LUD - Sgríobh Róimh - 10-23

LUD

DEASACHADH 10 GIBL. / CÈIT. 2023

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

Athair agus a Chuid Nigheanach (Cuid a Dó) Le Brian Ó Cianaigh

Saoghal Matt Mac Giolla Phádraig (Cuid II) Le Alasdair Stiúbhart Mag Eoin

Slán Abhaile Le Gráinne Ní Chaimbeal

COISEACHDAN AIRSON 10 LATHA THAIRIS GLEANN UISGE DHEARG A' DHEAS

DEASACHADH 10

Dè a Steach Air Cuibhrinn

04

Coiseachdan airson 10 latha Thairis Gleann Uisge Dhearg a' Dheas

Saoirse 's an Deoch

14

Le Niall Mac Colla

Cúpla Focla

25

Teaghlach, Tarbh, agus Curachan

Pádruig agus Peligius?

34

Le Ciarán Ó Diamán

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 10 Nuaidheachd nan Dùthaich 13 Nuaidheachd na Cruinne 16 Sean Ghàedhealtachd 23 Fòram Coimhearsnachd 27 Dànach, Òranach & Sgeulach 34 Creideamh & Spioradalachd

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Cà bheil nan Ainmhithean?

Cà bheil nan Ainmhithean annseo 'gas às thairis a' Seann Ghaidhealtachd a chairdean? 'S mórán truagh sin chan eil creatúran beag sa leobhar seo, 'gas tha iad 'fàs agas beò 'nn san Dùthaich nan Craobh. Bu mhath leom do'n amharc agas do léigheadh sgeultan mhath ùr mu'n Ainmhithean ann san Dùthaich nan Craobh.

Iain Mór mac Iain Mac Beathain (Gàilig Shruighlea)

Goidé 'n Sgéal leis Cogadh sa Mhumhan?

Goidé 'n sgéal faoi na h-artagail faoi 'n Cogadh Mór na Mhumhain eadar 1579 go 1583 ar aghaidh go 1589? Chan fhuil sin cóir us ceart do thosaidh an sgéalta maith acu 'gus do chur stadadh chun iad 'na dhiaidh sin. Ba bhreagh liom do léamh agus do fhoghluim sgéalta 'us eolas eile faoi 'n Cogaidh Deas Mhumhain agus iarraidh mé do fheic cuid deireannach an sgéal gan mhoill le do thoil.

Maighread Ní Dhomhnaill (Gaedhilig Inis Eoghain)

Glórmhar Maith Mór chun an Cailín Ruadh!

Go Raibh Míle Maith Agat chun an Cailín Ruadh mar cuireann í 'n iris-leabhar le chéile gach am 's ócaid, agus déanann í sin gan cuidiú mhaith agus mór as daoine mhaith eile! Cuireann í obair dochreidte nuair a déanann sí sin, agus níl sin cóir agus ceart ní bhfaigheann í cuidiú níos mó 'mach as daoin' eile!

Leanaigí ar aghaidh leis an obair beannacht naofa a Cailín Ruadh, agus GRMMA le h-aghaidh gach rud a dhéanamh thú fhéin anseo freisin!

Treasa Ní Néill (Gaeluinn Tuadh Mhumhan)

An bhfuil an Gheimhridh níos fháide ann?

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

'S àitean gasta 'nnso 'nn sa Ghleann Uisge Dhearg gu h-áiridh. Agus 's àitean an-mhath airson duine le suim mór aca do shiubhal a-mach faoin tuath, agus aig campáil cuideachd.

Bidh duine 'obair sa gort ghàraidhean aca 'gus a-mach san ghairdean aca cuideachd. Cuiridh ead biadh ghlasraithe fo thalamh airson an Ghearramh.

Ach tha e sin an sgéal a-mach air nam Machairean Móra.

Tiocaidh Aimsear Bainiseachd ann sa Seann Ghàedhealtachd, agus tha 'n iarraidh leinn do bhunóidh nasgan ghníomhaithe eadar measg na Gàedheal annso san Dhùthaich nan Craobh, agus ann sa Seann Ghàedhealtachd. Chan e còir agus ceart cuiridh riaghaltas na Seann Gaoill an stadamh chun nasgan eadar na Naisean Gàedhealach no Naisean nan Gàedheal.

Feumaidh leinn do chur athbheochan eadar an Ghàedhealtachd Ùr agus an Seann Ghàedhealtachd gun mhall, mar tha 'n móran iarraidh leinn oirnne do chur beò ùr chun an nasgan eadar annso san Ghàedhealtachd Ùr, agus an Seann Ghàedhealtachd cuideachd. Agus iarraidh mhuid do thosóidh sin gun mhall a chairdean! Chan e sin fiadhantan, agus chan e sin còir agus ceart a cuirinn riaghaltas Seann Goill an stadamh chun gach aon obair 's pleann do bhunaidh nasgan eadar an Naisean Gàedheal annso (san Dhùthaich nan Craobh) agus ann (sa Seann Ghàedhealtachd).

An bhfuil an Gheimhridh níos fháide ann annsin daoibh ar na Machaire Móra a chairde???? Chuir mé 'n ceist seo chugaibh mar chonaic mé ghrianghrafanna sneachta móra gach am. 'S áit níos fuara má atá sin fíor.

Ach GRMMA le na grianghrafanna deas maith, agus iarraidh daoibh do lean ar aghaidh leis an obair níos mó 's níos maithe a dhéanamh daoibh gach am.

02

Mícheáilín Ní Chonnghaile (Gaeilge Iar Chonnacht)

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIDHEACHD IONADAIL

COISEACHDAN AIRSON 10 LATHA

THAIRIS GLEANN UISGE DHEARG A' DHEAS Le Seumas Sutharlannach

Ann san bliadhan 2018 rinn mi pleann agam do shiubhal a-mach sa fhaoin tuath na h-àite so mar bha 'n iarr agam do'n oraic gach aon àitean mhath annso. Nuair a bha 487 phunnd orm, thosaidh mi 'n obair mall do shiubhail tursan fada nas fhaide. Agus a bharrachd dh' fhoghluim mi mu tha e sin slighe math do chur neart air do chorp as dhéidh seachdain cruadh ort. Thosaidh mi seannail air U-tube sa bhliadhan 2019 do chur mo turas chun daoine thairis nan domhan. Nuair a thosaidh mi 'mach le sin, bha nam bhideon agus ghrianghrafan airson mi fhé 'mhàin, agus bha ead bealach airson mi fhé do'n oraic chun chugam fhé ri linn latha ùr agam. Thánaig móran ionntanas agam nuair a thosaidh daoin' eile do fhaigh brosnachamh chun daoine do fhaigh 's do shiubhal a-mach sa domhan 's faoin tuath na h-àite leotha do'n oraic agus do fhoghluim mu beò aca 'nn. Tha e sin dochreidsinn do fhaigh radharc, agus do'n oraic taobh nas dathúil 's dochreidsinn ann sa Ghleann Uisge Dhearg. Tha fhios agam tha sin deacaidh do chreid a tha talamh tuathanas sa cheanntar nam baile 'gus tha mhuid 'gàire mu nam madaidh 'rith air mìltean air mìltean airson lathan gun sos 's gun stad. Tha lochan móra, coilltean, gleanntan dathúil, bacannan-ghainimh agus sléibhtean (nas beagan) againn so. Seo 'n 10 àit gasta 's thar bhàrr agam do shiubhal thairis Gleann Uisge Dhearg a' Deas, agus tha daoibh a-nonn do'n oraic tha 'n cúigeamh leinn Gleann Uisge Dhearg an-dathúil.

10) Slighe Dhruim-Throcach Tosaidh mhuid an turas sa Phàirc Cúigeamh Coilltean Giúis. 'S Slighe Dhruim-Throcach san àit nas chiúin sa còirneal nam pàirc so aig 1 cilimeádar fada 'gus 's e sin dochreidsinn mar siubhal daoibh thairis bacann-ghainimh mhath leis féar leis radharcan gasta nan Abhna Assanabóinne.

9) Thar Barr an Domhain Tiocaidh mhuid gu Pàirc Cúigeamh Shligeach-Bhàin chun slighe gheàrr ach gasta, Thar Bhàrr an Domhain. Tha 'n àite so 'n aice Ostán Sgì Loch Seabhag. 'S slighe so airson 3.4 cilimeádar agus tha 'n slighe so leis radharcan gasta 'gus slighe mhath chun a-staigh turas san Crìochan Gharbh.

8) Easan Coca Cholla In aice Easan Móra Ghleann Uisge Dhearg. Chan e sin turas deacaidh 's garbh. Aig 3.9 cilimeádar amach agus a-rithisd agus 's Slighean ATBh. 'S fheudar sin nas fhaide mar tha sin shuas cùl-shlighe 'gus bithidh sin gun slighe ó àm gu h-àm. Ri linn am bhliadhan 2022 fhuair mhuid sgannan mhath as an dròn-eitléan bheag nuair a chonnaic mhuid tuile mór as uisge ùr nan Earramh. Fhuair an easan an tainm-àite mar tha 'n uisge bhàn agus dhubhairt daoine 's fheudar sin uisge bàn as an òl Coca Cholla nuair a chuir daoine sin a-mach as an droichead.

7) Gaineamhan Spioraid

6) Sgoltamh-Ailbhne nan Éin Sgoltamh-Ailbhne nan Éin! Bidh u air do ghardáil no chan oraicidh u an àite so. 'S in aice Bealair, Ghleann Uisge Dhearg a-mach as Rathad Cúigeamh 315, 's slighe turais so le 3 cilimeádar agus tha 'n radharcan gasta nan Abhann nan Éin nuair a rachaidh an abhainn so ri linn na Críochan Gharbh agus aig déanamh radharcan gasta 's dathúil agus bithidh creid agad tha u san leobhar sgéaltan so le sin.

Tha mhuid aig Coilltean Giúis air ais a-rithisd agus tha e sin seann latha Ghleann Uisge Dhearg nuair a' shiubhal shlighe chun Gaineamhan Spioraid agus am Bòla Deoch a' Dòmhnall Dubh. 'S dhà slighe ri chéile mu 10 cilimeádar agus tha e bacannan cuid 's mór! Ach chan e fàsach so, bithidh troblaid gharbh ort mà tiocaidh u 'mach gun uisge ri linn an t-samhraidh mà chan e uisge mhath agad fhé. 'S Cactas Deilgneach annso agus 's Nathar Sròn-Mhuca annso cuideachd. Tha bealach mhath do'n oraic an turas so ri thaobh turas san fhàsach b'fheudar.

5) Druim Ghleann Pembina 4) Eilean Bodhannach 'S an turas so 'mach as a' domhan. Rachaidh sin air aghaidh air 17.5 cilimeádar, agus tha turas air Eilean Bodhannach agus tha e sin a-mach as Spùinneadaran nam Muir Carraib. Tosaidh sin a-mach air slighe deas nan Rathad Cúigeamh 504 siubhal u chun an iar chun an tràigh gu Pàirc Cúigeamh nan Eilean Bodhannach.

Bithidh rudan gu math mà bithidh leibheál an uisge shìos agus bithidh u 'nonn do shiubhail a-mach chun an t-eilean. 'S tràighean dochreidsinn 's gasta leis radharcan gasta nan Loch Bhinnipéig, agus oraicidh u chun uisge gun deireamh so. 'S coille fhiadhan sa meadhan nan eilean agus oraic a-mach airson an seann charr.

O 'n oir rachadh mhuid chun a' deas. In aice teorann leis na Stàidean Aontaichean tha 'n àite so 'n aice Mórdúin, Gleann Uisge Dhearg agus tha e sin san Phàirc Cúigeamh Gleann Pembina. 'S an phàirc agus an ionad so dochreidsinn airson tursan do shiubhal air. 'S breagh leom an turas leis an tainm Slighe Dhruim a' Pembina. 'S an chiad turas air an liosta leis àrd mhath aig 190m ri chéile! 'S radharcan gasta 's galanta nan ghleann so, 'gus tabhair an tùr oraic an radharc an 360 nan àite.

3) Sruthan Crais Mhóir Anis tiocaidh leinn chun gu Pàirc Naiseanta Sliabh Mharcachd, aig 11.1 cilimeádar, faighidh obair math mór air do chorp agad fhé. 'S 362m shuas an slighe!

Agus tha radharcan dathúil 's dochreidsinn nam machairean shìos air an talamh ìochdar. Bha 'n chiad turas a chuaidh mi air ann agus bha sin cath fhada mhór nuair a bha mi 'nnso. Tha seomra h-uisge air thar bhàrr an t-slighe so 'gus tha 'n àite radharc mhath ann cuideachd. Nuair a fhuair mi thar bhàrr an turas, chuaidh mi shìos air ais a-rithisd mar dh'iarr mi do dhéan sin a-rithisd airson mo chorp a-mhàin agus dhéan mi sin a-mach agus a-steach.

1) Loch Sealgair Aig an àite uimhir a h-Aon. Tha creid agam tha turas nas deachaidhe 'nnso sa cúigeamh. Rinn mi shuas annso 5 àm do fhaigh an chrìoch an t-slighe so. Tha e so nas ghairbh agus tha e shuas aig 210 cilimeádar airson 12.6 cilimeádar. Bha 'n turas so nas ghairbh 's nas deacaidh agam mà shiubhal mi shuas, agus shìos in aice carraigean móra 'gus fhuair mo chorp bhriseamh mar sin a-mhàin. Tha e sin nas deachaidh in aice turas eile 'nn san Phàirc Naiseanta Sliabh Mharcachd.

2) Chnoc 'a Mhaoil Tha mhuid san Phàirc Naiseanta Sliabh Mharcachd a-rithisd, agus tha Slighe Chnoc a' Mhaoil leinn 's Cadha Uí Rímheadha. 'S so turas nas mhóire a dhéan mi nuair a tha mi 'nnso ann san Ghleann Uisge Dhearg, agus tha sin suas airson aig 400 cilimeádar agus air aghaidh air 14.2 cilimeádar cuideachd a-mach 's a-steach. 'S radharcan gasta nuair a tha u shuas am bhàrr.

Cha rabh mi 'nonn do chur stad an smig orm, agus cha rabh aon facal agam cuideachd, agus bha mi gun neart cuideachd do'n oraic air an àitean 's radharcan dathúil 's dochreidsinn. sí suimiúil mar thánaig Bean Sídhe chun muinntir Gaedhealach ann i n-Dúthaich nan Craobh agus chun áiteanna eile a chuaidh muid fosta.

Slighe 's Siubhail eile air an t-Seann Sléibhe Dh'iarr mi do chur 'siubhail aig Seann Sléibhte air an liosta so, ach chuir an turas airson 3 àireamh (slighe 'mhàin) do chur an t-slighe so 'mach as a' bhealach airson daoine. 'S an turas so 1.8 cilimeádar a-mach agus a-steach a-rithisd agus tha 66m na h-àirde, ach tha 'n radharcan gasta na fiadhantan gun stad chun gach aon slighe díreach a-mach as am bhàrr agus tha 'n bòrdan biadh annso cuideachd.

Agus tha 'n turas rathad san charr airson 6 + àireamh déanamh mi an slighe so gach aon bliadhan.

Tha gach aon turas agus an slighean chugu chun bàrr an tursan annso air AllTrials.com agus air an appa AllTrials cuideachd.

Mà tha suim no ùidh agad ort do thoir leom nuair a shiubhalaidh mi 'mach tha mi air Instagram, TigTog (Tik-Tok sa Bheurla) agus air U-tube (YouTube sa Bheurla) @‌jsAdventuring.

LUD - 2023 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG

edb3_16, Getty Images

NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL

Éirigh Amach an Dá Fhir (1711 go 1714)

Le Seán Sheamuis Mac a' Chruiteir (Gaedhilig Theilinn) Thosaidh dá fear Gaedhealach an t-éirigh amach ar Talamh an Éisg sa samhradh 1711. Rith iad amuigh as riaghal na Gall-Shasannaigh ann, agus rinn iad an éalú 'mach ar long iasgaire mhaith iad fhéin. Chuir iad triúr fear Gall go bás nuair a rinn iad amach leis an long iasgaire acu. Agus dhéan iad sin le linn oidhche dorcha i mBaile Seáin, agus ba na triúr fear Gall leis na saighdeara dhearga fosta. Nuair a fhuair siad ar an long, d'éirigh iad an bratach mór agus sheol iad amuigh as an bhaile 'gus chuaidh iad le linn an tráigh le cúpla míle, 'gus tháinig eadar 40 go 50 daoine Gaedhealach eile ar an long leo fosta. Cha rabh fhios ag na Gaill faoi 'n éalaigh go dtí a chonnaic iad na cuirp na saighdeara dhearga bháis sa mhaidín úir orthu. Ba sin an sgéal mar char thosaidh an dá fear teine nuair a rinn iad an t-éalú 'muigh as Baile Seáin. Bhí siad ionntach ciúin faoi sin.

Ina dhiaidh sin, rinn iad ruaigeanna 'n éadan bailí Gallda le linn tráigh Thalamh an Éisg fá choinne ceathar nó cúig seachtain, agus tháinig 60 daoine Gaedhealach eile chugu le linn an am fosta. D'iarr iad saoirse 'mach as cruadhlachd na Gaill, agus d'iarr iad díoghaltas mór acu fosta gan dabht. Cha fhuair na Gaill an eolas faoi na ruaigeanna go dtí dhá seachtain ina dhiaidh gach ruaig agus ionnsaigh. Agus tháinig eagla mór acu faoi na Fíor Gaedheil amach ar an fharraige mar sin gan dabht.

10

lionra-uisge-dhearg.ca

Ghabhail iad trí long eile 'gus chuaidh na Gaedheil ar an ionnsaigh fada mór annsin. Agus ina dhiaidh sin, thosaidh siad 'ruaig in éadan loinge h-iasgaire na Gaill nuair a bhí siad amach ar an fharraige, 'gus dhéan iad sin ann mar ba iad amach as cuidiú 'gus an cosannta riaghaltas Gallda, 'gus ghabhail iad loinge nuadh i n-gach ruaig fosta gan dabht, agus bhí sé sin craic an-mhór leo. Ach, cha rabh craic ag na GallShasannaigh. Cha rabh iad saor agus cha rabh iad anonn do sheol agus obair amach ar an fharraige leis shábháilte, 'gus cha rabh cabhlach mór na Gaill do thabhair cosanta chugu fosta mar d'ionnsaigh na Gaedheil amuigh as áiteanna air bíth, agus throid iad in aice na taibhsithe.

Chuaidh rudaí go maith leo - na Fíor Gaedheil eadar an t-Samhraidh go Geimhreadh 1711, agus fuair rudaí garbh agus deacair leo mar ba ban, leanbh, páistí 'gus sean-daoine leo mar d'iarr iad fíor saoirse 'mach as na Gall-Shasannaigh fosta. Ach bhí sé sin go maith nuair a bhí iad 'troideadh le linn an t-samhraidh nuair a bhí 'n aimsir deas agus té orthu. Bhí rudaí deacair agus diobhrail anois nuair a bhí 'n gheimhreadh fhada mór acu annsin anois.

Sheol iad go 'n Fhrainng Nuadh (Cúidhbeig inndiu) agus fuair iad na leanbh, na páistí, na ban agus na sean-dhaoine chun áit shábháil ann faoi bratach rígh na bhFranncach. Nuair a bhí siad ann, cheannaigh iad biadh úr, gunnaí úr 's nuadh, claidhimh úr mhaith agus rudaí eile a iarraidh orthu do throid in éadan na Gaill amach ar an fharraige mór.

Bhí siad amach ar an fharraige 'ríst san earrach 1712, agus chuir iad eagal ana mhór chun eadar na hiasgairithe Gall nuair a d'fhoghluim iad agus nuair a chonnaic iad na Fíor Gaedheil amach ar an fharraige

lionra-uisge-dhearg.ca

11

Rinn na Fíor Gaedheil ruaigeanna móra 'n éadan

Gaedheil tacaíocht 's tacaigh na bhFranncach do

tráigh na Gaill le linn an am seo, 'gus tháinig iad

throid agus do ruaig in éadan tráigheanna

amach leis beo-stoc na Gaill agus leis loinge acu

Sasuinn i n-Dùthaich nan Craobh. Agus chuir na

fosta. Chuir na Gaill cabhlach speisialta le chéile

Fíor Gaedheil deireadh chun an cogadh seo mar

do chur stad ag an ruaigeanna na bhFíor

sin amháin. Ach cha rabh iad sasta le sin, agus

Gaedheil faoi cheanntar Talamh an Éisg agus faoi

chuaidh Fíor Gaedheil eile 'n treall-chogadh

cheanntar Sasuinn Nuadh fosta. Thosaidh na

amach ar an fharraige 'n éadan na Gaill gan

Gaedheil do'n ionnsaigh an éadan na h-

cuidiú 's gan tacaíocht an Franncach agus dhéan

iasgairithe Shasuinn Nuadh nuair a ba iad 'obair

iad sin fá choinne bliadhanta fhada. Ach tá sé sin

amach ar an fharraige mór. Agus rinn iad

sgéal le am eile.

pleananna do'n ionnsaigh agus do ruaig in éadan tráigh Shasuinn Nuadh. Ach chuir an riaghaltas Ghaill cabhlach mór eile le chéile 'nn do chur stad chun na ruaigeanna Gaedhealach, agus ba rudaí ró-dheacair do ruaig ann mar sin. Dhéan na Gaill sin sa bhliadhain 1713 agus 1714.

Cha rabh na Gaedheil bhriseadh ar an fharraige nuair a throid iad in éadan na Gaill amach ar an fharraige faoi cheanntar Talamh an Éisg agus faoi Sasuinn Nuadh eadar bliadhanta 1711 go 1714.

Chuir iad an stad chun na ruaigeanna mar d'iarr riaghaltas an Fhrainng síocháin leis na Sasannaigh mar bhí siad 'troid in éadan Sasuinn eadar 1701 go 1714, agus ba tuirseach iad anois.

Agus d'iarr na

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

NUAIDHEACHD NA CRUINNE

Caint Gaeilge leis Crógacht Is féidir le foghlaim na bhfocal agus na

Esti adcota letos voglennos indos voxtlom

bhfrásaí bunúsacha i n-Gaeilge cuidiú go

oncus indos vrasi bunusacai eni

mór le duine ar bith deiseanna nuadh a

goidelacos cuesdis com maros letos

aimsiú, taisteal go h-Albainn, go h-Éirinn

doniom are bitus dexsvana noivos indos

agus go Manainn nó fiú ceangal a

admidetus, to-asdelos com Iverion, nov

dhéanamh go dílis le cainteoirí dúthchais.

vessus cingulom indos denima com dilestos letos canatori dutassus.

Cé go bhfuil tuairiscí á rá go n-úsáideann níos mó daoine Béarla sa tír, níl aon rud

Cues com volis tu-arisci esio raditis com

níos spreagúla ná dúshlán a thabhairt duit

usatenos an-ensos maios dovinis

féin a fhoghlaim agus a fhuaimniú cosúil le

bebloratis insindus tirsa, necovolis oinos

muintir na Gaedhealtachta.

rentus an-ensos sprecula ne duboslanom indos toberta dotu veina indos voglennos

Le Uinseann F. Pintado

oncus indos voxsmen comsamalis letos

(Gaeilge Iar Chonnacht)

monitera indos Iverion.

Le Uinseann F. Pintado (Gallaic)

lionra-uisge-dhearg.ca

13

Saoirse 's an Deoch Le Niall Mac Colla (Gaedhealg Thír Eoghain) Iarraidh linn fíor saoirse 'mach as an deoch! Chan fhuil sin go maith agus chan fhuil sin sláinnte le daoine Gaedhealach 'deoch agus 'ól uisge bheatha, beoir, uisge bheatha na Ruisigh (Bhodca) agus póitín. 'S daoine bristeadh linn fhéin, agus tá sin an sgéal mar na Cúig Chinedhiothú, na plandála Ghallda, na Fuadaichean, an Ár Mór, na dhíbreacha 's an tíre 'gus Cogaidh na Comhaireachd, Cogaidh an Dá Ghall agus cogaidh eile. Nach bhfuil seo

Peerayot, Getty Images

uirlis chogadh na Sasannach in éadan na Gaedheal agus in éadan muinntear na Gaedheal fosta?

'S mór an truagh sin tiocaidh daoine 'mach do'n ól agus do deoch ar Lá Fhéile Phádruig. Bha Pádruig fear naomhtha 'gus bha sé eadar measg na h-Athairí Críosdaíochd na gCeiltigh, agus cha bheidh sé go maith leis daoine 'deoch uisge bheatha.

Chuaidh Connradh na Gaeilge chun obair do fhaigh Féile Phádruig lá saoire 'gus lá náisiúnta na h-Éireann sa bhliadhan 1894, agus dhéan iad sin mar d'iarr iad do chur stad chun cultúr ól deoch faoi tamall Féile Phádruig. Agus chuir iad troid agus strígh fhada mhór do chur Féile Phádruig sa chuid mór na h-Athbheochan Gaeilig. D'iarr iad do chur stad agus deireadh an cultúr na deoch annseo sa Sean Ghaedhealtachd agus i n-Gaedhealtachd Úir fosta mar bha 'gus tá sin uirlis na Gaill do choinnigh linn thíos go brách ar fad. Agus bha strígh eadar na daoin' airgid (ar taobh 'díoghal deoch) agus na Fíor Gaedheil (ar taobh teannga 'gus dúthchas) agus bha sin go maith eadar 1894 go 1930idí.

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir Chan fhuil sin an sgéal faoi Féile Cholm Cille, Féile Bríghid agus ar féile naoimh eile fosta!

Cén fáth tá sin an droch-sgéal ar Féile Phádruig amhain? Cén fáth amharcann Féile Phádruig lá deoch amháin abhaile 'gus trasna na domhan anois? Nach bhfuil sin am agus aimsear ceart anois le na Gaedheil do chur linn fhéin ar an bóthar ceart agus cóir amach as deoch, agus amach as cultúr deoch na Gaill gan mhoill?

Iarraidh muid fíor saoirse 'mach as an deoch, agus iarraidh muid sin gan mhoill a chairdean!

lionra-uisge-dhearg.ca

15

SEAN GHÀEDHEALTACHD

Sábháilte Matt Mac Giolla Phádraig (Cuid II)

Le Alasdair Stiúbhart Mag Eoin (Gaedhlig Fearnmhaigh) Rinne na h-Óglaigh an phlean mór do bhris Matt Mac Giolla Phádraig amuigh as priosún gan mhoill. Bhí sin an éagan mór Cogadh le Saoirse i bhFearnmhaigh. Bhí gachan rudaí nas dheacair agus an-chontúirteach do fhaigh ‘s sábháil fear amach as Otharlann Muineachán, ach bhí na h-Óglaigh faoi cheannus Dómhnull Ó h-Ógáin, agus rinn é plean an-mhaith do dhéan sin an shábháil. Bhí garda ‘mhain san Otharlann, agus an seomra codlata fosta. Bhí garda eile ar céud talamh le taobh leis seisear saighdear eile sa seomra garda le taobh leis beirt Saighdear Dubh (póilíní Sasainn in Éireann) sa leapaidh ar dhá taobh na Matt. Agus bhí beairic mór na Goill ar an Tigh Cúirt (200 cois amach) agus bhí na Saighdeara Dhubha sa beairic eile (300 cois amach) agus bhí sluagh mór na Míliste Dhubha sa bhaile fosta. Bhí ‘n bealach sábháilte saoirse chun go Baile ‘n Muileann, bhí sin bealach ionntach contúirteach mar bhí sin bealach trí áit mór na Goill, agus bhí siad ar an amharc le daoine gachan am.

Bhí Eóinidh Mac Cionnaith an tiomándóir na carr sábháil le linn an shábháil mór, agus a-dhubhairt é sin faoi sgéal: “D’fhág trí carr na sluagh sábháil amach as Tigh na dTrí Mhíle, Droim Goill agus chuaidh iad chun trasna Bóthar Muineachán go Cluain Eois agus tháinig iad chun stad ag Baile ‘n Muileann, agus bhí sin trí mhíle ‘s an t-Otharlann. D’fhan dhá charr eile ‘nn leis na beirt tiomándóir acu fosta.

Ghlac na h-Óglaigh an brógaí ‘mach acu ‘gus tharruing iad an charr agam thuas na chnoc chun an tOtharlann agus chuir iad an charr in aice geata mór. Bhí Dómhnull Ó h-Ógáin an ceannaire na 16

lionra-uisge-dhearg.ca

n-oibríochd, agus a dhubhairt é chugam, “Má a cluais thú sgairt an ghunnaithe ‘stigh, rith amach leat fhéin”. Bhí fhios agam fhuair na h-Óglaigh geall maith as na sagart cha bheidh troid gunnaithe go dtí tosaidh na Goill an troid. D’fhág na h-Óglaigh amach agus bhí mise ‘mhain sa dhorchas. Bhí chreid agam bhí n-óglaigh eile ‘s na Sluagh Muineachán, agus d’fhan iad ann má thánaig na Goill chun go baile.

Go tobann a chuala mé sgairt gunnaithe ‘muigh as an t-Otharlann. Goidé a dhéanaidh mé fhéin?

Má a d’fhág mé ‘mach faighidh na h-Óglaigh bás le na Goill, agus chan fhuil bealach acu do’n éalaigh amach as na Goill annsein, mar d’iarr iad mo charr do’n éalaigh amach as an áit. D’fhan mé ‘nn mar sin amhain. Chuaidh mé chun bun na bhfál agus d’amharc mé chun na t-Otharlann.

Annsein chonnaic mé beirt fear ag rith chugam. Thánaig eagal an-mhór orm nuair a chonnaic eadaidh Goill orthu, ‘gus bhí mé faoi do rith amach. Ach bhí fhios agam an chéud fear. Bhí sin Pilib Ó Mearáin, agus bhí caipín Gall air do Trìnda NicÉigeir

cheann aige 'gus bhí sé sa shluagh shábháilte fosta. Chuir iad Matt istigh an suidhe ‘n aice liom. Fhuair Páidí Mac Cearáin ghort nuair a rinn iad an ionnsaigh ar an seomra garda. Agus rinn Dómhnull Ó h-Ógáin an suidhe ‘nn fosta. Tharruing na h-Óglaigh eile ‘n charr thíos an bhóthar agus shroich muid go Baile ‘n Muileann gan mhoill mar sin. Bhí armáilte nas mhaithe orainn ann mar an ruaig na h-otharlann, agus bhí raidhfilí, gunnaithe ‘s pilearaí maith againne ‘nnsein. Fhuair gachan duine ‘stigh dhá charr eile. Bhí mo charr istigh an lár. Phlean linn má tiocaidh muid in aghaidh na Goill, tosaidh an chéud charr ag troid agus rithidh muid trasna na páirceanna leis Matt linn. Agus tiocaidh treas charr chun an throid má faighidh na Goill caithréim mór in aghaidh linn orainne. Chuir na Goill stad an trácht ar gachan bóthar as Baile ‘n Muileann, ach bhí ‘n bóthar go Cluain Tiobaid agus an bóthar go Bragán saor as na Goill agus chuaidh muid ar aghaidh ar an bhóthar go Cluain Eois. Dhéan muid sin mar bhí fhios ar na Goill bhí Bragán áit láidir na Fíor Gaedheil.

Bhí fhios eólas ar na Goill bhí Bragán áit

lionra-uisge-dhearg.ca

17

Trìnda NicÉigeir

maith le na Fíor Gaedheil ar an rith fosta, ‘gus choinnigh iad an bhóthar osgailte mar sin amhain. Agus nuair a thánaig iad le taobh an bhóthar seo d’osgail sluagh teine gunnaithe orthu mar bhí chreid ar na Gaedheil chuaidh Matt go Bragán!”

D’fhan Matt an oidhche seo sa tigh Elisa Ní Bhraonáin an t-Easán, agus thánaig Doctúir Seosamh Ó Dubhthaigh as Baile na Lorgáin do’n amharc aige. Bhí cearthair Óglaigh ‘gardáil Matt agus d’fhan iad leis ar rith an lá ‘s oidhche. Agus bhí leapaidh saighdear acu fosta. Ina dhiaidh trí seachtáin, chuaidh iad chun go teach Franc Ó Braonáin an Crois Bhán, Doire Núis. Ina dhiaidh trí seachtáin eile, chuaidh iad go tigh Eddidh Ó Braonáin i Leacht na Chaillidh. Bhí neart maith ag Matt anois, agus d’fhill sé chun áit cathlán aige.

Bhí sé saor gan gabhail le linn bliadhanta eile Cogadh le Saoirse.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

An Bheoir Lochlannach Le Brian Ó Cianaigh (Gaeilig Thír Chonaill) Tháinig beirt Lochlannach go h-Éirinn fada ó shin mar gheall ar rún déannta beorach ón fhraoch a fháil. Chaith siad an chéad oidhche i n-Doire a Cholm Cille 'gus chuir siad tuairisc ar fhear an tigh ina raibh siad ar lóistín fán rún.

‘Níl ach beirt fhear in Éirinn,’ arsa an fear, ‘a bhfuil an rún sin acu – athair agus a mhac, agus tá siad ina gcónaí i dTír Chonaill. Níl beoir ar bith sa domhan le cur i gcomórtas léi agus más mian libh cuairt a thabhairt ar na fir seo rachaidh mise libh amárach agus thig libh bhur n-dícheall a dhéanamh an rún a fháil uathu.’

Thug na Lochlannaigh buadhochas don Gaedheal Éireannach agus tháinig an triúr go teach na bhfear a raibh an rún acu an lá ina dhiaidh sin.

Cuireadh fáilte rompu agus fuair siad deoch den bheoir a rinneadh ón fhraoch.

‘Sin an bheoir is fearr a bhlais mé riamh,’ arsa fear de na Lochlannaigh. ‘Má tá sibh sásta an rún a dhíol,’ ar seisean, ‘níl agaibh ach an luach a ainmniú.’

D’amharc an t-athair ar an mhac agus ansin thug sé freagar ar an Lochlannach.

‘Níl oiread óir agus airgid i dtír na Lochlannach,’ ar seisean, ‘is a cheannódh an rún. Ach ó tharla go dtearn sibh an turas seo ba mhaith linn dá bhfanódh sibh seachtain san áit seo.’

Bhí na Lochlannaigh sásta leis an chuireadh seo agus ar feadh na seachtaine bhí comhrá acu leis an athair nuair a bhí sé leis féin. D’inis an t-athair dóibh fá dheireadh go dtabharfadh sé an rún dóibh ar choinníoll amháin.

‘Cad é do choinníoll?’ ar siadsan.

‘Caithfidh sibh mo mhac a mharbhadh ar dtús,’ arsa an t-athair.

lionra-uisge-dhearg.ca

19

‘Ní maith linn dúnmharbhadh,’ arsa na Lochlannaigh, ‘ach más rud é nach dtig linn an rún a fháil ar dhóigh ar bith eile, níl teacht as againn.’

‘Níl dóigh ar bith eile,’ arsa an t-athair.

Bhí comhrá fada ag na Lochlannaigh an oidhche sin. ‘Má chuireann muid an mac chun báis,’ arsa fear acu, ‘thig leis an athair diúltú aon chineál tuairisce a thabhairt dúinn.’

‘Tá sin fíor,’ arsa an fear eile. ‘Chead againn a insint don mhac an rud a dúirt an t-athair.’

Nuair a chuala an mac cad é mar a bhí thug sé isteach an rún a dhíol ar mhála óir agus mála airgid. Bhí sé ina fhear shaibhir go brách ina dhiaidh ach thit an t-athair marbh nuair a chuala sé go raibh an rún ag na Lochlannaigh.

20

lionra-uisge-dhearg.ca

Siúlóid ar Shlighe Cholm Cille Le Caitlín Ní Bhroin (Gaeilig Chloch Cheann Fhaola) Ón 9adh go dtí an 12adh Meitheamh 2023 beidh siúlóid agus oilithreacht cheithre lá i n-Gaeilig ar Shlighe Cholm Cille i dTír Chonaill. Téann Slighe Cholm Cille ó Ghleann Cholm Cille in Éirinn go h-Oileán Í in Albainn, agus nasgann sé láithreacha a

idir Thobar Éithne, tionmnaithe d'Éithne,

bhaineann le beatha 'gus le traidisiún an naoimh.

máthair Cholm Cille 'gus Gartán. Gartán áit bhreithe Cholm Cille 'gus feicfidh muid

Tá súil againn go mbeidh Slighe Cholm Cille cosúil le

láithreacha eile a bhaineann lena óige.

Camino do Santiago sa Spáinn. Ag comóradh saoghal Cholm Cille 'n Samhradh seo beidh deis againn mar

An tríú lá tosóidh an t-siúlóid ag Cros Ráithe,

Ghaedhealgeoirí aithne a chur ar a chéile mar phobal

taobh amuigh den Fhál Carrach. Seo láthair

labhartha na Gaeilig, foghlaim faoin dúlra áitiúil,

speisialta a bhfuil ceangal ar leith aici le h-

machnamh a dhéanamh ar an leas atá faoin spéir don

Oileán Í, 'gus rachaidh muid ar aghaidh go

cholainn agus do spiorad i gcomhluadar Gaedhealach i

Cnoc na Naomh i Machaire Rabhartaigh. Ar an

n-Gaedhealtachd Thír Chonaill.

12adh Meitheamh beidh turas go Toraigh, áit ghalánta eile le h-oidhreacht shaibhir agus túr

Ó 2020, tá n-oilithreacht gach samhradh ar Shlighe

Cholm Cille, cuid dá mhainistir. Ag an am sin

Cholm Cille, ach is í seo 'n chéad shiúlóid agus

den bhliadhain, beidh an t-oileán beo le ceol

oilithreacht go h-iomlán i n-Gaeilig. Tá sí á h-eagrú ag

na n-éan. Beidh saineolaí ar stair agus nádur

Roint Comharchumainn Ghaedhealtachda 'gus Oifigigh

an oileáinan t-ealaíontóir Antain Ó Mianáin,

Pleanála Teanga i n-Gaedhealtachd Thír Chonaill i

mar threoraí.

gcomhar le clár Cholm Cille d'Fhoras na Gaeilge. Beidh Séamus Ó Dubhchóin, treoraí sléibhe iomráiteach agus

Tá pacáiste ar fáil do cheithre lá le leaba 'gus

cainteoir dúthchais as an Fhál Carrach ag treorú na

bricfeasta trí oidhche i dTeach Seaic i n-Gaoth

siúlóide.

Dobhair. Cosnóidh sé 350 Euro do cheathrú lá i dToraigh agus turas fillte ar an bhád

Cuirfear tús ar an t-siúlóid Lá Fhéile Colm Cille, 9adh

farantóireachta san áireamh. 'S féidir iarratas

Meitheamh i n-Gleann Cholm Cille.

tuilleadh eolais a fháil, ach fios a chur chuig sli@forasnagaeilge.ie.

Ar an 10adh Meitheamh beidh muid ag siubhail lionra-uisge-dhearg.ca

21

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - An Giblean 05 - Ciad Là Càisg nan Iùdhach 06 - Gaelach Lán 13 - Deireamh Latha Càisg nan Iùdhach 20 - Gaelach Úr 20 - Deireamh Latha Ramadáin 22 - Là Domhain

Féill Chaluim Cille Bithidh là mòr oirnn air ais a-rithisd air 9mh Òg-mhios, agus tha e sin Féill Chaluim Cille! 'S fíor naomh mór nan Gàedheal e fhé gun dabht 's gun teagamh, agus iarraidh mhuid do'n obair chun an féill so nas móran a dheanamh, agus iarraidh mhuid do thosaidh an obair so gun teagamh

Ath Mhìos - An Céitean

a chairdean!

05 - Gaelach Lán 01 - Féill Bealtainn 08 - Là Màthraichean - Lag B'Omer 19 - Gaelach Úr 25 - Shavuot 27 - Ciad Latha Féill Uaisleachd nam Bhinnipeig

Là Màthraichean Thàinig Là Màthraichean chun leinn annso san Dùthaich nan Craobh air ais a-rithisd, agas tha là mòr airson teaghlaichean agus clainne thairis

Ath Làrna Mhìos - An t-Òg-mhìos 03 - Gaelach Lán 09 - Féill Chaluim Cille 18 - Gaelach Úr 19 - Là nan Athraichean 21 - Uair Àirde na Gréine 30 - Deireamh Bhliadhain na Sgoil

22

Dùthaich nan Craobh, agas thairis an domhan cuideachd. Ach chan eil Là Màthraichean annso 'n Là Màthraichean ann sa Seann Ghaidhealtachd.

Ach tha là ceart leinn ri sin gun teagamh, agas chan eil iad ceart ann sa dhachaidh dhùthchais.

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

Féill Bealtainn 'S Féill Bealltainn an latha 'gus féill mór le na Gaedheil mar tha mhaid chun gu samhraidh le sin amháin. Tha sin air 1mh Céitean gach aon bliadhain. Tiocaidh daoine 'muigh trasan na Gaedhealtachd agus cuiridh iad teine mór do céilliúradh an latha seo speisialta cuideachd agus tha sin gu gasta. 'S féill an-mhor le na Gaedheil abhaile 'gus le na Gaedheil thairis nam fharraige cuideachd.

Là nan Athraichean Tha dhá Là nan Athraichean annseo sa Ghaedhealtachd. 'S ciad latha air treasamh Domhnaich nan Òg-mhìos gach bliadhain agus tha dárna féill air Féill Iósaph air 19mh Márt gach bliadhain cuideachd. Chan fhuil an lathan seo leathan saoire 'gus chan fhuil sin cóir 's ceart! Ach bithidh mhaid chun sin gun mhall le cuidich Dia Mhór!

lionra-uisge-dhearg.ca

23

94.

O'Riain, Flann. 19 s, lic, le Seòras Jone Lazy Way to Gae , p. 62, 144 & 145 Y Lolfa Cyf., 1994

LORG FOCAL Ainm Àite MAIGH EO SLIGEACH GLEANN CAIRN DOIRE BAILE ÁTHA CLIATH

Biadh SALANN PISEANNA CURRAN CÁL UISGE

Ainmhidhean GLUTAN CÙ-CHOILLE MADADH LIATH CAT CUTACH MATHAN DUBH

24

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA TEAGHLACH Dealbh Le Trìnda NicÉigeir

TARBH

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla?

Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

CURACHAN Dealbh Le Trìnda NicÉigeir

lionra-uisge-dhearg.ca

25

Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH ATHAIR AGUS A CHUID NIGHEANACH (CUID A DÓ)

Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhlig Inis Eoghain)

CasarsaGuru, Getty Images

[Píosa ar iarraidh.] [Ó tharla go raibh an chuma ar Éamann nár éirigh go maith leis thall i Meiriceá, a chruthú sin go raibh sé gléasta i gcifleoga, níor chuir Róise fáilte ar bith roimhe. A athrach ar fad.]

Thug Éamann an dara cuairt ar theach Shíle.

‘Is maith a rinne tú 'n baile a bhaint amach,’ arsa Síle. ‘Ó tharla go bhfuil na sean-éadaidh céanna ort a chaith tú sular imigh tú ní dóigh liom gur éirigh leat go ró-mhaith san Oileán Úr.’

‘Ná déan breithiúnas ar an leabhar de réir an chumhdaigh,’ arsa Éamann.

‘Caint amaideach,’ arsa Síle. ‘Tá súil agam go mbeidh fáilte ag Máire agus an táilliúir romhat.’

‘Tá mé cinnte go mbeidh,’ arsa Éamann. ‘Ní ag amharc ar mo chuid sean-éadaigh a bheas siad murar athraigh siad go mór.’

‘Bheadh beagán airgid a dhíth orthu,’ arsa Síle.

‘Is dóigh liom go mbeadh,’ arsa Éamann. ‘An gcuirfeadh sé ionntas ort a chluinstin go dtig liomsa cuidiú beag a thabhairt dóibh?’ ar seisean.

‘Chuirfeadh, go dearfa,’ arsa Síle.

‘Maith go leor,’ arsa Éamann. ‘Beannacht leat.’

Ag luidhe na gréine tháinig Éamann go teach an táilliúra, a sheanbhaile féin. Bhí lúcháir mhór ar Mháire agus an táilliúir é a fheiceáil sa bhaile slán. Ní raibh acu de mhaoin an t-saoghail seo ach scilling amháin.

‘Téigh fhad leis an t-siopa,’ 'rsa Máire lena fear, ‘agus ceannaigh builín aráin agus cupla ubh.’

‘Rachaidh mise leis,’ arsa Éamann.

Nuair a bhí an péire ar an bhealach go dtí 'n siopa chuir Éamann a lámh ina phóca 'gus shín sé nóta chúig phunta chuig an táilliúir.

lionra-uisge-dhearg.ca

27

Trìnda NicÉigeir

‘Ceannaigh cá bith atá a dhíth ort,’ ar seisean, ‘agus gheobhaimid braon biotáilte fosta a bheas abhaile linn.

Beidh am pléisiúrtha againn go dtí an meán oidhche.’

‘Tá seo barraíocht ar fad,’ arsa an táilliúir.

‘Ná h-abair é,’ arsa Éamann.

Cheannaigh siad luach punta d’earraí lón tí, buidéal biotáilte, tobac agus snaoisín, agus tháinig abhaile. Nuair a chonnaic Máire an méid a bhí leo bhí iontas agus lúcháir uirthi. Shín an táilliúir ceithre phunnta chuici agus is beag nár thit sí i laige. Ní fhaca sí 'n oiread sin airgid ón lá a pósadh í.

‘Sin pronntanas ó d’athair,’ arsa an táilliúir.

‘Beannacht Dé agus Mhuire air,’ arsa Máire.

‘Fan ort,’ arsa Éamann leis an táilliúir. ‘Is leat-sa 'n briseadh sin. Cuir in do phóca é. Seo pronntanas Mháire.’

Leis sin, shín sé fiche punnta h-ionnsar Mháire.

‘Níl annseo ach tús,’ ar seisean. ‘Bain an corca as an bhuidéal sin agus beidh deoch againn.’

D’ól siad sláinte a chéile go lúcháireach agus in am ghairid bhí béile maith réidh ag Máire. Ní raibh níos mó áthais i dteach ar bith in Éirinn.

Nuair a bhí 'n béile thart shuigh Éamann agus an táilliúir ag cois na tineadh le toit a chaitheamh. Shiúil Máire isteach sa t-seomra a bhí in aice na cisteanaí agus tháinig ar ais i mbomaite, páiste sé mhí ar a gualainn.

‘Cé seo?’ arsa Éamann.

‘Seo Éamann óg,’ arsa Máire.

Shín Éamann óg a lámh bheag chuig a athair mór.

‘Shíl mé,’ arsa Éamann, ‘nárbh fhéidir an lúcháir a bhí orainn a mhéadú ach buaileann seo amach deireadh.’

Nuair a chuala na comharsanaigh go dtáinig Éamann abhaile tháinig siad le fáilt' a chur roimhe. Bhí siad ag ithe 'gus ag ól go dtí go raibh sé anonn go maith san oidhche.

‘Tá an t-am againn an Paidrín Páirteach a rá,’ arsa Éamann nuair a chuaigh na comharsanaigh abhaile.

‘Tá sin ceart,’ arsa an táilliúir. ‘Nuair a bheas an Paidrín thart,’ ar seisean, ‘caithfidh mise péire brístí a chríochnú do mhac Phaidí Mhóir.’

28

lionra-uisge-dhearg.ca

‘Rachaidh mac Phaidí Mhóir gan bhrístí amárach,’ arsa Éamann. ‘Tá do sgríste a dhíth ort agus nuair a thiocfas na bocsaí anseo ar maidin bhéarfaidh mise péire brístí do mhac Phaidí mar phronntanas.’

‘An bhfuil bocsaí leat?’ arsa Máire.

‘Ní choinneoidh an chisteanach an t-iomlán acu,’ arsa Éamann.

‘Glóir don Rígh,’ arsa Máire. ‘Áiméan,’ arsa an táilliúir.

Maidin lá arna mhárach tháinig na bocsaí. Bhí ainm Mháire scríofa ar cheann amháin acu. D’fhoscail sí féin é agus ní fhaca sí le linn a saoil radharc ar bith le cur i gcomórtas leis. Ní cheannódh céad punta na gúnaí síoda a bhí sa bhocsa. B’fhiú an oiread sin eile na hataí agus bróga ban a bhí 'nn. Tháinig mac Phaidí fáilte roimh gach duine agaibh má tá dúil agaibh ann.’

D’imigh Róise 'gus Síle agus a gcuid fear abhaile agus chuaigh Éamann, an táilliúir agus Máire go teach an tsagairt. Bhí lúcháir ar an t-sagart iad a fheiceáil.

‘Tím,’ arsa Éamann, ‘go bhfuil tú ag gabháil ar aghaidh go maith leis an Teach Pobail Úr ó chuaigh mé go Meiriceá.’

‘Táimid ag déanamh ár n-díchill,’ arsa 'n sagart, ‘ach tá airgead gann.’

‘Thug tú do bheannacht domh an lá a d’imigh mé,’ arsa Éamann, ‘agus chuir Dia ádh mór orm. D’fhág muid beirt bhan sa bhaile mar gheall ar dinnéar maith a dhéanamh réidh agus ba mhaith linn do chuideachta fá thuairim an trí a chlog. Cuir m’ainm síos ar son céad punnta 'gus beidh an t-airgead abhaile leat.’

‘Go dtuga Dia a luach duit,’ arsa an sagart. ‘Beidh mé annsin ag a trí a chlog agus tá mé an-bhuadheoch duit.’

‘Slán leat, a Athair,’ arsa Éamann.

‘Go dté sibh slán,’ arsa an sagart.

Bhí an dinnéar réidh ag an trí a chlog agus tháinig an sagart paróiste mar a gheall sé. D’inis Éamann dó fán phláigh i Nuadh-Eabhrac agus an dóigh ar éirigh sé saibhir.

‘I gcuid de na tithe,’ ar seisean, ‘fuair mé níos mó ná céad lionra-uisge-dhearg.ca

29

punnta 'gus bhí cead agam an t-airgead a choinneáil.’

‘Nach raibh eagla ort,’ arsa an sagart, ‘a ghabháil isteach ins na tithe agus fios agat gur leis an phláigh a fuair muintir an tí bás?’

‘Ní raibh aon eagla orm,’ arsa Éamann. ‘Thairg mé mé féin do Dhia 'n uile mhaidin agus chuir mé mo dhóchas Ann ar feadh an lae. Bhí mé ag saothrú mórán airgid agus níor chuir mé aird ar bith ar an aicíd.

Ach go dearfa bhí lúcháir orm nuair a bhí cúrsa na h-aicíde thart agus nuair a mhothaigh mé mé féin ar mo bhealach ar ais go h-Éirinn.’

‘Tá mé cinnte go raibh,’ arsa an sagart.

Nuair a bhí 'n dinnéar thart shuigh siad ag cois na tineadh.

Ba é an Domhnach roimh an Nodhlag é agus bhí an aimsir fuar. Tháinig marcach go dtí an doras agus chuaigh an táilliúir chun cainnte leis. Cé a bhí ann ach an siopadóir.

Cuireadh fáilte chineálta roimhe agus shuigh sé síos ag taobh an t-sagairt.

‘Cad chuige nach dtáinig Síle?’ arsa Éamann.

‘Tá tinneas cinn uirthi ó tháinig sí abhaile ón Aifreann,’ arsa an siopadóir.

‘Tá braon sa bhuidéal seo,’ arsa Éamann, ‘a leigheasfadh

níor bhlais mé riamh. ‘

tinneas cinn in am ghairid. An dtig leat gloine de a ól?’

‘Go n-déana sé maith duit,’ arsa Éamann.

‘Thig liom go dearfa,’ arsa an siopadóir. Nuair a rug sé ar an ghloine ina láimh thóg sé in airde é.

Leis an fhírinne a dhéanamh bhí croidhe

‘Seo do shláinte, a Athair,’ ar seisean leis an t-sagart, ‘agus

maith ag an t-siopadóir. Bhí náire air

tá súil agam go rachaidh cúis na measarthachta chun

smaoineamh nach dtug sé tarrtháil ar bith

tosaigh go bríomhar ar fud na paróiste seo.’

don táilliúir agus Máire fhad is a bhí

‘Má fhaigheann tú cupla ceann eile acu sin,’ arsa an sagart,

Éamann i Meiriceá. B’fhéidir gurbh é an

‘ní bheidh cúis na measarthachta ag tabhairt mórán

imní a bhí air ina thaobh seo a thug air

trioblóide duit.’

níos mó a n-ól ar an ócáid seo ná a bhí

‘Is maith liom dearmad a dhéanamh ar bhuaireamh an

maith aige. Bíodh sin mar atá sé b’éigean

t-saoghail corruair,’ arsa an siopadóir. ‘Tá an Nodhlag

d’Éamann agus an táilliúir é féin agus an

comhgarach,’ ar seisean, ‘agus ní Nodhlag ar bith Nodhlaig

gearrán a thabhairt abhaile ag am

gan braon de dhrúcht an t-sléibhe.’

codlata. Chuaigh an sagart abhaile ag

‘Ní as an Teagasc Chríostaidh a fuair tú an chainnt sin,’ arsa

titim na h-oidhche agus ní thearn

'n sagart.

Éamann dearmad céad punnta a chur ina

‘Tá tú ceart annsin,’ arsa an siopadóir, ‘ach braon níos fearr

láimh nuair a bhí sé ag fágáil an tí.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

Nuair a d’éirigh an siopadóir maidin lá arna mhárach thoisigh Síle, a bhean, á cheistniú fán dóigh ar chaith sé n-oidhche Dhomhnaigh.

‘An raibh an sagart paróiste annsin?’ ar sise.

‘Bhí,’ arsa a fear, ‘agus is breagh an sagart é.’

‘Is dóigh liom,’ arsa Síle, ‘nach raibh sé sásta tú a fheiceáil ar meisce.’

‘Chuaigh an sagart abhaile ag titim na h-oidhche,’ ar seisean, ‘agus ní raibh muid ach ag toiseacht an t-am sin. Bheirim isteach go raibh braon maith ólta agam nuair a tháinig mé abhaile.’

‘Níor tháinig tú abhaile,’ arsa Síle. ‘Tugadh abhaile ar thrucail thú.’

‘Tá sin níos fearr ná gan a theacht abhaile ar chor ar bith,’ arsa an siopadóir.

‘B’fhéidir,’ arsa Síle, ‘go mbeadh faill agat, anois féin, a insint domh an dtáinig athrú ar bith ar theach m’athara ó tháinig sé as Meiriceá.’

‘Tháinig,’ ar seisean. ‘Tá ceann de na seomraí lán d’éadaidh agus bróga.’

‘Go moltar an Rígh,’ ar sise, ‘an féidir go bhfuil tú ag insint na fírinne?’

‘Is féidir go dearfa,’ arsa an siopadóir.

‘Ní fiú mórán na h-éadaidh,’ arsa Síle, ‘mura bhfuil airgead leis. Ní thig leo na h-éadaidh a ithe.’

‘Tá mé fíor-chinnte,’ arsa an siopadóir, ‘go bhfuil na mílte punnta ag d’athair ar an bhomaite. Thug sé céad punnta don t-sagart le h-aghaidh an tígh úir pobail.’

‘Tá mé buartha anois nár thairg mé cupa tae dó an lá a tháinig sé abhaile,’ arsa Síle.

‘Tá tú mall,’ arsa a fear. ‘Shíl tú nach raibh pingin ruadh aige nuair a chonnaic tú na seanéadaidh air.’

lionra-uisge-dhearg.ca

‘Shíl, ar n-dóiche,’ arsa Síle.

‘Bhéarfaidh mé comhairle do leasa duit,’ arsa an siopadóir. ‘Téigh fhad le d’athair agus iarr a phardún.

Abair leis go bhfuil náire ort é a chastáil ort agus b’fhéidir go dtabharfadh sé maithiúnas duit.’

‘Má thigeann tusa liom,’ ar sise, ‘dhéanfaidh mé sin.’

Chuaigh laetha saoire na Nodhlag thart go suaimhneach ach níor tháinig Róise ná Síle go teach Éamainn. Bhí imní orthu agus éad ina cuideachta. Bhí aonach ar an bhaile ba chomhgaraidh an chéad lá den Bhliadhain Úr agus chuala siad gur cheannaigh Éamann an dá bhó ab fhearr ar an aonach.

Trìnda NicÉigeir

31

Trìnda NicÉigeir

SLÁN ABHAILE

FADA TRASNA AN FHARRAIGE Le Gráinne Ní Chaimbeal (Gaeilig Thír Chonaill) (I) Lugh Lámhfada a thug siad air Ach an sroicheann a lámh annseo Fada trasna na taoidí N'fheadar.

(II) B'fhéidir a mhéara bhrú suas Tríd an féar ar an gcnoc Cosúil le an chromchinn síneadh In earrach na bliadhna.

(III) An gcloiseann tú mé, a Ildánach?

An bhfuil do chluasa fós le cloisteáil Trí uiscí an locha áit a bhfuil Sléacht siad tú?

(IV) Deir siad go bhfuil baint ag uiscí Mar sin má sheasaim i solas na gréine Ag féachaint isteach sa linn seo An mbuailfidh do shúile liomsa?

(V) Nó an bhfuil tú i do'n athair bhaistí anois Sgaoil soar na Sídhe a leigheas Laochra tuirseach ón gcath Ar nós Cú, mac Lugh?

(VI) Cád é 'Slán Abhaile', go deimhin?

An áit a bhfuilim annseo anois?

Nó an spás laistigh na cnoic 'S an féidir é iompar linn nuair théann sinn.

32

lionra-uisge-dhearg.ca

TOIGH MHAINISIR

DOIRE A' CHOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com

CREIDEAMH & SPIORADALACHD PÁDRUIG AGUS PELIGIUS? Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Tá creid agu (duin' eile gan ainmeacha seo) ba 'n Aimsear Phádruig le linn an Aimsear Peligius le chéile. Ach chan fhuil creid agam sin! Tá creid agam ba Pádruig 'obair chun bunaigh Eaglais Ceilteach trasan na Gaedhealtachd agus na Ceilteachd le chéile bliadhna fhada roimhe n-Aimsear Peligius.

Rugadh agus togadh Peligius sa Bhreatainn, agus ba Ceilteach nó Breatannach é fhéin fosda gan daobht. Agus chuaidh sé ar aghaidh chun obair dligheachd fosda faoi h-impireachd agus na h-impire Róimh. Agus nuair a chuaidh sé chun obair sa Róimh le h-aghaidh cúpla bliadhna, chuaidh sé 'stigh Eaglais Críosdaidh fosda. Agus nuair a ba sé 'nn, d'oibrigh é thuas na staidhre chun ceannaireachd na h-Eaglaise 'nn sa Róimh, agus ba sin dochreidte fá choinne fear Bhreatannach san aimsear sin fosda gan daobht! Chuaidh sé go Róimh sa bhliadhna 380 IC b'fhéidir, agus thosaidh daoine do chuairt chuige fhéin fosda mar chonnaic iad ba fear mhaith leis Dhia aige.

Chuaidh Peligius trasan Afraic Thuadh, Tír Naomhtha 'gus Deisceart na h-Eóraip, agus tháinig sluaighte móra daoine chuige mar ba sé fear mhaith. Tá creid agam ba Morgán an fhíor ainm ar Peligius mar tá Peligius ainm Greigis, agus d'fhan duine Ceilteach leis ainmeacha 'n aice na h-ainmeacha dhútchas agu fosda.

Stephen Barnes, Getty Images

Nuair a ba sé 'fás mór trasan impireachd an Róimh, thosaidh daoin' eile 'n aghaidh Peligius mar ba creidimh aige fhéin faoi creidimh agus faoi saoirse na n-daoine fosda. Agus tá gearr sgéal chaill é obair agus chaill é chairdean mar sin. Agus ba Peligius faoi tamall eadar 380 IC, ach eadar 34

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

390 IC go 418 IC go h-áiridhe. Shroich creidimh Peligius go Breatann sa bhliadhna 430 IC b'fhéidir, agus nuair a ba sé 'obair annseo char dhubhairt Pádruig focal amháin faoi Peligius, agus tá creid agam sin mar cha rabh Peligius beo nuair a ba Pádruig 'obair agus 'troid annseo. Cén fáth char sgríobh é faoi Peligius agus char dhubhairt é faoi fosda?

Agus má ba Peligius beó san Aimsear Phádruig, ba Pádruig leis fhéin nó ba Pádruig an aghaidh aige, mar ba sin sgéal mór san Eaglais le linn an t-ám sin! Agus biodh suim mór ag Pádruig mar ba Peligius agus é fhéin daoine 's muinntir na Breatainne. Ach biodh Pádruig an aghaidh Peligius mar ba Peligius fear tábhachtach agus fear saoirse na h-impireachd agus ba Pádruig fear faoi sglabhachd b'fhéidir? Chan fhuil fhios againne 'n fhíor sgéal annseo, 'ch tá sin ceist maith nach bhuil?

lionra-uisge-dhearg.ca

35

greenphotoKK, Getty Images

PÁDRUIG:

AN CHÉAD FEAR MÓR AN AGHAIDH SGLABHACHD Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Chuir Pádruig an dligheanna 'n aghaidh sglabhachd eadar na Féineachas, agus ba cóir agus ceart aige nuair a dhéan sé sin gan daobht! Ba muid - na Gaedheil - an chéad duine sa domhan do chur deireadh chun sglabhachd / sglabhaíochd go brách ar fad agus ba cheart iarraidh muid an bhródúil faoi sin fosda!

Tá creid agam sgríobh Pádruig na Féineachas ar páipéar le chéad am sa stair mar d'iarr sé do chur deireadh chun sglabhachd eadar na Gaedheil go brách ar fad, agus cha rabh neart mór aige do dhéan sin trasan na Gaedhealtachd mar ba 'n Ghaedhealtachd tíre fhada móra, 'gus tá sin an sgéal indiu fosda. Ach chan fhuil sin mór in aice leis Ceannada, Aimearaga, Meagsacó 'gus an Airgintín, ach tá sin tíre fhada gan daobht mar d'iarr daoine loinge maithe 'gu do rinn taistil trasan an Ghaedhealtachd san aimsear sin, agus ba sin an sgéal go dtí na 1970idí fosda. Agus tá sin deacair do shroich áiteanna 'gus ceanntair eile indiu.

Sgríobh Pádruig na Féineachas thíos le céad am, agus dhéan sé sin do chur na Féineachas ar an páipeár agus do chur iad oifigiúil cuid 's mó fosda. Ba móran dligheanna 'nn, agus chuir sé na Féineachas istigh sa cúig leobhar mhór ina dhiaidh fichead nó dá fhichead bliadhna nó faoi sin. Agus sgríobh sé dligheanna 'n aghaidh sglabhachd fosda 'gus tá creid

36

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

agam dhéan é sin mar ba sé faoi sglachachd nuair a tháinig sé 'nnseo ó dhúthas. Ba sé faoi sglabhachd sa Bhreatainn agus ba sé faoi sglabhachd in Éirinn fosda gan daobht, agus d'iarr sé do chur sgrios agus do chur stadadh chun sin go brách air fad!

Tá creid agam ba fuath an-mhór ag Pádruig chun sglabhachd! Ba sé faoi sglabhachd in Éirinn fá choinne sé / 6 bliadhna, 'gus nuair a rinn sé 'n éalaigh amuigh as sglabhachd in Éirinn, rith sé trasan sléibhte, portaigh agus abhainn, agus ba mathghamhnan agus ainmhithe fiadhain mór sa thír seo 'nnsin fosda! Agus in aice le sin, rith sé 'muigh as taoisigh agus clainn eile mar beadh rudaí deacair leis fhéin má rug iad é 'rith amach annsin b'fhéidir.

Agus leis an sgéal deacair aige, d'fhill Pádruig chun Éirinn agus chun an Ghaedhealtachd ar ais aríst mar ba chreid aige do chur deireadh chun sglabhachd agus do chur creidimh Críosdaíochd chugainne fosda! Tá sé fear an-suimiúil chugam

fhéin mar sin amháin mar tá sgéal dochreidte sin.

Agus tá Pádruig fear dochreidte mar chuir sé deireadh chun sglabhachd trasan an Ghaedhealtachd nuair a chuaidh sé chun muinntirí seo 'gus nuair a chuir sé creidimh na Críost chugu fosda. Agus tá sin go h-ionntach, ionntach suimiúil mar 's glaoch an-mhór Pádruig mar sin liom amháin.

lionra-uisge-dhearg.ca

37

Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

Na trí droch-lucht a tá aig na fir: aig ól an gloine, aig caitheamh an phíopa, 'gus aig leagain drucht go mall 'san oidhche.

(Sean Fhocail)