VIENE DE LA 10
TAMBORILERO /TÈ KÚTÙN’ ÑÚÙ’ Ú’vì sàndáà ndò rà ndú’ù rà ñùù ján. Tiáàn tiáàn ní tè satyúùn ndù rà, kuìì ka kàà te xe ndakóò rà, xè nìtyo’ò tán kàfé kò’ò rà te kú’ùn rà. Ìkán’ ndú’ù nè yìvì ján. Lùvì ìxtà’àn káá sù vìtìn xàá rá kùndànì rà ní; ú’vì kù tiàkù è ììn yìvì’. Lùvì káá sù ú’vì yáá kàà vìtìn, kàtyì kà e ná xè nì kì’ìn é ne yívì´. Ìí nà’a ì ra ítyì’ xí’ín xìnì rà’te nì kètà rà kuá’àn ra. Kívì’ vìtìn ní, tè kùtù kùndù rà, tè tatú kùndù rà. Kàxì yósò’ ñá ìñù kuìì, kí’vì ìñù ndà’á rà xí’ín xá’à rá, kàxì tù ña tiòkó’. Ìyò káxì ña yókò’, ñúñù, sàà kà ndúú a sàkán’; kí’vì pàtyí’ vìtì nùú ra. Tè nè ìyò vìtì ní, kóò tiañá’à. Tì ján ndúú ti kákù xàtyì e. kuánsa na kóò tùún ndù ù rì, tì ján’ ní, kùtún’ vìtì rì yòó. Tì ñà’á va ní; kóò kàà. Ñà’á rí tyìnì sà káxàn rì xíyò´rì ná xè nì ku yàtìn yá’à xàytì é. ndè kéta và’à è ndàvà é. ììn sakáxàn’ vìtì rì xíyò’ rì te kànì rì yòó. Kétà kaa e nùú ìtù tè xè sùkù rì yòó ñù’ú, kòó kà kùvi sàà é. Te xe ndì’ì kívì ñuù ndùù è. Nè ján nà ìyò xe và’à ná tè tátù’ ndùù e, tyìnì kanúú e kuiná é míì và’à káá. Sìnì ka te xá’ndià kú’ù xìxà, tè ján ndúú te xíní satyùùn kátyì te ñù’ù tyùùn tátù’. Nè ján na, kùví’ kendóó kuè’è yòó. Ndèé satyúùn e. Nè ján xànìnì rà te xàà rà míì satyùún rá jàn. Nì xà’ndià rà ìtùn’, ìñu kuìì, nì kèè tetí’ìn ra. Nì xàà órá nì ndù´ù ra te xìxì rà. Ìin ká’ìn nì xì’ì rà sí’và. Ì’ní’ yòkò yà’á tyìnì kú’ù xìxà ndúú a. ndì’ì xì’ì rà sí’và xàà tùkù rà xá’ndià rá kú’ù. Nàkò ñú’ù ìxkuììn rà. Xàvì sankué’è xàtyì rà. Xàà te nì yóò te tátu ján ndatu’un rà ììn ndàà tán ììn ndàà tè tátu ján, sàà kòò nè nì satyúún rà xí’ín rà. Kíì nì xàà rà míi ndú’ù tè ján ní; ndá’ kùvì ká’àn kà rà ní. Kúní námà’ kùtyì rà, kúní te lúlú àrró’ kàxì rà na xáa rà vè’è rà, kúní te ììn lítrò xà’àn kínì’ te kàsùn’ ndùtyí’ kùxì rà, kúní pàndá’, kuá’à kúni nùú rà sù; xè yóó kuàytì rà, ììn yùtú’ pàndá’ nì ndùkú’ ne ndú’ù xí’ín rà ìxkí’ìn kívì’. Xá’à nè ján nì kìxì satyúùn rà vìtìn. Nì xàà ra núù rà te nì ká’àn rà xí’ín ra ní: –Ká’àn i ndò, Tòvá’; tyìndànì và’à já ùn, nì kìxì tyindèé ún yú’. –Vásà’ ví, mígó. Ndè nì kètá vá’a vi è, ndóó kuá’à kú’ù, tè ndú’ù kuá’à ñù’ú, kùvì kùtù kàà e vá. Sàkán’ ká’àn rà tyìnì sàkán’ ká’àn sàkúú tè tátu te ndatu’ùn tè yívì’ ján váxì rà. Sù nè ndìxà ní, xàví’ sankué’è xàtyì rà, kìsì a ndà’á rà, koò ka ndèè rà, ndé ììn ndiósí vìtì nì ku ndièní’ rà tè nì kuàà. Nì ká’àn tùkù sàkán’ tè ján’ xí’ín rà ní:
–Vásà’, vásà’ ká mígó, xè kuá’à kì nì xìtù é, ná kóó ùn nì kìxì ní, te ní xaá ví ndú yòó. Tè xe và’à sò’ò vìtì, xè nì kuàà ká. Nandéè tùkù vìtìn. –Án sàkán, kátyì yò’ó, sù ndú’ù ka ñú’ù, te vásà’ xàvì yu’ú và. Satyúún ká e nì– –á’àn, vásà ká mígo. Xi và’à sò’ò vìtì. –Té sákàn’. –Ún. Ndì’ì ne káà vì, te sàkán te nì ndatu’ùn ñà rà xá’à nè nì satyúùn rà –Ká’ìn ndò, Tòvá’; sàà kòò nè nì satyúùn xí’ín ní, tyìndàní và’à ján ún ní, xè nì yá’à tyùùn núù yú’ và . –Vásà ví, tè yìvì kuà’à, kòó á kòò. –Ju’, vásà’ ján ní, ká’àn ní, xè nì tyindèé ún yú’ù và, Úvì’ sàkán’ ra xíní ní xè yòó kuàtyi rà sù, kà’án ndakú’ xàtyì rá xá’à ján. Ndè ká’àn rà yáá nè xá’à ndùù kuéntà rà. –Xè và’à sàkán’, nì yóò nè xìxì ndú’ù, nì xì’ì ndú’ sí’và. Nì xìtò và’à ndó’ ndù’ú. tè síìn ká ní xè ndú’ù kuàtyì yú’ù va; né ján na ká’àn yú’ù ní, xi và’à sàkán’. –Án sàkán re, té ndú’ù ìxtá’àn kuátyì ùn, te kóò a yòò ví. Ndú’ù a và’, né já ná sàkán vìtì kòò. –Án sàkán. –Ún. –Tyìndàní và’à ján ùn nà sàkán’ ní, kìnì va kúú yú’ù ní, ká’àn ján ì xá’à kuaytì ján ní. –Vásà’ vì, tyìndàní ján yo’ó nì tyindèè ún yú’ù ní. –Lúlú vìtì và. –Tyìndèé xe và’à vá. –Ún, sàkán’ ní. –Ún. –Tyìndàní un, ná sàkán ní –Kuásà vì é – Ó. Te nì ndì’ì nì ndàtú’ùn rà. Te xìkuíìn tyùùn tátu. Ndàà ndáà te tátu ján nì kì’ìn ìtyí’ ján kuá’àn. Kuèè sàkán nì kètà Tòvá’ váxì rà. Tiá’àn ndì’ì úvì yóò vìnì nàka rà ne séè ndú’ù vè’è rà. Tè xè xàá ra kùndànì rà ní, ú’vì ku tiàkù è. Vìtìn kúndànì rà sàà ví ndó’ò yùvá’ sí’ì rà. Xè nì ká’àn ña xí’ín ra ní. –ná kúní nàkà ún ììn ndáà nè yìvì’ ní, kòtò và’à ùn tyìnì, kuá’à ñà’à kúní núù nè ján’.
Sù ní xà kuéntà rà, kívì rà kátyì míì rá kìvì’ nì nàkà rà nè yívì’ káà, àmà sù vìtìn ní, xàá rà ndò’ò rà. Síin ká nì, nì kùsíìn rà, nì kúvi ká kundú’ù rà vè’è yùvá’ sí’ì rà. Kívì nì ndú’ù rà núù nè ján ní, tè séé ndùù rà. Tè lúlú vìtì. Tè vìtìn ní, xè tè yívì nàndùù rà. Sákàn úxì únì kuíyà rà, kuíyà nè nì yá’à káà nì xìnà kóo rà èskuélá. Tè vìtìn ní, xè tè yívì’ nàndùù rà. Sàkán nì ká’àn níma mìí rà, Kìvì tià’án nàkà rà nè yívì’ ka ndí, tè lúlú kútùn’ ñúu ndùù rà. Xíkà rá vìkó’ xí’ín yàà ñuù rà, tivi rà yáa kà vìkó’ ndiósì’. Sàkán xàà rà tè nàkà rà né séé jàn. Vìkó’ ñuù a ján nì xà’àn rà, nì xìnì ñá rà, nì ká’àn rà xí’ín an. Nì xììn a nàkà ñá ra. Ndì’ì vìkó’; nà’à i rà ñúù te nàkà rà ne séé ján. Tià’án xiná kóo ùxì úvì kuíyà ví a, sù xè nè yìvì’ nàndùù á. Kuáìn te ìngà kuíyà ní té xè yóo sé’è a. Kuéè sàkán’ náá ra ìtyí’ váxì nú’ù rà, kuéé sàkán’ tè nì xàà rà vè’è rà. Ìí nì nà’ì rà ììn tá’vì námà’ tè nì kètà rà kuá’àn rà yívì’ kuá’àn kútyì’ ra. Kíì nì xàà rà yívì’, sàkò’nì rà ján, và’a`ví ndùkù nì ra tyìní ndì’ì rà xí’nù túmí, nà’á ni náa rà ján. Ìkán’ nì xànìnì rà ní, sàà sà rà tè ku tíàkù rà, kátyì kàvì é vìtìn nè xè yóó ne ndú’ù xí’ín rà. Kundéè rà ná sàkán sàà rà tiáàn tiáàn, xè núù tyùùn ndá’vì kàkà rà. Ndì’ì tyìtyì rà, nà’ì rà tótò’ rà, te nì kì’ìn rà ìtyí’ nàndìkó’ vè’è rà. Tè séé ndùù ján rà kátyì è nà sàkán ní sù; kívì nì kì’ìn rà nè yívì’ ní, nandùù ra tè yívì’. Kíì xàà rà vè’è rà ní, nakundú’ù rà kùxì rà; ndùtyí’ ndúú xí’ín tèyà’á ni kúun. Kóo a kùxì rà, kíì ndú’ù tàn rà núù yùvà’ sí’ì rà ní; te ndívì nì kàsùn ní, sù yóó tàn nè kùxì rà, vìtìn ní, ndùtyí’ na kóo ní tèyà’á xí’ín íxtà’ sò’ò. Sàà kà ndúu á, nì xànìnì rà. Ndóo á xí’ín yùvá’ sí’ì rà, kòtò ñá ña. Téè kìixí átyì’ rà sù sàà kà ndúu à. Kundéè rà kàkà rà sàkán’. Kátyì kà è vìtìn ne xè ñú’u sé’è a. ndá’vì kuáà, ndá’vì tù kúú tè kètù’ jàn. Kú’ùn rà ndè sàà kà nì’, Ìkán’ kú’ùn rà, ñuù te gríngó g
Kálé Tè Sávì, o Melquiades Gregorio Porfirio (1985, Ñuù Yòsó’ Tiká’a o San Felipe de Jesús, Ayutla de los Libres, Guerrero) escribe en tù’ùn sávì o mixteco.
Juan vive en su camioneta, estacionada cerca de las chozas de otros migrantes en Santa Rosa, California. Foto: David Bacon
JUNIO 2017 |
| 11