG CAORA TURTAR PEANT

24

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA

SIONNAĊ AN T-SNEAĊDA Dealḃ Le Jonatan Pie, Unsplash

MAṪAN-DONN AIMEARAGA A TUAṪ Dealḃ Le Donna Ruiz, Unsplash

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

BÁID NA SPÉIRE Dealḃ Le Silvia Corradin, Pexels

lionra-uisge-dhearg.ca

25

CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD FÍOR ḊAṪ AR NAOṀ PÁDRAIG 'S daṫ ġorm an fíor ḋaṫ ar Naoṁ Pádraig a ċairdean! Agus tá ḟios againn sin mar ḃa gorm an fíor daṫ aṁain na Gaeḋeal le mílte 's mílte bliaḋain gan aṁras 's gan bris suas go dtí 1642 nuair a ċuir Eoġan Ruaḋ Ó Néill an daṫ uaine 'stiġ sa Ġaeḋealtaċd nuair a d'ḟill sé ċun aḃaile do ṫroid in éadan an Gaill le linn Cogaiḋ na Trí Rioġaċtuiḃ i gcosanta na Gaeḋeal agus na Gaeḋealtaċd. Ḋéan é sin mar ċuir Séamus VI na h-Albainn (Séamus I na Sasuinn) an brataċ na

grafvision

aleroy4 h-Éireann ar brataċ uaḃasaċ nuaḋ na Gaill nuair a ḟuair sé 'n obair - ríġ Ṡasuinn - sa ḃliaḋain 1603. 'S gorm an ḋaṫ náisiúnta na Gaeḋeil eile san Albainn, Gailíse 'gus ar Oileán Ṁannainn fosta ó am go h-am. 'S mór an truaġ sin ċan ḟuil sin an ḋaṫ náisiúnta na Gaeḋeil Éireann anois, aċ filliḋ sin annseo ar ais aríst le cuidiú Dé. Ṫosaiḋ Connraḋ na Gaeilge 'n ḟeaċtas mór do ḃuaiḋ státas oifigiúil le Lá Ḟéile Ṗádraig as 1893 agus ḃuaiḋ iad sin sa 1894 gan aṁras. Ḃa Féile Ṗádraig 1894 an ċiad Féile Ṗádraig oifigiúil faoi riaġaltas

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Ġallda sa Ġaeḋealtaċd. Ċonnaig na Gaill

an truaġ sin gan aṁras! Ḃa sin ró-uaḃasaċ

an lá sin - lá Fíor Gaeḋeal agus éiriġ

mar ċa raḃ sin an fíor sgéal faoi lá seo.

amaċ - mar ḃa traidisiún mór ó 1590idí nó

Ṫánaig droċ-sgéal faoi timpeall faoi

roiṁe b'ḟéidir le na Fíor Gaeḋeil do ṫosaiḋ

riaġaltas Gallda mar d'iarraiḋ iad do ḃris

agus do ṫroid feaċtais míleata 'n éadan

an spiorad láidir na daoine Gaeḋealaċ agus

na Gaill agus do ṫroid in éadan na

na Fíor Gaeḋeal fosta.

tiġearnaí talún ann fosta. Ḃa sin an sgéal ar Féile Ṗádruig sa 1591, 1601, 1614,

Aċ d'obair Connraḋ na Gaeilge le taoḃ le

1625, 1627, 1642 agus ar aġaiḋ go na 1800idí

Fíor Gaeḋeil eile do ċur stad ċun sin mar

fosta gan sos. Ḃa sin lá féile mór le na

d'iarraiḋ iad an féile ceart mar ḃa sin cuid

Gaeḋeal agus ar taoḃ eile ḃa sin lá

mór na h-Aṫḃeoċan Gaeilig gan aṁras. Agus

naoṁṫa fosta 'gus tá sin an sgéal indiu

ḃuaiḋ iad an obair le lá náisiúnta h-oifigiúil,

trasna an seann Gaeḋealtaċd. Nuair

aċ tá sin an lá faoi deoċ aṁáin cuid 's mó lá

ṫosaiḋ Connraḋ na Gaeilge 'n ḟeaċtas do

seo 'ndiu 'gus 's mór an truaġ sin! 'S féile

ċur 's do ḋéan Féile Ṗádraig an lá

naoṁṫa mór sin eadar na Gaeḋeil agus ar

náisiúnta 's lá ṁaiṫ le na Gaeḋeal, ḟuair

gaċ aon áit, ceanntar 's tír Gaeḋealaċ

an lá sin an droċ-ainm mar d'éiriġ sin an lá

fosta. 'S fuaṫ linn do'n aṁarc daoine 'ċur

faoi deoċ agus deoċ aṁain agus ba an-ṁór

daṫ uaine orṫu - ar do cuirp agu - gaċ aon Féile Ṗádraig - mar beaḋ gaċ aon daoine

bobtema

Gaeḋealaċ ar an lá sin - a ḋuḃairt daoine Gallda polaitigúil trasna na doṁain Sasannaiġ (Aimearaga, Astráil, Ceanada, Nuaḋ Ṡeálainn, Sasuinn). Ḃa fuaṫ leo ċun ar na Gaeḋeal le ciadta 's ciadta nó mílte bliaḋain anois agus tá creid agu do ḋéan 's do ċur droċ-ṁeas orainn gaċ aon Féile Ṗádraig? 'S ain-ċineáltas é sin gan aṁras!

Iarraiḋ Fíor Gaeḋeil le ċéile le linn bliaḋanta roṁainn agus iarraiḋ muid do cuiriḋ fíor sgéal agus fíor dúṫċais amaċ faoi Naoṁ Pádraig agus faoi Féile Pádraig fosta. Ċa raḃ sin an lá nó féile faoi na deoċ agus tá sin ró-uaḃasaċ ḟuair rudaí ċun sin an lá indiu.

Le Niall Mac Colla (Gaeḋealg Ṫír Eoġain)

lionra-uisge-dhearg.ca

27

SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ

Bríġde Nic Ġiolla Ḃríġde

Dealḃ Le Trìnda NicÉigair

Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Fuair Bríġde Nic Ġiolla Ḃríġde bás i gCarn Ḋuḃ, Sruṫ an t-Sáḃáil, Ceanada ar 24aḋ Feaḃra 2022, agus ba 101 bliaḋna d'aois uirṫi fosta.

Rugaḋ agus tógaḋ í ḟéin sa Cois Clóidiġ, Bun Beag, Gaoṫ Doḃair, Tír Ċonaill, agus ba seaċd daoin' eile léi sa ċlann ann. Rugaḋ í ar 21aḋ Meán Fóṁair 1920 le linn Cogaḋ le Saoirse, 'gus ba rudaí deacair san am sin fosta. Ba sí d'inġean Eoin Hiúdaí Mac Giolla

28

Bríġde (aṫair) agus Áine Hiúdaí Ṁuirisín Uí Ċolla (máṫair). Ṫánaig Áine Hiúdaí Ṁuirisín as Inis Meaḋan ó ḋúṫċais. Ċuaiḋ Bríġde 'gus do deirfiúr Síle go Dún Éideann 'lorg obair sna 1930idí. Ba bean alltra í ḟéin agus fuair sí obair deas i n-Dún Éideann fosta. Ba sí 'nn le linn Dárna Cogaḋ na Ḋá Ġall (1939 go 1945), agus d'oibriġ sí ċun do ṡáḃáil daoine 's saiġdiúirí 's seoldairí le linn an am fosta. Aċ

ċa raḃ sí 'cainnt faoi sin mar ba fuaṫ léi san am sin gan daḃt! Ċuaiḋ 's ċruinniġ Bríġde 'n fear Méarḃán Saoṁair agus as Ceanada é ḟéin fosta. Fuair iad posta le ċéile ar 4aḋ Bealtaine 1945. Ċuaiḋ iad go Ceanada (aḃaile na Méarḃán) i ṁí Bealtaine 1946. Ba breaġ léi Ceanada mar ba obair ann le gaċ aon daoine san am sin.

Rugaḋ Duḃġlas mac Méarḃán (mac Bríġde) sa ḃliaḋain 1947, agus rugaḋ Cailín nic Méarḃán (nic Bríġde) sa 1951 fosta.

D'oibriġ Bríġde san oṫarlann ann eadar 1963 go 1985 gan stad,

lionra-uisge-dhearg.ca

agus ba bean alltra maiṫ í ḟéin. Ba breaġ léi 'obair sa ġairdín, 'imirt gailf agus 'siuḃail le na ṁadaiḋ aici. D'imirt í gailf go dtí a fuair sí ceaṫair fiċead, sa trí déag bliaḋna d'aois (93). Rinn í geansaiṫe h-Oileán Aráinn deas maiṫ agus ċuir sí siad ar gaċ aon gar-ṗáiste aici fosta. Rinn sí eadaiḋ traidisúnta maiṫ agus rinn sí céadta 's céadta na rudaí iad fosta. Ḟuair dá páiste 's cúig ḋéag garṗáiste (15) uirṫi. 'S clann mór aici trasna nam Maċairean Móra, aċ sa Sruṫ an t-Sáḃáil agus Tìr nam Buaċaille go h-áiriṫe.

Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir

Beaḋ sí faoi talaṁ sa Reilig Cairn Ḋuḃ ar lá ball.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

LUD Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

'S deasaċaḋ ùr airson mìos Am Márt, ḋà mìle fiċead 's dà (2022); le sgeulan mun am Féill Ṗádruig, na Madaiḋ-Cuain, agus na sgeul mum Baile an Úill Ṁóir. Seall a steaċ do nuaiḋeaċd ionadail, fòram coiṁearsnaċd, agus tuilleas.