LUD - Sgríobh Róimh - 25-25

LUD

DEASACHADH 25 DÀMH. / SAMH. 2025

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

An Féile Marbh Le Cathal Mac Grianna

An Ár Mhór Dearmada Le Séan Pierre Durand

Fogogradh as Pápa Leo As Cairdineil Pietro Parolin

NA GÀIDHEIL FHRANGACH AIG CATH NORMANNDAIDH (1944)

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

DEASACHADH 25

Dè a Steach Air Cuibhrinn

04

Na Gàidheil Fhrangach aig Cath Normanndaidh (1944)

Cúpla Focla

23

Cat Brighde,Caitín Bhrighde, Gunna Mór

Club Leabhar

26

Fo Sgàil A' Sbhastiga

Creideamh & Spioradalachd

46

Fogogradh as Pápa Leo

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 09 Sean Ghàedhealtachd 21 Fòram Coimhearsnachd 30 Dànach, Òranach & Sgeulach 37 Creideamh & Spioradalachd

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Tìr nan Craobh Abú!

Tha Tìr nan Craobh an ceathar thìr nan Gàidheal gun teagamh!!! Chan e sin còir agus ceart faigheadh Tìr nan Craobh dhearmad san an sgeul nan Gàidheal, Tha Tìr nan Craobh an t-ainm àite ceart airson 'Chanada' 'gus tha duine san àitean eile a' Ghaidhealtachd aig dearmad mu Tìr nan Craobh gach uile àm, agus chan e sin còir 'us ceart! Bha Gàilig an dàrna chànan san an Tìr nan Craobh airson dha no tri cheud bliadhna gun teagamh. Feumaidh leinn do chur an sgeul so 'mach nas nas mòr.

Iain S. Mac a' Phearsain (Gàilig Eilean Naomh Eóin)

Turas faoi Aimearaca Theas Bhí sin go h-ionntach ionntach deas mhaith do'n amharc agus do léigh faoi sgéalta 'us turas trasna n-Aimearaca Theas san irisleobhar seo. Bhí sin spiorad úr orm do léigh sgéalta faoi 'n áit sin mar tá sin dearmada le h-aghaidh cuid 's mó san litireacht agus irisleobhar eile san thír seo 'gus níl sin go maith liom fhéin.

Diarmuid Sheáin Ó Cuarráin (Gaedhlig Thalamh an Éisg)

Turas faoi Aimearaca Theas Bhí sin go h-ionntach ionntach deas mhaith do'n amharc agus do léigh faoi sgéalta 'us turas trasna n-Aimearaca Theas san irisleobhar seo. Bhí sin spiorad úr orm do léigh sgéalta faoi 'n áit sin mar tá sin dearmada le h-aghaidh cuid 's mó san litireacht agus irisleobhar eile san thír seo 'gus níl sin go maith liom fhéin.

Diarmuid Sheáin Ó Cuarráin (Gaedhlig Thalamh an Éisg)

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

Bha mise cho ghnothach 'us cho rithe ri linn cúpla mìosan anis. Bha mhuid ann an Pabhalóin na h-Albainn agus chaidh mhuid gu bainisean uile mhór agus rinn leinn tursan nas fhaide thairis an Dhomhain cuideachd. Bha sin dochreidsinn do'n oraic bha sluaghan móran nan duine gu Cruinneamh Gàedhealach agus aig am Pabhalóin na h-Albainn ri chéile. Fhuair gach uile taispeantais agus uile rudan eile nas rithe 'us thug sin móran dòchas oirnn do'n oraic air sin. Chruinnimh leom leis an sean bhean às Beàrnaraigh na Hearadh bho dhùthchais. Thánaig móran móran shonas oirri nuair thosaidh mi Gàedhlig chuigi 'us leatha. Dúirt i chugam thánaig i gu Gleann Uisge Dhearg le do fhear chéile dhà fhichead a deich bliadhna shoin, agus dúirt i tha 'n àite "Tír na Breacag" ri thaobh an Seann Ghàedhealtachd. Bha sin móran crac 'cainnt leatha 'us tha dòchas orm bha sonas oirri leis an taispeantais.

Tha acras uilemhor aig na muinntear Gleann Uisge Dhearg airson Gàedhlig, agus tha sin móran móran truagh chan e cuidich nas mhór againn le sin annso anis.

Seanachaidh Dhearmada nam Machairean Bu cheart feumaidh leinn 'us leibh do chur obair 'us beò ùr chun cuimhne nan Eòghann Mac Cholla. Rugadh e san an Tìr na Buachaille 'gus togadh e san Tìr na Buachaille 'us ann an Bharraigh. Bha bàrd uilemhor e 'gus sgrìobh e mòran bàrdachd san Ghàilig mu sgeultan 'us saoghal air nam Machairean agus air nan Eilein cuideachd. Tha e leis Dhia 'nis ach biodh sin gu math mà cuiridh sibh bàrdachd aige san LUD le do thuil.

Ánna Nic Cholla (Gàilig Thìr na Bhuachaille)

02

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 33008 RPO Polo Park WINNIPEG, MB, CA R3G 3N4

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

benedek, Getty Images Signature

NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL

Cogadh na Tráigh Fada (1713 go 1719) Le Séan Shéamus Mac a' Chruiteir (Gaedhealg Thír Eoghain) D'éirigh na Gaedheil Thalamh an Éisg amach ar ais aríst leis díoghaltas an-mhor sa bhliadhain 1713 ar aghaidh nuair a d'fhoghluim iad faoi connrudh eadar an Fhrainng agus Sasuinn do chur stad an Cogadh Coróin na Spáinne (1701 go 1714).

Bha fearg an-mhór ar na Gaedheil mar throid iad in aice na Franngaich le bliadhanta fada 'nn ar Dúthaich nan Craobh agus faoi cheanntar Talamh an Éisg go h-áiridh do chur na Gall-Shasannaigh amuigh as Dúthaich nan Craobh go brách ar fad! Ach chuaidh na Franngaich chun ar aghaidh agus rinn iad síochain leis an Sasannaigh ar chúl droma na n-Gaedheil, agus bha fearg fíochmhar acu mar sin nuair a fhoghluim iad sin fosta gan dabht!

Ghabhail na Gaedheil Cuidhbeig loinge cogaidh amuigh as na Franngaich agus rinn iad ruaigeanna 'n éadan muinntear Sasannaich le taobh tráigh fada Dúthaich nan Craobh. Rinn iad ruaigeanna fola 'n éadan ar tráigh Sasuinn Nuadh go h-áiridh mar bha muinntear Sasuinn Nuadh an gharbh in éadan na Gaedheal agus chuir iad Bríghid Gúdaigh go báis cruadh sa 1688 mar bha Caitliceach í fhéin agus bha Caitliceach Gaedhealach í fhéin fosta go h-áiridh gan dabht!

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Ruaig sluaighte Fíor Gaedheal in éadan bailí Ghallda le taobh tráigh fada Dhúthaich nan Craobh leis díoghaltas an-mhór eadar 1713 go 1714. Chuir iad stad chun sin, mar bha ruaigeanna deacair mar geimhreadh fada mór ann ar Dúthaich nan Craobh. Ach d'fhill iad chun sin ar ais aríst san earrach 1714 go 1715 agus eadar 1716 go 1717. Chuir na Gaedheil eagal an-mhor istigh croidhe na Gaill san am sin. Throid na Gaedheil ar aghaidh in éadan na Gaill le linn an gheimhreadh garbh eadar 1714 go 1715, agus rinn iad sin aríst eadar 1716 go 1717, ach fhuair sluaighte nó h-uimhir mór na Fíor Gaedheil bás mar sin amháin mar tá 'n gheimhridh an-cruadh 's an-gharbh ann ar Dúthaich nan Craobh.

Bha na Fíor Gaedheil an caithréim in éadan na Gaill le bliadhanta maith, ach throid iad ar aghaidh amháin iad fhéin, agus cha fhuair iad cuidiú 's na Franngaich san am sin seo fosta! Fhuair iad cuidiú 's na Spáinnigh ó am go h-am ach thánaig an cuidiú sin as saighdeara Gaedhealach ann (Aimearaga Spáinnigh) mar bha Gaedheil iad fhéin gan amhras! Fuair iad cuidiú 's na Spáinnigh as 1717 's 1718 ar aghaidh mar bha na Spáinnigh an fhearg in éadan na Franngaich agus in éadan na Gaill mar char fhuair iad cearta maith ar deireadh Cogadh Coróin na Spáinne, 'gus bha siad an fhearg mar sin fosta.

Chuaidh na Spáinnigh go cogadh in éadan an Fhrainng agus Sasuinn sa 1718, agus thosaidh cuidiú mór chun na Fíor Gaedheil 'troid agus 'ruaig le thaobh tráigh fada 'gus bha sin go maith. Ach throid sluagh Gaedhealach in éadan na Gaill amháin thuas

agus

thíos

an

tráigh

fada

le

bliadhanta fada nuair an am sin! Agus fhuair cuid 's mó iad fhéin bás 's bhristeadh sa churp le 1718, agus bha mór an truagh sin gan amhras. Ach, throid na Gaedheil le thaobh in aice na Spáinnigh ann le misneach mór go dtí 1719 nuair fhuair deireadh na sluagh Gaedhealach bás i gcath

in

éadan

na

Gaill.

Fhuair

na

Spáinnigh bhriste sa chogadh fosta sa 1720.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Na Gàidheil Fhrangach aig Cath Normanndaidh (1944) Le Frainseas Eoin Dòmhnull Eoin Dubh (Gailig Abaraich) Tha na Gàidheil Fhrangach muinntear dhearmada san eachdruidh Cath Normannaidh san 1944. Cha robh mòran mòran Gàidheil Fhrangach ann ri linn an chath mòr ri Treasamh Chogadh an Dhà Gall (1939 gu 1945).

Thàinig na ciad shluagh Fhrangach air an tràgh Normanndaidh cuid na Saighdearan Mhuir agus bha 177 saighdear leotha. Bha sluagh seo bheag, ach bha iad ann an latha chath. Thàinig iad fo chommanda Ceannard Ceiffer agus rinn iad ruaigean thar bhàrr Breatain Bheag eadar 5mhadh gu 6mhadh Òg-Mhios 1944 roimh an phrìomh chath mhór. Thug iad cuidich an-mhòr gu Sluaghan Mòr Aimearaga, Tìr nan Craobh 'us Sasuinn ri linn an strìgh do bhuaidh an tràigh Normanndaidh. Bha saighdearan Gàidheal Fhrangach cuid mhòr nan sluagh seo 'gus bha Gailig, Breatannais agus Gallois aca ‘us bha cànan eile cuidich an-mhòr ortha nuair thàinig iad shìos as an speur cuideachd. Bha iad abalta do chainnt leis nan duine na h-àite 'us fhuair cuidich uilemhor chugu mar sin. Thàinig Comhaireachd Bhreatainn Bheag agus Comhaireachd na Fhrangaich a-muigh do thar ri chéile leotha airson an strìgh seo gun mhall.

Bha sluagh mhath nan Gàidheil Fhrangach eadar measg na Comhaireachd Bhreatainn Beag agus leis Comhaireachd na Fhrangaich ri chéile. Cha robh an dhà shluagh chairdean mar dh’ iarr na Breatannaich saorsa 'muigh às na Fhrangaich as déidh an chogadh mhòr seo. Agus bha ‘n eòlas aig na Fhrangaich.

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

06

lionra-uisge-dhearg.ca

Chaidh na Gàidheil leis an dhà shluagh Comhaireachd air ruaigean, laidheachan agus ionnsaighean an aghaidh na Gearmailtich air an t-slighe gu Normanndaidh. Chuir iad buaman air gach uile rathadiarunn agus air gach uile prìomh-rathaid cuideachd.

Chaidh iad air an ionnsaigh an aghaidh na Natsaichean à Ghearmailte gun sos ‘us gun stad ri linn Cath na Normanndaidh, agus thug iad seirbheis dochreidsinn chun nan aobhar mhath mhòr annsein ‘us mar sin. Bha m’ uncailean air thaobh dh’ athair leis an Comhaireachd na Fhrangaich ri linn am bhlàr seo, ach bha iad leis an Comhaireachd Bhreatainn Bheag roimh’ eadar 1940 gu 1943 mar cha robh rudan gu math leis Comhaireachd na Fhrangaich gu 'm bhliadhna 1943.

Bha mòran mòran fuath eadarthu ‘us chaidh iad chun chath ‘us am bhlàr bho 1941 gu 1943. Ach thòisich iad do 'n obair à chéile bho 1943 'us 1944 air aghaidh mar fhuair iad an òrdugh do shoin a dheunamh bho Teàrlach de Gaulle. Agus cha robh aon innteannach aig na Breatannaich do chur na Natsaichean a-muigh às Fhrang agus a-muigh às tìr nan Fhrangaich. Chaidh iad gu cogadh airson saorsa 'us fuasgailt am Breatainn Beag a-mhàin! Chaidh mo mhuinntear chun Comhaireachd na Fhrangaich san an 1943, agus seo dh’ ainmean aig m’ uncailean sìos annseo: Teàrlach Ruadh Dòmhnull Eoin Dubh Niall Dòmhnull Eoin Dubh Pàdruig Eoin Dòmhnull Eoin Dubh Somhairle Dubh Dòmhnull Eoin Dubh Alasdair Ruadh Dòmhnull Eoin Dubh Uilleam Dubh Dòmhnull Eoin Dubh Seumas Dubh Dòmhnull Eoin Dubh - Bha Camshronnaich iad fhéin cuideachd!

Bha sluaghan Gàidheil Fhrangach san longan-chogaidh a-muigh air am fharraige ri linn Cath Normanndaidh lionra-uisge-dhearg.ca

07

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis cuideachd. Bha long-chogadh La Combattante ‘gus bha iad leis Arm Thìr nan Craobh (Chanada) agus thug iad cuidich uilemhor gu 'n ionnsaigh air Tràgh Iùno air 6mhadh ÒgMhios 1944. Chuir iad sgrios 'us bhasmhoir air ceathar dùntan airson Sluagh Thìr nan Craobh air an latha sin.

Bha na Gàidheil Fhrangach leis na Fíor Fhrangaich nuair dh’ ionnsaigh iad an aghaidh dùnmhoir nan Gearmailtich eadar Tràgh Omaighe 'us Tràgh nan Òir agus bha sin gasda airson na h-Aimearagaich. Bha leinn leis na còig shluagh an aedheir nuair rinn iad ionnsaighean 'us ruaigean fhada ri thaobh tràgh Normanndaidh eadar 5mh gu 6mhadh Òg-Mhios cuideachd. Thug iad cuidich uilemhor gu Tìr nan Craobh, Aimearaga 'us Sasuinn ri linn Cath Mhòr Normanndaidh.

Chuir Comhaireachd Bhreatainn Beag 'us Comhaireachd na Fhrangaich obair 'us rudan dochreidsinn an aghaidh na Natsaichean ri Cath Normanndaidh agus tha sin dhearmad san tìrean Sasunnaich airson cuid mhòr. Tha creid aca fhéin dheun iad fhéin gach uile rudan a-mhàin gun cuidich as na Gàidheil, na Basgaich, na Breatannaich, na Corsagaich 'us na Fhrangaich ri chéile. Char dheachaigh gach uile rudan gu math airson an ionnsaigh aig Normanndaidh gun cuidich às am muinntearan seo a chairdean! Agus feumaidh leinn do chuimhne sin gach uile latha 'us bhliadhna.

08

lionra-uisge-dhearg.ca

An Ár Mhór Dearmada

Ig0rZh from Getty Images

SEAN GHÀEDHEALTACHD

Le Séan Pierre Durand (Gaelg na Gleanntaidh) Bha chéad Ár Mhór dearmadta ré 17mhadh aois linn sgrios-chinnidh gan daobht.

Ré linn na 1650idí, fhuair faoi 100,000 leanbh ‘s páisde Gaedheal le 10 go 14 bliadhn’ aca, fhuair siad ghlac 's fhuadaich amuigh as na tuismitheoirithe go trailleachd trasna na dtonnda go Dùthaich nan Craobh. Bha seo sin cuid amháin na pleann gharbh ag na Gall do chur na Gaedheal amach as an Ghaedhealtachd agus do chur muinntear na Gaedheal chun faoi trailleachd trasna na dtonnda go brách ar fad san thalamh Ghallda eile. Bha seo sean-phleann cruadhlachd ag ríghthe Shasainn ar son bliadhanta fhada. Nuair a shroich iad an áiteanna úr na Gall san Dhùthaich nan Craobh, thánaig na Gaedheil bhochd óig faoi cheannus uabhasach Gallda. Thánaig siad faoi riaghaltas ró-chruadh, ró-gharbh ‘s ró-uabhasach; agus chonnaic na Gaill ortha cha rabh na Gaedheil fíor daoine - bha siad ainmhithe úr do’n obair a dhéanamh ar son plandála úr trasna na dtonnda san Dhùthaich nan Craobh. Fhuair caithidh ró-uabhasach ortha ‘gus bha na rudanna ró-uabhasach nuair a chonnaic daoine na rudanna gharbh a chur siad chun an trailleanna ‘s Afraig mar shampla! Chuaidh na Gall do chur bean Gaedhealach ‘s fir Afragach le chéile do phór trailleanna measgach aca. Dhéan na Gall sin mar d’iarr iad do’n amharc ar na daoine seo má bha 'n-ainmhithe iad fhéin amháin. Bha seo ró-uabhasach gan daobht!

Bha droch aimsear nimhneach ag na Gaedheal, agus na Gaedheil Éireann go h-áiridh. Bha 'n aimsear seo ám sgrios-chinneadh ar son na

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Gaedheal (mar chuir na Gall sgrios-chinneadh nó cinedhíothú do chur na Gaedheal go bás san áireamh an-mhór) agus ag cuir na daoine beó faoi trailleachd ina dhiaidh sin.

Thánaig siad faoi trailleachd, luchd an-mhór na n-daoine 'glac thar trasna na dtonnda ar loinge Gall-Shasannaigh chun go Dúthaich nan Craobh. Fhuair siad dhíbeartha sna céadta mhílte, fhuair siad dhíbir ‘s fuadaich, fir, bean, agus leanbha 's páisdithe óige fosda. Nuair d’éirighthe siad amach nó nuair chuir siad comhaireachd faoi orduighe, thánaig sgrios an-mhor ar na gcoirp aca leis cruadhlachd ró-mhór: trí chrochadh le na lámha nó coiseanna 'gus chuir na Gall na lámha nó coise chun teine. Nó fhuair siad go bás trí teine bheó ortha 'gus chuir na Gall an cionn aca shuas ar pícithe san áite mhargadh do chur eagal chun na trailleanna eile.

Chan fheil an iarr againn do lean ar aghaidh leis na rudanna uabhasach eile, nach fheil? Agus, tá 'n fhíor eolas mhór ag daoine faoi na gcoirtheannu 'n aghaidh aca ré trádúil na trailleanna. Ach táimid 'cainnt faoi trádúil na trailleanna nach fheil?

Thosaidh ríghthe Séumas I agus Tearlach I trailleachd na Gaedheal sa 1625 ar aghaidh, agus lean Oilibhear Cromáil ar aghaidh leis an obair gharbh seo ‘gus chuaidh sé ar aghaidh leis dídeannú na Gaedheal agus an Ghaedhealtachd.

Thosaidh an trailleachd na Gaedheal amach nuair dhíoghail Séumus Stiùbhart I rígh Shasuinn 30,000 cime Gaedhealach faoi trailleachd chun go plandála Ghallda san Dhùthaich nan Craobh. Chuir sé Fogóghra na bhliadhna 1625 amach, agus thug sé orduigh ar son do chur na Gaedheal a’ dhíbeart trasna na dtonnda do dhíoghail iad go planndóirithe Ghallda 'nn eadar na h-Oileáin Gréine (na h-Indiacha Thiar). Ré meadhan an 17mhadh Aois, bha na Gaedheal sluaighte nas mhóir na trailleanna fhuair 'díoghail ar Oileán Tobac (Antigua) agus ar Montsarrat. Ré linn an t-ám, bha trailleanna Gaedhealach 70% na duine ar Oileán Mhonsarrat.

Bha Gaedhealtachd áit mhór na trailleanna ar son ceannaichithe Ghallda.

Thánaig cuid mhór an chéad trailleanna san Dhúthaich nan Craobh amach as an Ghaedhealtachd, agus bha dath geal ortha fosda. Chuaidh 500,000 fear Gaedhealach shíos go bás le lámha na Gall eadar 1641 go 1652, agus fhuair 300,000 Gaedheal dhíoghail faoi trailleachd san aimsear sin. Chuaidh eadar

10

lionra-uisge-dhearg.ca

Michal Collection

600,000 go 1,500,000 Gaedheal shíos go

páisdithe óige ré linn an am seo. Tá 'n focal

bás in Éireann ré deich bliadhna eadar

seo san an Foclóir na Béurla na h-Íochdar

1641 go 1651 nó 1652. Fhuair teaghlaich,

Áiteanna "Gadaithe na ndaoine, páisdithe

muinntire

mar

go h-áiridhe; Bha na ceud phleann do chur

chuir na Gaill stad ar son na h-athairithe

iad go plandála Ghallda i n-Dùthaich nan

do dhéan turas leis na clainne aca trasna

Craobh.")

'gus

clainne

sgriosda

na dtonnda go taobh eile na Fharraige Mhór.

Bha

's

fhuair

muinntir

na

Chan fheil móran shluagh na daoine go

Gaedheal amháin gan athairithe, 'gus

math leis an focal "trailleachd" nuair a

chonnaic na Gall bha muinntir gan

bith siad ‘cainnt faoi 'n aimsear seo san

cosannda na bean 's leanbha 'mháin.

stair na n-Gaedheal 's a’

Agus bha pleann ag na Gall do chur iad

Ghaedhealtachd. Rachaidh leis an focal

go díoghail fosda. Dhéan iad sin leis

dlighe

cruadhlachd an-mhór gan mhall!

chumhnant"), ach cha rabh 's chan fheil

("na

h-oibrigh

cheard

sin an fíor sgéal, agus bha na daoine faoi Ré linn na 1650idí, ghlac ‘s ghoid nas móra

trailleachd ainmhithe nó

100,000 leanbh s’ páisde Gaedhealach

h-eallaigh-dhaoine

eadar 10 go 14 bliadhna dh’aois aca 'muigh

Gall amháin.

san

súileanna

na

as na tuismitheoirithe 's clainne. Agus fhuair siad dhíoghail faoi trailleachd go na

Thosaidh trailleachd mhór ar na Gaedheal

h-Oileáin Gréine, Achadh an Iúbhair agus

amach san aimsear seo. 'S móran eólas

Sasuinn Nuadh. Ré linn na deich-bhliadhna

againne cha rabh fuath agus ain-chinealtas

seo, fhuair 52,000 Gaedheal (bean, leanbh

ag na trailleanna na h-Afraga mar cha rabh

's páisde) dhíoghail ar Barbados agus

Creideamh Caitligeach aca. Agus bha siad

Achadh an Iúbhair. Ar sa bhliadhna 1656,

nas daora fosda, 'gus fhuair siad saoghail

thug Cromáil an ordugh do chur 2,000

nas

páisde Gaedhealach go Séamusaca do

Gaedhealach mar sin amháin. Ag an

chur díoghail go planndóirithe Shasanach

deireadh

ann. (Tá creid agam thánaig an focail

trailleanna

“fuadaichtear” faoi timcheall san aimsear

Punnd Sasunnach), bha na trailleanna

sin mar ghoid na Gall sluaighte móra na

Gaedhealach ach 5 Punnd Sasunnach. Má

lionra-uisge-dhearg.ca

mhath

in

an

aice

na

trailleanna

17mhadh

aois

linn,

bha

h-Afragach

nas

daora

(50

11

pixelshot

chuir planndóir sgrios leasgtha traill Gaedhealach go bás cha rabh sin amach as an dhlighe Ghallda, bha na Gaedheal bháis rudanna gharbh airgead a chiall, ach bha saoghail na Gaedheal nas bhige ré thaobh na h-Afragaich mar bha siad nas áirde san shaoghail.

Thánaig na Gall-Shasannaigh leis pleann uabhasach do ghlac rudanna eile ‘mach as na Gaedheal, agus dhéan iad sin ar son saibhreas, bainigidhe ‘s airgid. Bha na clainne ‘s páisdithe rugadh go tuismitheoirithe faoi trailleachd sna h-Oileáin Gréine ‘s ar Dùthaich nan Craobh trailleanna iad fhéin amhain. Fhuair na Gall siad go h-oibre nas chruadh, nas gharbh mar dh’iarr iad airgid 's saibhreas nas mhór aca, 'gus bha siad sin anonn mar bha trailleanna aca 'gus bha siad oibrithe saora. Dh’fhan na páisdithe 's leanbha faoi trailleachd ina dhiaidh fhuair na máthairithe saoirse aca. Dh’fhan na máthairithe leis na páisdithe ar son cuid nas mhór, agus dh’fhan iad faoi trailleachd mar sin fosda.

Ag an am cheudna, chuir na Gall-Shasannaigh oibre úr eile ar son na beana faoi trailleachd (cailíní ag 12 bliadhna dh’aois ar aghaidh): chuir na planndóirithe na daoine trailleanna ré chéile do chur clainne úr rabh measga masga eadar na h-Afragaich 's na Gaedheil. Bha dath dibhriuil ag an Measganaighe fosda. Chuaidh "Na Measganaighe" 'díoghal san mhargadh trailleanna nas mhór na nGaedheal, agus shábháil na planndóirithe airgid mar char iarr aca do théigh go mhargadh trailleachd san Afraig.

Chuaidh an oibre gharbh uabhasach do chur na h-Afragaich agus na Gaedheil ré chéile do chur beó go na Measganaighe ar aghaidh ar son bliadhanta fhada go dtí 1681, nuair chuir riaghaltas na Gall san Shasuinn an dligheanna 'mach do chur stad chun sin! Cha rabh aon suim ag riaghaltas Ghallda do chur piann 's stadanna chun airgid a dhéanamh le teoranda móra thaistil na trailleanna. Chuaidh Sasuinn ar aghaidh agus chuaidh deich mílte na Gaedhal faoi trailleachd ann ar son céad, ceathar

lionra-uisge-dhearg.ca

13

fhichead a sheachd bliadhan go 1839. Tá 'n eólas san Cartlanna Ghallda faoi 'na dhiaidh Cogadh Mór na 1798 in Éirinn, fhuair mílte 's mílte traill Gaedhealach faoi ghabhail 's dhíoghail san Astráil agus Aimearaga. Bha rudanna ró-uabhasach ar son na trailleanna Afragach 's Gaedhealach gan amharas.

Bha droch-sgéal faoi long Shasannach leis an t-ainm Délestât. Chuir na foireann long 1,302 traill san an Fharraige Mhór mar bheidh rudanna nas easga ar son na foireann.

Chuaidh rudanna nas gharbh 's ró uabhasach ar son na Gaedhal nuair a bha iad faoi trailleachd ar Oileáin Gréine 's Dùthaich nan Craobh, bha sin fíor gan daobht (ré linn 17mhadh ar son nas mhór) agus bha rudanna nas gharbh ar son na Gaedhal agus fhuair na Gaedhal nas uabhasach na na h-Afragaich.

Tá creid agam tá cuid shluagh mór na daoine leis dhath ar do craiceanna eadar na Measganaighe leis shinseara Gaedhealach 's Afragach aca ortha.

Sa bhliadhna 1839, thánaig pleann ag na Gall-Shasannaigh do chur stad chun an obair aca ar Slighe go h-Ifrinn, agus chuir iad stad chun trádúil trailleachd aca annsin. Cha rabh aon Gaedheal anonn do fhill chun abhaile dachaigh do chur eolas faoi sgéal gharbh uabhasach seo. 'S trailleanna chiallte iad fhéin.

Rinn iad dearmada trí am agus trí san leobhair stairiúil mar tá sin nas mhaith leotha.

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 12

portokalis, Getty Images lionra-uisge-dhearg.ca

T TO O II G GH H

M MH HA A II N N II S S II R R

DOIRE A' CHOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com

cascoly

Oidhche na Gaoithe Móra Le Brighid Mhic Mhurchadha (Gaeilig Ghleann Osraighe) Bhí ‘n Oidhche na Gaoithe Móra droch aimsir ar an Éireann ar 6adh go 7adh Eanáir 1839.

Tá Mí Dheireannach an Gheimhreadh an t-ainm cheart le h-aghaidh an mhí seo, ach chuir duine gan ainm agus gan eolas acu ‘n t-ainm Eanáir ar an mhí seo. Mar sin abarmuid 6adh go 7adh Mhí Dheireannach an Gheimhreadh 1839 le h-aghaidh Oidhche na Gaoithe Móra.

Thánaic mo mhuinntir amach as Osraighe roimh’ Ár Mór na n-Gaedheal, agus thánaic linn go Cheanada nó Dúthaich nan Craobh annsin. Bhí sin faoi 1841 nó 1842 b’fheudar mar thánaic muid annseo ar dhá long mhór. Chuaidh siad trí n-Oidhche na Gaoithe Móra ‘gus d’fhan siad leis teanga na n-Gaedheal agus leis seanchas na n-Gaedheal fresin. Bhí ‘n ádh mhór againn mar fuair sinn amach roimh an Ár Mór. Ach cha rabh gach rudaigin go math linn fhéin mar bhíomar Gaedheal agus thánaic linn chun an thír seo ‘na dhiaidh Cogaidh na Tírghrádhthóirí (1837 go 1842) nuair d’éirigh na Tírghrádhthóirí Cheanada 'mach an aghaidh Sasuinn agus an aghaidh riaghaltas Gall áitiúil ar trasan Ceanada 'gus d’iarr siad saoirse le na tír seo freisin.

Rinn mo mhuinntir abhaile mhath úr i n-Gleann Osraighe san Ontario. Chuir siad agus muinntir Osraighe ‘n t-ainm deas seo go Gleann sin freisin. Agus táimid san ghleann indiugh. Tháinic teanga Gaeilig linn freisin agus thánaic an chanúint seo 'mach as Osraighe le cuide móra, ach tá sí níos canúint eile mar táimid annseo i n-Gleann Osraighe trasan a’ dtonntan agus tháinic trí chéad focal eile san bhlas againn anois.

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Ssviluppo, Getty Images Pro

Sgríobh mé 'n sgéal seo go LUD mar 's irisleobhar Cheanada í 'gus tá 'n eolas ag gach duine Gaedhealach faoi tá LUD an irisleobhar Gaeilig Ceanadaich freisin gan amharas!

Thánaic an sgéal seo 'gam cúpla lá ó shoin mar tá Oidhche Gaoithe Móra eile ar an bealach go h-Éireann aríst, agus tá creid agam 's sgéal seo an-suimiúil le in-diu. Seo 'n sgéal: Cha rabh aon gaoth ri 6adh Mí Dheireannach an Gheimhreadh 1839. Cha rabh aon gaoth ar chor ar bith! Bhí duine ‘nonn do’n éist leis sgairteanna míltean fhada 'mach astu.

Bhí sin dochreidte 'gus bhí sin ró-aisteach. Bhí sin ar Féile Trí Rígh agus tá sé lá Naomha le na Gaedheal. Bhí gach rud ciúin agus go math go dtí ceathar a chlog an tráthnóna nuair thánaic gaoithe láidir agus fíoghmhar an aghaidh ar an Tír na n-Gaedheal.

Nuair thánaic an Gaoithe Móra go n-Osraighe, rinn sin móran móran sgriosta ar gach rud gan mhall! Fuair a lán eich go bás, agus fuair lán eallaigh (bó, tarbh agus laoigh) go bás in aice leis caoraigh agus muice. Char fhuair cuid mór na h-Asail agus na Gabhair bás san oidhche sin, agus bhí creid na sean-duine bhí sin an sgéal mar thánaic Mac Dé go faoin tuath agus faoi na Tír Naomha ar cúl na h-Asal agus tá na Crois Naomha ar do chúl gach Asal mar sin, agus thánaic siad faoi cosanta Cridhe Ró-Naomha 'gus an Lámha Dhé san Oidhche na Gaoithe Móra mar sin.

Char fhuair uimhir mhór na Gabhair bás mar tá siad faoi cosanta Naomh Gobnait mar thug sí siad an-chlisde mar thug na Gabhair bainne go na duine-bhochd trasan na tíre ri aimsire gharbh 's uamhasach agus bhí siad go maith mar chuir Naomh Gobnait an beannachd naomha ortha.

'S é sin an sgéal agus an eolas agam faoi 'n Oidhche na Gaoithe Móra san 1839.

16

lionra-uisge-dhearg.ca

AnnaLauraWolff, Getty Images

Oidhche na Gaoithe Móra Gleann Fóghmhair Le Máire Dubh Mhic Giolla Bhríghde (Gaeilig Ghleann Fóghmhair) Nuair a chuala mé beidh Gaoithe Móra go h-Éireann, Albainn agus Oileán Mhannain, thánaig an artagal chugam do sgríobh sin le h-aghaidh an irisleabhar Gaeilig Cheanada LUD. D’fhoghluim mé ‘n sgéal seo faoi Oidhche na Gaoithe Móra nuair a bhí mé óg nuair a rinn mise cuairt go mo sean-thuismitheoirithe gach Sathairn agus gach Domhnaich.

Seo an sgéal: Bhí n-Oidhche na Gaoithe Móra ar Féile na Trí Rígh nó Nollaig Bheag nó Nollaig na Mhná 'gus bhí sí ar 6adh go 7adh Eanáir 1839. Bhí 'n lá an-chiúin gan aon gaoth agus chuala duine comhradh eadar duine eile nuair a bhí siad mílte 'mach as na duine 'cainnt. Chuala sean duine na duine óga 'obair sna páirceanna 's gortanna garaidh, agus char fhacaidh siad aon éan shuas sa spéire, 'gus cha rabh rudaí cheart.

Bhí 'n gaoth ró-chruadh nuair a thánaic sé 'n tíre. Fuair tighthe go sgriosta 'gus fuair loinge bhristeadh agus bhás amach ar an fharraige 'gus ann ar an tír mhór freisin fosta.

Creidinn duine n-acadamh chuaigh sé chéad (600) go seachd chéad (700) duine go bás ri 'n oidhche seo! Fuair lán capuill, bó, tarbh, muc, laoigh agus caoraich go bás san Oidhche na Gaoithe Móra. Chan fhuil / níl fhios againn an uimhir cheart, ach chreid na sean-dhuine fuair céad-mhílte ar céad-mhílte na gcapuill go bás in aice leis na mbó, tarbh 's laoigh le chéile. Chan fhuil móran Asal agus Gabhair go bás mar thánaic siad faoi

lionra-uisge-dhearg.ca

17

cosanta Mac Dé 'gus an Teaghlaich Naomha mar tá na Crois Naomha ar cúl na h-Asal agus chuir Naomh Gobnait an Beannachd Mhór ar na n-Gabhair bliadanta fhada ó shoin freisin fosta.

Thit móran uimhir na gcrann shíos trasna na tíre 'gus bhí rudan garbh amach ar na hoileáin mar cha rabh aon áite acu le cosanta 'n gaoth mhór. Thit Eaglais Prodastúnaich bhristeadh chun an thalamh i mbaile Sligeach san oidhche 'gus chreid na sean-duine thánaic sin faoi mar ghoid siad an Eaglais amach as na Gaedheil ri 1600idí 'gus dhéan Dia Mhór agus Mac Dé 'gus an Teaghlaich Naomha sin mar bhí móran fhearg acu faoi sin!

Dubhairt duine seo freisin san Anghas nuair thit Eaglais Chleireach shíos ann ri 'n oidhche, 'gus chreid sean-duine eile thit an Eaglais seo shíos mar chuaidh siad - na Cleirich - in aghaidh na Stiùbhartaich eadar 1637 go 1788, agus cha rabh Dia Mhór sásta leotha!

Nuair a thit an Gaoth Mór go h-Inis Eoghain, Doire a' Cholum Cille agus Tír Ua Cadhain; chuir na gaoithe móra na loingeanna bhristeadh ri thaobh tráigh na gceanntar agus fuair na duine bhochda rudannaí níos deise 'gus níos mhaithe 'n dhiadh sin freisin fosta.

Sin é 'n sgéal 's eolas agam.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Puripatl, Getty Images Pro

Oidhche na Gaoithe Móra Óméith Le Àdhamh Ó Broin (Gaeilig Óméith) ‘S cuimhne liomsa ‘n látha ‘nn. ’S cuimhne lioma ‘n bhronntanas, agus an lán rudaí eile a d’imighthe siad annsin. Ach ‘s tha ‘n gachan rud eile 's cuimhne liomsa na Oidhche na Gaoithe Mhóra. Oram an gachan oidhche ‘s thánaig séideán oidhche, 'gus 's cuimhne liomsa n-Oidhche na Gaoithe Móra. Agus bhris sin an doras, agus 's ruaig sin móran ar cúl an tigh. Drannaich mé go mhór, sgeadach mé, ceal mé chual’ mé go déanann an diabhal agus mu duine go deorannaí, bean 's páisde beó ar ceap na muine.

Thuit mé lógadh, agus 's éirigh leis sin dhubh. Bhí m’athair agus mo mháthair an gaoth an-dé leis an stoirm a thugadh. Ach a fhuil dé d’éirigh é sin seo ró-ábhach.

An am seo bhí do chapull ina sgeardaraí, bhí do Bá ag éanaidh, bhí na Gobhair ag imirce 'gus bhí na h-Asail go beo ar fós. Go deamhan 's go dearafádh, bhí gach ainmithne gréim ar an talamhan ar réin gach aon leis amháin leis an eagal ar an stoirm. Ó nuair a bhí maise sibh, agus ó nuair bíonn sé go maise sibh, go fuil mé go gach aon thar a bhí sibh 's mór atá sé mhall.

Nuair a bhí maise sibh mall atá 'nn an bhí sé gceart a bhí sé sgrios agus an géarrchar an bhrón agus an mí agha go Dia an t-sabhail ar an leag annsin. Ó bhí sin an Díoghaltas Dia ar son an stoirm!

lionra-uisge-dhearg.ca

19

lionra-uisge-dhearg.ca/scriobh

ÁILLIDH

NAN URRAIDHE

BITHIDH AN ÀITE SEO CHUGAD

SAN GÀILIG 'BHEIL SUIM AGAD DO CHUR SANAS LE LUD? CUIRIDH SGAIRT CHUGAINN AIRSON MÒRAN EÒLAS

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - An Samhainn 01 - Gaelach Úr - Là Féill nan Naomh Uile 02 - Féill Samhainn 03 - Là Chuimhn' Ár Mór nan Gáidheal 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 11 - Là Chuimhne 27 - Gaelach Lán

Nollaig Tá sin an am speisialta le daoine nó

'S am féill so 'n mhor nan Giùdaich

muinntir Críosdachd treasna 'n

do chuimhne na Dárna Timpeall

domhan. Tá sin mar rugadh Íosa

Mór. 'S an féill so air aghaidh orson

Críosd mac Dé san am sin.

ochd latha 's oidhche. Cuir daoine solus air nan coinnealan asteach

Là Cuimhneachadh Ath Mhìos - Dùbhlachd 04 - Gaelach Lán 15 - Ciad Là Chanucah 19 - Gaelach Úr 21 - Grian-Stad a' Ghearraimh 22 -Deireamh Là Chanucah 25 - Là na Nollaig 26 - Féill Steafan - Kwanzaa 31 - Oidhche nam Bonnag

Ath Làrna Mhìos - Am Faoilteach 01 - Féill Bliadhain Úr 03 - Gaelach Lán 16 - Isra and Mi'raj 18 - Gaelach Úr

lionra-uisge-dhearg.ca

Chonuca

san Meadhnóra ri linn an féill so.

Seo latha mór airson nan Gàidheil thairis nan domhain. Air an latha seo tha mhuid 'cuimhneachadh na saighdearan Gàidheal bàis re linn dhà cogadh mór, agus 's cuimhneachadh a' Chiad Cogadh na Dhà Ghall (1914 gu 1919) agus a' Dàrna Cogadh na Dhà Ghall (1937 gu 1945) gu h-àiridh.

Lá Cuimhneachan Ár Mhór 'S latha móran eadar gach muinntear Gàidhealach thairis nan domhain.

Bidh mhuid ri chéile air an latha seo do chuimhneachan agas do dheir paidrean naomhtha airson nam Martairean Gàidhealach nuair a shiubhail iad gu bhàis eadar 1845 gu 1857 le làmhan Gall Sasuinn.

21

O'Riain, Flann.

1994.

Lazy Way to G aelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 19 94, p. 82 & 83

LORG FOCAL DAIL BLÁR GORT GLASACH TODHAR FAICHE

MÀG CLAMHAIN SÉIGH LÁMHREAG CABHAIR GLAISEAN

BREACAN LÙTH-EUN LUS-EUN CORCAN-GHLAIS CORRAN-CHOILLE SLÉIBH

22

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA CAT BRIGHDE Byrdyak, Getty Images

CAITÍN BHRIGHDE ghrushev, Getty Images

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla?

Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

GUNNA MÓR Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

lionra-uisge-dhearg.ca

23

SEANN FACAIL

UINSEANN F. PINTADO

Amharc romhad sul a d-tabhraidh tu do leum.

(Gaeilig na Feadha) Amarcos rotu sulos indo toroadis tu dus lenxmen.

(Gallaic)

An té nach g-caomhnaigh beagan cha bhiann móran aige.

(Gaeilge Chonnacht Soir) Indo eti necue comnacis begganis niscom biotana morana ocoses.

(Gallaic)

Séid sula n-deóchaidh tu.

(Gaeilig Oir Uladh) Suitos sulos diatom tu.

(Gallaic)

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 24

lionra-uisge-dhearg.ca

Seann Faclair na Ceiltich

Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

Club Leabhar Le Fear an Fearann

Rugadh Dòmhnaill ar Uibhist a Deas (Uibhist Theas sna hInse Gall) in 1919 agus d'fhág sé an scoil in aois a 14 dó le bheith ina fheirmneoir beag . Ní raibh aon Gàilig sna scoileanna an t-am úd ach ó thaobh na dtaobhanna bhí filí Gàilige ar a mhuintir. Mar chaitheamh aimsire chuaigh sé i gcúltaca an airm agus le fógairt an chogaidh bhí sé in arm na Breataine, ina shaighdiúir singil agus chuireadh go dtí an Fhrainc é in 1940. Ar 12 Meitheamh 1940, in éineacht le 8,000 go 10,000 fear san armroinn aige, ghabhadh é ag arm Rommel. Chaith sé an chuid eile den chogadh mar chime cogaidh sa Ghearmáin.

Is cuntas gearr an leabhar seo ar an trémhse seo. Ní scéal doimhin é seo.

Ní mar a mbíonn sé sna scannáin atá a scéalsan.

Idir Dieppe is La Habhaire a ghabhadh iad, agus bhí orthu siúl ó thuaidh tríd na Fraince, tríd na Beilge agus isteach san Ollainn go bruach na Réine. Ansin chuireadh ar bord báirsí iad le dul suas an abhainn isteach sa Ghearmáin. Ansin chuireadh ar traenacha iad agus chuireadh eisean go campa gar do Leipsig.

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Fo Sgàil A' Sbhastiga le Dòmhnaill Iain MacDhòmhnaill (1974) (Gaeilge Ros Muc)

Ba bheag raisín a bhfuair siad ar an tslí agus ba bheag leasc orthu goid ó siopaí agus ó pháirceanna le greim éigin a fháil, muna raibh na gardaí ag féachaint orthu.

17 caibidil ghearra atá sa leabhar: gnáthfear ag insint a scéal i dtaobh eachtra neamhghnáth.

Níl aon laocha sa scéal seo, ach gnáthdhaoine ag iarraidh a ndícheall a dhéanamh maireachtaint le dínít éigin. Bhí móramh na ngardaí deas leo ach bhí an corrbhrúid orthu.

Chaithfeadh Domhnaill 12 uair sa lá ag obair, seal i gcairéal agus seal i mianach salainn. Bheadh siad ag obair le gnáthoibrithe Ghearmáineacha.

Rinne sé dhá iarracht éalú. Bhí sé furasta, gan forchoimhéad orthu ach iad a chomháireamh sa tráthnóna. Theith triúr acu. Ach cá gabhfaidís? Ní raibh fhios acu cá raibh siad, ní raibh an teanga acu, ná léirscáileanna, ná iompar ná bia ná airgead. Sea, ná plean ach an oiread. Ba luath a athghabhadh iad.

Ach, i ndiaidh sin, mhaígh sé gur fhoghlaim sé an saol idir na daoine is táire is na daoine is uaisle, ar an dá thaobh.

I ndiaidh an chogaidh, d'fhill sé abhaile le bheith ina fheirmneoir beag arís. File áitiúil a bhí ann, agus chuireadh cnuasach dá chuid dánta i gcló.

lionra-uisge-dhearg.ca

27

Tá stíl bhreá thaithneamhach Ghàilig ag Dòmhnaill. Baineann an leabhar seo snas de móraigeanteacht, mar dh'ea an chogaidh.

Tá mé buíoch de Séamas Ó Direáin lena phléigh mé cuid den leabhar seo leis cheana.

Fáilte roimh cur is cúiteamh!

28

lionra-uisge-dhearg.ca

Ag Geataidh na h-Éadóchas

Na turas de màthair òg aig aodann na diagnosachd de Aillse marbhach.

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

David Selbert, Pexels

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH AN CAITÍN GLAS 'S CAITÍN BHRIGHDE Le Dháibhi Ó Ceallacháin ⁊ Le Féidhlim Mac Dhubhghaill (I) Bhí an Caitín Glas ag siubhal go deas 'Nuair fuair sí a maicín sínte; A's gur bliadhain 's an am so fuair sí a chlann Caithte a's báidhte i d-trinse.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An caitín modhamhail, modhamhail, modhamhail, An caitín modhamhail, díleas.

(II) D'éirigh an oileamhnach suas 'n-a seasamh 'Nuair fuair sí márbh sínte é; Thug sí a bhaile é, as righne sí leaba, A's thosuigh sí annsin dá chaoineadh.

An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

(III) Bhí roinnt dá chlainn ag Aindriú, an dall, A's thángadar i b-páirt dá chaoineadh; "Tá mé dearbhtha má chloiseann Barraigh é, Nár mhaith leis bás Cait Bhrighde."

A's mo phuisín bán, bán, bán; Mo phuisín ban, cat Brighde; Mo phuisin modhamhail, modhamhail, Mo chaitín modhamhail dílis.

(IV) Níor bhris sé cómhra ná glas comharsan, A's im na bó níor mhíll sé; A's ní fhaca tú aon t-seanchus Mar bhí 'g na luchannaibh dá innseacht.

An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An caitín modhamhail, modhamhail, modhamhail, An caitín modhamhail, díleas.

(V) Ba ghlas í a shúil, a's ba dheas a shiubhal, A choisméig lúthmhar eudtrom; Is measa siud ag dul faoi'n úir Ná Cúige Mumhan d'á éisteacht.

An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

(VI) Bhí cruit air dhruim an chaitín bháin, Chomh mór le crúiscín trí píonta; A's nár dheas an chlár aig daoinibh móra An caitín, Poll, deas Bhrighde.

An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

(VII) Cuirfidh Máirtín mac Mháirtín Uaitéir comhradh chláir air, A's is righ-mhaith uaidh sin a dhéanadh; Agus márach an t-am a bh-fuair sé bás, Gheobhamuid adhbhar caointe.

An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

Jupiterimages, Photo Images

(Thug Dháibhi agus Féidhlim an dán seo go daoine roimh bliadhna 1889 b'fhéudar, ach bhí siad aig duine eile bliadhanta fhada roimhe sin. 'S sean-abhrán so faoi Caitín Glas nó Cat Bhrighde Cat Feasag 's Cat Cutach sa chanúintí eile - nuair chuaidh siad go 'n t-Oileán Úir. Tháinig siad Cat Feasag / Feusag nó Cat Cutach ann, agus chuir siad ainm úr air an ainmhithe seo 'nnsin. Agus chuaidh siad leis Caitín Glas mar an dhath uirthi. Chunnaic sluagh Connachtaibh an Cat Glas / Cat Bhrighde 'gus an Caitín Glas / Caitín Bhrighde nuair a rinn siad istigh trasna go Talamh Fuar, Éireann Úr agus Talamh an Sneachda. Chuaidh siad air an móran tursan amach as Talamh an Éisg le cuid 's mhó, 'gus chunnaic iad ainmhithí úr annsin freisin. Tá creid againn chuir muinntir Chonnachtaibh an t-abhrán so le chéile sna 1780idí nó 1790idí b'fhéudar mar bhí sin an-shean nuair thug Dháibhi Ó Ceallacháin go duine san 1889. 'S an Caitín Glas / Caitín Bhrighde h-ainmhithe móran speisialta aig Naomh Bhrighde freisin, agus bhí Cat Glas fúithi fo timcheall. Tá Beannachtaithe Naomha speisialta air an Cat Glas mar an nasg leis Naomh Brighde. 'S Caitín Bhrighde 'n t-ainm eile aig an Caitín Glas freisin. Tá beirt cat faoi beannachtaithe Bhrighde 'gus tá sí Patrun na beirt cait so 'gus 's abhrán Chlann na n-Gaedheal so freisin) Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 32

lionra-uisge-dhearg.ca

twildlife, Getty Images

AN CAITÍN GLAS 'S CAITÍN BHRIGHDE Le Dháibhi Ó Ceallacháin ⁊ Le Féidhlim Mac Dhubhghaill (I) Bhí an Caitín Glas ag siubhal go deas 'Nuair fuair sí a maicín sínte; A's gur bliadhain 's an am so fuair sí a clann Caithte a's báidhte i d-trinse.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An caitín modhamhail, modhamhail, modhamhail, An caitín modhamhail, díleas.

(II) D'eirigh an oileamhnach suas 'n-a seasamh 'Nuair fuair sí márbh sínte é; Thug sí a bhaile é, as righne sí leaba, A's thosuigh sí annsin dá chaoineadh.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

(III) Bhí roinnt dá chlainn ag Aindriú, an dall, A's thángadar i b-páirt dá chaoineadh; "Tá mé dearbhtha má chloiseann Barraigh é, Nár mhaith leis bás Cait Bhrighde."

lionra-uisge-dhearg.ca

33

Loinneag: A's mo phuisín bán, bán, bán; Mo phuisín ban, cat Brighde; Mo phuisin modhamhail, modhamhail, Mo chaitín modhamhail dílis.

(IV) Níor bhris sé cómhra ná glas comharsan, A's im na bó níor mhíll sé; A's ní fhaca tú aon t-seanchus Mar bhí 'g na luchannaibh dá innseacht.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An caitín modhamhail, modhamhail, modhamhail, An caitín modhamhail, díleas.

(V) Ba ghlas í a shúil, a's ba dheas a shiubhal, A choisméig lúthmhar eudtrom; Is measa siud ag dul faoi'n úir Ná cúige Mumhan d'á éisteacht.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán; An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

(VI) Bhí cruit air dhruim an chaitín bháin, Chomh mór le crúsga trí píonta; A's nár dheas an chlár aig daoinibh móra An caitín, Poll, deas Bhrighde.

34

lionra-uisge-dhearg.ca

Loinneag: An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

(VII) Cuirfidh Máirtín Uaitéir comhra chláir air, A's is righ-mhaith uaidh sin a dhéanadh; Agus márach an t-am a bh-fuair sé bás, Gheobhamuid adhbhar caointe.

Loinneag: An caitín bán, bán, bán, An caitín bán, Cat Bhrighde; An puisín modhamhail, modhamhail, modhamhail, A fritheamh ins an trínse.

(Thug Dháibhi agus Féidhlim an dán seo go daoine roimh 1889 b'fhéudar, ach bhí siad aig duine eile bliadhanta fhada roimhe sin. 'S sean-abhrán so faoi Cat Glas - Cat Feasag sa chanúintí eile - nuair chuaidh siad go 'n t-Oileán Úir. Tháinig siad Cat Feasag / Feusag ann, agus chuir siad ainm úr air an ainmhithe seo 'nnsin. Agus chuaidh siad leis Cat Glas mar an dhath uirthi. Chunnaic sluagh Connachtaibh an Cat Glas nuair a rinn siad istigh go Talamh Fuar, Éireann Úr agus Talamh an Sneachda. Chuaidh siad air an móran tursan amach as Talamh an Éisg le cuid 's mhó, 'gus chunnaic iad ainmhithí úr annsin freisin. Tá creid againn chuir muinntir Chonnachtaibh an t-abhrán so le chéile sna 1780idí nó 1790idí b'fhéudar mar bhí sin an-shean nuair thug Dháibhi Ó Ceallacháin go duine san 1889. 'S an Cat Glas ainmhithe móran speisialta aig Naomh Bhrighde freisin, agus bhí Cat Glas fúithi fo timcheall. Tá Beannachtaithe Naomha speisialta air an Cat Glas mar an nasg leis Naomh Brighde. 'S Cat Bhrighde 'n t-ainm eile aig an Cat Glas freisin Thugamar cheana aon dán amháin de dhántaibh Fhéidhlim Mhic Dhubhghaill; ag so ceann eile atá an-treun 'san taobh shiar de Chonnachtaibh. Is caoineadh é do righneadh leis air ócaid dubronaigh éigin, .i. 'nuair cailleadh an Cat Glas air. Fuaramar an dán ó Dháibhi Ó Ceallacháin, oide scoile agus fear Fíor-Ghaedhilge, in Árainn Mhóir) Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis lionra-uisge-dhearg.ca

35

An Féile Marbh Le Cathal Mac Grianna (Gaeilig Chloch Cheann Fhaola) (I) Deire-Deireadh Fóghmhair Samhain Oidhche Shamhna 31ú Lá Samhna i Samhain Mí na Samhna Oidhche na Marbh 's Oidhche Shatharn Lá na Marbh, Dé Domhnaigh 1ú Samhain 2025 Crann Coll = Craobh Coll Ag ithe cnó - Úllaí Cleasanna le uisge Cnó = Gnó = Cnó (II) Deire Fóghmhair = Mí Baint na le prátaí, Spád ag caitheamh amach na bprátaí, Ag toghadh na bprátaí Ag piocadh suas na bprátaí le do lámha, Fuar agus salach Ag deánamh poll prátaí, Ag cur clúdach ar an pholl, Geag-geagacha = luach-luachra, Scraith = sgraith ar ón talamh Clúdach ansin le cré créapóg 4 - 5” Obair chruadh maslach An lá ag éirigh gairid Gearr = gairid Níos giorra = Is giorra Fada, Níos Faide is faide.

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 36

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

CREIDEAMH & SPIORADALACHD FOGOGRADH AS PÁPA LEO (Gaeilig Róimh) An t-Urramach Massimo Fusarelli, OPM Mhinistir Ginearálta Curia Ginearálta <lei Frati Minori (OPM) Slighe / Via S. Maria Mediatrice 00186 Roma Chuir do Naomhachd Pápa Leo XIV guigheannaí uilemhath go gach duine le haghaidh agus ceilirúidhe comóradh ceatharadh chéad bliadhna rugadh Colaisde Naomh Iosadóir. Tá sé ré chéile leis gach duine 'tabhair buadhachas go Dhia Uilemhor arson an sluaighde uilemhor na nduine a rabh san Colaisde ré na bhliadhna fhada trí tro ceatharadh chéad bhliadhna do chur cuidiúdh go misein eolasachd na hEaglaise Naomha.

Leis an sgéul so, tá 'n Naomhachd go math 'us go han sásta do chur aitheanas mhath chun na Frionsiasaigh Gaedhealach mar thug siad rudannaí uilemhor go sgolaireachd agus diagachd, in aice le thaobh leis ministearachd Naomha, bho ó bhunaigh an Cholaisde san 1625 le an tUrramach Lúcas Uaidín, OPM. Tá na leasanna mhór 'us fhada linn againne leis pobal na nGaedheal agus an muinntir Frionnsiasach ré chéile, ach le muinntir na hÉireann agus le muinntir na nGaedhealtachd, agus le an Eaglaise Uilemhór í fhéin fosda, agus tá siad linn fhéin indiu.

lionra-uisge-dhearg.ca

37

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

38

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

Annsin, tá sé sin leis móran buadhachas, tá Pápa Leo XIV an sásta 'us an shonas do chur misneach chun na Frionsiasaigh úr do lean ar aghaidh leis an misein Colaisde Naomh Iosadóir agus do bhunaidh ar aghaidh leis an obair an tábhachtach indiu mar an obair uilemhór a dhéun siad san stair. Ar an thaobh so, beidh Colaisde áite mhath "slighe mhór arson cainnt 'us síochánda so linn'' (cf. Seanmóire Naomhachd Pápa Leo XIV ar an Iubhaille na nEolas, 1 Samhainn 2025).

Leis an creideamh uilemhor so, cuir an Naomhachd linn faoi cosannta na Muire Mháthair Mhic Dé agus Naomh Iosadóir ré chéile. Tá móran dóchas aige tiocaidh gach duine ceanngailte leis an Colaisde, beidh eolas acu tá grádh uilemhor orthu faoi lámha Íosa Críost é fhéin.

Ar an Muinntir so, agus ar gach duine a chuid na ceiliriúidh comóraidh, cuir an tAthair Naomha Beannachd Aspalda go gach duine a' chuid na ceiliriúidh comóraidh, mar beidh sin geall mhath cairdeas spioradachd nasgannaí chun an Tighearna.

Cairdineil Pietro Parolin An Bhatacáin, 12 Samhainn 2025.

lionra-uisge-dhearg.ca

39

Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

An tóirneach a scanraí a scranraíonn, ach an splanc a mharaíonn.

(Sean Fhocail)