Platform voor mens en techniek
Laurens de Vries, TU Del :
“Waar ins tallateurs bi j kunnen helpen is zorgen voor flexibiliteit”
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur nr. 04 september 2025
THEMA
VEILIG EN SLIM LAD EN VAN elektrische auto’s zond er netbelas ting
VERHOGING VAN HET EIGEN GEBRUIK VAN PV-ENERGIE met Load Sh ifting door slimme regeling van de binnentemperat uur
Voor een gezond en efficiënt binnenklimaat -in elke sector - is WOLF uw partner. Van kantoren en scholen tot industriële omgevingen: onze specialisten kennen de unieke eisen van elke toepassing en bieden een passende oplossing. Met onze luchtbehandelings- en ventilatiesystemen realiseren we maatwerk, altijd perfect passend bij de specifieke eisen van de klant.
Met een sterke focus op innovatie en duurzaamheid verbeteren we niet alleen de binnenluchtkwaliteit, verlagen. Zo bouwen we samen aan een gezonde en toekomstbestendige leef- en werkomgeving.
Vertrouw op WOLF als uw partner voor een gezond en optimaal binnenklimaat.
Ontdek wat WOLF in úw sector kan betekenen.
www.wolf.eu
eu www. wolf.e
De Transitie Einstein helpt bij het maken van keuzes rondom netcongestie.
Re dactieraad:
Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse (voorzitter)
R. (Rik) Altena
B. (Bert) van Dorp
Ir R.W. (Rooske) Gaal
O. (Onn o) Leever
Ing. J. (John) Lens
Dr.ir M.G.L.C. (Marcel) Loomans
C.J. (Cas) Wegman
H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)
Re dactie:
A. (Adinda) Graafland
Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse
Ing. J. (John) Lens
C.J. (Cas) Wegman
H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)
Me dewe rkers:
Arjen Raue
Rob van Mil
Joo p van Vlerken
Tom van Wanrooy (The Cartoon Factory)
Ti jdo van d er Zee
Re dactie-adres:
TVVL
Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden
Tele foon redactie (0)88 - 401 06 00
Email redactie@tvvl.nl
Uitgave:
TVVL
Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden
Tele foon: (0)88 - 401 06 00
Email: info@tvvl.nl
Ab onnementen:
TVVL, afd. Abonnementen
Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden
Tele foon: (0)88 - 401 06 00
Email: info@tvvl.nl
Benelux € 132,50 excl. btw
Buitenland € 164,50 excl. btw
St ud enten € 105,- excl. btw
Het a bonnement wordt geacht gecontinueerd te zi jn, tenzi j 1 maand voor het eind e van de a bonnementsperiod e schrifteli jk wordt o pgezegd.
Advertentie-exploitatie: Gejo Flierman
Tele foon: 06-53 22 73 16
Email: gejo@fliermanzzp.nl
Vormge ving en re alisatie: REAL Concepts B.V. Velp
Foto cover: Chris tiaan Krop
ISSN 1380-5428
© TVVL, 2025
Niets uit deze uitgave mag word en verveelvoudigd en/of o penbaar gemaakt door midd el van druk, fotoko pie, microfil m of op welke and ere wi jze dan ook, zond er schrifteli jke toes temming van de uitgever Publicaties gesch ied en uitsluitend ond er verantwoording van de auteurs.
Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoord elij kheid aanvaard en voor de gevolgen van event uele onjuis thed en.
Interview:
Laurens de Vr ies:
“Waar installateurs bij kunnen helpen is zorgen voor flexibiliteit”
6
18 26
Onderzoek & Ca ses:
Verhoging van het eigen gebruik van PV-energie met Load
Shif ting door slimme regeling van de binnentemperatuur
Zahra Tabatabaei Mirhosseini, Rick Kramer, Jan- Fokko Haan, Kevin de Bont, Paul Noom
Praktijk :
“We hebben jullie denkkracht keihard nodig”
Harmen Weijer
Onderzoek & Ca ses:
“O m ‘re- use’ interessant te make n, is een gest ructuree rde aanpak nodig”
Rooske Gaal, Rik Altena
REVIEWED: Ond erzoek & Cases-artikelen
TVVL Magazine zi jn - te herkennen aan de groene aanduiding van de pagina - beoord eeld door redactieraadled en en externe reviewers. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankeli jke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoord elingsformulier voor de redactieraadled en (‘peer reviewers’) zi jn verkri jgbaar bi j het redactie-adres.
Eisen aan energie-infras truct uur
Rubrieken
Colum n Atze Boerstra
Congres
Projectbeschrijving
“N etcongestie dwingt ondernemers te innoveren”
Joop van Vlerken
Rooske Gaal, Rik Altena 18 26 31 34 40 12
Veilig en slim lad en van elektrische auto’s zond er netbelas ting
Dr.ir. Mari sca Zweist ra
Verhoging van het eigen gebruik van PV-energiemet Load Sh ifting door slimme regeling van de binnentemperat uur
Zahra Tabatabaei Mirhosseini, Rick Kramer, Jan-Fokko
Haan, Kevin de Bont, Paul Noom
“We hebben jullie d enkkracht keihard n odig”
Harmen Weijer
“Elke ond ernemer wordt energiemanager”
Harmen Weijer
“Netconges tie dwingt ond ernemers te inn overen”
Joop van Vlerken
Ond erzoek & Cases
“Om ‘re-use’ interessant te maken, is een ges truct ureerde aanpak n odig”
Laurens de Vries, hoogleraar Complexe Energietransities aan TU Del :
“Waar ins tallateurs
j
helpen is zorgen voor flexibiliteit”
Het piept en kraakt in de energietransitie. Het elektriciteitsnet raakt vol, duurzame gassen zijn nog niet breed beschikbaar en als klap op de vuurpijl klinkt de roep van hoogspanningsnetbeheerder Tennet om maatregelen die de leveringszekerheid kunnen borgen elk jaar krachtiger. En dus is het tijd om keuzes te maken over leveringszekerheid, netcapaciteit en de rol van decentrale oplossingen.
Tot zijn spijt ziet professor L aurens de Vries, hoogleraar C omplexe Energietransities aan de TU Del , dat de politiek hier de afgelopen jaren niet toe in staat is gebleken. Onder tussen is de installatiesector in staat om tastbare en noregret stappen te zetten, vooral bij het ontsluiten van exibiliteit. “Ik kan meer met concrete maatregelen, dan met enigszins vage CO2doelstellingen voor 2030 en verder.”
De Vries ond erzoekt hoe elektriciteitsmarkten werken en hoe beleid en marktmechanismen samenwerken om het energiesys teem betrouwbaar, betaalbaar en duurzaam te houd en. Hi j beschouwt het elektriciteitssys teem als een s teeds complexer samenspel van markten, netten en techn ologieën, waarin keuzes niet langer uitges teld kunnen word en. Zoals netbeheerd er TenneT onlangs s teld e in haar leveringszekerheidsrapport: het is ti jd om te beslissen.
Energietransitie:
Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
U s telt dat u een visionaire blik vanuit Den Haag mis t?
“De overheid hee ft een paar jaar terug als doel ges teld een CO₂-neutraal elektriciteitssys teem in 2035 te bereiken, maar het li j kt alsof men op dit punt een beetje het bi jltje erbi j hee ft neergegooid. En tegelijk is niet duid eli jk wat dan wél het doel wordt, en wat dan wél het beleid wordt. En we zitten ook al jaren met wisselend e ka binetten
en ook nu is het weer d emissionair en kri jgen we Tweed e Kamerverkiezingen. Daarna volgt een formatie, dus het kan ook n og wel even duren voordat er held erheid komt. Meer held erheid en st uring zoud en wel een d eel van de onzekerheid kunnen wegnemen, maar tegelijkerti jd kan je nat uurli jk niet alles zien aankomen. Een volledige blauwdruk is dus niet mogeli j k.”
Welke rol speelt flexibiliteit in het energiesys teem, en wat betekent dat voor de ins tallatiesector?
“Wat het lokale kan bied en is flexibiliteit. En die wordt s teeds meer waard. De red en daarvoor is dat grootschalige o plossingen voor leveringszekerheid, zoals waters tofcentrales, weliswaar
Prof.dr.ir. Laurens de Vries is hoogleraar Complexe Energietransities aan de TU Delft (faculteit Techniek, Bes t uur en Management). Hi j is gespecialiseerd in marktontwerp, regulering van de energiesector en integratie van energiesys temen. Sinds 2022 wordt zi jn leers toel, evenals een pos tdocpositie, gefinancierd door Energiebeheer Ned erland (EBN). De Vries coördineert het Energy Sys tems Integration Program van de Euro pean Energy Research Alliance (EERA) en werkt mee aan diverse nationale en Euro pese ond erzoeksprojecten, waarond er Trad eRES (H2020) en D EMOSES (NWO). Binnen deze projecten ond erzoekt hi j ond er meer hoe elektriciteitsmarkten zich moeten aanpassen aan een volledig hernieuwbaar energiesys teem. Eerd er ontwikkeld e hij simulaties van capaciteitsmechanismen en het Euro pese CO₂-hand elssys teem met het EMLa b-mod el van TU Delft. In het PROMOTioN-project werkte hi j aan marktontwerpen voor een meshed offshore grid op de Noordzee. De Vries stud eerde werkt uigbouwkund e aan de TU Delft, milieus t udies in de VS, en promoveerde in 2004 op het ond erwerp leveringszekerheid in de elektriciteitsvoorziening.
n odig zi jn, maar extreem kos tbaar. Die hele backupketen van waters tof produceren en weer in een elektriciteitscentrale sto ppen is heel duur Zorg ervoor dat overal waar warmte geconsumeerd wordt er ook voldoend e warmtebuffers zi jn. Zo kan de warmtevraag meebewegen met het aanbod van duurzame energie en kan netwerkconges tie vermind erd word en.”
Een and er fen omeen waarmee we in Ned erland te maken kunnen kri jgen, is een disbalans t ussen vraag en aanbod van elektriciteit. Als die niet weggewerkt kan word en, dreigen er black-outs. Die kans is n og k lein, maar wordt groter. Een ins trument dat h ier ingezet kan word en is een ‘capaciteitsmechanisme’, een beleidsins trument om te zorgen dat er alti jd voldoend e o pwekcapaciteit besch ikbaar is, ook op momenten dat zon en wind tekortsch ieten. Producenten ontvangen niet alleen een vergoeding voor de stroom die ze leveren, maar ook voor het besch ikbaar houd en van vermogen. In Duitsland en België is men h ier al toe overgegaan, maar in Ned erland is het d ebat n og in volle gang. Een organisatie als VEMW, die de belangen van grote energieverbruikers behartigt, is bang dat h ierdoor de energierekening zal gaan sti jgen.
Laurens de Vries is d esgevraagd voors tand er van een capaciteitsmechanisme, maar vindt het belangri jk om daarbi j niet alleen naar de aanbodkant maar zeker ook naar de vraagkant te kijken.
Kunt u dat uitleggen?
“Een aspect dat vaak over het hoofd wordt gezien, is dat capaciteitsmarkten onvoldoend e rekening houd en met flexibiliteit aan de vraagzi jd e. Terwi jl die flexibiliteit juis t cruciaal is om het energiesys teem kos tene ffectie f en betrouwbaar te houd en. Als je die goed in het ontwerp verwerkt – met voldoend e concurrentie bi j producenten en duid eli jke econ omische prikkels voor verbruikers om flexibel te zi jn – dan voorkom je overwins ten en bli jft het sys teem betaalbaar Voor ins tallateurs betekent dit dat o plossingen zoals vraags t uring, o pslag en slimme bes t uring
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
niet alleen technisch relevant zi jn, maar ook econ omisch gewicht kunnen kri jgen in het ontwerp van zo'n markt.”
Welke functionaliteiten in een toekoms tig energiesys teem zi jn voor ins tallateur s goed om in de gaten te houd en?
“Het is veel goedko per om warmte op te slaan dan elektriciteit. En veel van onze energie gebruiken we als warmte. Dus ik zou zeggen: zorg dan meteen voor goed e o pslagmogelij khed en. Niet alleen ond er de grond op 15 grad en, maar ook op de temperat uur waar je het aflevert. Als je daar buffer hebt voor een halve dag of een dag, dan kan je dus veel meer schuiven met het moment waarop je je warmtepomp of je boiler aanzet.”
“Z org ervoor dat overal waar warmte ge consume erd wordt er ook voldoende warmtebu ers zijn”
Hoe kij kt u aan tegen thuisbatteri jen en buurto pslag?
“De uitdaging in de toekoms t zit niet zozeer in het managen van dag-o p-dag onbalans, maar in de Dunkelflautes - de langere period es zond er duurzame energie. Batteri jen hebben daar onvoldoend e capaciteit voor. Op dit moment zi jn veel batteri jen gericht op de onbalansmarkt. Op een gegeven moment bereik je de grens van wat de onbalansmarkt n odig hee ft en dat moment is niet al te ver meer weg. Dan zal de businesscase gaan verschuiven naar hand el via de intra-day of dagvooruitmarkten.”
Water s tof komt vaak terug als toekoms to plossing. Wat moeten ins tallateur s daarvan vind en?
“Ik zie waters tof vooral als een wholesale product. Dus voor de zware indus trie en als back-up voor de elektriciteitsproductie. Maar als je dan nu naar de markt ki jkt, en wat het kost om die waters tof te maken en vervolgens weer te verbrand en in een centrale, dan schrik je je een ongeluk. Het gaat om en orm hoge kapitaalkos ten - elektrolyse, o pslag, en dan weer een gascentrale - en heel veel energieverlies bi j de conversies tappen. We hebben geen betere o ptie, maar het is nu n og wel heel erg duur.”
Wat betekent de groei van d ecentrale initiatieven voor het ontwerp van het net?
“Ons elektriciteitssys teem is gebouwd op grootschalige productie op afs tand. Dat zie je n og s teeds terug in de manier waarop de netwerktarieven zi jn o pgebouwd. Als wi j naas t elkaar wonen en ik koop stroom van jou, dan betaal ik daar een nettarie f over dat berekend is op de case dat ik die stroom koop van een grote kolencentrale aan de and ere kant van het land. Dus ik betaal voor het hele bovenliggend e net mee, terwi jl wi j eigenli jk dan alleen maar lokaal hand elen. En daar zoud en die tarieven missch ien beter rekening mee kunnen houd en. Dat je invoeding en afname op hetzelfd e
netniveau, hetzelfd e netd eel, veel goedko per maakt. Maar dat is n og niet zo eenvoudig. Daar moet je veel voor meten, en dat meten levert weer privacy- en missch ien ook veilig heidsproblemen o p.”
Wat zou u de ins tallatiesector mee willen geven richting de toekoms t?
“We willen de k limaatverand ering zoveel mogeli jk beperken. Maar je moet het sys teem benad eren, niet alleen de uits toot. Het is belangri jker d enk ik om te zeggen: we willen voor 2030 zoveel waters tofinfras truct uur, zoveel wind op zee, enzovoorts. Warmtepompen zi jn e fficiënter dan elektrische boilers in bi jvoorbeeld warmtenetten of in de indus trie, maar die zi jn in de aanschaf ook duurder. Boilers zi jn een snelle, goedko pe o plossing om een piek in het aanbod van wind energie op te vangen. Soms is zo’n keuze toch de betere.”
“Het is veel goedko per om warmte op te sl aan dan elektriciteit. En ve el van on ze energie gebr uiken we als warmte. Dus zorg dan mete en vo or go ede opsl agmogelijk he den.”
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Auteur Dr.ir. Marisca Zweistra, projec t- en programmamanager bij ELaadN L
De elektri catie van z owel mobiliteit als ver warming lever t een doorslaggevende bijdrage aan de verduurz aming van ons energ iesysteem. Elektrici teit wordt daarbij meer en meer g roen opgewekt. Dez e ontwikkeling betekent dat we het elektr iciteitsnet veel intensiever gaan gebruiken, als vervanger van fossiele infrastructuren. De urgentie voor de ontwikkeling van systeeminnovaties die de e ciëntie van het bestaande elektr iciteitsnet vergroten en de stabiliteit van de toekomstige elektriciteitsvoorziening garanderen i s de afgelopen jaren sterk toegenomen. In het SmoothEMS met GridShield projec t, dat in mei 2025 is afgerond, zijn een aantal innovaties ontwikkeld voor het optimaal en veilig slim sturen van laad sessies voor een soepele transitie naar 100% duurzame energ ie. Het projec t was een samenwerking van ElaadNL, de Univeriteit Twente, Amperapark, Kropman, Mennekes en a.s.r. verzekeringen en ontving subsidie van het Ministerie van Klimaat en Groene Groei, subsidieregeling Top Sector Energ ie uitgevoerd door Rijksdien st voor Ondernemend Nederland.
Het doel van dit project was om op een betrouwbare manier ruimte vri j te maken voor de integratie van laadinfras truct uur voor elektrische voert uigen. Dit is gerealiseerd met twee versch illend e technieken: het SmoothEMS energiemanagementsys teem en het GridSh ield als vangnet. Midd els het
energiemanagementsys teem is de keten bi j elkaar gekomen om energie flexibiliteit o ptimaal af te s temmen achter de meter of in een lokaal netd eel. And erzi jds is het GridSh ield concept uitgewerkt en beproe fd om inzetbaar te zi jn als inn ovatie f ‹immuunsys teem› tegen overbelas ting en cyberaanvallen. Hiermee kan het elektriciteitsnet veilig dichter tegen de limieten o pereren zond er nad elige gevolgen voor de leveringszekerheid. Dit leidt tot ruimte om meer laadinfras truct uur te ins talleren. Hoger liggend doel is een veilig, betaalbaar en betrouwbaar energiesys teem te ontwikkelen waarbi j door toepassing van het schaalbare SmoothEMS met GridSh ield de besch ikbare netcapaciteit zo o ptimaal mogeli jk wordt benut
Het SmoothEMS is een energiemanagementsys teem (EMS) dat afwi j kt van reeds bes taand e EMS-en door expliciet de gebruikers op te nemen als ond erd eel van de verd eling van energie. In de eers te plaats wordt op basis van s tatis tiek de laadwens van de verwachte gebruikers gemod elleerd. Een voorbeeld van de o pgehaald e data van een groot laadplein is weergegeven in
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
figuur 1. De bi jbehorend e voorspelling als input voor het slim lad en én de impact van diverse laads trategieën is weergegeven in figuur 2. Figuren (a) ongecontroleerd lad en, (b) st uren op CO2-emissies, (c) sturen op gewogen combinatie van CO2-emissies en vlakheid van het profiel, (d) st uren op een vlak profiel.
Afwij kingen t ussen voorspelling en realiteit zi jn onvermi jd elij k. Ten eers te kan het bi j k leinere po pulaties las tig bli jken om nauwkeurige voorspellingen te maken van de laadbehoe fte. Hierdoor kan het n oodzakelijk zi jn om een veilige marge in te bouwen voor de aanst uring van het lad en, waardoor niet de o ptimale sessie gelad en kan word en. Daarnaas t kunnen individuele sessies die s terk afwijken van de voorspelling ook in grotere po pulaties onverhoo pt een onguns tig
Figuur 2 a t/m d: Gemod elleerde laadpotentie. Doorgetrokken li jn toont het geaggregeerde vermogensprofiel, de s tippelli jn de CO2-emissie factor, die een belangrijke inputparameter is voor de eigenaar van het laadplein.
laadregime toegewezen kri jgen, ook wanneer de po pulatie voldoend e groot is om nauwkeurige inschattingen van de groep als geheel te maken. Sessies die met de regel maat van de k lok zes uur parkeerti jd hebben kunnen onverwacht een keer beperkt de ti jd hebben én een grote laadbehoe fte.
Vanwege deze twee red enen is, waar mogeli j k, invloed gegeven aan de gebruikers door hen zelf te laten aangeven wat hun laadwensen waren. Dat gebeurde door midd el van ond er and ere gebruikersapplicaties en digitale schermen bi j de laadpaal. Een voorbeeld van één van de gebruikte user interfaces is in figuur 3 weergegeven. Hierin is te zien dat de gebruiker de keuze kri jgt t ussen twee laads trategieën: snel of op zonne-energie, tegen een guns tiger tarie f. De gebruiker mag ook aangeven hoeveel kWh er n odig is en wat de vertrekti jd is.
4: His togram van het ver sch il t ussen de daadwerkeli jke vertrekti jd en aangegeven vertrekti jd in minuten (0 is de aangegeven vertrekti jd, een positie f getal betekent dat de EV-ri jd er later vertrok).
In de praktijk bleek ti jd ens het gebruik van deze app dat gebruikers significant vaak de parkeerti jd ond erschatten. Figuur 4 gee ft de afwi j king t ussen de ingegeven vertrekti jd en de daadwerkeli jke vertrekti jd weer Het is duid eli jk te zien dat er aanzienlijk meer sessies langer duren dan de aangegeven ti jd dan korter Hetzelfd e patroon was zichtbaar bi j de aangegeven laadbehoe fte. Dit zou een bewus te actie van de betreffend e EV-ri jd ers kunnen zi jn, die op deze manier een bevredigend e laadsessie proberen af te dwingen. Toch zit dit het slim lad en niet in de weg. Zelfs als de input die gegenereerd werd onnauwkeurig was blij kt de SmoothEMS aans t uring in s taat om correcte toekenning van energie te realiseren, doordat ook de afwi j king in input en gedrag goed te mod elleren was. Een sys teem waarbi j de gebruiker input kan geven hee ft dus toegevoegd e waarde voor het verd elen van de laadcapaciteit. Bovendien gee ft een dergeli jk sys teem extra comfort voor de gebruikers met een urgente laadvraag: zi j hebben de mogeli j kheid om deze urgentie kenbaar te maken zónd er dat ze direct volledig buiten het slim lad en sys teem vallen.
De informatiezuilen die gebruikt zi jn op parkeerplaatsen werken op dezelfd e manier als de app en waren gericht op toevallige bezoekers, voor wie een app download en niet aantrekkeli jk is. Alhoewel de zuilen gebruikt werd en, is n og nad er te ond erzoeken of de inves tering in een dergeli jk sys teem o pweegt tegen de o pbrengs ten.
De conclusie is dat de s tatis tische benad ering al afdoend e kan zi jn bi j grote po pulaties regel matige gebruikers, dat
1a: Het eers te prototype van het GridSh ield, links in een laadpaal en rechts in een midd enspanningsruimte.
Energietransitie:
Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
een app nuttig is bi j wat k leinere groepen en dat de informatiezuil het bes t inzetbaar is bi j incid entele laadsessies, zoals bi jvoorbeeld op meubelboulevards.
Kwet sbaarheden in voorspellingen afvangen
De keerzi jd e van het toenemend e gebruik van digitaal aangesloten apparat uur voor energiemanagementdoeleind en is dat apparaten en het energiesys teem afhankeli jk word en van elkaars informatie. Hierdoor wordt de werking van een apparaat niet meer enkel lokaal bepaald, bi jvoorbeeld via de lokale firmware, maar ook grotend eels door externe signalen van and ere apparaten en markten.
De werking van een apparaat en een sys teem is dus het resultaat van vele informaties tromen en de (vaak niet transparante) werking van algoritmes. Deze afhankeli j kheid zorgt ervoor dat we niet langer enkel kunnen ki jken naar een apparaat, maar vooral ook moeten ki jken naar de effecten op het sys teem.
Zoals in het voorgaand e aangetoond is het goed mogelijk de verd eling van laadsessies aan te passen aan de wensen van de gebruikers én de mogeli j khed en van de aansluiting of het achterliggend e elektriciteitsnet. Hoe meer we echter afhankeli jk word en van voorspellingen en ons moeten conformeren aan (soms varia bele) externe inputparameters om binnen de grenzen van de aansluiting of de contractwaarde te bli jven, hoe groter het individuele én collectieve risico van falen wordt. Wanneer een mod elvoorspelling te veel afwij kt van de werkeli j kheid kan alsn og een overbelas ting onts taan. Ook wordt een sys teem dat in hoge mate ges t uurd wordt door algoritmes aantrekkeli jk voor kwaadwillend en, die kunnen proberen in te breken in de controlemechanismen.
De kwetsbaarheid van de aanst uring is verk leind via de ontwikkeling van het GridSh ield, dat als “softwarezekering” de grenzen van de hoofdaansluiting bewaakt. Via verzend ers in de midd enspanningsruimte en
Figuur 6: In de ond er s te grafiek zi jn de laadsessies van vier ver sch illend e EVs zichtbaar, waarvan er drie al aan het lad en zi jn en de aanko ppeling van de vierde een overbelas ting van het elektriciteitsnet veroorzaakt, te zien in de bovens te grafiek. In de midd els te grafiek zi jn de ins tructies van het GridSh ield zichtbaar. In zowel de ond er ste als bovens te grafiek is de respons van de voert uigen op de GridSh ieldins tructies duid eli jk te zien. De overbelas ting wordt binnen een minuut geheel o pgelos t, terwi jl alle voert uigen kunnen bli jven lad en.
ontvangers in laadpalen onts taat als het ware een technisch vangnet voor het elektriciteitsnet. De werking van het GridSh ield is als volgt: Wanneer de vermogensvraag op een ka bel en/of transformators tation een vooraf geprogrammeerde grenswaarde overschri jdt word en GridSh ieldins tructies naar alle bi jbehorend e verbruikers ges t uurd. De ins tructies bes taan uit een cybersecure o pdracht tot het aanpassen van het vermogen met een per
locatie te bepalen percentage. Een event ueel volgend bericht resulteert door deze ins telling in een k leinere s tapgrootte dan de eers te s tap. Er word en net zo vaak berichten vers t uurd tot de overbelas tingsdreiging is o pgeheven. Doordat direct na het bereiken van een veilige vermogensbelas ting met k leine aanpassingen afgetas t wordt of méér vermogen toegekend kan word en, is de impact op de laadsessies verwaarloosbaar Het is wel van belang dat een zorgvuldig gekozen “dod e band” wordt
gebruikt en dat de s tapgrootte terug naar de oorspronkelijke aans t uring van het EMS k lein is. Hiermee wordt voorkomen dat een gebied ons ta biel wordt vanwege GridSh ield.
In figuur 6 is de respons van een viertal laadsessies op GridSh ieldberichten weergegeven. In de tes to ps telling zorgde een vierde laadsessie voor een overbelas ting. Vri jwel direct na het onts taan h iervan wordt het eers te GridSh ieldbericht verst uurd. De verbruikers reageren bi j ontvangs t van een GridSh ieldins tructie binnen enkele second en, in de vorm van een verlaging van hun actieve vermogen met een vooraf bepaald percentage. Te zien is dat in deze tes t als eers te de laadsessie van het voert uig dat met een erg hoog vermogen kan lad en wordt beïnvloed door het GridSh ield en dat pas in een later s tadium de overige voert uigen een aanpassing van hun laadvermogen ervaren. Dit is een gevolg van het ontwerpprincipe om in percentages van het vermogen van de aansluiting te schakelen. Voord eel h iervan is dat voert uigen die slechts op een laag laadvermogen kunnen lad en en daardoor afhankeli jker zi jn van hun laadti jd, pas in een later s tadium ingezet word en om de overbelas ting op te he ffen. Aangezien de verbruikers bi j ontvangs t van een GridSh ieldins tructie snel reageren is het moeten vers turen van een vervolgbericht bi j onvoldoend e respons accepta bel. In ond ers taand e figuur is de overbelas ting binnen 40 second en o pgeheven, na vier GridSh ieldins tructies voor het verlagen van de laadsnelheid.
Het gebruik van een dod e band in de zone rondom de vermogensgrens is belangrij k.
Zond er dod e band kan het sys teem onn odig getriggerd word en tot het versturen van berichten, waardoor laadsnelhed en s terk gaan oscilleren. Dit hee ft geen toegevoegd e waarde voor de sessie, maar wel diverse nad elen.
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Geleerde lessen
De gecombineerde inzet van een med e op gebruikers gebouwd energiemanagementsys teem in combinatie met een beveiliging die de levering van elektriciteit veiligs telt bi j dreigend e overbelas ting leidt tot een verbetering van het gebruik van de eigen aansluiting. Het aand eel van lokaal geproduceerde energie dat lokaal wordt gelad en is verdubbeld in één use-case (van 3 4% naar 68%). Overschri jding van de technische of adminis tratieve vermogensgrens wordt vermed en, terwi jl wel gebruik gemaakt kan word en van bi jvoorbeeld de voord elen van dynamische leverings tarieven. Bi j een and ere use-case werd in de eers te period e dankzi j slim lad en een sti jging waargen omen van het aand eel eigen o pgewekte zonne-energie in de gelad en energie van EV›s: van 40% naar 64%, een toename van circa 60% ten o pzichte van conventioneel lad en ti jd ens de ochtendpiek (analyse voorjaar 202 3, projectlocatie a.s.r.). Daarnaas t zi jn de piekvermogens in die period e, als gevolg van beter afges temd e vraag en aanbod, met gemidd eld respectieveli jk 60% (afname) en 50% (invoeding) gereduceerd bi j een ongeveer geli j kbli jvend laadvolume. SmoothEMS met GridSh ield leidt tenslotte tot een verbetering op het achterliggend e laagspanningsnet, aangezien het gedrag van zodanig aangest uurde aansluitingen voorspelbaard er wordt.
1) Faculteit Bouwkund e, TU Eindhoven
2) Kro pman Ins tallatietechniek
3) OpenToControl
In moderne gebouwen met PV-panelen komt het regelmatig voor dat er een overschot aan geproduceerde elektriciteit ontstaat. Dez e overtollige elektriciteit wordt in veel gevallen teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Wanneer de netcapaciteit echter onvoldoende is – wat steeds vaker voorkomt in Nederland – leidt dit tot netcongestie. Zowel de expor t van teveel opgewekte stroom als de impor t van elektriciteit op momenten dat het elektriciteitsnet zijn maximum bereikt, zijn problematisch. In dit kader is DemandSide Management (DSM), ofwel vraag gestuurd energiebeheer, een veelbelovende strateg ie. Door middel van – het verplaatsen van de energ ievraag in de tijd, o ewel load shi ing kan het elektriciteitsgebruik beter worden afgestemd op de momenten van hoge pvproductie in de z omer, of kan helpen om piekbelastingen in de winter te verminderen. Dit vergroot de exibiliteit van gebouwen en draag t bij aan de oplossing voor netcongestie.
Het ASR-kantoor in Utrecht, een gebouw met een volledig elektrische energ ievoorziening, ervaart momenteel knelpunten in de netcapaciteit. Hierdoor is het gebouw aangewezen op innovatieve methoden om vraag en aanbod van elektriciteit beter op elkaar af te stemmen. Dit onderzoeksprojec t hee de mogelijkheden van load shi ing in kaart gebracht. Daarbij is speci ek gekeken naar het verminderen van de piekvraag in de winter én het verhogen van het eigen gebruik van PV-energ ie in de zomer. Het onderzoek is uitgevoerd met een combinatie van praktijktesten in het gebouw en simulaties met behulp van een gebouwsimulatiemodel in MATLABSimulink. De focus ligt op het slim aansturen van de binnentemperatuur via het gebouwbeheersysteem.
De toepassing van zonne-energie in de gebouwd e omgeving is in de afgelo pen d ecennia s terk toegen omen. Dit komt niet alleen voort uit de wens om fossiele brands toffen te vervangen, maar ook uit de n oodzaak om gebouwen energiee fficiënter en duurzamer te maken. Zonnes troom (PV-energie) is bi j uits tek gesch ikt om lokaal in de elektriciteitsbehoe fte van gebouwen te voorzien. [1] Toch blij kt in de prakti jk dat er vaak sprake is van een mismatch t ussen productie en gebruik. Overdag, wanneer de zon volo p schi jnt, is de vraag naar elektriciteit in kantoren vaak relatie f laag, zeker ti jd ens het weekenk of vakantieperiod en. Dat leidt tot momenten van overproductie, waarbi j het gebouw meer stroom o pwekt dan verbruikt. [2]
In sit uaties waarin het gebouw is aangesloten op een elektriciteitsnet met beperkte capaciteit, zoals het geval is bi j het ASR-hoofdkantoor in Utrecht, kan die overproductie niet alti jd word en teruggeleverd. Netbeheerders hanteren dan import- en exportlimieten om vers toringen van het regionale of land eli jke elektriciteitsnet te voorkomen. Wanneer deze limieten word en bereikt, onts taat netconges tie. [3] Dat is problematisch, omdat het de energietransitie vertraagt en inves teringen in PV-panelen mind er renda bel maakt
Een mogelijke o plossing is het verhogen van het eigen gebruik van o pgewekte zonne-energie en het vermind eren van piekbelas tingen. Dit houdt in dat het gebouw meer stroom gebruikt op de momenten dat er veel wordt geproduceerd en
mind er wanneer er piekbelas tingen is. Dit kan door energie-intensieve processen, zoals verwarmen of koelen, te verplaatsen. Het verplaatsen van energieverbruik in de ti jd – ook wel load sh ifting gen oemd – is daarmee een sleutels trategie binnen Demand-Sid e Management. Daarbi j wordt gebruikgemaakt van de thermische massa van het gebouw als een vorm van kortetermi jn o pslag: het gebouw wordt bi jvoorbeeld alvas t verwarmd voordat de werkdag begint of gekoeld ti jd ens period es met te veel PV-productie.
De centrale ond erzoeksvraag in deze st udie luidt dan ook: hoe kan load sh ifting bi jdragen aan het verhogen van het eigen gebruik van PV-energie in de zomer en het reduceren van piekbelas tingen in de winter?
Het ASR- geb ouw als casestudy
Het ASR-hoofdkantoor is een representatie f voorbeeld van een duurzaam geren oveerd kantoorgebouw Het oorspronkelijke pand dateert uit 1970, maar ond erging t ussen 201 2 en 2016 een ingri jpend e renovatie om te voldoen aan de nieuws te energieeisen.[4] Het gebouw besch ikt over een aanzienli jke PV-ins tallatie, waarvan circa 88 procent van de o pgewekte elektriciteit direct wordt verbruikt. De overige 12 procent wordt beschouwd als overtollige productie, waarvan een d eel vanwege netbeperkingen niet kan word en geëxporteerd.
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Het gebouw is verd eeld in vier hoofdzones, met meerdere subzones per verdieping. De ond erzoekslocatie betre ft drie specifieke verdiepingen: de achts te, negend e en tiend e. Daarin zi jn versch illend e regels trategieën geïmplementeerd.
De negend e verdieping is bi j uits tek gesch ikt voor analyse: deze wordt omringd door and ere getes te verdiepingen. De zevend e verdieping draait op het s tandaardgebruikersprofiel van het gebouw en hee ft een vergeli j kbare ind eling als de gecontroleerd verdiepingen. Deze verdieping fungeert daarmee als re ferentie voor vergeli j king de resultaten van de tes t.
Belangrijk te vermeld en is dat het ASR-gebouw volledig elektrisch is en gebruikmaakt van lagetemperat uur-warmteo pslag (LT-ATES) direct voor koeling, maar verwarming vindt plaats met behulp van warmtepompen.
Om de potentie van load sh ifting binnen het ASR-gebouw goed te kunnen beoord elen, is gekozen voor een combinatie van prakti jkexperimenten en simulaties. De kern van het ond erzoek bes taat uit het aanpassen van de temperat uursetpoints voor verwarming en koeling over de ti jd. De momenten van aanpassingen zi jn zodanig gekozen dat ze passen binnen de o perationele en comfortgrenzen van het gebouw, maar tegelijkerti jd inspelen op de momenten waarop er overtollige zonne-energie besch ikbaar is.
Foto 1: Het ASR-hoofdkantoor is een representatie f voorbeeld van een duurzaam geren oveerd kantoorgebouw. Foto: ASR.
Onderzoek & Cases
De methodische aanpak kent drie hoofdond erd elen:
Analyse van het energieverbruik
In eers te ins tantie is het elektriciteitsverbruik van het gebouw geanalyseerd om inzicht te kri jgen in de piekbelas ting en in het dagelij ks en seizoensgebond en gebruikspatroon. Dit hee ft geholpen om specifieke verdiepingen te selecteren voor de experimenten en om re ferentieperiod es vas t te s tellen.
Prakti j ktes ts met load sh ifting
Vervolgens zi jn meerdere scenario’s voor voorverwarming en voorkoeling geïmplementeerd in het gebouwbeheersys teem. Deze scenario’s zi jn afges temd op momenten van lage bezetting (zoals het weekend of de nachtelijke uren), met als doel om het thermisch vermogen te verschuiven naar period es met overtollige PV-productie, en in de winter ook naar period es met mind er consumptie Gedurend e de tes tperiod en zi jn versch illend e parameters gemeten, zoals de kamertemperat uur, de o pening van verwarmingsk leppen en het thermisch stroomverbruik per verdieping.
Simulaties met een dynamisch gebouwmod el
Parallel aan de praktij ktes ts zi jn dynamische HVAC-scenario’s ontwikkeld in Matla b Simulink op basis van het wh ite-boxmod el HAMbase.
Bi jzond ere aandacht is bes teed aan het thermisch comfort van de gebruikers. Hiervoor is gebruikgemaakt van de ATG-method e, waarmee wordt geëvalueerd of de temperat uur gedurend e de dag binnen aanvaardbare grenzen bli jft. Ten slotte is een gevoelig heidsanalyse uitgevoerd, om te achterhalen welke parameters het mees t van invloed zi jn op het verhogen van het eigen gebruik.
Experimentele test vo or energieflexibiliteit
Twee versch illend e scenariosets word en gebruikt om de invloed van voorverwarming op de piekbelas tingsreductie te evalueren; één set voor weekend en en één voor onbezette uren op werkdagen, zoals weergegeven in ta bel 1.
Volgens ta bel 2 geven de voorkoelscenario’s aan dat het gebouw ti jd ens werkdagen ‘s ochtends vroeg en ‘s middags wordt voorgekoeld. In het weekend wordt de voorkoeling alleen in de middag toegepas t om het eigen gebruik van overtollige PV-o pwekking te verhogen. Op werkdagen wordt de kamertemperat uur gemeten op de tes tdag en op de daaropvolgend e maandag voor de weekends trategie, om te controleren of de temperat uur ti jd ens de verwarmingsperiod e minimaal 20 °C en ti jd ens de koelperiod e maximaal 23 °C bereikt door midd el van load sh ifting.
Het HAMbase wh ite-boxmod el in MATLA B Simulink [5] is geconfigureerd aan de hand van de specifieke kenmerken van de ASR-casest udy Dit mod el wordt gebruikt voor het simuleren van dynamische HVAC-regelingen (zie ta bel 3). Vanwege de dynamische verand eringen in temperat uurins tellingen ti jd ens het voorverwarmen en voorkoelen word en de gebouwsys temen gemod elleerd in Simulink en geko ppeld aan het HAMbase-mod el. Volgens figuur 1 genereert het dynamische sys teemmod el het verwarmings- en koelvermogen, en deze vermogensproductie wordt door het gebouwmod el gebruikt om de binnentemperat uur te simuleren. Ta bel 1:
Experimentele test vo or energieflexibiliteit
Weekends trategie
Scenario ID SC 01 SC 02
Duur 13-31 mrt. 2024 0 1-27 apr. 2024
Dag Sunday
Startti jd 10:00 11:00
Eindti jd 16:00 17:00
Setpoint (°C) 22 22
Werkdags trategie
Scenario ID SC 01 SC 02 SC 03
Duur 13-31mrt. 2024 0 1-07apr. 2024 08-27apr. 2024
Dag Dinsdag tot Vri jdag
Startti jd 00:00 00:00 02:00
Eindti jd 04:00 04:00 04:00
Setpoint (°C) 22 21.5 21
Weekends trategie
Scenarios ID SC 01
Duur 20 Mei – 07 juli 2024
Dag Zondag
Startti jd 14:00
Eindti jd 19:00
Setpoint (°C) 21
Werkdags trategie
Scenarios ID SC 01
Duur 20 Mei – 07 juli 2024
Dag Maandag Dinsdag tot Dond erdag Vri jdag
Startti jd 16:00 05:00 16:00 05:00
Eindti jd 19:00 07:00 19:00 07:00
Setpoint (°C) 21 21 21
Aanvoer d ebiet (n)
Warmtepomp Klimaatplafond
Aanvoer temperat uur
Waterd ebiet (n+1)
Retourtemperat uur
LBK
Eigen ge bruik
Relatie f eigen gebruik (1) d efinieert de verhouding t ussen het eigen gebruik (C) en de totale hoeveelheid eigen gebruik en overtollige PV-o pwekking (B), zoals beschreven in [6].
Relatie f eigen gebruik = C / (B+C)
Gegevenspresentatie
Figuur 2 laat zien dat het piekverbruik plaatsvindt ti jd ens de winterse werkuren t ussen 6:00 en 8:00 uur Het groots te d eel van het totale energieverbruik en de totale piekbelas ting in de winter is afkoms tig van verwarming via een warmtepomp. Daarom is er een groot potentieel om de totale piekbelas ting te verlagen door de piekbelas ting voor verwarming te verlagen door deze te verschuiven naar de daluren.
De bi jdrage van koelvermogen aan het totale elektriciteitsverbruik en de piekbelas ting is lager Dit komt doordat het koelvermogen grotend eels rechts treeks door het WKO-sys teem wordt geleverd. In de zomer kan de overtollige PV-productie echter word en gebruikt voor voorkoeling door de koelvraag te verschuiven naar daluren in de vroege ochtend, avond en weekend en.
E xperimentele test met load shif ting
Het ond erzoek in de winter richt zich op het verlagen van de piekbelas ting in de verwarming door deze te verschuiven naar de daluren. De potentiële HVAC-flexibiliteit is bes tud eerd door
Vermogen
Totaal vermogen
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Bouwmodel
Binnen temperat uur
de gegevens over het percentage geo pend e k leppen en de activering van het verwarmings- en koelsys teem van elke verdieping te controleren. Figuur 3 laat zien dat het percentage geo pend e k leppen en het thermische stroomverbruik van de negend e verdieping (d e voorverwarmd e verdieping) zi jn verschoven naar daluren, vergeleken met de zevend e verdieping, die niet is voorverwarmd [7]. Bovendien is er op maandagochtend geen verwarmingssys teem geactiveerd en is er geen thermisch stroomverbruik op de negend e verdieping vanwege de verschuiving van de verwarmingslas t naar zondag.
Het voorkoelproces voorkomt ook dat het koelsys teem wordt geactiveerd ti jd ens de piekuren t ussen 7:00 en 8:00 uur, terwi jl een maximumtemperat uur van 23 °C wordt bereikt om 7:00 uur. Het is daarom mogeli jk om de gewens te comforttemperat uur te handhaven ti jd ens de piekuren zond er het koelsys teem te activeren door midd el van load sh ifting, wanneer de buitentemperat uur lager is dan 23 °C.
Wanneer de buitentemperat uur eind juni sti jgt tot 23 °C, zi jn de binnentemperat uren om 7:00 uur iets hoger dan 23 °C (comforttemperat uur), waardoor het koelsys teem wordt geactiveerd. Om de binnentemperat uur op 7:00 uur in de comfortzone te houd en door alleen voor te koelen, kan de voorkoelperiod e word en verlengd tot 22:00 uur ‘s avonds. Er is een cons tant koelvermogen gedurend e de dag voor de 7e verdieping, die niet wordt voorgekoeld. Ti jd ens het voorkoelen wordt overtollige PV-o pwekking in niet-bezette uren verbruikt om het verschoven koelvermogen te leveren. De totale energiebehoe fte van de 9e verdieping neemt met 4,1% toe voor voorkoeling en verdubbelt ongeveer voor voorverwarming als gevolg van load sh ifting, vergeleken met de 7e verdieping.
SCE Voorverwarming
Buitentemperat uurdrempel (°C)
S TP Buitentemp.> buitentemperat uurdrempel (°C)
Simulatie van load shif ting
Figuur 3: Ver schuiving van de piekbelas ting op de 9e verdieping van het ASR-gebouw.
Ta bel 3 schets t de dynamische temperat uursetpointscenario’s, ontwikkeld om de experimenteel getes te load sh ift-s trategieën te o ptimaliseren afhankeli jk van de buitentemperat uren.
De dynamische scenario’s gebruiken versch illend e temperat uurins tellingen voor versch illend e buitentemperat uurdrempels en word en gesimuleerd met behulp van het ontwikkeld e mod el. In de simulatie fase wordt de voorverwarmingsperiod e beschouwd van oktober 202 3 tot en met maart 2024. Volgens figuur 4 daalt de warmtevraag tot 6 7% ti jd ens piekuren in warmere maand en en tot 37% in koud ere maand en ten o pzichte van de re ferentie. De totale vraag neemt maximaal toe met 37% in warmere maand en en 15% in koud ere maand en. De hoogs te percentages van totale belas tingtoename en piekbelas tingafname doen zich voor in de warmere
Buitentemp.< buitentemperat uurdrempel (°C) Period e (uur)
ATG ATG class B2
SCE Voorkoeling
Buitentemperat uurdrempel (°C)
S TP Buitentemp.> buitentemperat uurdrempel (°C)
Buitentemp.< buitentemperat uurdrempel (°C) ma. middag zo
1142120
06:00-07:00 16:00-19:00 10:00-19:00
2142120- 16:00-19:00 14:00-19:00
ATG ATG class B 06:00-07:00 16:00-19:00 10:00-19:00
Ta bel 3: Dynamische temperat uur setpoint-scenario’s.
maand en maart en oktober. Door de hogere a bsolute warmtevraag in koud ere maand en, vergeleken met oktober en maart, zi jn de a bsolute verand eringen in de vraag groter in koud ere maand en. De analyse van de verschoven belas ting gee ft aan dat het ben odigd e vermogen voor voorverwarming aanzienli jk hoger is dan de piekvraag in oktober Dit komt door het beperkte aantal verwarmingsdagen en de lagere piekvraag in oktober
Figuur 5 laat zien dat er geen significante verand ering is in het relatieve eigen gebruik na toepassing van voorkoeling. Er is een minimale afname van het overtollige vermogen na voorkoeling. Dit komt door de grote hoeveelheid overtollig vermogen in de zomer en de hoge CO P van 20 voor koeling rechts treeks vanuit het WKO-sys teem. Om de reductie van overtollig vermogen door voorkoeling te verbeteren, wordt ervan uitgegaan dat de koeling wordt geleverd door een warmtepomp om de CO P te verlagen naar 4. De toename van het eigen gebruik door de verlaging van de CO P bli jft echter minimaal vanwege de hoge PV-productie in de zomer
Gevoeligheidsanalyse
De gevoelig heidsanalyse bes tud eert de impact van twee varia belen gerelateerd aan gebouwkenmerken, PV-o pwekking en dynamische ins teldrempel, op de effectiviteit van de methodologie voor het verhogen van het eigen gebruik. De ontwikkeld e scenario’s met versch illend e PV-o pwekking en drempelwaard en word en weergegeven in ta bel 4.
Figuur 6 laat zien dat bi j een cons tant stroomverbruik het eigen gebruik afneemt naarmate de PV-o pwekking toeneemt, dit vanwege een lager stroomverbruik en een hogere hoeveelheid res terend overtollig vermogen. De groots te daling van het eigen gebruik vindt plaats in maart ti jd ens de verwarmingsperiod e, en in august us ti jd ens de koelperiod e, omdat de PV-productie in deze maand en hoger is. Ook is het verwarmingsverbruik in maart lager
Volgens figuur 7 is het totale effect van variaties in de drempelwaarde voor het wi jzigen van de ins telwaard en voor voorverwarming en voorkoeling op het eigen gebruik onbeduid end. Dit kan te wi jten zi jn aan de lagere schommelingen in de buitentemperat uur en het minimale versch il t ussen de ins telwaard en voor temperat uren ond er en boven de drempelwaard e. Ti jd ens de koelperiod e wordt het relatieve eigen gebruik vri jwel niet beïnvloed door het
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Figuur 4: De resultaten tonen aan dat de warmtevraag afneemt ti jd ens piek- en bezettingsuren (7:00-18:00), terwi jl de totale vraag toeneemt. Analyse van de afname van de bezettingslas t gee ft aan dat de totale vraag toeneemt ti jd ens niet-bezettingsuren.
Figuur 5: Relatie f eigen gebruik voor de 9e verdieping na en vóór toepassing van voorkoelscenario’s.
wi jzigen van de drempelwaard en vanwege de hoge sta biliteit van het eigen gebruik in de zomer
Discussie
Naarmate de buitentemperat uur in april sti jgt, voorkomt de warmteo pslag in de thermische massa van het gebouw de activering van de verwarming gedurend e meerdere o peenvolgend e dagen. Dit toont het potentieel aan van de thermische massa van het gebouw voor energieo pslag op korte termi jn. Verschuiving van de belas ting verhoogt het stroomverbruik door warmteverliescompensatie. Dynamische setpoints kunnen deze toename o ptimaliseren door het juis te setpoint te kiezen op basis van de buitentemperat uur Hogere setpoints zorgen ervoor dat de
PV o pwekking
SCE Voorverwarming & voorkoeling
SA 1
SA 2
SA 3
Bes taand e PV o pwekking * 2
Bes taand e PV o pwekking * 3
Bes taand e PV o pwekking * 5
Temperat uurdrempel (°C)
SCE Voorverwarming
Basisli jn 10
SA 1-5
SA 25
SCE Voorkoeling
Basisli jn 10
SA 118
SA 22 3
Ta bel 4: Scenario’s voor gevoelig heids analyse.
binnentemperat uur in de vroege uren van de werkdag binnen de comfortzone bli jft, maar veroorzaken een grotere toename van het stroomverbruik. Flexibelere setpoints leid en tot mind er piekbelas tingsreductie, maar tot een k leinere toename van het stroomverbruik.
Ti jd ens de verwarmingsperiod e in het weekend zi jn scenario’s met een hoog stroomverbruik gesch ikter, omdat er overtollig stroom wordt verbruikt voor voorverwarming, rekening houd end met de bes taan van een overtollige PV-productie. Doord eweeks wordt de toename van het stroomverbruik door voorverwarming echter niet gecompenseerd door overtollige PV-productie. Daarom moet er een evenwicht zi jn t ussen de drempelwaarde voor de buitentemperat uur en de setpoints om het stroomverbruik te o ptimaliseren. Beoord eling van het gebruikerscomfort binnen dynamische temperat uurgrenzen maakt een flexibelere regeling van de binnentemperat uur mogelij k, wat de energieflexibiliteit en -e fficiëntie kan verhogen.
De 9e verdieping beslaat slechts ongeveer 4% van het totale gebouwo ppervlak en door deze strategie
Figuur 6: Gevoelig heids analyse van de PV-o pwekking voor voorverwarming.
uit te breid en naar and ere zones van het gebouw, kan in de zomer een hoger eigen gebruik en in de winter een meer piekbelas tingsreductie word en bereikt. De totale drempelwaarde bi j het ASR-gebouw voor het importeren van stroom van het elektriciteitsnet in de winter bedraagt op elk moment ongeveer 2000 kW. Ongeveer 1/3 van deze drempelwaard e, zo’n 66 7 kW, is bes temd voor verwarming. Wanneer de netlimiet in de winter wordt bereikt, kan tot 37% van de piekvraag in koud ere maand en (ongeveer 246 kW) flexibel word en gemaakt door deze strategie toe te passen. Het verhogen van het overtollige eigen gebruik van elektriciteit wordt las tiger ti jd ens warmere zomermaand en vanwege de hogere PV-productie.
Volgens het scenario voor CO P-reductie bi j koeling en de resultaten van de gevoelig heidsanalyse is de hoge hoeveelheid PV-o pwekking de mees t dominante factor die een succesvolle verhoging van het overtollige eigen gebruik van PV-o pwekking verh ind ert. De effectiviteit van deze strategie varieert voor gebouwen met hetzelfd e energieverbruik voor verwarming en koeling, maar met een versch illend e PV-productie. Het effect van verand eringen in de temperat uurdrempel is onbeduid end, maar dit kan and ers zi jn als er meer variaties zi jn in de buitentemperat uur of als de temperat uursetpoints ond er of boven de drempel liggen.
Deze st udie richt zich op het beoord elen van de effectiviteit van vraags t uring door midd el van load sh ifting om piekbelas tingen te vermind eren en het PV-s troomverbruik te verhogen als o plossing voor het conges tieprobleem. De resultaten geven aan dat het voorverwarmen van het gebouw helpt om het relatieve eigen gebruik op zondag te verhogen. Het verlaagt het piekverbruik ti jd ens werkdagen tot een maximum van ongeveer 6 7% in het s tookseizoen maand en en 37% in koud ere maand en in het s tookseizoen ten o pzichte van de basisli jn. Het verhoogt echter de warmtevraag tot maximaal 37%. Deze toename vindt plaats ti jd ens niet-gebruiksuren en de totale vraag ti jd ens gebruiksuren neemt
Figuur 7: Gevoelig heids analyse van de ins teldrempelwaarde voor voorverwarming.
af. In het ASR-gebouw kan deze strategie, afhankeli jk van hoe vaak conges tieproblemen in de winter voorkomen, een flexibele netimportdrempel van maximaal 240 kW mogeli jk maken.
Voorkoeling is mind er effectie f in het vermind eren van overtollige PV-productie vanwege de hoge PV-productie in de zomer en de hoge CO P van koeling rechts treeks via een WKO-sys teem (overigens bleek de effectiviteit ook beperkt bi j een CO P van 4 zoals geldt voor een warmtepomp). De hoeveelheid PV-productie speelt een belangri jke rol in de effectiviteit van load sh ifting om het eigen gebruik te verhogen, terwi jl de impact van versch illend e temperat uurdrempels minimaal is, vooral bi j een hogere PV-productie. De ins tallatiekenmerken van het gebouw en de hoeveelheid PV-productie zi jn belangrijke factoren voor de effectiviteit van deze strategie. Het gebruik van het HAM-gebaseerde mod el in deze st udie biedt een eers te beoord eling van de strategie voor het casest udygebouw wanneer er geen his torische gegevens besch ikbaar zi jn.
Huidige status en toekomstige aanbevelinge n
Deze st udie biedt een eers te inzicht in de effectiviteit van de las tverschuivingss trategie om de energieflexibiliteit te vergroten.
Re ferenties
1. T. Ang, M. Salem, M. Kamarol, H. S. Das, M. A. Nazari en N. Pra baharan, “Een uitgebreid e st udie naar hernieuwbare energiebronnen: Classificaties, uitdagingen en sugges ties”, Energy strategy review, vol. 43, september 2022.
2. S. Di Turi, L. Ronchetti en R. Sannin o, “Op weg naar de doels telling van Net ZEB: Ged etailleerde energieanalyse en kos tenraming voor nieuwe kantoorgebouwen in Italië”, Energy and Building, vol. 279, januari 202 3.
3. K. Kamil, K.H. Chong, H. Hash im, “Omleiding van overtollige energie in het elektriciteitsnet ti jd ens hoge penetratie van fotovoltaïsche zonne-energie”, Electric Power Sys tems Research, vol. 214, januari 202 3.
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Kro pman breidt deze strategie momenteel uit naar and ere zones van het ASR-gebouw om de uitgebreid e impact van voorverwarming op de verlaging van de piekbelas ting, de econ omische voord elen en de CO2-uits toot te beoord elen.
In het OpenToControl-platform is een controlescherm geïmplementeerd om de voorverwarmings tes t te rapporteren, waarmee controle wordt verkregen over het geïmplementeerde voorverwarmingsscenario en informatie wordt vers trekt, waarond er gecontroleerde zones en verdiepingen, setpoints, de voorverwarmingsperiod e, de s tat us van de verdieping en het stroomverbruik van de verdieping.
Vervolgens wordt black-boxmod ellering ontwikkeld met een geautomatiseerde controller voor dynamische setpoints, gebruikmakend van een Mod el Predictive Control (MPC) sys teem, waarbi j wordt Demand-sid e flexibility van EV’s, batteri jen en thermische flexibiliteit in een centrale controller geïntegreerd.
Ook is er n og een ond erzoeksond erwerp on ontgonnen: het beoord elen van de effectiviteit van het oververwarmen van de warme bronnen van het WKO-sys teem door de overtollige warmte van de warmtepomp te gebruiken bi j het integreren van de warmtepomp in het koelproces. Dit voors tel kan de vermind ering van de koele fficiëntie potentieel compenseren door een toename van het verlagen van de temperat uur van de warme bronnen. Dit kan word en beoord eeld voor gebouwen die hogetemperat uur o pslag (HTO) mogen gebruiken.
Zahra Ta bata baei Mirhosseini is werkzaam bi j Kro pman. Ze hee ft met dit ond erzoek haar mas ter gehaald aan de TU Eindhoven, en eerd er dit jaar won ze er de TVVL St ud ent Competition 2025 mee. Ze mocht Ned erland vertegenwoordigen ti jd ens de Euro pese REHVA St ud ent Competition 2025 op 4 en 5 juni in Milaan. Deze competitie werd gewonnen door de Italiaanse inzending, Beniamin o Fambri, die uiteind eli jk ook de HVAC World St ud ent winnaar werd.
4. a.s.r. hoofdkantoor Utrecht (z.d.). Dutch Green Building Council. https://www.dgb c.nl/projecten/ asr-hoofdkantoor-utrecht-3
5. R.J. Wasman, “Computationele beoord eling van de haalbaarheid van een WKO-tripletsys teem Cases t udy: Mi jnbouws traat 1 20, Delft”. MSc-scriptie, Technische Universiteit Eindhoven, april 202 3.
6. R. Luthand er, J. Widén, D. Nilsson en J. Pal m, “Fotovoltaïsch zelfverbruik in gebouwen: een review”, Applied Energy, vol. 142, pp. 80-94, maart 2015.
7. InsiteView (asr.nl)
Auteur Harmen Weijer
Netbeheerders dagen markt uit om met slimme en snelle aansluiting van middenstations te komen
“We
Om de enorme opgave rond ne tcongestie het hoofd te bieden, hebben de drie g rote netwerkbedrijven – Alliander, Enexis en Stedin – de markt uitgedaagd met een bijz ondere pr ijsv raag. De centrale vraag: wie komt met een slim me, snelle én makkelijke oplossing om middenspanning sstations veel sneller aan te sluiten? Het resultaat? Een stroomversnelling van innovaties, nieuwe samenwerkingen én een frisse manier van denken. “We willen het niet meer allemaal zelf bedenken. We hebben de markt keihard nodig,” zegt Maar tje Brans namens de drie netbehee rders.
De aanleiding voor de inn ovatiepri jsvraag is glasheld er: de energietransitie vraagt om een ingri jpend e uitbreiding van het elektriciteitsnet.
“In Ned erland moeten er tot 2030 zo’n 50.000 nieuwe transformatorhuisjes bi jkomen,” aldus Brans. “En dan hebben we het n og niet over de 100.000 kilometer aan nieuwe ka bels die gelegd moeten word en. Eén op de drie straten in Ned erland gaat o pen.”
Een o pgave van die omvang vraagt om een radicaal and ere aanpak. “We kunnen als netbeheerders wel hard er werken, maar het is niet gen oeg. De rek is eruit. Daarom moeten we slimmer en sneller werken. En daarvoor hebben we and eren n odig.”
De drie netwerkbedri jven besloten daarom de indus trie uit te n odigen om met o plossingen te komen. “We hebben een aanbes teding o pgezet, maar met een o pen vraags telling,” vertelt Jeroen van Oorschot, product owner hardware bi j Alliand er. “Niet: dit is de o plossing, doe een pri jso pgave. Maar: dit is het probleem – kom maar met je id ee.”
Van Oorschot benadrukt dat het geen vri jbli jvend e d enkoe fening was. “We zi jn echt de modd er ingegaan. Twee consortia moes ten hun concepten ook daadwerkelijk bouwen en aansluiten. We
hebben echt in de modd er ges taan, en dan heb ik het vooral over onze monteurs, want zi j moeten h iermee werken. We hebben de sto pwatch gepakt, een nul meting met de huidige materialen gedaan, en gekeken welke o plossing het snels te én veiligs te kon aangesloten kon word en.”
Van de vi jftien inzendingen bleven er uiteind elijk twee over: één van Prysmian en één van BAM. Beid e o plossingen waren slim, maar met een and er accent. “De o plossing van Prysmian is vooral snel te implementeren en breed toepasbaar, ook in bes taand e s tations,” legt Van Oorschot uit. “Dat gaf de doorslag, want snelheid is cruciaal. BAM kwam met een technisch indrukwekkend prefabconcept, dat meer ti jd n odig hee ft om uit te rollen.”
Brans: “Wat ons vooral opviel was de en orme complementariteit. BAM werkte in een consortium met versch illend e parti jen en bracht een nieuwe manier van samenwerken binnen. Prysmian legd e de nadruk op logis tieke o ptimalisatie: ka bels die al op maat, met s tekker en al, vanuit de fa briek naar het veld kunnen.”
Een opvallend e o pbrengs t is dat de pri jsvraag niet alleen concrete o plossingen o pleverd e, maar ook allerlei nevene ffecten in gang zette. “Flexibele ka bels, bi jvoorbeeld, word en al jaren in de offshore-sector gebruikt, maar nauweli j ks door ons. Waarom? Niemand weet het eigenli j k. Door deze pri jsvraag gaan we ze nu waarschi jnli jk op grote schaal inzetten,” aldus Brans.
Van Oorschot vult aan: “We zagen ti jd ens de d emons traties meteen dat allerlei mensen nieuwe id eeën kregen: kunnen we de ka bels
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
niet s tandaard op maat laten aanleveren? Kunnen we ti jd elijke s tations bouwen met modulaire componenten? Dit werkt als een accelerator.”
De drie netbeheerders zien de pri jsvraag als het begin van een bred ere verand ering in de sector. “We willen af van het oud e mod el waarin wi j alles tot in d etail voorschri jven,” zegt Brans. “In plaats daarvan willen we de d enkkracht van de markt benutten. Dat betekent and ers d enken én and ers aanbes ted en.”
Hoewel de energiesector bekend s taat als voorzichtig en risicomi jd end – niet onterecht, want de betrouwbaarheid van het net is essentieel – is er volgens Brans en Van Oorschot echt iets verand erd. “Onze directeur zei laats t: ‘Ik wil dit over 90 dagen kunnen bes tellen.’ Dat was voor ons een kantelpunt.”
De gezamenli jke aanpak smaakt naar meer. Inmidd els is een nieuwe inn ovatie-uitvraag in voorbereiding, ditmaal gericht op het laagspanningsnet. “We willen ook dáár sneller, slimmer en e fficiënter kunnen werken,” zegt Brans. “De logica is hetzelfd e: een o pen vraag aan de markt, en wie zich geroepen voelt, mag het laten zien.” Volgens Van Oorschot is dit dé manier om tempo te maken. “We hebben geen keus. De o pgave is te groot en de ti jd te kort. Gelukkig zien we dat er veel bereidheid is, ook bi j marktparti jen. Die zi jn bli j dat ze niet meer alleen uitvoerd er zi jn, maar ook meed enker.”
Of, zoals Brans het afsluit: “De taart is groot gen oeg. We willen niet één leverancier We willen een hele sector die in beweging komt.”
Foto 1: De pri jsvraag niet alleen concrete o plossingen o pleverd e, maar ook allerlei nevene ffecten in gang zette. “We zagen ti jd ens de d emons traties meteen dat allerlei mensen nieuwe id eeën kregen.” Foto: BAM Indus trie.
tvvl magazine / praktijk nr 04 / september / 2025
“Aansluiting m iddenspanningsstation kan met stek kerbare oplossing in 1 dag”
De behoe fte aan snellere, eenvoudigere en ergon omischere aansluitingen groeit met de dag. Prysmian - van oorsprong ka belproducent, nu sys teemleverancier – ontwikkeld e een s tekkerbare o plossing die dit knelpunt moet helpen o plossen. “Het aansluiten van een s tation kan straks in één dag gebeuren, met één ploeg in plaats van twee,” zegt Joannes Vonk, business manager bi j Prysmian.
De netbeheerders – de zogenaamd e DSO’s – zi jn inmidd els geen netwerkond erhoud ers meer, maar netwerkbouwers. Ze s taan voor de uitdaging duizend en nieuwe s tations per jaar te realiseren. Dat gaat gepaard met dikkere ka bels vanwege toegen omen capaciteit, las tig te buigen en zwaar om te verwerken. “Je ziet monteurs nu letterli jk wors telen met st ugge ka bels. Het werk is fysiek zwaar en kost veel ti jd. Per aansluiting zi jn al snel twee ploegen twee dagen bezig,” aldus Vonk.
Foto 1: Prysmian is eer s te geword en in het door de netwerkbedri jven uitgeschreven Design Contes t. Foto: Prysmian.
Dat moes t and ers, vond en zowel de netbeheerders als Prysmian. “We kregen de vraag: kunnen jullie niet met een k likbare o plossing komen, vergelij kbaar met wat we in hoogspanning al kennen?” De o plossing bes taat uit een flexibele ka bel – Feltro Flex – die gesch ikt is gemaakt voor ond ergrondse toepassing. Deze wordt in de fa briek voorzien van connectoren en moffen, en arriveert plug & play op locatie. De kern van de inn ovatie zit in de k likbare verbinding: een connector die met een simpele handbeweging in elkaar k likt, zond er kracht of speciaal gereedschap. “Dat maakt het werk veel ergon omischer en sneller. Je hebt mind er gespecialiseerde kennis n odig op de werkplek.”
Europese standaard
Waar sommige concurrenten een geheel nieuw type connector ontwikkelen, koos Prysmian bewus t voor een o plossing die aansluit op bes taand e Euro pese s tandaard en. “Wi j wild en een o plossing die zowel in bes taand e als nieuwe s tations toepasbaar is,” legt Vonk uit. Deze keuze bli j kt strategisch slim: het maakt
Foto 2 (links) en foto 3 (rechts): De kern van de inn ovatie zit in de k likbare verbinding: een connector die met een simpele handbeweging in elkaar k likt, zond er kracht of speciaal gereedschap. Foto: Prysmian.
o pschaling makkelijker en versnelt de uitrol. Inmidd els zi jn er vergevorderd e gesprekken met versch illend e netbeheerders over grootschalige toepassing. “De s tekkerbare inn ovatie is modulair o pgezet. Fase 1 – de k likbare ka belset – is k laar voor gebruik. Fase 2 en 2b zi jn in ontwikkeling en gaan een s tap verd er: daar wordt de aansluiting in het s tation zelf ook aangepas t voor n og snellere ko ppeling. “In fase 2 gebruiken we dezelfd e techniek als in fase 1, maar met een vas te aansluiting in het s tation. Die variant maakt gebruik van de C-conus waardoor deze toegankeli jk bli jft voor ontwikkelingen van and ere parti jen,” zegt Vonk. Het gaat h ierbi j overigens om een ontwerp voor een 20 kV-aansluiting. “Maar hij is ook voor 10 kV-aansluitingen te gebruiken.”
De materialen in de s tekkerbare o plossing zi jn iets duurd er dan de conventionele sys temen, erkent Vonk. “Maar als je ki j kt naar total cos t of ownersh ip, valt het voord eel uit in ons voord eel. Je bespaart één tot and erhalve ploeg per s tation. Bovendien wordt de foutkans k leiner en de veilig heid groter, omdat alles in een gecontroleerde omgeving is voorbereid.”
De voord elen reiken verd er dan alleen de netbeheerders. Ook aannemers en bedri jven profiteren. “Ied ereen die een s tation aansluit – of dat nu een woningbouwproject, bedri jventerrein of gemeente is – kan h iermee sneller aan de slag. En doordat de hand elingen eenvoudiger zi jn, kunnen ook mind er technisch o pgeleid e med ewerkers de k lus k laren.”
De toepassing bli jft overigens niet beperkt tot Ned erland. “Ned erland loo pt voorop in deze ontwikkeling, maar we merken dat ook in and ere land en interesse is. Vanuit het hoofdkantoor in Italië is er veel aandacht voor deze inn ovatie. We verwachten op termi jn ook Euro pese uitrol.”
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
“Sneller aansluiten van middenspanningsstations kan alleen met industrialis atie”
BAM Indus trie hee ft een plug-and-play o plossing ontwikkeld, die het proces fors versnelt om tienduizend en nieuwe midd enspanningss tations te realiseren in de komend e jaren. “Als we op de huidige manier doorgaan, lo pen we vas t. We moeten indus trialiseren”, zegt Robert Imhof, directeur bi j BAM Indus trie.
Het aansluiten van deze compacts tations is nu n og een bewerkeli jk proces dat per s tation vaak twee dagen duurt en mins tens vier hooggekwalificeerde monteurs vereis t. Om deze bottleneck op te lossen, ontwikkeld e BAM Indus trie een compleet nieuwe method e, vertelt Alan Kotch iev, business develo per bi j BAM Indus trie. “Deze o plossing is ontwikkeld in nauwe samenwerking met partners in de markt, zoals Cavotec, Spi jkerman Prefab Solutions, TKF en TE Connectivity, die elk hun expertise inbrachten om het sys teem snel, veilig en betrouwbaar te maken. BAM levert h ierbi j een volledig geprefa briceerd, getes t s tation met een vas te connector aan de binnenzi jd e en een ka bel met geïntegreerde s tekker en verbindingsmof. Op locatie hoe ft het s tation bi j montagewerkzaamhed en niet meer o pen. Aansluiten is letterli jk plug-and-play.”
De s tekker kan op locatie in mind er dan zeven minuten per fase word en verbond en met het midd enspanningss tation. Daarna volgt n og het maken van de verbindingsmof en overige hand elingen, waarmee de totale ben odigd e ti jd uitkomt op circa 10 manuren.
Het mes sni jdt aan twee kanten: niet alleen gaat het aansluiten sneller, het vereis t ook mind er gespecialiseerde arbeidskrachten. “In plaats van vier monteurs twee dagen bezig te houd en, kunnen we nu met twee mensen in een halve dag k laar zi jn”, aldus Imhof. “Dat is een factor vier in ti jdwins t. En die tweed e persoon kan ook een technicus in o pleiding zi jn. Zo vangen we het tekort aan ervaren vakmensen o p.”
Ook op het gebied van ergon omie boekt de o plossing wins t, voegt Kotch iev toe. “Bi j traditionele s tations werken
monteurs met zware, st ugge ka bels in krappe ruimten. Dat is fysiek zwaar en foutgevoelig. Onze ka bel is speciaal ontwikkeld door TKF: lichter, flexibeler en makkeli jker te verwerken. Dat maakt het werk mind er belas tend en de ins tallatie sneller en betrouwbaarder.”
Maar Imhof s telt wel dat het produceren van deze compacts tations en ka bels op een and ere manier moet gebeuren. “Als we duizend en s tations per jaar moeten aansluiten, redd en we dat simpelweg niet meer met de huidige manier van produceren. Je moet dan gaan d enken in prefa b, s tandaardisatie en indus trialisatie, net zoals in de bouwsector inmidd els ook gebeurt.”
Hoewel BAM Indus trie zich in eers te ins tantie richt op nieuwbouw, is de techn ologie ook gesch ikt te maken voor bes taand e s tations. “En de potentie is groter dan alleen compacts tations”, s telt Imhof. “We d enken al aan verd eels tations met meerdere aansluitpunten en zelfs toepassingen aan de laagspanningszi jd e.” De plug-andplayo plossing biedt bovendien nieuwe mogeli j khed en voor ond erhoud en hergebruik. “Doordat je de s tekker er gewoon uit kunt halen, kun je het s tation verplaatsen of vervangen zond er alles o pnieuw te hoeven ins talleren”, zegt Imhof.
Inmidd els zi jn er gesprekken gevoerd met diverse netbeheerders, zoals Alliand er, Enexis en Stedin, om te ki jken hoe deze inn ovatie kan word en geïmplementeerd. Kotch iev: “Eén van de netbeheerders neemt zelfs onze connector mee naar het buitenland om daar interesse te peilen.”
Foto 4 (boven) en foto 5 (rechts): BAM hee ft een volledig geprefa briceerd, getes t s tation ontwikkeld met een vas te connector aan de binnenzi jd e en een ka bel met geïntegreerde s tekker en verbindingsmof. Op locatie hoe ft het s tation bi j montagewerkzaamhed en niet meer o pen. Aansluiten is plug-and-play. Foto: BAM Indus trie.
Auteur Harmen Weijer
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Nieuwe Energiewet stelt installatiebranche voor sleutelrol in energietransitie:
“Elke ond ernemer wordt energiemanager”
De Nieuwe Energ iewet, die in 2026 o cieel ingaat, markeer t een nieuw tijdperk voor energ iegebruik en -beheer in Nederland. Voor ondernemers betekent dit meer verplichtingen en verantwoordelijkheden, maar ook nieuwe kansen. Voor de installatiesector biedt het op zijn beur t een mooie kan s om een centrale rol te spelen in de versnelling van de energ ietransitie. "We moeten nog meer dan we al deden evolueren van installateur naar adviseur," stelt Edwin Koers, manager business developme nt bij Unica Building Services. "De energ ietransitie slaag t pas als wij ondernemers echt gaan helpen met hun capaciteitsplanning."
Hoewel de Energiewet pas in 2026 volledig in werking treedt, zi jn de eers te effecten al voelbaar De Autoriteit Consument & Markt (ACM) hee ft op basis van het voorgen omen besluit maatregelen kunnen invoeren, bi jvoorbeeld op het gebied van conges tiemanagement. Koers: “Bi j aansluitingen groter dan 1 MW is een actieve bi jdrage aan conges tiemanagement verplicht. Ond ernemers
die h ieraan meewerken, kunnen zelfs tot 50% korting kri jgen op hun transportkos ten. Maar bi jna niemand weet dit.”
Volgens Koers schort het n og aan communicatie h ierover vanuit netbeheerders. “De loketten voor advies bi j de netbedri jven zi jn onvoldoend e bemand. Ond ernemers weten vaak niet wat hun mogelij khed en zi jn. Ze wachten passie f af, terwi jl dat juis t funes t is voor de continuïteit van hun bedri jfsvoering.”
Van reac tief naar proactief
Als een netbeheerd er meldt dat een aansluiting overbelas t is, kri jgt een bedri jf een waarschuwing: ‘U moet iets doen.’ Maar wat precies wordt niet meegegeven? Koers zegt daarom tegen ond ernemers: “Begin gewoon, bi j jezelf,” zegt hi j. “Werk volgens de GACS-regelgeving vanuit de EPBD 3 aan het o ptimaliseren van je energiegebruik. Dat kan zomaar 10 tot 30% van je verbruik schelen.”
Veel bedri jven hebben dat ond erzoek n og niet gedaan. En ook op de verplichting om in je meerjarenplan te anticiperen op het eind e van de levensduur van gasketels, wordt te weinig actie ond ern omen.
“Eén-o p-één vervanging van een gasketel is niet meer toeges taan. Dan moet er een and ere o pwekker voor in de plaats komen, zoals een warmtepomp. Heb je daar geen plan voor liggen, dan loo p je grote risico’s. Maak dus nú een plan.”
Volgens Koers is het essentieel dat bedri jven hun toekoms tige elektriciteitsverbruik en ben odigd e infras truct uur in kaart brengen. “We zi jn gewend om te d enken in euro’s, maar je moet nu in kilowatt gaan d enken. Hoeveel vermogen heb ik nu? Wat heb ik straks n odig voor warmtepompen, laadpalen of productie-uitbreidingen? Past dat binnen mi jn netaansluiting?”
Koers pleit daarom voor de introductie van een capaciteitsplan, als s tandaardond erd eel van het energiebeleid van elk bedri jf. “Net zoals je een meerjaren ond erhoudsplan maakt voor je vas tgoed, moet je een capaciteitsplan maken voor je energie-infras truct uur. Daarmee kun je scenario’s uitwerken en voorkomen dat je voor verrassingen komt te s taan.”
Onbekende risico’s achter de meter
Wat veel ond ernemers en ins tallateurs volgens Koers niet weten, is dat je veel netcapaciteit kunt verliezen achter de meter. En dus door maatregelen te nemen kun je ook netcapaciteit winnen. "Het gaat niet alleen om hoeveel stroom je kri jgt, maar ook om de kwaliteit ervan.” Drie factoren zi jn h ierin belangri j k, waarvan de eers te twee twee het mees t pregnant zi jn: fasedisbalans, blindvermogen en harmonische vervuiling. “Bi j fasedisbalans word en de drie fasen van een elektrische ins tallatie niet gelij kmatig belas t. Dan verlies je rend ement. Blindvermogen is n og
erger: dat kan zomaar 10 tot 20% van je besch ikbare capaciteit laten verdampen. En dat terwi jl je d enkt dat je die capaciteit hebt. Vooral oud e ledverlichting of zware DC-lad ers kunnen voor problemen met blindvermogen zorgen. Maar bi jvoorbeeld ook als je buurman een metaaldraai jeri j hee ft, kun ji j als bedri jf blindvermogen verkri jgen via hem. Het netbedri jf gaat dat je echter niet meegeven, want die komt pas t bi j 15% capaciteitsverlies in actie.”
Volgens Koers is dit kennisgebied ook voor veel ins tallateurs n og onbekend terrein. Daarom hee ft Unica de zogenaamd e Flex Energiescan ontwikkeld: een aanpak waarbi j de capaciteit van stroom en waar n odig de kwaliteit van stroom inzichteli jk wordt gemaakt. “Met een schri jvend e meter meet je gedurend e een week of er sprake is van fasedisbalans, blindvermogen of harmonische vervuiling. Dan weet je waar je s taat.”
De Nieuwe Energiewet s telt ook eisen aan de adminis tratieve verantwoording van energie-inves teringen. Voor vervanging van gasges tookte ins tallaties moet er een transitieberekening word en gemaakt die ond erd eel wordt van het kwaliteitsdossier. “Dat betekent dat de ins tallateur die deze maatregelen uitvoert ook het advies moet geven. And ers voldoet het niet aan de wet.”
Koers is s tellig: “Als je als ins tallateur een warmtepomp ins talleert die niet binnen de netaansluiting pas t, heb je in mi jn ogen ge faald. Je moet het hele plaatje kennen: van de bron tot de aansluiting. We moeten af van het k lassieke mod el
waarin een alleen een extern bureau voor de adviezen zorgt en die vervolgens moeili jk uitvoerbaar bli jken voor de o pdrachtgever. Als we gaan samenwerken en ins tallateurs gaan adviseren én realiseren, onts taan er wel uitvoerbare plannen.”
Energiehubs
In de Nieuwe Energiewet wordt ook ruimte gemaakt voor energiegemeenschappen, coöperaties die gezamenlijk energie o pwekken en verd elen. Koers ziet h ierin veel potentie. “We kri jgen zo’n 1 200 hubs in Ned erland, en voor 2030 gaat het al om 500 energiehubs. Dat zi jn collectieven van ond ernemers die samen inves teren in o pwek, o pslag en verd eling. Per hub praten we al snel over 10 bedrijven. Reken maar uit hoeveel ond ernemers h iermee te maken kri jgen.”
Deze collectieve o plossingen vergen volgens Koers een and ere mindset “Je moet dan ook als ond ernemer nad enken over eigenaarschap, verd eling van kos ten en baten, en de rol van de netbeheerder. Dat is nieuw terrein, waar je als ins tallatiebedri jf echt als gids kunt o ptred en.”
De energietransitie vraagt om een proactieve houding van de hele ins tallatiebranche. Koers ziet het als een strategische verantwoord elij kheid. “We halen met al die aanpassingen in
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
een capaciteitsplan de pieken uit het net, waarmee bedri jven de netbeheerders helpen om hun inves teringslas t te verlagen. Als ond ernemers samen 50 miljard euro inves teren in o plossingen achter de meter, daalt de totale inves teringsbehoe fte in het net met 100 miljard. Dat is pure wins t voor de BV Ned erland. En dat is weer de helft van wat er in totaal n odig is om het net in de komend e toekoms tbes tendig te maken, zo gaven de netwerkbedri jven desti jds aan.”
Maar dan moet de sector wel in actie komen. “We moeten onze diens tverlening herinrichten: van reactie f uitvoerd er naar strategisch adviseur. En we moeten kennis gaan o pbouwen over zaken als netcapaciteit, blindvermogen en energiebeheer. Alleen dan kunnen we bedri jven echt helpen vooruit te komen.”
Koers ziet de energietransitie niet alleen als een technische, maar ook als een organisatorische verand ering. “Elke ond ernemer wordt energiemanager. In de indus trie is men dat al gewend, maar in and ere sectoren komt dat nu ook. Dat betekent niet alleen scherp inko pen, maar ook nad enken over infras truct uur, sys temen, financiering en samenwerking met buren en and ere s takehold ers.” Volgens Koers biedt dat ook kansen. “De bedri jven die als eers te inves teren, hebben de hoogs te o pbrengs ten. Niet alleen financieel, maar ook in continuïteit. Ond ernemers willen geen gezeur. Ze willen zekerheid dat hun bedri jf kan bli jven draaien. En die zekerheid komt er alleen als je nu actie ond erneemt.”
Edwin Koers besluit dan ook: “We moeten de lat hoger leggen, maar niet onhaalbaar. Door bedri jven te helpen met capaciteitsplanning, kwaliteit van stroom en slimme o plossingen achter de meter, kunnen we samen het versch il maken.”
Edwin Koers is een van de sprekers op het TVVL Nationaal Congres Gebouwtechniek en Mens. Dit jaarli j kse congres wordt op 23 september gehoud en in het Cult uur- en Congrescentrum Antro pia in Driebergen-Ri jsenburg. Zie h ier voor meer informatie over het programma en het congres: tvvl.nl/evenement/tvvl-nationaal-congres-gebouwtechniek-en-mens-2025/ Daarnaas t verzorgt Koers op 30 oktober een TVVL Kennissessie over de Nieuwe Energiewet. Kijk h ier voor meer info: tvvl.nl/tvvl-kennissessies/.
Foto 3: Edwin Koer s: “Door bedri jven te helpen met capaciteitsplanning, kwaliteit van stroom en slimme o plossingen achter de meter, kunnen we s amen het ver sch il maken.”
Auteur Joop van Vler ken
Voor veel bedrijven vormt netcongestie een harde rem op uitbreiding of verduurzaming. Volgens Croonwolter&dros is netcongestie geen bedreig ing, maar juist een kans, zegt Werner Out, die bij het bedrijf verantwoordelijk is voor dit thema.
“Netcongestie dwingt ondernemers eindelijk te investeren in slimme energieoplossingen. Het is geen probleem dat je moet accepteren, maar een kans die je moet grijpen.”
“Veel ond ernemers s taan op de wachtli js t”, zegt Werner Out, commercieel manager bi j Croonwolter&dros. “Een bedri jf wil uitbreid en, verduurzaamt of bouwt een nieuw pand, maar er is geen capaciteit besch ikbaar op het elektriciteitsnet. Voor ons is netconges tie geen knelpunt. Klanten s tellen eind eli jk de juis te vragen. De sys temen die we bouwen zoals energiemanagementsys temen. wko’s, batteri jen en zonnepanelen zi jn technisch gezien niet moeili j k. Die bes taan al jaren. Maar nu zie je eind elijk de wil om er echt in te inves teren.”
Netconges tie is volgens hem dan ook een wake-up call voor ond ernemers die te lang hebben gewacht met inves teren in nieuwe technieken. “Netconges tie maakt pi jnlijk zichtbaar wat je al die ti jd hebt uitges teld. Wi j helpen bedri jven niet alleen hun probleem op te lossen, maar geven ze een st uk concurrentievoord eel terug. Ze word en mind er afhankeli jk van netbeheerders en dat voelt voor veel ond ernemers als een bevri jding.”
dat het elektriciteitsnet niet voldoend e capaciteit bood. De eers te paal s tond op het punt in de grond te gaan. Sto ppen was geen o ptie.”
Croonwolter&dros werkte vervolgens meerdere scenario’s uit om de problemen aan te pakken.
“We zi jn begonnen met het analyseren van het
Het probleem netconges tie speeld e ook bi j de bouw van het nieuwe Euro pese hoofdkantoor van de Japanse fa brikant van graafmach ines en bouwkranen Kobelco in Lelys tad. Out: “Toen wi j betrokken raakten, waren het gebouw- en ins tallatieontwerp al vergevorderd. Maar toen bleek
energieprofiel, op basis van het ontwerp. Maar we zi jn ook met de gebruikersorganisatie in gesprek gegaan over energierantsoenering: welke processen kunnen verplaats t word en, welke temperat uur is accepta bel in de winter, wanneer laad je de auto’s?”
Door goed te ki jken naar het energieverbruik en waar mogeli jk te besparen, lukte het toch om met de besch ikbare capaciteit binnen de toegekend e aansluitmogeli j khed en te bli jven, zegt Out. “We hebben het energieprofiel zo ver omlaag kunnen brengen,
Energietransitie:
Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
dat het haalbaar werd. In combinatie met zonnepanelen, een batteri j en een ti jd eli jk n oods troomaggregaat kond en we een auton oom energiesys teem realiseren.” De ti jd elijke inzet van het aggregaat was daarbi j echt n odig, benadrukt hi j. “De Japanse CEO van Kobelco d enkt als een echte ond ernemer Dit is een extra inves tering, maar hij verdient het terug in zeven tot negen jaar en wordt er mind er afhankelijk van. Hi j vroeg vervolgens of hi j er niet eentje kon huren voor een paar seizoenen. Dat bleek gelukkig mogeli jk en pas t bi j de circulaire gedachte. Je zet het aggregaat ti jd elijk in, en daarna verhuis t die weer naar een volgend project.”
Wij introduceren onze nieuwe warmtepomp met R-290 koudemiddel voor zeer e ciënt ver warmen van 40 tot 560 kW, met wate emperaturen tot 75°C*. Deze duurzame en krachtige warmtepomp verkleint uw CO₂ -voetafdruk met behoud van maximaal comfo
Maak samen met ons deze gedu de stap naar een CO ₂-vrije toekomst
#EmpowerTheFuture
Neem contact op met uw account manager of kijk op www.aquasnap61aq.com/nl
Bewust wording essentieel
Ook gedrag speelt een grote rol in het energieverbruik. Daarom werd bi j Kobelco de gebruikersorganisatie betrokken bi j het energieverbruik. “We hebben daar echt gewerkt met een energierantsoen: wat mag je wanneer gebruiken? Door het gedrag aan te passen, kond en we het energiesys teem o ptimaliseren. En om dat zichtbaar te maken, werd het gebruik getoond. Ied ereen zag direct wanneer het aggregaat werd aangesproken en wanneer er dus eigenli jk een aanpassing van de processen n odig was.” Deze bewus twording is volgens Out essentieel. “Het is niet alleen een technisch vraags t uk, maar ook organisatorisch en cult ureel. En het mooie is; als je het goed doet, heb je het aggregaat uiteind eli jk nauweli j ks n odig. Hi j s taat er wel, maar is eigenli jk alleen als back-up n odig.”
Om van deze aanpak een succes te maken, moeten ins tallatiebedri jven zich and ers ops tellen, zegt Out. “Wi j moeten sto ppen met alleen offertes maken. Je begint met het energieprofiel. Dan bepaal je het rantsoen, werk je scenario’s uit, en kies je samen een route. Daarna ga je pas bouwen.” Deze werkwi jze vraagt om meer adviesvaardig hed en en projectregie. Daarnaas t moeten ins tallatiebedri jven meer inzetten op slimme techn ologie. Croonwolter&dros hee ft daarom de afd eling Smart Services in het leven geroepen. Out: “Zi j beheren gebouwen op afs tand, monitoren op energie-e fficiënte conform de GACS en sturen sys temen automatisch aan. Zo d etecteren we verspillingen, voorkomen we s toringen en o ptimaliseren we het gebruik.”
Croonwolter&dros kies t bewus t voor bewezen o plossingen, zegt Out. “Wko’s, k limaatplafonds, zonnepanelen, batteri jen en een energiemanagementsys teem, dat is onze s tandaard. Maar we zi jn niet s tar. Via de TBIk limaattrein inves teren we ook in nieuwe inn ovaties, zoals nieuwe generatie thermische buffers of gevelscreens voor solaro pwekking. Sommige technieken zi jn n og niet volwassen, maar dat is niet erg. We tes ten, leren en passen ze toe waar het kan.” De groots te uitdaging is volgens Out de wildgroei aan technische beloften. “Er is een oerwoud aan s tart ups die zeggen de o plossing te hebben. Dat maakt k lanten onzeker, waardoor ze beslissingen uits tellen. Wi j beperken de keuzes tot drie of vier scenario’s. Daar s taan we voor in.”
Energietransitie: Eisen aan energie-infras truct uur THEMA
Netcongestie is structureel
Netconges tie is geen ti jd eli jk probleem, legt Out uit. “De inves teringen van netbeheerders gaan voor 80% naar ond erhoud van de bes taand e infras truct uur. Er bli jft dus relatie f weinig over voor netverzwaring. Dus het tekort is s truct ureel.” Daarom moeten bedri jven hun energiehuishouding s truct ureel aanpassen, zegt hi j. “Nu vind en we het n og n ormaal dat kantoren 70% van hun energie verspillen. Maar wat n ou als je de energie niet hebt? Dan wordt e fficiëntie ineens essentieel. Daarom is een verand ering van d enken n odig. Auton ome energiesys temen maken je mind er afhankeli j k. En uiteind elijk bespaar je ook n og eens kos ten.”
Geen handhaving
Volgens Out zoud en ook gemeenten en netbeheerders h ier beter op moeten st uren. “Ze moeten benadrukken dat dit het nieuwe n ormaal is en het geen zin hee ft om af te wachten.”
Qua regelgeving gebeurt er al heel veel, zegt Out. Maar volgens hem lukt het niet om deze regels te handhaven. “Dat zie je bi jvoorbeeld bi j de verplichting van energiela bel C voor kantoorgebouwen. Bedri jven zeggen: er is geen controle o p, dus ik doe het niet. Maar straks moet het wel, en dan is het te laat. Handhaving is essentieel om de energietransitie niet te laten s tagneren.” Ook financieel pleit Out voor meer s teun. “Gee f ond ernemers de kans hun businesscase rond te kri jgen. Als je een inves tering binnen vi jf jaar kunt terugverdienen, dan gaan de mees te ond ernemers ervoor. Zeker als er ook n og concurrentievoord eel uit voort komt.”
Uiteind elijk draait het om een verand ering in mindset, zegt Out. “Ond ernemers zi jn geen ond ernemers geword en om op een wachtli js t te s taan. Ze willen zelf beslissen, zelf inves teren, zelf st uren. Dat kan, als je netconges tie niet ziet als een barrière, maar als een kans. Met ons werk dragen wi j bi j aan een lee fbare wereld. En netconges tie, hoe las tig ook, helpt ons daarbi j. Want eind elijk gaan we de technieken toepassen die er al jaren zi jn”, besluit hi j.
Een architect hecht waarde aan elk onderdeel van zijn
Do you want to shape a better world?
Wat jij ontwerpt bepaalt hoe mensen straks wonen, werken en leven. Bij Arup krijg je als installatie adviseur de kans om echt het verschil te maken in een enthousiast multidisciplinair team.
Scan de QR-code en sol iciteer direct!
We shape a better world.
www.arup.com
Op zich mooi nat uurlij k, zo’n d emissionair ka binet dat st ug door gaat met het o plossen van de problemen d es vad erlands. Nu had ik zelf s tiekem gehoo pt dat men het project ‘Schrappen Tegens tri jdige en Overbodige Eisen en Regelgeving’ (beter bekend als het S TOER project) on-hold zou zetten tot de volgend e regering een feit is. IJd ele hoo p, zo bli j kt.
Onze minis ter van Volkshuisves ting en Ruimteli jke Ord ening Mona Kei jzer is vas tberad en en d end ert door Haar brie f aan de Tweed e Kamer van 23 juni j.l. is glasheld er: de bouwregelgeving moet aangepas t word en want de woningbouw moet sneller, grootschaliger, goedko per
Met name de voorges teld e wi jzigingen over de technische Bbl eisen doen mi jn tenen krommen. To say the leas t. Zo ligt er een serieus plan om trappen in woningen s teiler te maken en om de o p- & aantred e eisen te wi jzigen. Dat zou en orm in de kos ten schelen. Terwi jl we tegeli jkerti jd willen dat bi jvoorbeeld oud eren langer thuis bli jven wonen, en dan nat uurli jk zo veilig mogeli j k. Kan iemand mi j dit uitleggen? Volgens Veilig heid NL, het kenniscentrum voor letselpreventie, vind en er jaarlij ks bi jna 6000 erns tige ongelukken plaats die te makken hebben met vallen van trappen. Het is de vraag of het S TOER team gerekend hee ft aan de te verwachten toename van dat getal. Maar dat zal wel niet.
Ook een ‘mooi’ voorbeeld: het voornemen om de eisen rondom licht en lucht te versoepelen. Waar het op
neer komt is dat de kri jts treepmethod e in de na bi je toekoms t in woningen ongebreid eld toegepas t mag gaan worden en dat de huidige eis vervalt dat minimaal 55% van het verbli jfsgebied moet voldoen aan de s tandaard verse luchttoevoer en daglichttoetredingseisen. Het gevolg gaat zi jn: piepk leine ramen in donkere woon- en slaapkamers en onlee fbare, ond ergeventileerde woonruimtes. De verlichte gees ten die dik 100 jaar geled en de licht, lucht en ruimte beweging s tartten, draaien zich om in hun graf.
Is het dan alleen maar kommer en kwel, die s toerdoeneri j van onze minis ter? Dat valt ook wel weer een beetje mee. Op zich is er bes t wat te zeggen voor het id ee om het eenvoudiger te maken bouwexperimenten uit te voeren c.q. het sneller toe te s taan om in bi jzond ere sit uaties af te wi jken van de eisen. Ook d enk ik dat het helemaal niet zo’n gek id ee is om bi j een nieuwbouwproject generieke vergunningen voor type woningen te gaan verlenen in plaats van voor individuele woningen afzond erli jk
Maar gezien de eerd er gen oemd e aanpassingen, die direct raken aan veilig heid en gezondheid van bewoners, voelt het met die positieve maatregelen alsof we met een
Colum n Atze Boer
rstra
Atze Boer stra is directeur van adviesbureau bba binnenmilieu en hoogleraar gebouwins tallatie inn ovatie aan de TU Delft. Hi j laat ied ere editie zi jn licht sch i jnen over heikele en mind er heikele ond erwerpen in de ins tallatie-sector.
dod e mus bli j gemaakt word en. Over dod e mussen gesproken: n og s teeds spi jtig dat de regering eind vorig jaar de verplichting om nes ts tenen voor bi jvoorbeeld mussen en vleermuizen toe te passen introk. Maar dat terzi jd e.
Als we niet uitki jken, zitten we per 1 januari 2026 vas t aan die nieuwe, ‘verbeterd e’ bouweisen. Gaan we dat laten gebeuren met zi jn allen? Of wordt het duimen maar en ho pen dat de verkiezingsuitslag op 29 oktober dusdanig is dat er ruimte onts taat voor een Bbl-aanpassing die wel rekening houdt met gezondheids- en duurzaamheidsaspecten?
Nat uurli jk is het goed om waar mogelijk belemmeringen weg te nemen, o pdat we versneld de woningvoorraad op peil kunnen brengen. De kansen liggen mi jns inziens vooral in de procedure-hoek. In de prakti jk zi jn met name alle vertragingen rond bouwvergunningen kos ten o pdri jvend. Vertragingen die, zeker bi j de woningbouw, vaak te maken hebben met het s tiks tofdossier Als de volgend e regering die koe nu eens echt bi j de horens zou pakken… Dat dat zou pas echt s toer zi jn.
Auteurs Rooske Gaal en Rik Altena, beiden lid van de redactieraad TV VL Magazine
iteit in de installatiepraktijk bij installatiebedrijf Feenstra:
“Om ‘re-use’ interessant te maken,
Je leest veel over circulariteit in de bouw, maar de installatiebranche zet ook al inke stappen. We spraken hierover met Ruben Philippo, vestigingsmanage r bij installatiebedrijf Feenstra.
In hoeverre speelt circulariteit een rol in je huidige werk?
“Gronds toffen word en s teeds schaarser, ook de gronds toffen voor ketels. Daarom ond erzoeken hoe we hoe we daarmee om moeten gaan. Als ti jd elijke o plossing verhuren we bi jvoorbeeld ketels. Zo kunnen we een o plossing bied en als een k lant bi jvoorbeeld over een jaar of twee zou willen overs tappen naar een warmtepomp, En hoe ft er geen ketel gekocht te word en. Wi j kijken die ketel weer na en kan hij weer verhuurd aan de volgend e huurder. Dat is circulair werken. Vroeger werd zo’n ketel gekocht en na bi jvoorbeeld 4 jaar vervangen voor een warmtepomp. Op dat moment werd de ketel weggegooid. Zond e nat uurlijk
Met versch illend e ketelleveranciers doen we nu een pilot. Oud e ketels die terugkomen, gaan niet naar de oudijzerboer, maar weer terug naar de fa brikant. Die fa brikant haalt de ketels uit elkaar, en gebruiken zoveel mogeli jk ond erd elen van de ketel o pnieuw Waar we h ierbi j tegen aan lo pen, is regelgeving. Als je nameli jk ketels circulair gaat verwerken, ben je een afval verwerkingsbedri jf en daar hangen weer and ere vergunningen aan vas t. Dat wordt ook wel weer o pgelos t, maar het s tagneert wel.
Wat we zelf in de hand hebben en goed lukt, is onze werkk leding circulair verwerken. Onze oud e werkk leding gaat terug naar de leverancier, en van de s tof word en weer nieuwe producten gemaakt. Kost wel meer geld, maar gee ft meer voldoening dat het materiaal hergebruikt word. En tegeli jk laten we wel zien dat we bezig zi jn met nad enken over en in prakti jk brengen van het hergebruik van materialen.”
Welke ond erd elen kunnen door jullie o pnieuw gebruikt word en?
“Dat zi jn over het algemeen de printplaten en de aluminium wisselaars, die we o pnieuw kunnen gebruiken. Dat geldt ook voor het elektronisch ged eelte uit de ketel. Evenals de mantel, dat is gewoon oud ijzer of blik. Sommige ond erd elen, zoals pompen, gaan terug naar ‘hun’ leverancier voor re furbish ing of recycling. Zo sluiten we de materiaalketen.”
Lukt het al om ond erd elen uit de ketel één-o péén weer te herbruiken?
“Ja, dat lukt s teeds beter Stel in de sit uatie dat er vorig jaar een nieuwe brand erautomaat in een ketel is gegaan en de ketel wordt nu vervangen, dan halen wi j die brand erautomaat eruit. Dit ond erd eel wordt - waar mogeli jk - weer via onze service ingezet. Alle ketelond erd elen die wi j vervangen, gaan daarom naar het ‘centraal retour magazi jn’ in Lelys tad. Daar ond erzoeken zi j het ond erd eel op werking en bouwjaar, en bepalen zi j of het ond erd eel – al dan niet met aanpassingenweer terug gaat ‘in de li jn’. Als het ond erd eel oud er is dan een jaar, gaat dat via de fa brikant.
Een and er voorbeeld is bi j de sloo p van een complex. De ketels die n og jong zi jn, halen
wi j uit de woningen en gebruiken deze in een and er project weer voor ti jd eli jk gebruik. Bi jvoorbeeld bi j woningen die moeten wachten op een warmtepomp, of een pand dat volledig geren oveerd wordt.
Maar er zi jn ook uitdagingen bi j het plaatsen van zo’n ketel voor ti jd elijk gebruik. Door de certificering moeten we dan ook de rookgasafvoer vervangen. Dus het plaatsen van een re furbished ketel kan niet zomaar overal. Het is soms echt wel een puzzeltje. De kennis is er bi j sommige parti jen ook niet. Maar we doen het wel, om daarmee toch die die die afvalberg te vermind eren.”
Hoe beslis je of materiaal re furbished wordt? Kijk je dan specifiek naar de lee fti jd of ki jk je ook naar and ere dingen?
“We willen dat er in de toekoms t zoveel mogeli jk weer terug de markt in gaat. Neem nu een expansievat: daar zit 5 jaar garantie o p. Als het vat 1 of 2 jaar oud is en er komt dan een nieuwe ketel, kan die ‘oud e’ ketel n og gewoon gebruikt word en. Een and er voorbeeld is de beugel van een expansievat, die hoe ft niet elk keer vervangen te word en door een nieuwe. Maar het probleem h ierbi j is dat het wordt verkocht in het pakket, en dan wil de o pdrachtgever ook dat deze vervangen wordt. Een and er voorbeeld h iervan is
ins tallatiemateriaal, zoals knelko ppelingen. Als je alleen al ziet hoeveel messing ko ppelingen wi j weggooien. Bi j de ijzerboer kri jg je er 20 cent voor als oud ijzer. Je kunt ze zelf schoonmaken en een nieuwe knelring er bi j doen, maar dat is arbeidsintensie f. Als ik een nieuwe moet ko pen, kost dat € 11. Om dit te voorkomen en ‘re-use’ interessant en niet te duur te maken, moet er een ges truct ureerde aanpak komen.”
Als je het heel concreet kunt te maken, welke tips zou je de leverancier s, jezelf of collega’s meegeven?
“Dat is echt tweeledig. Aan de ene kant willen we van alles. Aan de and ere kant hebben we ook vaak te maken met pres tatiecontracten, waarin we word en afgerekend op hoe vaak we terugkomen bi j een adres. Daarom wordt er vaker gekozen voor een nieuw ond erd eel, want daarmee verk lein je het risico dat je vaker moet terugkomen. Dat geldt ook voor monteurs, want zi j word en h ierop ook afgerekend. Eén van de KPI’s is bi jvoorbeeld ‘first time fixed’. Dus zi j kiezen ook al heel snel voor een nieuw ond erd eel.
Een and er voorbeeld is het verpakkingsmateriaal. Nu komt het wel eens voor dat een k lein ond erd eeltje bes teld en verzond en wordt in een doos vol met ‘lucht’. Dat kan echt and ers, en we kijken hoe dat beter en e fficiënter kan.”
Hoe gaan we dat doorbreken?
“Re furbished moet meer ges timuleerd moeten word en door de overheid en o pdrachtgevers. Die o pdrachtgevers kunnen het bi jvoorbeeld meenemen als eis in aanbes tedingen. Ben oem bi jvoorbeeld bi j een aanbes teding een percentage van het materiaal dat ‘re furbished’ moet zi jn, of dat minimaal 20% van het materiaal hergebruikt wordt. Dan gaat de beoord eling niet alleen over de pri js, maar ook over de circulaire pres tatie. En dat valt en s taat met geld. We hebben het allemaal over duurzaamheid; we willen circulair leven. Als we dat echt belangri jk vind en, dan moeten we ook de consequenties daarvan dragen, nameli jk de extra inspanning en kos ten.”
Welke circulaire ontwikkelingen zie je bi j warmtepompen?
“Die zi jn er bi j warmtepompen n og niet veel. Bi j ketels wel, we hebben nat uurlijk al 25 jaar ervaring met deze ketels. Je ziet wel dat warmtepompleveranciers werken aan uitwisselproducten. Dus voorri jd en en één of meerdere componenten vervangen, de componenten die mee terugkomen, word en op een centrale locatie gerepareerd en gaan o pnieuw de service in. Dat is tegeli jkerti jd ook een o plossing voor het en orme tekort aan vakmensen. Als er in de toekoms t een s toring is in de warmtepomp, wisselt een monteur die warmtepomp of ond erd elen daarvan uit. De
monteur repareert niet meer op locatie en is met een half uur weer weg. Als je hem ter plekke repareert, kost dat meer ti jd en heb je ook beter geschoold e monteurs n odig met meer ervaring.
Voor het ins talleren van veel warmtepompen heb je een F-gassen certificaat n odig. Omdat er s teeds mind er gecertificeerde vakmensen zi jn, ond erzoeken we hoe we eenvoudig te monteren en te beheren warmtepompen op de markt kunnen brengen. Die warmtepompen vragen door uitwisseling van componenten om mind er hand elingen en dus mind er kennis op locatie. Juis t dat uitwisselen biedt ook weer goed e kansen voor hergebruik.”
Wat zi jn de huidige marktontwikkelingen op het bred ere gebied van de energietransitie?
“We merken dat de vraag naar zonnepanelen en warmtepompen heel erg is teruggelo pen. De aangekondigd e afschaffing van de sald ering en het verlagen van subsidies scheelt ons gewoon de helft van de duurzame ‘business’. En ja, we hebben n og n ooit zoveel ketels verkocht en geplaats t als afgelo pen jaar Dat is een contras t met wat we eigenli jk zoud en willen.
We zi jn ond ert ussen ook bezig om de thuisbatteri j op de markt te zetten. We kri jgen daardoor s teeds meer batteri jen en accu's in de wi jken. Als die st uk gaan, is dat waarschi jnli jk ook weer een uitwisselproduct en gaan we die niet repareren op locatie. Maar ja, het is op dit moment n og vri j pri jzig voor de particulier
Maar ook netconges tie is een vervelend e ontwikkeling in de markt. We hadd en bi j een project dat we uitvoerd en voor een woningcorporatie met warmtepompen voor 150 woningen, alles gereed om te s tarten, maar helaas. Geen capaciteit op het net en dus is het project is geannuleerd. Dit laat zien dat de prakti jk in zowel circulariteit en duurzaamheid n ogal weerbars tig is. Niettemin willen we s tappen bli jven zetten en gaan we langzaam maar heel zeker richting een circulaire toekoms t in de ins tallatietechniek.”
Auteur Rob van Mil
Het Nationaal Congres Sanitaire Technieken van T VVL is elk jaar een belang rijk ijkpunt voor de ontwikkelingen in dit vakgebied. Z o ook tijdens het event dat op 26 mei in eater De Flint in Amersfoor t plaatsvond. Met 6 plenaire lezingen en de keuz e uit 3 parallelsessies hadden de bezoekers alle gelegenheid om hun kennis bij te spijkeren. Het brede palet aan onder werpen dat tijdens het congres voorbijkwam, laat zien dat het sanitaire vakgebied bol staat van de nieuwe ontwikkelingen en veranderingen
“Veilige sanitaire ins tallaties zi jn een eers te levensbehoe fte”, zo o pend e de dagvoorzitter
Nick Post van Hydroloo p het nationaal congres. “Ons vakgebied is onmisbaar voor een veilige toevoer van drinkwater, het hygiënische afvoeren van water en, s teeds belangri jker, een effectieve afhand eling van de s teeds heviger word end e regenbuien.”
Post benadrukte dat kennisontwikkeling, maar vooral ook kennisd eling cruciaal zi jn om al die ontwikkelingen het hoofd te bied en. De TVVL Expertgroep Sanitaire Technieken vervult daarin een sleutelrol. Niet alleen organiseert deze groep het nationaal congres, maar de led en voeren ook, samen met experts uit het veld, vele TVVL Voorst udies uit. Post liet zien dat dit er inmidd els al meer dan 50 zi jn. Ruim 30 van die st udies gaan over (warm)tapwater en 16 over riolering. En missch ien n og wel belangri jker: maar lie fs t 29 st udies waren aanleiding voor opvolging in bi jvoorbeeld ISSO-publicaties, NEN-n ormen, vervolgond erzoeken of cursussen. Eén van de st udies kwam niet veel later uitgebreid ter sprake.
Verspreiding van micro- organismen
Het congres ging van s tart met een presentatie over S T50, de TVVL-s t udie naar de beperking van verspreiding van pathogene micro-organismen via aerosolen vanuit de riolering. Timon Hui jzendveld, werkzaam als adviseur s ted elijk water bi j Haskoning, verzorgd e de presentatie over deze st udie.
Deze had hi j uitgevoerd met collega Wouter Stapel, senior strategisch adviseur water bi j Haskoning en Erik Reumer, expert gebouwriolering bi j ERAdvies. De hoofdvraag van het ond erzoek, hoe je de verspreiding van pathogene microorganismen via aerosolen uit de riolering kunt beperken, vertaald en de ond erzoekers naar zes praktische subvragen.
Op 2 van die subvragen ging Hui jzendveld dieper in. Zo behand eld e hij de vraag of je een classificatie kunt toekennen aan s tankafsluiters met waterslot of aan sanitaire toes tellen waarin een s tankafsluiter met waterslot is geïntegreerd. Die classificatie gaat dan over de drukweers tandskenmerken na invloed van drukfluct uaties en ged eelteli jke verdamping.
Hui jzendveld legd e eerst uit hoe zi j het ond erzoek uitvoerd en. Vervolgens liet hij een factsheet zien waarin versch illend e vormen van watersloten waren beoord eeld op basis van verdamping en hun gevoelig heid voor drukfluct uaties. Op basis h iervan conclud eerde hij in hoeverre deze sys temen veilig zi jn.
De tweed e ond erzoeksvraag waarop hi j dieper inging, behand eld e de mees t kritische ontwerpfouten en de vraag of aanpassingen in ontwerpregels de kans op deze ontwerpfouten kunnen verk leinen. De ontwerpfouten die zi jn meegen omen in het ond erzoek waren:
• Afschot afvoerleiding
• Gemengd riool, extreme neerslag en afko ppelen
• Capaciteit gebouwriool is groter dan ontvangend riool
• Te lage s tanksloten
• Windinvloed/ond erdruk bi j hoogbouw
De spreker zoomd e in op de mogeli jke fouten bi j het ontwerp van een gemengd riool dat ond er druk s taat bi j extreme neerslag en het event uele afko ppelen van regenwater Nadat hij liet zien welk proces en mechanisme h ier plaatsvindt, gaf hi j diverse praktische handvatten. Dit waren ond er meer praktische ins tructies voor plaatsing, de juis te keuze voor s tankafsluiters bi j afko ppelen en het zorgen voor onten beluchting.
Aan het eind e van de presentatie toond e Hui jzendveld de opzet en resultaten van een k lein praktijkond erzoek dat hi j bi j hem thuis uitvoerd e. Daarin ond erzocht hi j op semiwetenschappeli jke wi jze wat er gebeurde met het water in een sifon na een lange period e van warm weer Hi j wild e ond er meer checken of de verdampingssnelheid van watersloten daadwerkeli jk 1 mm per dag is. Daarvoor ond erzocht hij een sifon op zold er en eentje buiten, in de schuur Uit het ond erzoek bleek dat in beid e gevallen de verdamping in de watersloten ond er de 1 mm per dag blee f. Dit zou dus geen aanleiding geven tot wi jzigingen in de regelgeving. Ook voerde Hui jzendveld maatcilind erproeven uit, waarbi j hij de verdamping mat bi j een hoge en een lage
“Vei lige sanitaire
es zijn een eerste leve nsb ehoe e”
luchtkolom boven het watero ppervlak. Daaruit bleek dat de luchtkolom een grote impact hee ft op de verdampingssnelheid. Hoe hoger de luchtkolom, hoe lager de verdampingssnelheid. Daarnaas t blij kt uit de literat uur dat ook een grotere diameter van de leiding bi jdraagt aan een hogere verdampingssnelheid.
De volgend e presentatie kwam van Sand er van d er Wal van &Flux. Hi j verteld e over de ontwikkelingen die plaatsvind en in de Bouwtafel Waterzuinige Wi jken. Aan die tafels d enken experts na over waterbesparend e technieken, juridische eisen en randvoorwaard en, financiën en een schaalbare aanpak. Op veel plekken waar de overheid in de komend e jaren 1 miljoen woningen wil bi jbouwen, dreigt n og voor het jaar 2030 een probleem met de levering van drinkwater Na problemen met netconges tie volgt straks ook drinkwaterconges tie, voorspeld e Van d er Wal. Maatregelen om drinkwater te besparen gaan te langzaam, s telt ook de Algemene Rekenkamer
Foto 1: “Veilige sanitaire ins tallaties zi jn een eers te levensbehoe fte”, zo o pend e de dagvoorzitter, Nick Pos t van Hydroloo p, het nationaal congres Sanitaire Technieken.
De Bouwtafel Waterzuinige Wijken keek in Geld erland met welke technieken we dit kunnen versnellen. Bi jvoorbeeld door het formuleren en introduceren van een toetsbare en schaalbare n orm voor waterzuinige wijken. Daarin s taan dan kwantitatieve en kwalitatieve elementen met betrekking tot gezondheidsrisico’s bi j waterbesparend e ins tallaties, maar ook de organisatie van beheer en ond erhoud en een toets voor goed e maatregelen. Ook wil de Bouwtafel een ambitie vas tleggen in het ins trumentarium dat het voor Geld erland ontwikkelt. De bedoeling is dat men in aanbiedingen en aanbes tedingen naar deze n orm verwi js t en waar mogeli jk gunningscriteria op deze waard en hanteert. Ook wil de Bouwtafel zelf kwaliteitseisen ontwikkelen voor ‘huishoudwater’ en ‘hygiënisch water’, en deze voorleggen aan parti jen als RIVM, Vewin en ILT.
Kenmerk van transitie
In overleg met Techniek Ned erland en and ere partners wil de Bouwtafel Waterzuinige Wijken ond erzoeken hoe de ins tallatiesector kan bi jdragen aan het voorkomen van ins tallatie- en/of beheer- en ond erhoudsfouten. Ook wil de organisatie ond erzoek laten doen, zo zei Van d er Wal, naar een passend e gezondheidsn orm voor water in de woning die een goed e balans vindt t ussen minimale gezondheidsrisico’s in relatie tot de o pgave en de besch ikbare technieken.
“Van de case ‘Leidsche Ri jn’ hebben we tot op hed en niet zoveel geleerd. Eigenlijk s taan we sindsdien s til en dat is zond e”, vindt Van d er Wal. Op veel van de punten die hi j in zi jn presentatie aanreikt, is een ‘Ja maar…’ mogeli j k, maar dat is het kenmerk van een transitie, meent hi j. “In een overgang naar een nieuwe sit uatie moet je bereid zi jn om dingen op een and ere manier te doen, en dat is soms eng. Ook kun je dan fouten maken. Als je dat niet wil, kun je ook niet leren. Als je eerst alles zeker wil weten, is elke ‘ja maar…’ ook direct een vetorecht.” Hi j pleit daarom voor een sanitaire sector die meed enkt, die helpt en meedoet om de transitie vorm te geven. “Geen enkel sys teem verand ert zichzelf. Mensen doen dat. Wi j doen dat”, luidd e zi jn uitsmi jter
Ef ficiënte warmteopslag
In de laats te presentatie voor de pauze ging Margot van Gas tel in op het ond erwerp warmteo pslag. Zi j vertegenwoordigt het relatie f nieuwe bedri jf Newton Energy Solutions, dat een inn ovatieve watero pslagtank ontwikkeld e. Deze o pslagtank hee ft een bi jzond ere vacuümisolatie, waardoor deze per etmaal niet meer dan 1% warmte verlies t. Dit type buffer pas t uits tekend in ons verand erend e energielandschap, waarin we s teeds vaker te maken kri jgen met een fluct uerend energieaanbod en fluct uerend e pri jzen. Door een warmtebuffer te vullen als het aanbod groot is of de pri jzen laag zi jn,
kunnen we het elektriciteitsnet op drukke momenten ontlas ten. En dat is precies wat de NEStore, zoals de buffer heet, doet. In tegens telling tot een boiler, die als voorraadvat dient, is de NEStore een vorm van o pslag die warmte voor langere ti jd kan vas thoud en. Het vat is vooral bedoeld om op deze manier meer warmtapwater te kunnen o pwekken wanneer er veel energieaanbod is.
Het vat komt met een aparte module met daarin een warmtewisselaar, die het warmtapwatercircuit voedt. Het water in het vat komt dus niet in het drinkwatersys teem terecht, wat dit o pslagsys teem veilig maakt. Volgens Van Gas tel is de NEStore – leverbaar in varianten van 30 kWh en van 20 kWh – bi j uits tek gesch ikt voor de combinatie met lagetemperat uurwarmtenetten.
Het creëert een e fficiënte en waterveilige manier om warmtapwater alti jd op de juis te temperat uur af te leveren.
In de pauze, en ook na afloo p en voor aanvang, kond en bezoekers de bedri jvenmarkt bezoeken. De bedri jven Dela bie Benelux, Kemper Ned erland, LegionellaDossier en Tandrup Water Solutions toond en daar hun producten en inn ovaties die voor parti jen in de sanitaire wereld van waarde kunnen zi jn. Datzelfd e gold voor de drie parallelsessies die na de pauze van s tart gingen.
In de eers te parallelsessie gingen Luuk Kui jlen (ISSO) en Hans van Wolferen (zelfs tandig ond erzoeker) in op het vernieuwd e ISSORapport ‘Check lis t hotspots in waterleidingen’. Op basis van het oorspronkeli jke rapport uit 2013 wild e ISSO een nieuwe check lis t uitbrengen, zodat ontwerpers, adviseurs en ins tallateurs hotspots in gebouwen n og beter kunnen voorkomen. Daarbi j is het belangri jk om te zorgen dat drinkwaterleidingen niet kunnen o pwarmen tot boven de 25°C of dat het water in de warmwateruittapleiding niet afkoelt tot ond er de 25°C. In vergeli j king met de check lis t uit 2013 bevat dit nieuwe document ond er meer extra vloervarianten en zi jn er aanpassingen ten aanzien van temperat uur en vloerisolatie. Verd er zi jn vloeren met verlaagd plafond aan de check lis t toegevoegd.
In de tweed e parallelsessie behand eld e Onn o Leever van Leever Ins tallatie Adviseurs de wi jzigingen in de Waterwerkblad en. Zo’n 10 van de 60 Waterwerkblad en zi jn in het afgelo pen jaar aangepas t. Zo verteld e Leever dat er aan de Waterwerkblad 4.4-serie een nieuw werkblad is toegevoegd, nameli jk Warmtapwaterins tallaties: Algemeen. Bi j Waterwerkblad 1.3 is een d efinitie over waterslag toegevoegd, terwi jl waterslag zelf weer is uitgewerkt in Waterwerkblad 2.1F. Maar het langs t s tond hij s til bi j de Waterwerkblad en in de 4.4-serie, waarbi j vooral de wi jzigingen in 4.4A en 4.4B veel uitleg kregen.
Hoe maak je een luchtig VWA?
In de derd e parallelsessie behand eld e Jeroen Bosman van Geberit het ond erwerp Vuilwaterafvoer (V WA). Vanuit de hoofdvraag ‘Hoe maak je een luchtige V WA?’ besprak hij diverse prakti j ksit uaties die te maken hebben met het op de juis te wi jze ontwerpen van een afvoer Hoe ga je bi jvoorbeeld om met de afvoer als je bi j renovatie een enkele was tafel vervangt voor een dubbele? De afvoer van de beid e was tafels op dezelfd e sifon van de ene was tafel aansluiten, is dan geen o ptie. En hoe los je de versch illend e afvoeren op in het keukenkas tje. Vaak komen daar de afvoer van wasbak, spoelbak en vaatwasmach ine bi jeen, en die moet je – wil je het goed doen – op versch illend e sifons aansluiten.
Ook het aansluiten van de douchegoot kent flink wat aandachtspunten, waar het gaat om afvoer en capaciteit. Juis t bi j douchegoten luis tert een perfect ontwerp en vlekkeloze ins tallatie erg nauw, omdat het waterslot in de mees te gevallen niet veel flexibiliteit toes taat. Zaken als het afschot van de inloo pdouche – die tenmins te 1 tot 2% moet bedragen – en de volvlakse afdichting –om alles waterdicht te kri jgen – vereisen st uk voor st uk vakkennis van de specialis t en het bouwteam. Verd er behand eld e Bosman de
aansluiting van een vloers taand closet op een 90 mm afvoer Hi j waarschuwd e daarbi j voor vernauwingen die volgens NEN 3215 en NTR3216 niet zi jn toeges taan. Een closetaansluiting met een excentrische o pening li j kt vaak een handige o plossing, als het gat van het toilet niet recht boven de afvoer zit. Maar bi j een 90 mm afvoer is deze niet toeges taan. Tot slot ging hij ook n og in op het vereis te afschot en de maximale transportafs tand en in kantoren en het scheid en van hemelwaterafvoer en vuilwaterafvoer Dit alles samen maakte deze sessie tot een zeer gevarieerde lezing met de ene ‘eyeo pener’ na de and ere.
Na deze parallelsessies kwamen de bezoekers weer samen in de plenaire zaal voor n og drie lezingen. Te beginnen met Mirjam Blokker, werkzaam bi j KWR, die verteld e over de drinkwatertransitie. Zi j ging daarbi j in op vragen als: is het echt zond e om drinkwater door de wc te spoelen? Wat zi jn de voor- en nad elen van het gebruik van regenwater of hergebruik van gri js water in de eigen woning? En wat kan de ins tallateur h iermee? “Wi j gebruiken drinkwater vooral voor de douche, toilet en wasmach ine”, verteld e Blokker “Zo gebruiken we
ongeveer 2 3% van ons drinkwater voor de wc-spoeling. Het lij kt een mooie o plossing als we daarvoor regenwater gebruiken, maar bese f wel dat bi jvoorbeeld de buiktyfus volledig is verdwenen sinds we drinkwater voor toiletspoeling zi jn gaan gebruiken.”
Blokker liet zien dat je door regenwater te gebruiken wel de drinkwatervraag laat dalen, maar de totale watervraag niet. Een mogelijk negatie f effect op de volksgezondheid is niet het enige nad eel; ook het ond erhoud is niet automatisch goed geregeld en dus risicovol. Je werkt bovendien extra materiaalgebruik in de hand, wat de milieu-impact negatie f beïnvloedt. Een laats te nad eel is dat er mind er regenwater besch ikbaar komt voor de nat uur en onze riolering mind er doorspoeling kri jgt
Wat kan of moet de ins tallateur daar dan mee? Help je k lanten om zo e fficiënt mogeli jk met drinkwater om te gaan, is haar advies. Het doel is dat we naar 100 liter per persoon per dag gaan, terwi jl ons huidig gebruik n og op 1 28 liter per dag ligt. Met alleen waterbesparend e technieken zullen we die 100 liter niet halen. Daarom pleit Blokker voor sys temen die water langer vas thoud en, zoals een helofytenfilter Maar ook voor meer groen en mind er verhard end o ppervlak.
Waterhergebruik als o plossing hee ft n og de mees te kans om dicht bi j het gewens te gebruik van 100 liter te komen, al hee ft de negatieve milieu-impact dan wel aandacht n odig. Overs tappen op regenwater is in elk geval niet toereikend om die 100 liter te halen. Bovendien werkt het niet alti jd, omdat we ti jd ens period e van droogte alsn og moeten overs tappen op drinkwater
Legionellabesmetting in cv-ketel s
Foto 3: In een van de parallelsessies behand eld e Onn o Leever van Leever Ins tallatie Adviseur s de wi jzigingen in de Waterwerkblad en.
Legionella is een bacterie die n og alti jd de gemoed eren bezig houdt. Ti jd ens het congres dit jaar gaf Wim van de Wetering, directeur van ketelfa brikant Ferroli Ned erland, zi jn persoonli jk weergave van een legionella besmetting die onts tond in het cv-toes tel van Ferroli. In april 202 3 onts tond het vermoed en, na diverse besmette personen, dat de cv-ketels BlueHelix en BlueSense de oorzaak kond en zi jn. Wat volgd e was een en orme o peratie om allereerst te achterhalen waar al deze ketels waren geïns talleerd en vervolgens te ond erzoeken hoe de ketels voor de besmettingen kond en zorgen. Ferroli s teld e al in diezelfd e maand een juridisch en technisch team samen om het ond erzoek uit te voeren. Uiteind eli jk bleek dat er in een ketel res twater zat waarin legionella SG1, S T37 zat. De hele voorraad ketels in Ned erland werd getes t en daarin werd 1 ketel positie f bevond en. Verd er viel op dat in geen enkel and er land, behalve Ned erland, legionella besmettingen werd en gemeld. Mogeli jk komt dit doordat het drinkwater in and ere land en chloor bevat. Een zoektocht naar een bron, bi jvoorbeeld besmette componenten of een besmet tes twatersys teem, leverde niets o p. “En we zullen het ook n ooit weten”, zei Van de Wetering.
Op advies van het RIVM s teld e de NV WA ins tructies op voor thermische d esinfectie. Maar het Ferroli-team verwachtte niet dat dit de problemen zou o plossen. Deze procedure verh it wel de platenwisselaar en de uitlaat, maar de inlaat wordt gevoed met koud water en zal n ooit heet word en. Er bli jft dus alti jd een potentiële bron van herbesmetting. Toch werd de thermische d esinfectie geïmplementeerd. Ferroli zelf st uurde filterdoucheko ppen naar alle eigenaren van deze ketel, om zo in elk
geval het veilig gebruik te waarborgen. Vervolgens werd en met spoed, n og voor thermische d esinfectie, mons ternames geregeld en bi j de geïnfecteerde adressen ook na de thermische d esinfectie.
Na de thermische d esinfectie doken al snel bi j meerdere adressen o pnieuw besmettingen o p. Daarom s teld e Ferroli in august us 202 3 een plan van aanpak op voor chemische d esinfectie voor alle bekend e locaties, dat het met de NV WA verd er uitwerkte. Het volledige drinkwatersys teem tot aan de tappunten werd gereinigd met Gas troline 7 (15 minuten contactti jd en grondig gespoeld). Vervolgens werd er ged esinfecteerd met Pan ox 300, dat 4 uur moes t inwerken. Op een aantal adressen bleek de besmetting zo hardnekkig dat er meerdere herhalingen van deze behand eling n odig waren.
In 2024 ontving de NV WA vier nieuwe meldingen van legionella besmettingen, waarbi j één herbesmetting van een ‘schoon’ sys teem. Ferroli s tartte daarop met een willekeurige controle van hond erd schone adressen, met als resultaat dat in ruim 20% h iervan weer herbesmetting plaatsvond. Op de herbesmette adressen verving Ferroli de cv-ketels en thermos tatische mengkranen en pas te de fa brikant een iets aangepas te reinigings- en d esinfectiemethod e toe. Ook vindt de bemons tering 4 in plaats van 2 weken na de reiniging plaats en zi jn de eers te 20 adressen, na een aantal maand en, herbemons terd. Tot op hed en is bi j deze aanpak geen enkele herinfectie o pgetred en.
Sinds januari 2025 s tartte Ferroli met bemons tering van alle adressen waar deze ketels hangen en als het weer een besmetting tegenkomt, vervangt de fa brikant de cv-ketel en thermos tatische kranen. Ook ond erneemt de fa brikant meerdere acties om besmettingen bi j nieuwe ketels in de toekoms t te voorkomen, zoals preventieve d esinfectie en een aangepas te tes tprocedure in het productieproces.
In Ned erland tes t Ferroli alle individuele ketels via swaps op legionella voor het vri jgeven van levering. Van d er Wetering hee ft vooral de wi jze van communicatie als een groot probleem ervaren.
Zo’n 25% van de woningen met een van deze ketels hee ft op geen enkele vorm van communicatie gereageerd. Samen met de NV WA ki j kt Ferroli nu of het deze bewoners alsn og, mogeli jk via verhuurders, kan bereiken.
Het belangrijks te advies van Van de Wetering: laat de communicatie door één parti j doen, die goed geïns trueerd is. Als afsluiting gaf hi j de luis teraars n og een aantal algemene o pmerkingen mee:
• Thermische d esinfectie bleek voor de besmetting in de ketels a bsoluut geen o plossing.
• Er bes taat begripsverwarring over herbesmetten of groeien van de legionella bacterie.
• Veel van de conclusies zi jn op basis van aannames, vermoed ens en waarnemingen en zi jn niet direct wetenschappeli jk ond erbouwd.
• Je hebt met veel parti jen te maken: overheidsins tanties, media en bewoners.
• Over de rol van vet (gli jmidd elen) bi j overleving van de bacterie is verd er ond erzoek n odig.
Foto 4: Mirjam Blokker van KWR ging in op vragen als: is het echt zond e om drinkwater door de wc te spoelen?
Naar nieuwe legionellaregelgeving
Ook de afsluitend e presentatie van de dag ging over legionella. Wilfred Reinhold, werkzaam bi j het minis terie van Infras truct uur en Waters taat, verteld e over de weg naar nieuwe regelgeving voor legionellapreventie in leidingwater Hi j s tartte met een korte terugblik, waarbi j de besmetting in 1999 in Bovenkarspel met 32 dod en en meer dan 200 zieken als markeringspunt geldt, waarna regelgeving in Ned erland echt tot s tand kwam. In 2000 trad de Ti jd elijke regeling legionellapreventie in leidingwater in werking. Die regels, die uitsluitend voor prioritaire locaties geld en, zi jn uiteind elijk o pgen omen in het Drinkwaterbesluit.
In 2018 nam de Tweed e Kamer de Motie Van d er Lee aan, die vroeg om een ond erzoek naar mogelij khed en voor het verlagen van de warmtapwatertemperat uur in woningen, in verband met energiebesparing. Hans van Wolferen voerde dit ond erzoek namens het minis terie van BZK uit en baseerde zich op de Regeling legionellapreventie in drinkwater en warmtapwater In 2019 st uurde het minis terie van BZK een brie f naar de Tweed e Kamer waarin het schree f: “Inmidd els is gebleken dat het minis terie van Infras truct uur en Waters taat niet uitsluit dat nieuwe wetenschappeli jke inzichten aanleiding kunnen vormen om de Regeling legionellapreventie te evalueren en in de toekoms t mogeli jk te herzien. Dat kan gevolgen hebben voor de conclusies uit het rapport.”
Voor de evaluatie van de regelgeving werd in 2020 een werkgroep gevormd die het ond erzoek ging begeleid en en nieuwe regelgeving ging ontwikkelen. In die werkgroep zaten ond er meer de Stichting Veteranenziekte, RIVM, Water Alliance, Techniek Ned erland, ISSO, Edu4Ins tall, ILT, Vewin, IenW, V WS, BZK en Rij ksvas tgoedbedri jf. In 2021 verschi jnt het KWR-Berenschot rapport ‘Met recht naar een doeltreffend er legionellapreventie’.
Ook ligt al snel daarna het rapport van de werkgroep met als titel ‘Vragen en knelpunten rond legionellaregelgeving in leidingwater op basis van 20 jaar prakti jk in Ned erland’.
De minis ter van IenW st uurt de rapporten naar de Tweed e Kamer, met een brie f waarin ze aangee ft hoe ze met de aanbevelingen omgaat. Als vervolg op de evaluatie volgen n og meer ond erzoeken en rapporten van het RIVM en KWR. Binnenkort verschi jnt ook een rapport van Haskoning over kos ten/baten en een rapport van Sweco over de toepassing van leidingmaterialen met weinig biofil mvorming. Reinhold sloot zi jn presentatie af met de belangri jks te wi jzigingen die naar aanleiding van al deze ond erzoeken zeer waarschi jnli jk word en doorgevoerd. Deze zi jn:
• Focus op Legionella pneumo ph ila (behalve bi j ziekenhuizen).
• Deze nieuwe focus vereis t aandacht voor de te gebruiken analysemethod e.
• Het laten vervallen van de ‘1-literregel’: ook de eers te liter is van belang.
• De risicofactoren word en aangepas t.
• Zorgwoningcomplexen word en als prioritair aangemerkt
• Bi j de beheers technieken pas t men de ta bel met meetfrequenties aan en word en voorwaard en voor de inzet van biocid en nad er ingevuld.
De planning is dat deze wi jzigingen word en doorgevoerd na de internetconsultatie die in de zomer plaatsvindt. Na deze afsluiting bleven de bezoekers n og enige ti jd bi j elkaar voor een gezellige netwerkborrel en een laats te kans om de bedri jvenmarkt te bezoeken.
advertentie
DE RE VO LU TI E VA N DR AA DL OO S BE HEER
MA AK HE T VE RS CHIL ME T DE OP LO SSINGE N VA N HB I, DÉ EX PE RT IN DR AA DL OO S BE H EER VA N NOODVE RLICHTIN G.
De circulaire wereld van morgen vraagt om innovatieve oplossingen. De HBI SERIE 770 SEPTAGEM U is standaard geschikt voor draadloos beheer en ex treem in duur zaamheid , lichtprestatie en installatiegemak
Meer wete n over draadloos beheer ? Scan de code Kijk voor meer voordele n én ons assortiment op hbi-lighting.com
Als je Marco Boerrigter (57) vraagt waar zi jn passie ligt, komt het antwoord zond er aarzeling: “In het overbrengen van kennis aan de nieuwe gard e. Maar dan wel op een persoonlijke en interactieve manier.” Vanuit zi jn eigen bedri jf MARCtraining verzorgt hij trainingen in k limaattechniek voor ond er and ere monteurs, werkvoorbereid ers en technisch beheerders. Zi jn missie: technische kennis toegankeli jk maken én mensen helpen om zelfverzekerd er hun werk te doen.
Boerrigter begon zi jn loo pbaan met een st udie elektrotechniek aan de HTS, gevolgd door technische bedri jfskund e. Na een carrières tart in de meet- en regeltechniek bi j Landis & Gyr (na een fusie Landis & Stae fa en later ond erd eel geword en van Siemens) kwam hi j via een omweg terecht in de wereld van het lesgeven. “Ik werkte eerst vi jftien jaar bi j Landis & Stae fa/Siemens en later n og vi jf jaar bi j twee ins tallatiebedri jven. Pas toen ik als trainer aan de slag ging, vielen voor mi j de kwartjes echt op hun plek. Door voor een groep te s taan, moes t ik zélf goed begri jpen waar ik het over had.”
Hi j besloot zi jn pedagogisch didactische bevoegdheid te halen en werkt inmidd els volti jds als trainer Eerst bi j een o pleidingsins tit uut, sinds een jaar ond er eigen vlag als MARCtraining.
Klik t ussen trainer en groep Wat hem ond erscheidt als docent? Zi jn aanpak, zo gee ft hij zelf aan. “Ik gee f geen dagvullend e powerpointpresentatie met droge theorie. Nat uurli jk is de inhoud belangrijk, maar ik geloof dat je pas écht iets leert als er een k lik is t ussen trainer en groep,” legt hi j uit “Daarom maak ik veel gebruik van o pdrachten, oe feningen en praktijkvoorbeeld en. En ik gee f cursis ten de ruimte om eigen ervaringen in te brengen. Dat zorgt niet alleen voor herkenning, maar ook voor verdieping.”
Toch bli jft het balanceren. “De uitdaging is om én interactie f te zi jn én de less tof af te kri jgen.
Zeker bi j incompanytrajecten, zoals recent bi j vier Friese ziekenhuizen, moet je strak plannen.”
Met MARCtraining richt Boerrigter zich op technici als werkvoorbereid ers, monteurs en –s teeds meer - zi j-ins tromers. “Veel mensen in mi jn trainingen hebben hun technische kennis
“TVVL is voor mi j een kwaliteitsla bel,” zegt Boerrigter. “Als je namens TVVL een training gee ft, word je serieus gen omen. Het is een geren ommeerde club met veel technische inhoud eli jke kennis.”
Zi jn samenwerking met TVVL begon vorig jaar met een incompanycursus Hydraulische Schakelingen voor een regionale ins tallateur. “Daarna hebben we met TVVL dit jaar de incompanycursus Werkt uigbouw voor Technisch Beheerders o pgezet en gegeven als maatwerk voor technische diens ten van ond er and er ziekenhuizen). Dit willen we de komend e jaren vaker incompany in de markt doen. Het is d eels onts taan uit de al langer bes taand e cursus Werkt uigbouw voor elektrotechnici en ook vanuit de cursus Technicus Ins tallatietechniek, nu pos t-mbo Engineer Klimaattechniek. Wat ik waard eer bi j TVVL, is de collegialiteit ond er de docenten. We helpen elkaar met lesmateriaal en wisselen kennis uit. Zo had ik een les over luchtverd eelsys temen en kon ik putten uit de ervaring van een collega-docent.”
vooral in de prakti jk o pgedaan, of komen zelfs uit hele and ere sectoren zoals de horeca of autotechniek. Juis t die mensen hebben baat bi j een goed e, laagdrempelige uitleg van k limaattechniek.”
Wat hem opvalt? “Veel van deze technici zi jn geneigd zichzelf te ond erschatten. Ze d enken snel: ‘Die adviseur weet het vas t beter.’ Terwi jl hun praktijkervaring goud waard is. Ik probeer ze te laten inzien dat ze recht van spreken hebben. Als ze hun kennis goed ond erbouwen, wordt er zeker naar ze geluis terd.”
Verduurzaming praktisch gemaakt
Boerrigter ziet in de ins tallatiewereld een kentering. “Jarenlang was het vooral: wat kost het en wat levert het o p? Maar inmidd els merk ik – ook bi j ins tallateurs – dat duurzaamheid echt op de agenda s taat. Zo was ik laats t in een ziekenhuis in Friesland waar ze een warmtebatteri j op basis van magnetiet gaan plaatsen om zonne-energie in warmte op te slaan. Dat soort toepassingen zi jn niet alleen technisch interessant, ze maken verduurzaming ook concreet.”
Zelf gee ft hij op dit moment les aan med ewerkers van ziekenhuis ZGT in Al melo én een betrokken ins tallateur “Die ins tallateur hee ft onlangs een eigen duurzaam pand neergezet met veel hout, een warmtepomp en inn ovatieve techniek. Dat is een schoolvoorbeeld van hoe je als bedri jf het goed e voorbeeld gee ft.”
Het Zwitserse Belimo staat bekend als fabrikant van aandrijvingen, sensoren en kleppen voor HVAC-installaties. Maar volgens Daamen is dat slechts het beginpunt. “De afgelopen tien jaar hebben we ons veel meer gericht op de behoefte van onze relaties. Waar lopen zij tegenaan? Wat hebben ze nodig om hun vastgoed of die van hun opdrachtgevers goed en duurzaam te beheren? Op basis daarvan hebben we vier servicepijlers ontwikkeld: Training & Opleiding, PreFIX (maatwerkproducten op klantwens), RetroFIT+ (advies en modernisering van bestaande installaties) en sinds kort ook Recycling”, aldus Daamen.
“In 2015 zijn we begonnen met het opzetten van een eigen kenniscentrum. Inmiddels geven we meer dan honderd trainingen per jaar, zowel in ons eigen Kenniscentrum, op locatie als online”, vertelt Daamen. “En dat is echt uit behoefte ontstaan. De techniek ontwikkelt zich zo snel, dat veel professionals het niet meer kunnen bijbenen. Wij helpen ze met het bijbrengen van de juiste technische knowhow, vaak zelfs op de werkvloer.”
Nieuwe kennis
Volgens Daamen zijn het vooral de innovaties die zorgen voor kennisdruk. “Een goed voorbeeld is onze Energy Valve, waarin zeven functies in één product zijn geïntegreerd. Dat vraagt om een andere manier van denken, rekenen en meten. Oudere technici hebben drukcompensatie nog op school geleerd; van statisch naar dynamisch is totaal nieuw voor hen.”
Belimo werkt daarom nauw samen met verschillende ROC’s, ROVC en met TVVL. “Naast mijn functie bij Belimo ben ik ook
voorzitter van FHI Gebouwautomatisering. De samenwerking met FHI en TVVL heeft geresulteerd tot het opzetten van de opleiding systeemarchitect”, zegt Daamen. “Daarmee zorgen we ervoor dat kennis over de nieuwste ontwikkelingen ook echt landt in de sector.” Belimo is sinds kort ook officieel Kennispartner van TVVL, waarmee het bedrijf regelmatig deelneemt aan bijeenkomsten met andere toonaangevende spelers in de technieksector. “Daar wisselen we kennis uit over bijvoorbeeld circulariteit, opleidingstrajecten, wet- en regelgeving en innovaties. Alleen zo word je echt samen slimmer.”
Slim verduurzamen
Naast opleiding is het optimaliseren van bestaande installaties een belangrijke pijler “Met RetroFIT+ helpen we gebouweigenaren om installaties door te meten, te analyseren en te moderniseren. Vaak kunnen ze 30 tot 60 procent op hun energiekosten besparen, puur door het beter inregelen en vervangen van verouderde veldcomponenten.”
Veel eigenaren denken bij verduurzaming direct aan zonnepanelen of warmtepompen, maar dat is volgens Daamen niet altijd de slimste eerste stap. “Wij zeggen: kijk eerst naar je huidige installaties. Daar kun je vaak al enorme winst behalen zonder ingrijpende investeringen.”
Recycling
De nieuwste ontwikkeling is de introductie van een recyclingservice. “We leveren verpakkingsarme materialen aan in herbruikbare bakken. Klanten kunnen die vullen met oude installatieonderdelen,
die wij vervolgens laten recyclen via een gecertificeerde partij. Ze ontvangen dan een certificaat met de hoeveelheid CO2-reductie die op het betreffende project is gerealiseerd.”
Deze recyclingservice is binnen Belimo opgezet als pilot binnen de EMEA-regio en is een primeur voor Belimo wereldwijd. “Nederland loopt daarin voorop. We zijn als Nederlanders creatief en snel als het gaat om verduurzaming. En daar zijn klanten blij mee.”
Samen slimmer
De uitdaging waar de sector voor staat is groot, benadrukt Daamen. “De generatie die alles weet van oudere installaties gaat met pensioen. En de nieuwe instroom heeft vaak die kennis nog niet. We moeten als sector dus fors inzetten op opleiding én op slimme technologie.”
Maar technologie alleen is niet voldoende. “Het vak moet ook aantrekkelijker worden”, stelt Daamen. “Er zijn te weinig mensen, en ook te weinig docenten om hen op te leiden. Dan moeten fabrikanten zoals wij onze verantwoordelijkheid nemen, en dat doen wij ook. Onze eigen trainers springen bij op scholen of helpen bij TVVL. Alles om kennis te delen en mensen te enthousiasmeren.”
Met die benadering, én door als kennispartner actief bij te dragen aan een slimmere sector, onderscheidt Belimo zich. “Onze lijfspreuk is niet voor niets: samen slimmer. Wij staan altijd naast de klant en vragen: wat wil je echt bereiken? Vanuit daar bouwen we samen aan duurzame, efficiënte en toekomstbestendige gebouwen. We bestaan dit jaar 50 jaar en dat hebben wij te danken aan onze relaties die ons steeds weer uitdagen om unieke en innovatieve oplossingen te creëren.”
Begin juni kwamen professional s uit de Europese wereld van gebouw techniek, energie en duurzaamheid samen in Milaan voor de jaarlijkse REHVA-bijeenkomst. TVVL was daar goed vertegenwoordigd met een delegatie van vier actieve leden. Vanuit verschillende commissies dachten zij mee over actuele thema’s en hielpen ze mee de koers te bepalen.
• Harm Valk – Technical and Research Committee (TRC)
• Olaf Oosting – Suppor ters Committee
• Lada Hensen Centnerová – Publishing and Marketing Committee (PMC)
• John Lens – Education and Training Committee (ETC)
Deze s terke vertegenwoordiging laat zien dat TVVL niet aan de zi jli jn s taat, maar juis t actie f meewerkt aan Euro pese samenwerking en kennisontwikkeling binnen de gebouwd e omgeving.
Ned erlandse aanpak WEii valt op in Europa
Een hoogtepunt was de bi jdrage van Harm Valk in het Technical and Research Committee. Hi j presenteerde namens TVVL de voortgang van de REHVA-taskforce Operational Assessment. Dit ond erwerp is voor veel Euro pese land en belangrijk
In deze taskforce wordt gewerkt aan manieren om het versch il te verk leinen t ussen het theoretische energiela bel van gebouwen en het daadwerkeli jke energieverbruik. De Ned erlandse aanpak met de WEii en het WEii Energiekompas kreeg daarbi j veel aandacht. Deze praktische tools helpen om de pres taties van bes taand e gebouwen realis tischer te beoord elen en blijken ook internationaal herkenning op te roepen.
De presentatie van Harm Valk leidd e tot veel enthousiasme en concrete afspraken met Euro pese partners. Mocht de WEii bred er in Euro pa word en ingevoerd, dan s taat TVVL k laar om via het Education and Training Committee trainingen te verzorgen voor collega’s in and ere land en. Zo d elen we niet alleen kennis, maar vers terken we ook de positie van Ned erland in het Euro pese speelveld.
Verand eringen in het REHVA-best uur
De nieuwe presid ent is Livio Mazzarella van AiCARR Associazione uit Italië. Hi j trad op 3 juni officieel aan. TVVL feliciteert hem van harte en kij kt uit naar een prettige samenwerking.
Ti jd ens de bi jeenkoms t nam REHVA afscheid van voorzitter Catalin Lungu, die zich de afgelo pen drie jaar met veel toewi jding inzette. Ook nam Lada Hensen Centnerová afscheid als Vicepresid ent van REHVA. Drie jaar lang vertegenwoordigd e zi j TVVL op het hoogs te
niveau. Met haar kennis, flair en visie wis t zi j echt impact te maken op Euro pees niveau.
Harm Valk ben oemd tot vicepresid ent van REHVA Als bekroning van de bi jeenkoms t werd Harm Valk ben oemd tot nieuwe Vicepresid ent van REHVA. Een mooie erkenning voor zi jn jarenlange werk op het gebied van energiepres taties, regelgeving en verduurzaming. Voor TVVL bewi js t dit o pnieuw dat inhoud elijke kennis, gecombineerd met een actieve houding, d euren o pent
Jong talent op Euro pees podium
Niet alleen ervaren professionals maakten indruk in Milaan – ook jong talent liet van zicht horen. Zahra Ta bata baei Mirhosseini vertegenwoordigd e Ned erland ti jd ens de REHVA St ud ent Competition, nadat ze eerd er dit jaar de nationale TVVL St ud ent Competition had gewonnen.
Met haar ond erzoek “Increasing self-consumption of PV power with load sh ifting by smart indoor temperat ure control” liet Zahra Ta bata baei Mirhosseini zien hoe slimme regeling van het binnenk limaat kan bi jdragen aan het beter benutten van lokaal o pgewekte zonne-energie. Een act ueel ond erwerp dat naadloos aansluit bi j de ambities van de energietransitie. (zie ook haar artikel op pagina 18 t/m 25 in deze editie van TVVL Magazine)
Op 4 en 5 juni presenteerde Zahra Ta bata baei Mirhosseini, naas t 12 and ere d eelnemers, haar werk aan een internationaal publiek van ond erzoekers, professionals en med estud enten. Hoewel ze net buiten de pri jzen viel, maakte ze indruk met haar held ere presentatie, technische kennis en enthousiasme voor het vak.
De winnaar was Beniamin o Fambri, geselecteerd door AiCARR Associazione, met zi jn presentatie over “Detection and diagn osis of o perating faults of a water-to-water heat pump using artificial neural networks”.
Zahra Ta bata baei Mirhosseini vertegenwoordigd e Ned erland met overt uiging, een toonbeeld van het inn ovatieve talent dat binnen de sector opkomt. Haar d eelname benadrukt het belang van jong talent voor de toekoms t van de gebouwd e omgeving. Op 26 november is haar presentatie live te zien ti jd ens de TVVL Techniekdag.
• 23 september: Nationaal congres Gebouwtechniek & Mens
• 24 september: TVVL Mas terclass GACS voor gebouweigenaren en -beheerders
• 25 september: TVVL Actieve Led en Event 2025
• 6 oktober: WEii training oktober 2025
• 7 oktober: (YOUNG) TVVL d eelname aan Vakbeurs Energie 2025
• 8 oktober: TVVL Mas terclass GACS voor technici en ins tallateurs
• 27 oktober: TVVL Kennissessie Energie Management Sys teem –Wat moet je ermee?
• 29 oktober: TVVL Mas terclass GACS voor technici en ins tallateurs
• 3 n ovember: WEii training november 2025
• 26 n ovember: TVVL Techniekdag 2025
• 10 d ecember: TVVL Mas terclass GACS voor gebouweigenaren en -beheerders
Vooruitblik
23 september: TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens 2025
Flexibele gebouwen voor een toekoms t die beweegt Gebouwen s taan n ooit s til. Ze kri jgen een and ere functie, worden intensiever gebruikt of moeten voldoen aan nieuwe energien ormen. Hoe ontwerp je een gebouw dat daarop voorbereid is? Ti jd ens het
TVVL Nationaal Congres Gebouwtechniek en Mens 2025 s taat flexibiliteit centraal als voorwaarde voor slimme, toekoms tbes tendige én gebruiksvriend eli jke gebouwen.
Op deze middag nemen we je mee in de nieuws te ontwikkelingen in k limaattechniek en gebouwautomatisering. Laat je inspireren door praktijkvoorbeeld en, ond erzoek en techn ologie die gebouwen in s taat s tellen mee te verand eren met hun gebruikers – én met de ti jd.
Voor wie?
Voor professionals die actie f zi jn in de ins tallatietechniek, gebouwautomatisering of gebouwbeheer – van adviseur tot technisch specialis t. Wil ji j toekoms tbes tendige gebouwen écht mogelijk maken? Dan mag je dit congres niet missen. 23 september, 1 2.00 uur, Congrescentrum Antro pia in Driebergen-Ri jssenburg
• 16 september: TVVL Eind edaglezing Gebouwautomatiserings- en Controlesys teem (GACS)
• 19 september: TVVL Golftoern ooi met Bra bantse gezellig heid 2025
TVVL is er weer bi j op Vakbeurs Energie in de Bra banthallen! Op 7, 8 en 9 oktober vind je ons op de bruisend e beursvloer én leveren onze experts dagelij ks een inhoud elijke bi jdrage op het hoofdpodium. Met scherpe inzichten, act uele thema’s en inspirerend e presentaties gaan we in op de grote o pgaven in onze sector – van netconges tie tot Paris Proof bouwen en data-gedreven verduurzaming.
Dinsdag 7 oktober | Het verand erend e energielandschap
Wat betekent netconges tie op straatniveau of zelfs binnenshuis? Hoe ver zi jn we met accusys temen en vermogenselektronica? En welke rol speelt de ins tallateur in de nieuwe energie-infras truct uur?
Sprekers: Peter van Dui jssen (HHS), Damian Zuid ervliet (NMI) en Bram van Ri jswi jk (Alk lima)
Dagvoorzitter: John Lens.
Woensdag 8 oktober | Samen bouwen aan een Paris Proof toekoms t Bi j toekoms tbes tendig bouwen vraagt om samenwerking, act uele kennis én inzicht in regelgeving. We behand elen de regelgeving rondom F-gassen, de pand emie bes tendig heid van een gezond binnenk limaat en de mogelijke rol van waters tof in de energietransitie. Samen met onze kennispartners duiken we in de nieuws te wettelijke en techn ologische ontwikkelingen.
Samen met: Ak lima, Bosch, Carrier, Nieman Raadgevend e Adviseurs, Orange Climate, Remeha en Sys temair
Dagvoorzitter: Harm Valk.
Dond erdag 9 oktober | Data-gedreven verduurzaming
Data als sleutel voor slim verduurzamen. We presenteren de BespaarSamenmethod e, een praktij kcase uit het ond erwi js en we gaan in op het snel kri jgen van inzicht in de ruimte binnen je stroomaansluiting.
Sprekers: Marco Witschge (Techniek Ned erland), Dave Baas (Ren or), en Peter Reidsma (Stichting BespaarGarant).
Dagvoorzitter: John Lens.
Bezoek ons op de beursvloer | Stand 3.B072
Ontmoet collega’s, geniet je van een ko p koffie en ontd ek je onze interactieve d emo-o ps telling met de nieuws te elektro-techn ologieën zoals zonne-energie, batteri jo pslag en slimme laadpalen. Vergelijk deze met de traditionele ins tallatietechniek en ervaar het versch il!
Speciaal op woensdag 8 oktober organiseren we vanaf onze s tand de TVVL
Beurs tour: een korte, krachtige rondleiding langs vooruits trevend e led en en kennispartners op de beursvloer
Meld je gratis aan
Op onze eventpagina vind je de gratis regis tratielink voor de beurs. Een unieke gelegenheid om jouw kennis te vergroten en je netwerk te vers terken! Zien we jou daar?
De toekoms t van de gebouwd e omgeving vraagt om slimme samenwerking – en die gaan we aan. KPE Groep en TVVL bund elen hun krachten in de ontwikkeling van een modulaire pos t-hbo o pleiding voor de bouw- en ins tallatieprofessional van de toekoms t. Een unieke samenwerking waarin bouw en ins tallatietechniek elkaar vers terken.
We combineren de jarenlange ervaring van KPE Groep in o pleidingen voor professionals in de bouw en infra met de ins tallatietechnische expertise van TVVL. Het resultaat? Een krachtig programma dat inspeelt op act uele uitdagingen én kansen in de sector: van duurzaam bouwen tot digitalisering, van gedragsverandering tot leid erschap in multidisciplinaire teams.
De afgelo pen period e hebben we elkaar gevond en in een ged eeld e visie: de gebouwd e omgeving van morgen vraagt om toekoms tbes tendige professionals die disciplines verbind en. Professionals die niet alleen technische bagage hebben, maar ook in s taat zi jn om overzicht te houd en, eigenaarschap te tonen en teams te leid en.
Zoals Marc van Bommel (Nieman) het verwoordt: “De projectmanager van de toekoms t is iemand die bruggen slaat t ussen disciplines én mensen. Iemand die techniek, gedrag en proces begri jpt.” Ook Rob van Dinther (Kui jpers) benadrukt het belang van leid erschap in
YOUNG TVVL Terugblik:
Zomerfees t 3 juli
Op 3 juli vond het jaarlij kse YOUNG
TVVL Zomerfees t plaats, dit keer op de bi jzond ere locatie International Airport Teuge. Meer dan 85 jonge
professionals uit de ins tallatietechniek kwamen samen om niet alleen te leren over de toekoms t van mobiliteit, maar die ook écht te ervaren.
Het programma bood een unieke mix van inspirerend e presentaties en interactieve ervaringen. Keyn ote Carlo van de Wei jer (T U Eindhoven) gaf zi jn scherpe visie op mobiliteits trends, terwi jl Merli jn van Vliet de kansen van elektrisch vliegen belichtte. Deelnemers maakten tes tritten in Stella Terra, ’s werelds eers te offroad zonneauto op zonne-energie, en in de nieuws te elektrische mod ellen van BMW. Ook Merced es en Port of Ams terdam presenteerd en hun duurzame inn ovaties op het gebied van zwaar transport en scheepvaart, waarond er de 1MW elektrische truck en het eers te sch ip dat vaart op vas te waters tof.
samenwerking: “Goed e besluitvorming in complexe projecten begint bi j ged eeld eigenaarschap. Het is aan de projectmanager om mensen mee te nemen in het proces, zodat keuzes écht word en gedragen.”
De nieuwe o pleiding richt zich op s tartend e en doorgroeiend e projectmanagers in bouw en techniek, met een flexibele, modulaire o pbouw Deelnemers kunnen hun leerroute afs temmen op hun praktijk en persoonlijke ambitie – en direct toepassen wat ze leren. Met deze o pleiding word en zi j de ‘dirigent van het bouwteamorkes t’: verbind end, wendbaar en k laar voor de toekoms t.
Wil ji j als eers te op de hoogte zi jn van de lancering?
Meld je dan nu aan via het pre-regis tratie formulier Je ontvangt dan als eers te bericht wanneer je je kan aanmeld en voor de nieuwe o pleiding.
tvvl.nl/integraal-projectmanager-bouw-en-techniek/#aanmeld en
Als kers op de taart kond en d eelnemers zelf ervaren hoe elektrisch vliegen voelt: zes gelukkigen s tapten in voor een echte vliegles, and eren tes tten hun vaardig hed en in de vliegsimulator De dag werd afgesloten met een zonnige netwerkborrel en een sfeervolle BBQ.
Met dit event brengt YOUNG TVVL jonge professionals niet alleen in contact met de nieuws te techn ologieën, maar s timuleert het ook samenwerking, kennisd eling en netwerkvorming binnen de branche. Juis t door deze jonge professionals vroegti jdig te betrekken bi j inn ovaties, groeit hun rol in de duurzame transitie van de mobiliteitssector
Warmtenetten s taan tegenwoordig volo p in de belangs telling. Begin juli 2024 werd er veel over bericht in de media: energiebedri jven meldd en zich bezorgd over de financiële risico’s van nieuwe s tadswarmteprojecten. Door de ges tegen bouwkos ten en dalend e energievraag wordt het s teeds las tiger om warmtenetten renda bel te maken. Toch is er voor warmtenetten n og s teeds een onmiskenbare rol weggelegd in de energietransitie. In bepaald e wi jken en gebied en, waar collectieve warmteo plossingen maatschappeli jk waardevol zi jn, zou de overheid zich niet moeten laten weerhoud en om de aanleg van warmtenetten te subsidiëren.
Warmtenetten cruciaal – maar de transitie s tagneert De urgentie is groot, maar het tempo is te laag. Warmtenetten spelen een onmisbare rol in het aardgasvri j maken van onze gebouwd e omgeving – een essentiële s tap richting de k limaatdoelen. Maar die transitie loo pt momenteel erns tige vertraging o p. Uit het recente commissied ebat in de Tweed e Kamer over de Wet collectieve warmte (WCW) bl ij kt dat veel parti jen de n oodzaak van de WCW erkennen. Toch ontbreekt het n og aan politieke daadkracht, duid el ijke kad ers en voldoend e s timulering van warmtenetprojecten.
De gevolgen zi jn voelbaar: warmtebedri jven aarzelen om te inves teren door financiële risico’s, terwi jl onzekerheid over wet- en regelgeving het vertrouwen ond ermi jnt. De grillige gaspri jzen benadrukken juis t nu het belang van betrouwbare alternatieven z oals warmtenetten. Maar z ond er robuus t beleid bli jft de uitrol beperkt en vertraagt de transitie naar duurzame warmte.
Werknemers verlaten de sector
Door de aanhoud end e onzekerheid word en er mind er warmtenetten gerealiseerd dan n odig en wensel ij k. Dat hee ft directe gevolgen voor de arbeidsmarkt: vakmensen en ingenieurs verlaten de sector wegens gebrek aan o pdrachten. Aannemers heroriënteren zich richting and ere markten, z oals het verzwaren van het elektriciteitsnet. Deze uits troom bedreigt de o pbouw van kennis en capaciteit, precies op het moment dat we die het hards t n odig hebben.
Daarom is het cruciaal dat de politiek snel duid el ij kheid biedt met de WCW, z odat projecten doorgang vind en, het vertrouwen in de sector hers telt en we de expertise in Ned erland behoud en.
Warmtenetten: een betrouwbare o plossing voor de energiemix
In de z oektocht naar gasloze gebouwen en woningen is het duid el ij k: enkel het gebruik van warmtepompen zal niet voldoend e zi jn. Dit geldt vooral voor (slecht geïsoleerd e) monumentale pand en, waar alternatieven z oals warmtepompen niet alti jd e fficiënt of haalbaar zi jn. Het inzetten van energiebesparing, hernieuwbare warmte en re s twarmte speelt een cruciale rol in het behalen van de doels tellingen van het Energieakkoord. Een aanzienli jk d eel van de ben odigd e warmte kan geleverd word en via warmtenetten. En de prakti jk hee ft bewezen: een goed ontworpen warmtenet is een comforta bele o plossing voor de warmtevraag in woningen en gebouwen.
Warmtepomp als alternatie f?
De warmtepomp wordt vaak gen oemd als hét alternatie f voor warmtenetten, en in veel gevallen is dit ind erdaad z o. We zien dan ook een groeiend aantal warmtepompcursussen die en orm po pulair zi jn. Toch zi jn er ook beperkingen. Wanneer re s twarmte wordt ingezet , bli j kt een warmtenet vaak e fficiënter, doordat er mind er warmte ongebruikt verloren gaat. Bovendien zorgt de massale toepassing van warmtepompen voor een grotere energievraag, wat kan leid en tot netconges tie – een probleem dat we momenteel al moeil ijk ond er controle kri jgen. Het zal dus niet gaan om óf warmtepompen óf warmtenetten, maar om een combinatie van beid e. Beid e sys temen kunnen, moeten en zullen naas t elkaar functioneren in de energietransitie.
Wat kun je leren over warmtenetten?
De implementatie van warmtenetten vraagt om ged egen kennis en expertise. Med ewerkers van ingenieursbureaus, gemeenten, energiebedri jven, provincies en
woningbouwcoöperaties hebben vaak baat bi j een beter begrip van de technische, beleidsmatige en financiële aspecten van warmtenetten. Dit is waar de o pleiding ‘Warmtenetten in 2 dagen’ in beeld komt
Deze cursus behand elt de laats te ontwikkelingen op het gebied van warmtenetten, inclusie f wetgeving, beleid, en technische vereis ten. Daarnaas t komen ond erwerpen z oals duurzaamheid, energiebeperkend e maatregelen, duurzame o pwekking, uitvoeringsvormen van warmtenetprojecten, en de financiële ond erbouwing aan bod. De cursus biedt praktische kennis waarmee d eelnemers z elfs tandig kunnen adviseren, berekeningen maken en kritisch kunnen bi jdragen aan de aanleg en aanpassing van warmtenetten.
Na het afrond en van de cursus ben je in s taat om:
• Kritische vragen te s tellen over de aanleg en aanpassing van warmtenetten;
• Basisberekeningen voor warmtenetten uit te voeren;
• Advies te geven over welke warmteneto plossing het bes te pas t;
• Duurzame maatregelen en energiebesparingen te adviseren;
• Deel te nemen in samenwerkingsverband en en contractvormen;
• Een haalbaarheidss t udie, inclusie f financiële ond erbouwing, te maken.
Met de ze praktische vaardig hed en ben je goed uitgerus t om een waarde volle bi jdrage te leveren aan de implementatie en o ptimalisatie van warmtenetten.
Praktisch, e fficiënt en maatschappeli jk urgent
De cursus ‘Warmtenetten in 2 dagen’ biedt dus een z eer e fficiënte manier om je kennis over warmtenetten te verdiepen. Het s telt je in s taat om snel en doelgericht de juis te vragen te s tellen en ged egen adviezen te geven –allemaal in slechts twee dagen ti jd. Dit maakt de cursus niet alleen relevant, maar ook maatschappeli jk urgent: alleen met goed o pgeleid e professionals kunnen we het ti j ke ren, de transitie versnellen en de uits troom van kennis voorkomen.
Startdat um en inschri jving
De eerst volgend e editie van de ze cursus s tart op 4 november 2025. Meer informatie en de mogel ij kheid om je in te schri jven, vind je op www.tvvl.nl/cursussen.
We ki jken ernaar uit om je te verwelkomen en samen te werken aan een duurzamere toekoms t!
De energietransitie vraagt om slimme oplossingen waarbij inzicht in energiestromen essentieel is. Met de komst van GACS, het Gebouwautomatisering & Controlesysteem worden gebouwoplossingen die de prestaties en energieverbruik van technische installaties in utiliteitsgebouwen monitoren, aansturen en optimaliseren verplicht.
Verschil maken met geavanceerde oplossingen
Met oplossingen zoals de Grundfos MIXIT menggroep in combinatie met de MAGNA3 pomp wordt niet alleen de temperatuurregeling geoptimaliseerd, maar ook het energieverbruik inzichtelijk gemaakt. Geïntegreerde energiemonitoring is ook voorzien op de MAGNA3 en de nieuwste TPE3 pompen.
Dankzij geïntegreerde energiemeting – van opwekking tot afgifte – kunnen prestaties worden gemonitord en
Ontdek meer op https://grundfos.to/T
geoptimaliseerd. Dit leidt tot lagere kosten, hogere richtlijnen.
Waarom gebouwbeheerders kiezen voor Grundfos
• Gebruiksgemak
• Connectiviteit
• Duurzame impact (EPD’s)
• Lage Total Cost of Ownership
TVVL is partner van deze 2-daagse conferentie. Samen met DGBC tonen wij hoe WEii bijdraagt aan de verduurzaming van de gebouwde omgeving.
WEii helpt gemeenten, omgevingsdiensten en vastgoedorganisaties om het werkelijke energieverbruik van gebouwen inzichtelijk te maken. Met betrouwbare data stuur je direct op energie-efficiëntie en maak je concrete routekaarten voor jouw duurzaamheidsambities.
Onze WEii-sessies:
Hoe een gemeente grip krijgt op haar vastgoedportefeuille
Portefeuilleaanpak in praktijk: handhaving en sturing op CO₂ slim geregeld
Seizoen 2025-2026
Deze o pleidingen s tarten maar 1 keer per jaar en wel binnenkort!
Ben ji j n og van plan om dit jaar te s tarten met een erkend e o pleiding? En wil je niet wachten tot volgend jaar? Let dan goed o p! Sommige
TVVL-o pleidingen hebben maar 1 s tartmoment per cursusseizoen. Als je nú niet ins tapt, mis je de boot en moet je lang wachten op je volgend e kans.
De volgend e o pleidingen s tarten maar één keer per jaar, en wel binnenkort:
Pos t-mbo o pleidingen
22 september 2025 Engineer gebouwautomatisering en -beheer
07 oktober 2025 Engineer duurzame elektrotechniek
10 oktober 2025 Engineer k limaattechniek
Pos t-hbo o pleidingen
10 september 2025 Luchtbehand eling speciale ruimten
22 september 2025 Ve rduurzamen van gebouwen
24 september 2025 Hogere meet- en regeltechniek
25 september 2025 Luchtbehand elings techniek groep A
25 september 2025 Hogere elektrotechniek
26 september 2025 Luchtbehand elings techniek groep B
01 oktober 2025 Sys teemarch itect gebouwautomatisering en -beheer
02 oktober 2025 Luchtbehand elings techniek groep C
03 oktober 2025 Luchtbehand elings techniek groep D
05 november 2025 Geluid in technische ins tallaties
Geluid is vaak onzichtbaar, maar alti jd aanwezig in onze lee fomgeving. Pas wanneer geluid s torend of te luid wordt, komt de vraag naar boven: Waar komt dat geluid vandaan? Voor ontwerpend e ins tallatietechnici is dit een cruciale vraag. Het beheersen van geluid is essentieel voor het creëren van gezond e en comforta bele binnen omgevingen. Geluid kan immers niet alleen irritatie veroorzaken, maar ook stress en zelfs gezondheidsk lachten.
Gelukkig biedt TVVL met de o pleiding ‘Geluid in Technische Ins tallaties’ de juis te kennis en vaardig hed en om geluid effectie f te beheersen en bi j te dragen aan een betere lee fomgeving.
De kracht en impact van geluid
Geluid in ins tallaties kan uit versch illend e bronnen komen, z oals
HVAC-sys temen, pompen en elektrische apparat uur Zond er ged egen kennis kunnen de ze geluid en een bron van overlas t word en. Dit maakt het voor ins tallatietechnici essentieel om geluid niet alleen te begri jpen, maar ook te beheersen.
TVVL biedt ontwerpers, engineers, projectleid ers en and ere professionals binnen de ins tallatietechniek een uitgebreid e o pleiding die hen in s taat s telt om geluidsemissies te begri jpen, te voorspellen en ef fectie f te beheersen.
Na het succesvol afrond en van de gecertificeerde pos t-hbo
o pleiding Geluid in Technische Ins tallaties zullen d eelnemers in s taat zi jn om:
• cons tructie-, luchtgedragen- en trillinggeluid te analyseren en beoord elen;
• o plossingen aan te dragen voor akoes tische vraag st ukken;
• te re kenen aan akoes tische vraag st ukken;
• akoes tische informatie aan te leveren ten aanzien van de ontworpen ins tallaties.
Met de ze expertise dragen professionals bi j aan het realiseren van comforta bele, gezond e en productieve binnen omgevingen, wat essentieel is in de huidige bouw- en ins tallatieprakt ijken.
Meer ti jd voor diepgang en praktijkvoorbeeld en
De o pleiding bes taat uit drie modulen: Basiskennis, Sys temen en Vaardig hed en. Op basis van feedback van cursis ten en docenten is de o pleiding per november 2025 inhoud elijk en didactisch verbeterd. De groots te wi jziging is de uitbreiding met twee extra lesdagd elen, waardoor de o pleiding voortaan 12 lesochtend en telt
In de vernieuwd e op z et:
• kri jgt het ond erwerp ‘Trillingen’ meer aandacht dankzi j een extra dagd eel binnen de module Basiskennis;
• word en in de module Vaardig hed en meer prakti jk voorbeeld en o pgen omen om het signaleren van probleemsit uaties en het vind en van o plossingen te vers terken.
Deze aanpassingen zorgen voor een betere balans t ussen theorie en prakt ij k, en vergroten de toepasbaarheid van de o pleiding op het werkveld van akoes tisch ontwerp en advies.
Een logisch vervolg op Luchtbehand elings techniek
Voor wie de pos t-hbo o pleiding Luchtbehand elings techniek of een vergeli j kbare o pleiding hee ft gevolgd, vormt de ze geluidso pleiding een waarde volle verdieping. Je vergroot je kennis en kri jgt praktische inzichten om te voldoen aan de s teeds complexere eisen van de sector
Wat de ze o pleiding bi jzond er maakt, is de combinatie van compactheid en diepgang. Met in totaal z es lesdagen bli jft het een van de mees t e fficiënte pos t-hbo o pleidingen binnen het TVVL-programma, mét behoud van de experts tat us en erkenning.
Informatie en inschri jving
Voor meer informatie over de ze o pleiding en de s tartdat um, kun je onze website r aadplegen: www.tvvl.nl/cursussen. Hier kun je je ook inschri jven of een vri jbli jvend e o ptie nemen.
Pos t-hbo geregis treerd | 6 lesdagen | Startdat um: 5 n ovember 2025 | Woerde n
Waarom prestatiemonitoring van HVAC-installaties een must is in de moderne installatietechniek
Comfort én energieverbruik van HVAC-ins tallaties s taan ond er een vergrootglas. In veel gebouwen laat de pres tatie van k limaatsys temen n og te wensen over. Tegelijkerti jd liggen er ongekend e kansen: dankzi j slimme sensoren, gebouwautomatisering en mod erne meet- en regeltechniek besch ikken we over s teeds meer data. Maar hoe benut je die data écht? Hoe vertaal je datas tromen naar concrete pres tatieverbetering?
TVVL gee ft al sinds 2019 een unieke cursus die inspeelt op precies die vraag: Pres tatiemonitoring en -analyse van HVAC-ins tallaties.
Een prakti j kgerichte o pleiding waarin technici leren om data te gebruiken voor het verbeteren van pres taties, comfort en energieverbruik van ins tallaties.
Voor wie is de ze cursus bedoeld?
De cursus is ontworpen voor professionals die werkzaam zi jn bi j adviesbureaus, ins tallatiebedri jven of als meet- en regelspecialis t. Ook voor gebouweigenaren en -beheerde rs met affiniteit voor techniek en data biedt de ze cursus directe meerwaard e. Met een mbo- of hbo-achtergrond én enkele jaren ervaring kun je direct ins tromen.
Wat levert de cursus op ?
Na vi jf intensieve lesdagen zi jn d eelnemers in s taat om:
• KPI’s voor ins tallaties te de finiëren en monitoren
• Data uit gebouwen ef fectie f te analyseren en s truct ureren
• Pres tatiebewakend e algoritmes te ontwikkelen
• Rapportages en dashboards op te s tellen die écht inzicht geven
Deelnemers werken met tools als Excel, Power BI, SQL en Python en kri jgen prakti jk voorbeeld en aangereikt die direct toepasbaar zi jn. Sterker n og: het gebouw van TVVL z elf fungeert als living la b ti jd ens de lessen. In de cursus gebruiken we act uele
techn ologieën z oals AI en predictive maintenance en kiezen we een multidisciplinaire ins teek: HVAC, data-analyse, visualisatie en sys teemd enken in één.
Waarom nu?
De uitdagingen in de sector zi jn duid el ijk :
• De energietransitie vraagt om continue o ptimalisatie van sys temen
• Netconges tie en groeiend e comforteisen leggen druk op ins tallatiepres taties
• De digitalisering van de gebouwd e omgeving creëert nieuwe eisen aan de vakbekwaamheid van technici
• Het tekort aan technisch personeel maakt e fficiënt beheer en ond erhoud belangr ijker dan ooit
De cursus voorziet precies in de ze behoe ften. Het is een inves tering die niet alleen de d eelnemer, maar ook het bedri jf waarin hi j of zi j werkt direct voord eel o plevert: lagere faalkos ten, betere k lanttevred enheid en snellere o psporing van problemen.
Conclusie: inves teren in inzicht
Data zi jn er gen oeg. Maar z ond er kennis van analyse, interpretatie en toepassing bli jft het bi j ruwe ci jfers. Deze cursus maakt van ins tallatiedata waarde volle st uurinformatie. Een krachtige basis voor e fficiënter ond erhoud, beter comfort en slimmere gebouwen.
Inschri jven kan nu. De volgend e editie s tart 19 november 2025. Wacht niet te lang – het aantal plekken is beperkt en de belangs telling is groot
Startdat um 19 n ovember 2025 | 5 dagen | middag/avond | www.tvvl.nl/cursussen
De module Leidingwaterins tallaties binnen de o pleiding Sanitaire Ins tallaties in Gebouwen is alti jd al een van de mees t gewaard eerde ond erd elen gewees t. Niet voor niets kiezen jaarlij ks tientallen technici ervoor om zich juis t h ierin te specialiseren. En nu is deze module nóg act ueler én completer. Vanaf het najaar van 2025 is het programma uitgebreid met een extra lesdag, waardoor er meer ruimte is onts taan voor verdieping op essentiële ond erwerpen uit de praktijk
Heb je de s tart van 3 september gemis t? Dan kri jg je op 26 n ovember 2025 een nieuwe kans om d eel te nemen aan deze po pulaire en inhoud elijk s terk vernieuwd e module.
Meer diepgang, meer prakti j k, meer waarde
De uitbreiding met een z esd e lesdag is het resultaat van een grondige evaluatie met docenten en experts uit de sector Zi j signaleerd en dat thema’s als beheer en ond erhoud, waterbehand eling en legionellapreventie om meer aandacht vragen. In de prakti jk bli j kt dat veel ontwerpers en ins tallateurs behoe fte hebben aan concrete richtli jnen én re kenkundige ond erbouwing bi j de ze ond erwerpen.
Ti jd ens de extra lesdag behand elen we ond er meer het toepassen van NEN 1006, Waterwerkblad 1.4 en ISSO 55.5 in ond erhoudssit uaties, en gaan we dieper in op technieken als ontharding en filtratie. Ook is er meer aandacht voor alternatieve method en van legionellapreventie — een ond erwerp dat doorlo pend in beweging is.
Bovendien zi jn er nieuwe leerdoelen toegevoegd aan de module, z oals het ontwerpen van circulatiesys temen voor koudtapwater, het toepassen van collectieve ins tallaties in hoge gebouwen, en het ontwerpen van ins tallaties voor la boratoria en regenwaterhergebruik. Hiermee spelen we in op act uele vragen en op komend e prakti j ksit uaties in de gebouwd e omgeving.
Praktisch, n ormgericht en los te volgen
De module telt nu z es lesdagen en sluit volledig aan op act uele regelgeving z oals het Besluit bouwwerken lee fomgeving (Bbl), de NEN 1006 en de Waterwerkblad en. In combinatie met de ISSO-richtli jnen en toegang tot BouwZo biedt dit een solid e kennisbasis, waarbi j de vertaalslag naar de prakt ijk s teeds centraal s taat. Via het project De Ro de Draad werk je aan een doorlo pend casusontwerp waarin je de theorie direct toepas t.
"Actuele kennis, praktijkgericht werken en een erkend diploma – dat is wat je krijgt met de vernieuwde module Leiding waterinstallaties. Schrijf je vandaag nog in en zet de volgende stap in jouw techni sche ontwikkeling."
Belangr ijk om te weten: je kunt de ze module ook z elfs tandig volgen. Je hoe ft dus niet de volledige o pleiding Sanitaire
Ins tallaties in Gebouwen te doorlo pen. Na afronding ontvang je een erkend TVVL-d eeldiploma – een waarde vol certificaat dat in de markt breed wordt erkend. Voor veel d eelnemers is de ze module dan ook dé manier om zich gericht te specialiseren en hun kennis direct toepasbaar te maken.
Startdat um en inschri jving
De vernieuwd e module Leidingwaterins tallaties s tart o pnieuw op 26 november 2025. Bi j het versc hi jnen van dit magazine zi jn er n og plekken besch ikbaar, maar gezien de po pulariteit van de septembergroep (die al is ges tart), is het r aadzaam niet te lang te wachten met inschri jven.
Meer informatie en aanmeld en kan via www.tvvl.nl/cursus/sanitaire-ins tallaties-in-gebouwen. Of st uur een e-mail naar: cursus@tvvl.nl
opleiding die
Luchtbehand elings techniek is al bi jna zes d ecennia dé s tandaard in de ins tallatiebranche. Geen o pleiding hee ft zo’n langdurige impact gehad op zowel de kennis van technici als op de kwaliteit van k limaatins tallaties in Ned erland. Wie deze pos t-hbo o pleiding bi j TVVL volgt, schaart zich bi j duizend en professionals die aan de basis s taan van gezond e, energiezuinige en comforta bele gebouwen.
Of je nu net begint bi j een adviesbureau of al jaren in de utiliteit werkt: de ze o pleiding is een logische en waarde volle s tap. Niet voor niets stu ren geren ommeerde bedri jven hun nieuwe med ewerkers s tandaard naar de ze cursus. Ki jk maar eens naar vacat ureteks ten: “TVVL-o pleiding Luchtbehand elings techniek” s taat er vaak letterli jk in gen oemd. Dat is geen toeval. De o pleiding is namel ijk erkend door de Stichting Po st HBO Ned erland en leidt op tot een officieel geregis treerd sphbo-diploma.
Wat leer je?
De o pleiding is ontworpen voor technici met een hbo-achtergrond (of s tevige mbo-ervaring) en biedt in 15 lesdagen een diepgravend e blik op álle facetten van luchtbehand eling. Denk aan:
• Grondbeginselen van k limaattechniek en comforteisen
• Mollier h/x-diagram en luchtbehand elingsprocessen
• Luchtkanalen, verd eeltechniek en componentenselectie
• Warmte- en koud eo pwekking
• Regeltechniek, geluidsbeheersing en hydraulische schakelingen
• Duurzaamheid en energiepres tatie in li jn met de nieuws te regelgeving
Daarnaas t bevat het programma een practicumdag met échte ins tallaties en een afsluitend examen voor wie zich wil ond erscheid en met een pos t-hbo diploma. Leermidd elen als de ISSO/TVVLhandboeken, Kleintje Binnenk limaat en toegang tot BouwZo zorgen voor act uele kennis en naslag.
Waarom kiezen cursis ten en werkgevers keer op keer voor de ze o pleiding?
• Erkend en geregis treerd (SPHBO-diploma)
• Gevraagd in vacat ures – veel werkgevers z oeken specifiek op de ze o pleiding
• Breed toepasbaar in utiliteit, advies, ins tallatie en beheer
• Gedragen door de sector – met prakt ijkdocenten die midd en in het werkveld s taan
• Veelzi jdige less tof met directe prakti j ktoepassing
"Deze oplei ding is er voor de professional die klimaattechniek serieus neemt. Al bijna 60 jaar. En nog altijd toonaangevend."
Kortom: je inves teert in een o pleiding die zichzelf bewi js t — in de markt én in jouw ontwikkeling.
Startdata najaar 2025 – wees er op ti jd bi j!
Deze k lassieker ond er de TVVL-o pleidingen s tart weer in vier varianten:
• 25 september 2025 – middag/avondgroep
• 26 september 2025 – daggroep
• 2 oktober 2025 – middag/avondgroep
• 3 oktober 2025 – daggroep
Flexibiliteit gen oeg, maar wacht niet te lang: ten ti jd e van het schri jven van dit artikel zi jn er n og plekken besch ikbaar, maar groepen kunnen snel vol raken. De s tartdata zi jn immers al dichtbi j!
Meer weten of direct inschri jven? Beki jk de o pleiding op tvvl.nl/cursussen of neem contact op via cursus@tvvl.nl.
In de dynamische wereld van gebouwgebond en techniek is er een groeiend e vraag naar professionals die het volledige potentieel van k limaatins tallaties kunnen benutten. Wil ji j jezelf als technicus ond erscheid en door de mees t geavanceerde meet- en regeltechniek te beheersen? Dan is de pos t-mbo Engineer Meet- en Regeltechniek van TVVL dé o pleiding die je niet wilt missen.
Hoewel de o pleiding pas in april 2026 van s tart gaat, willen we je nu al warm maken voor deze unieke kans om je technische vaardig hed en naar een hoger niveau te tillen. De inschri jving is al geo pend, en met de beperkte plaatsen is het vers tandig om vroegti jdig je plek te reserveren. Het is overigens geen ‘hele nieuwe o pleiding’, we verzorgd en deze o pleiding al incompany, dus bi j bedri jven zelf. En nu hebben we de inschri jving voor ied ereen o pen gezet!
Waarom deze o pleiding?
Met de pos t-mbo engineer meet- en regeltechniek ontwikkel je de n oodzakeli jke expertise om k limaatins tallaties o ptimaal in te regelen voor zowel comfort als energieverbruik. De o pleiding is o pgebouwd met de nieuws te inzichten en biedt je de tools om zelfs tandig keuzes te maken voor het toepassen van hydraulische schakelingen en het uitvoeren van dimensioneringsberekeningen. Hierdoor ben je in s taat om regeltechnische omschri jvingen op te s tellen en de regelparameters vas t te s tellen, waarmee je een cruciale rol speelt in het ontwerp en beheer van gebouwgebond en sys temen.
Wat kun je verwachten?
Na het afrond en van deze praktij kgerichte o pleiding ben je in s taat om:
• Meet- en regeltechniek toe te passen in geavanceerde k limaatins tallaties.
• Het ontwerp van sys temen om te zetten in sta biele, regelbare processen die zowel comfort als energie-e fficiëntie verbeteren.
• Te werken met geavanceerde tools zoals het Mollier h/x-diagram en Va bi om nauwkeurige berekeningen te maken.
• De juis te hydraulische componenten te selecteren en dimensioneringsberekeningen uit te voeren.
De o pleiding biedt niet alleen theoretische kennis, maar ook veel prakti jkervaring, zodat je direct aan de slag kunt met het ontwerpen en o ptimaliseren van luchtbehand elings- en k limaatsys temen.
Waarom is dit een slimme inves tering?
Voor bedri jven die willen inves teren in goed o pgeleid e technici, is deze o pleiding een uits tekend e manier om med ewerkers uit te rus ten met de expertise die de toekoms t vraagt. De o pgedane kennis zorgt ervoor dat k limaatins tallaties niet alleen e fficiënter word en, maar ook duurzamer bli jven pres teren. Dit komt niet alleen de kos tenbesparing ten goed e, maar ook de algehele pres tatie en betrouwbaarheid van de ins tallaties. Door med ewerkers deze o pleiding aan te bied en, vers terk je niet alleen de technische vaardig hed en binnen je bedri jf, maar draag je bi j aan het inn ovatievermogen van je organisatie op het gebied van gebouwgebond en sys temen.
Waarom kiezen voor deze TVVL-o pleiding en niet voor een and ere o pleiding?
TVVL biedt een unieke o pleiding die is afges temd op de laats te ontwikkelingen in de meet- en regeltechniek. Met onze jarenlange ervaring en diepgaand e band met de sector garand eren wi j een praktij kgerichte aanpak die je voorbereidt op de uitdagingen van morgen. TVVL’s s terke netwerk en de mogeli j kheid om je aan te sluiten bi j een gemeenschap van professionals zi jn slechts enkele van de voord elen van deze o pleiding. Bovendien wordt het diploma van TVVL hoog gewaard eerd binnen de technische sector, én het diploma wordt officieel pos t-mbo geregis treerd en erkend. Dat is uniek voor een dergelijke o pleiding in Ned erland.
Het lij kt n og ver weg, maar wacht niet te lang!
Hoewel de s tart van de o pleiding pas in april 2026 is, rad en we je aan om nu al in te schri jven. De plaatsen zi jn beperkt, en het is goed om te weten dat er veel belangs telling is voor deze o pleiding. Door je nu al aan te meld en, verzeker je jezelf van een plekje en begin je alvas t met de voorbereidingen voor deze belangri jke s tap in je carrière.
Schri jf je nu in!
De pos t-mbo engineer meet- en regeltechniek van TVVL is dé o pleiding voor technici die zich willen voorbereid en op de toekoms t van k limaatins tallaties. Wacht niet langer – inschri jven is nu al mogelij k! Zorg ervoor dat je deze kans niet misloo pt en reserveer snel je plek voor de o pleiding die je carrière een flinke boos t zal geven.
Pos t-mbo | s tartdat um 7 april 2026 | 15 dagen | inschri jven nu al mogelijk
In een ti jd waarin duurzaamheid en energie-e fficiëntie s teeds centraler komen te s taan, speelt de energiecoördinator een cruciale rol. Het effectie f beheren van energie is essentieel voor organisaties in alle sectoren. Niet alleen draagt het bi j aan een gezond ere planeet, maar het hee ft ook directe financiële voord elen voor bedri jven. Dit maakt de functie van energiecoördinator van onschatbare waarde.
Een energiecoördinator is verantwoord eli jk voor het ontwikkelen en implementeren van st r ategieën om het energieverbruik te reduceren en duurzaamheidsdoelen te realiseren. Deze rol vereis t een combinatie van technische expertise, organisatorische vaardig hed en en een diepgaand begrip van de principes van duurzaamheid. Van het analyseren van energieverbruik tot het aandragen van inn ovatieve o plossingen om verspilling tegen te gaan, de energiecoördinator draagt bi j aan z owel de milieudoels tellingen als de econ omische e fficiëntie van een bedri jf.
De Energiecoördinator en de wetgeving rondom energiebesparing Naas t de voord elen op het gebied van duurzaamheid, zi jn bedri jven s teeds vaker verplicht om te voldoen aan wetteli jke eisen voor energiebesparing. De overheid hee ft ambitieuze doelen ges teld om het energieverbruik in Ned erland te vermind eren, en biedt z owel s timulansen als verplichtingen. Bedri jven met een jaarli j ks verbruik van meer dan 50.000 kWh elektriciteit of 25.000 m³ gas moeten energiebesparend e maatregelen implementeren die zich binnen vi jf jaar terugverdienen. Deze verplichting valt ond er de z ogenaamd e energiebesparingsplicht
De energiecoördinator speelt h ierin een sleutelrol. Deze helpt bedri jven om niet alleen te voldoen aan de wet, maar ook om slimme en ko s tene fficiënte o plossingen te implementeren die het energieverbruik o ptimaliseren. Dit omvat het uitvoeren van energie-audits, het id entificeren van ine fficiënties, en het adviseren over energiemanagementsys temen om verbruik continu te monitoren en te verbeteren.
Cursus Energiecoördinator bi j TVVL
De TVVL-cursus Energiecoördinator biedt professionals de kans om zich te specialiseren in dit vitale vakgebied. De cursus richt zich op het energiebeheer binnen de gebouwd e omgeving en de indus trie en biedt een uitgebreid e blik op z owel de technische als wettel ijke aspecten van energiebeheer Je leert ond er and ere hoe je het energieverbruik in kaart brengt, welke maatregelen n odig zi jn om verbruik te reduceren, en hoe je de terugverdienti jd van Seizoen 2025-2026
inves teringen in energie-e fficiëntie kunt berekenen.
De cursus behand elt ond er and ere:
• Het mod elleren en analyseren van energieverbruik
• Het inko pen van elektriciteit en gas
• Het vas ts tellen van accepta bele verbruiksn ormen en het id entificeren van onverk laarbare pieken in het verbruik
• Energieverbruik meten en regis treren: meten is weten
• Het toepassen van erkend e energiebesparingsmaatregelen
• De relevante wet- en regelgeving, z oals de informatieplicht, energie-audit EED, en handhaving van de energiebesparingsplicht
De o pleiding is bedoeld voor professionals die betrokken zi jn bi j energiebeheer, z oals milieucoördinatoren, facilitair managers, beleidsmed ewerkers van overhed en, en adviseurs binnen de sector De inhoud en kwaliteit van de cursus is afges temd met de FedEC; de beroepsvereniging voor energied eskundigen, -engineers en -adviseurs die zich inzet voor haar led en en de energiebranche.
Details van de cursus:
• Duur: 4 dagen
• Locatie: Woerde n
• Startdat um: 28 oktober 2025
Wil ji j bi jdragen aan een duurzamere toekoms t en de energiepres taties van organisaties verbeteren? Schri jf je dan nu in voor de cursus op www.tvvl.nl/cursus/energiecoördinator
Voor veel cursis ten is het diploma een afsluiting, maar voor and eren is het pas het begin. Dat geldt zeker voor Ramon Dekker en Th i jmen Broeks van de TVVL o pleiding Hydraulische Schakelingen. Beid en raakten ge fascineerd door de combinatie van techniek en lesgeven. Nu zi jn ze naas t hun dageli j ks werk docent bi j TVVL.
Het vak s taat n ooit s til en zeker in Hydraulische schakelingen gaat het hard. Eisen voor hoger rend ement, energiedoels tellingen, de fouten eruit kri jgen; er is n og een wereld te winnen. Tegel ijk met de techniek verand ert ook het ond erwi js. De o pleiding Hydraulische schakelingen hee ft op dit gebied in een paar jaar een transformatie doorgemaakt, nadat het hoofddocentschap werd overgedragen.
Waar het vroeger in ond erwi jsland meer eenrichtingsverkeer was, is bi jvoorbeeld nu meer ruimte voor groepso pdrachten en uitwisseling van ervaringen. Zelfs tandig ond ernemer Ramon haakte in 2022 aan bi j die eigenti jdse aanpak. T hi jmen, werkzaam bi j Warmtebouw, volgd e in 2024.
Beid en combineren hun loo pbaan in de techniek met lesgeven. Dat bl ij kt een aantrekkel ijke factor voor de cursis ten. Dankzi j zi jn eigen projecten zit Ramon n ooit om een voorbeeld verlegen
schakelingen verd er brengen en het lesgeven z elf gee ft veel voldoening. Ik zie soms cursis ten binnenkomen die niet helemaal zeker van hun zaak zi jn. ‘Is dit wel voor mi j? Haal ik het diploma wel?’ Dat soort twi jfels. Als je ze dan ti jd ens de o pleiding zo weet te motiveren dat ze na de laats te les het lokaal uitlo pen met een ins telling van ‘kom maar op met dat examen’, dan weet ik waarvoor ik het doe, ondanks het extra werk.’
Het voorbereid en van de les wordt n ogal eens o pgepakt in de vri je uren of de ‘vri jwilligersuren’, erkent Ramon. Maar ook bi j hem wint de voldoening van het kennisd elen het. ‘Ik vind het fantas tisch. De diversiteit van de cursis ten, de veelzi jdig heid van het vak. Dat is het aantrekkeli jke van volwassen ond erwi js, ook bi j Hydraulische Schakelingen. Ik gee f les aan jongens en meid en die overdag gewoon aan de ketels werken, maar ook aan adviseurs met een WO-o pleiding. Die zitten bi j ons in een lokaal. Op hun eigen manier wil je ied ereen aanspreken en op sleeptouw nemen naar het diploma. De een komt van dit niveau, de and er van dat niveau, maar bi j allebei wil je het vuurtje laten ontbrand en.’
Nog een wereld te winnen
Het enthousiasme en de interesse in de techniek s timuleren. Toch is er ook een professioneel frus tratiepuntje. en gooit hij die ervaringen graag in de groep. Ook om er z elf ook iets van te leren: ‘TVVL-Docent Dennis Ve rschoor gaf de tip om met een goed e cases te werken. Ik heb een o pdracht bi j het Ri j ksmuseum waar ik toen mee bezig was uitgelicht voor de cursis ten.’ Het bi jzond ere gebouw en de hoge eisen die dat met zich meebrengt, zorg de bi j de cursis ten van Hydraulische schakelingen voor enthousiasme vanwege de link met de prakt ijk
Extra werk, n og meer voldoening
Juis t die wisselwerking zorgt bi j de docenten voor de motivatie. Th i jmen: ‘Ik zit wat dat betre ft helemaal op mi jn plek. Sinds 202 3 gee f ik les bi j een ROC en sinds vorig jaar ook bi j TVVL. Ik wil het vak Hydraulische
Ramon: ‘Er word en in de prakti jk n og zo veel fouten gemaakt We lo pen zoveel rend ement mis in ins tallaties, door verkeerd selecteren, ontwerpen en inregelen van hydraulische ins tallaties. Verbazend eigenli j k.’ ‘Ied ereen hee ft het over energiebesparing , maar als het in de basis niet kl op t, gaan we de doels tellingen met z’n allen niet halen’, vult Th i jmen aan.
De werking van hydraulische schakelingen is gebaseerd op nat uurkund e. Als gevolg daarvan komt de prakti jk in Hydraulische schakelingen overeen met de theorie in Hogere Meet- en regeltechniek. Niet voor niets kri jg je een module hydraulische schakelingen in de o pleiding Hogere meet- en regeltechniek. Het ene kan niet z ond er het and ere. Op die manier kun je de zaken echt doorgrond en.
En dat werpt zi jn vruchten af in de prakti j k, bi j Ramon in zi jn werk als z elfs tandig ond ernemer, en voor Th i jmen bi j Warmtebouw Als je het snapt én je kunt het overbrengen, wek je de nieuwsgierig heid van de echte vakidioten. ‘Dan kri jg je op het werk de vraag: ‘hoe kom je aan die specifieke ins telparameters?’, z egt Ramon. ‘Omdat zi j ontd ekken dat die aan de basis s taan van een beter pres terend e ins tallatie. Mi jn antwoord is dan: omdat ik dankzi j de o pleiding Hogere Meet- en Regeltechniek echt inzicht heb gekregen.’ Een cons tatering die Ramon als cursis t z elf ook al d eed. ‘Ik liep bi j docent Dennis Ve rschoor het lokaal uit met de gedachte ‘hoe kan het dat we het in Ned erland z olang verkeerd hebben gedaan.’
Afwisseling en participatie
Dat zaadje planten bi j cursis ten is vaak het omslagpunt, ziet
Th i jmen. ‘Ik ben bes t wel kritisch over hoe we o pleid en in Ned erland. Het sluit vaak niet gen oeg aan bi j de beleving van met name jongeren. Zi j zi jn de toekoms t van ons vak, maar hebben hun eigen gedachten. Zi j willen ook in de les participeren. Hen alleen overlad en met theorie spreekt niet gen oeg aan. Als docenten zi jn we ons daar bewus t van.’
Sommige cursis ten beginnen om 7 uur ’s ochtends met de eerst e k lus en gaan ’s middags meteen door naar de cursus. T hi jmen: ‘Je kri jgt ze om half 7 ’s avonds na het eten dan echt niet meer mee met een bak theorie. Dan moet je ze erbi j houd en met bi jvoorbeeld een groepso pdracht. Of vertel over een misk leun bi j een project en hoe je dat hebt o pgelos t. Je gee ft ze dan ook het gevoel ‘ik ben daar ook gewees t. Ik ben een van jullie.’ Dat sociale aspect aan lesgeven intrigeert mi j.’
De combinatie van social skills en vakkennis zie je niet bi j ied ereen, maar is een onmisbare combi. Het was hun toenmalige docent Dennis Ve rschoor die het in hen zag.
Kennis en aanleg
‘Zowel Ramon als T hi jmen hadd en Hogere Meet- en Regeltechniek gevolgd bi j mi j’, zo blikt Ve rschoor terug. ‘Daarmee heb je al de basis voor Hydraulische schakelingen. Maar daarbovenop hadd en Ramon en T hi jmen het karakter en de ervaring. Ze vielen op , waren nieuwsgierig, vroegen door Zi j hadd en dus al de basis en ik heb ze enthousias t gemaakt voor het docentschap. Dat is de combi.
Maar dan begint het pas. Dan begint ook de o pleiding tot docent bi j TVVL. Zodat je bi jvoorbeeld in de k las bi j cursis ten herkent waar zi j goed in zi jn. En docent zi jn vraagt geduld, benadrukt Ve rschoor ‘Zodat je jezelf ervan verzekert dat ied ereen in zi jn of haar eigen tempo meekan en de einds treep haalt. Als docent moet je voor de muziek uitlo pen, maar wel zo dat je in het zicht bli jft.’
Wat ook helpt: ‘Dat je als cursis t ad emloos kan luis teren naar een docent.’
Dennis komt uit een familie van prakt ijkond erwi jzers en o pleid ers, bi j z owel vad er als o pa. Door die achtergrond, gecombineerd met snel kunnen schakelen, is hij vragen van de k las vaak voor En vervolgvragen vaak meteen ook. Maar de sleutel? Dat zit hem volgens Dennis naas t de ‘hoe’ in de ‘waarom z o-vraag’ ‘Als er een probleem voorligt, kun je meteen door naar het antwoord. Maar ik leg daarnaas t ook uit waarom een uitdaging op die specifieke manier wordt aangevlogen. Want dat gee ft het echte perspectie f en de achtergrond. Dan zie je het kwartje vallen. En dan hoor ik ti jd ens Hogere Meet- en Regeltechniek: ‘ik wis t niet dat ik het zo leuk vond.’ Dat is toch vaak de motivatie om verd er te gaan in het vakgebied.’
Effectieve k limaatins tallaties in gebouwen worde n s teeds belangri jker De eisen aan het comfort , de gezondheid en het energiegebruik nemen toe. Daarnaas t ontwikkelt de techniek voor het regelen en beheren van het binnenk limaat in gebouwen zich razendsnel. In de TVVL o pleiding Hogere Meet- en Regeltechniek bes tu d eer je de mees t act uele en relevante ond erwerpen op het gebied van regeltechniek, hydraulische schakelingen, gebouw- en ins tallatiegedrag en comfort
De TVVL-o pleiding Hydraulische Schakelingen scoort gemidd eld een 8, met een 8,2 voor de organisatie. De eerst volgend e o pleidingen hebben 18 november en 16 januari 2026 als s tartdat um.
Als technicus is technische expertise cruciaal, maar het vermogen om effectie f te communiceren en advies te geven is mins tens even belangri j k. TVVL biedt twee trainingen die technici helpen deze vaardig hed en te ontwikkelen: Adviesvaardig hed en voor Technici en Doel matig Communiceren voor Technici. Beid e cursussen dragen bi j aan zowel persoonli jke als professionele groei.
Adviesvaardig hed en voor technici
De training Adviesvaardig hed en voor technici werd recent afgerond met een eindci jfer van 8,3. Deelnemers waard eerd en de interactieve opzet en de toepasbaarheid van de theorie in de prakti j k. Docent Jan Hille werd geprezen om zi jn d eskundig heid en inspirerend e less ti jl.
“Goede balans tussen theorie en praktijk, direct toepasbaar in mijn
werk!”
Deze training is bedoeld voor technici die hun adviesvaardig hed en willen verbeteren en leren hoe ze invloed kunnen uitoe fenen in besluitvormingsprocessen. De focus ligt op effectieve communicatie, zowel mond eling als schrifteli j k, en het geven van strategisch advies.
Doel matig communiceren voor technici
De training Doel matig Communiceren voor technici kreeg uits tekend e feedback, met een gemidd eld e beoord eling van 9 voor de docent en de interactieve werkvormen. De training leert technici hoe ze effectiever communiceren door inzicht in hun communicaties ti jl en het verbeteren van luis tervaardig hed en.
Hoogtepunten:
• Docent: Gewaard eerd met een 9 voor held ere uitleg en interactieve aanpak.
• Effectiviteit: 100% van de d eelnemers ervaart direct resultaat
De cursus is gericht op het verbeteren van communicatie in technische omgevingen en het vers terken van n onverbale communicatie.
Waarom deze trainingen?
Beid e trainingen helpen technici hun communicatieve en adviesvaardig hed en te vers terken, wat niet alleen hun persoonli jke ontwikkeling bevord ert, maar ook de samenwerking binnen hun teams en met k lanten. USP’s:
• Prakti j kgericht: Theorie is direct toepasbaar in de werkprakti jk
• Technische focus: Relevant voor de dageli j kse werkzaamhed en van technici.
• Kleine groepen: Voor persoonli jke begeleiding.
Beid e trainingen zi jn toekoms tbes tendig en sluiten naadloos aan op de behoe fte aan technici die niet alleen d eskundig zi jn, maar ook overt uigend, verbind end en invloedri jk
‘Adviesvaardig hed en’ is strategisch georiënteerd en id eaal voor technici die door willen groeien naar projectleid erschap of consultancyrollen.
‘Doel matig Communiceren’ biedt een s tevige basis voor technici die zich zekerd er willen voelen in gesprekken, vergad eringen of presentaties.
Schri jf je nu in!
Wil ji j je vaardig hed en verbeteren? Schri jf je in voor de volgend e edities van Adviesvaardig hed en voor technici of Doel matig communiceren voor technici en inves teer in je ontwikkeling. Inschri jven en meer informatie via www.tvvl.nl/cursussen
Adviesvaardig hed en voor technici | 4 dagen | s tartdat um 11 n ovember 2025
Doel matig communiceren voor technici | 4 dagen | s tartdat um 21 oktober 2025
advertentie
Seizoen 2025-2026
Op onze website www.tvvl.nl/cursussen s taan alle besch ikbare en boekbare data.
Oktober
Sys
Luchtbehand
Luchtbehand elings techniek groep
Elektrotechniek voor werkt uigkundigen
Post-mbo engineer duurzame elektrotechniek
Post-mbo engineer k limaattechniek
Doel matig communiceren voor technici
Energiecoördinator
December
Elektrotechnische aardings technieken 9 d ecember
Hybrid e zonnes troomo plossingen 11 d ecember
Januari
oktober
oktober
oktober
oktober
oktober
Collectieve warmtepompen woningbouw 28 oktober
November Warmtenetten
Adviesvaardig
Hydraulische
Pres tatiemonitoring en -analyse van HVACins tallaties
Gasins tallaties
november
Gebouwriolering
essentials
Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen 16 januari
Bod emgebond en warmtepompen voor individuele woningen 16 januari
Datagedreven Duurzaam Beheer en Ond erhoud 21 januari
Februari
Duurzaamheid adviseren gebouwd e omgeving 9 februari
Elektrotechnische ins tallatieconcepten & netconges tie 19 februari
Brandblusvoorzieningen 25 februari
Let o p: data kunnen wi jzigen. Als de h ierboven gen oemd e data niet meer besch ikbaar zi jn/groepen vol zi jn, verschi jnen and ere data op onze website.
Al bi jna 10 jaar lang is Loek Görtzen actie f binnen de regiocommissie van TVVL Regio Limburg. Hi j was en is n og s teeds een trouwe bezoeker van bi jeenkoms ten en evenementen van TVVL. Sinds 20 15 maakt hij officieel d eel uit van de regiocommissie, en vanaf 2021 is hij ook persoonlijk lid. Met zi jn jarenlange betrokkenheid en passie voor techniek is Loek inmidd els een bekend gezicht binnen de Regiocommissie Limburg.
Sinds 2002 was hi j frequent aanwezig bi j bi jeenkoms ten en evenementen van TVVL. “Op een gegeven moment had ik er bi jna 100 bezocht,” vertelt hi j. Toen een commissielid vertrok, werd Loek gevraagd of hij zi jn plek in wild e nemen. Omdat hi j de organisatie en haar activiteiten al goed kend e, was het geen gekke vraag. “Ik was er toch alti jd al bi j.”
Binnen de commissie doet Loek veel. Hi j s teekt jaarli jks t ussen de 50 en 60 uur in zi jn werkzaamhed en voor de commissie. Hier valt ond er; het organiseren van bi jeenkoms ten, d eelnemen aan overleggen en het te woord s taan van led en. Als hij niet op vakantie is, probeert hij zoveel mogelijk bi jeenkoms ten bi j te wonen. Niet alleen in Limburg, maar ook in and ere regio’s zoals Bra bant. “Dat is niet zo ver, en als er iets interessants is, ben ik er graag bi j.”
Op land eli jk niveau zet Loek zich ook in. In 2022, 202 3 en 2024 maakte hi j d eel uit van de financiële beoord elingscommissie. Daarnaas t hee ft hij vorig jaar samen met collega Richard van Dongen, Mariëlle van Pelt, Th i jmen Broeks en Mark van d er Burg d eelgen omen in een werkgroep om het bezoekersaantal bi j evenementen te inventariseren en te verhogen.
De activiteiten die Loek samen met zi jn regiocommissie organiseert zi jn divers. Van informatieavond en tot bi jzond ere excursies. Eem recent hoogtepunt is een kij kje achter de schermen bi j muziekfes tival Pinkpo p, met aandacht voor de verduurzaming van het evenement. “Dat s tond al jaren op mi jn verlangli js tje,” vertelt hij enthousias t. “Dat hee ft een collega commissielid geregeld, hij had wel de juis te connecties.”
Ook vertelt Loek over een bi jzond er geslaagd evenement waar werd gesproken over het gebruik van regenwater versus drinkwater “We hadd en een doctorandus en een theoreticus uitgen odigd. Die waren het niet met elkaar eens. Dat was een behoorlijke clash ti jd ens de twee presentaties en gaf een interessante discussie. Maar ied ereen hee ft gen oten en dat viel ook wel o p.”
Wat Loek vooral leuk vindt aan zi jn rol binnen de regiocommissie is het contact met gelij kges temd en. Techniek verbindt, maar ook het netwerk dat je o pbouwt is van grote waard e. “Met netwerken zorg je ervoor dat je de juis te connecties met de adviseurs, de leveranciers en alle and ere parti jen kri jgt. Niet alleen als commissielid, maar ook als bezoeker.”
Zi jn advies voor mensen die twi jfelen of een rol in een regiocommissie iets voor hen is, is duid elij k: “Als je graag kennis wilt d elen, mensen wilt verbind en en energie haalt uit het organiseren van betekenisvolle bi jeenkoms ten, dan is dit echt iets voor jou. Ga dan in een regio team zitten en regel dat je evenementen kunt organiseren waar die kennis en kund e overgedragen wordt aan and ere mensen.”
Bi j TVVL tellen we inmidd els ruim 30 collega's. De één werkt er net, terwi jl de and er h ier al jaren zit. We s tellen je graag onze med ewerkers voor. Deze keer maken we kennis met Desirée Wes terhoff. Desirée zit in het Marcom team en werkt voornamelijk voor de verenigingen KNX en FM N. Ze is een creatieve dame die o pen s taat voor alle uitdagingen die op haar pad verschi jnen.
Desirée woont in Waddinxveen, samen met haar man en twee kind eren van 13 en 17 jaar Ze hee ft ook twee katten die door het huis lo pen. In haar vri je ti jd vindt ze het leuk om te lezen, te koken, te wand elen door de nat uur en te sporten. Daarnaas t hee ft ze een passie voor interieurs tyling. Niet zo gek, sinds ze de mod eacad emie hee ft gevolgd. En al liep haar loo pbaan via and ere creatieve pad en, toch is het gevoel voor sti jl en vorm er n og s teeds.
Binnen TVVL is Desirée verantwoord eli jk voor de marketing en communicatie van FM N en KNX, twee verenigingen die volgens haar totaal versch illend zi jn. Doordat ze zo versch illend zi jn, zi jn ze juis t een boeiend e combinatie. Die afwisseling houdt haar scherp. Ze verst uurt ond er and ere nieuwsbrieven, bed enkt communicaties trategieën en ond ers teunt collega's bi j evenementen. Geen dag is hetzelfd e binnen de marketing. “Je kunt iets inplannen, maar vaak loo pt de dag toch weer and ers dan gedacht,” vertelt ze met een glimlach. “En dat vind ik juis t leuk.”
Wat Desirée waard eert aan haar werk bi j TVVL is de vri jheid om zich verd er te ontwikkelen. Dat ze de ruimte kri jgt om nieuwe dingen te leren binnen haar vakgebied en dat ze kan samenwerken met collega's. Ook de sfeer speelt een belangri jke rol. Iets was Desirée erg leuk vond, was dat ze was uitgen odigd voor het bedri jfsuitje van TVVL. Dit uitje was precies voor haar eers te werkdag. “Dat vond ik erg leuk en positie f. Eigenli jk was ik met 1-0 al binnen, omdat ik al heel veel collega's ontmoet had. En dat was wel een warme binnenkoms t.”
Desirée haalt haar voldoening uit het succesvol afrond en van projecten. Als een nieuwsbrie f goed wordt ontvangen, een evenement soepel verloo pt of als een vereniging tevred en is over de communicatie, dan voelt dat voor haar als een beloning. “Als ik iets voor iemand kan betekenen en diegene daar bli j van wordt, dan is mi jn dag geslaagd.”
TVVL kend e ze vooraf n og niet. Hoewel ze er tientallen keren langsreed via de A1 2, was TVVL nieuw voor haar Na elf jaar in een marketingrol als ‘eenpitter’ te hebben gewerkt, vond ze nieuwe uitdagingen bi j TVVL. Het onbekend e en het werken in een team waren hetgeen wat haar aantrok. Bi j TVVL vond ze de combinatie van vernieuwing, dynamiek en samenwerking.
Nieuwe TV VL leden
Graag s tellen wi j ond ers taand e personen als lid van de vereniging aan je voor
Nieuwe Persoonli jke led en De heer N. de Boer Regeltechnics
De heer J.J. van Di jk Adviesbureau Si jperda-Hardy
De heer dr.ir. T.A. Künne La b Dsign B.V.
De heer H. Li jnema bind bv
De heer Dr. S.P. van Assenbergh La b-Dsign B.V.
B4WARD is een advies- en projectmanagementbureau dat organisaties ond ers teunt bi j uitdagingen rondom de energietransitie, netconges tie en slimme mobiliteit. We bied en praktisch advies en hands-on begeleiding om energie-infras truct uur te o ptimaliseren en te voldoen aan (nieuwe) wet- en regelgeving. Hierbi j houd en we rekening met besch ikbare subsidies en creëren we financiële voord elen. Door onze bred e expertise in ond er meer zonne-energie, laadinfra en energieo pslag – en onze focus op intero pera biliteit – zorgen we voor o plossingen die organisaties toekoms tbes tendig maken. Wi j geloven in samenwerking, inn ovatie en resultaatgerichtheid, zodat bedri jven s tap voor s tap duurzamer word en en grip houd en op kos ten én kansen. We maken graag kennis.
Nieuwe Bedri jfsled en TOM Techniek Van Heeks traat 41 31 25 BN SCH IEDAM www.tomtechniek.com
HBI Bisscheroux B.V. Hofdwarsweg 14 6161 DD GELEEN www.hbi-lig hting.com
Blygold Ned erland B.V. Ossebroeken 16 a 9411 VR BEILEN www.blygold.nl
Klimaat Techniek Indus trie BV Akkerweg 2 543 4 PA VIANEN NB www.k limaattechniekindus trie.nl
Voors tellen nieuw bedri jfslid - Klimaat Techniek Indus trie
Uw partner in compleet indus trieel k limaatbeheer
Bi j Klimaat Techniek Indus trie (KTI) s taan inn ovatie, duurzaamheid en vakmanschap centraal. Wi j realiseren slimme k limaato plossingen voor indus trie en utiliteit. Van advies en ontwerp, tot het projectmanagement van realisaties en commissioning: KTI is uw betrouwbare partner in technische ins tallaties die comfort, veilig heid en energie-e fficiëntie combineren. Met jarenlange ervaring en een toekoms tgerichte blik creëren wi j sys temen die écht het versch il maken. Ontd ek hoe wi j uw binnenk limaat toekoms tbes tendig verbeteren.
KTI – Vooruits trevend in Klimaattechniek. www.k limaattechniekindus trie.nl
Voors tellen nieuw bedri jfslid - Moekotte
Engineer • Ins tall • Maintain
Op het gebied van Indus trie, Water & Infra, Utiliteit en Energie is Moekotte specialis t voor al je elektrotechnische en werkt uigbouwkundige ins tallaties.
Deze ins tallaties, bes t uringen en regeltechniek voor én met jou verbeteren. Dat is hoe Moekotte als expert werkt. Het ingewikkeld e is daarbi j voor ons de gewoons te zaak van de wereld. En nuchter de schoud ers erond er de s tandaard. Als kennispartner weten we dankzi j ruim een halve eeuw ervaring bovendien waar voor jouw organisatie de kansen én bedreigingen liggen.
Loyale medewerkers zijn de motoren van je bedrijf. Hoe zorg jij ervoor dat ze zich blijven ontwikkelen en met plezier werken? Wij Techniek helpt je met advies en trainingen om mensen te behouden én je bedrijf te ve rsterken.
Ontdek ons aanbod voor leidinggevenden Ga naar www.wij-techniek.nl/leidinggevenden
Ontdek HVRF: voordelen en kansen voor diverse toepassingen
DIE JE VANDAAG INSTALLEERT
Ga voor een grote stap in de goede richting. Met het uniek gepatenteerde HVRF-systeem van Mitsubishi Electric pak je voorsprong. De bewezen techniek van VRF in een waterdragend systeem; voor het beste comfort en hoge energie-efficiëntie. Koelen en verwarmen in één toekomstbestendige
