TVVL editie 5 van 2025

Platform voor mens en techniek

nr. 05 oktober 2025

Maaike Perenboom, circulair strateeg bij Synchroon:

“Installaties zijn de volgende grote CO₂-knop” THEMA Anders bouwen: Circulair en digitaal

CREËER DE TOEKOMST. Bouw met het eind (en nieuw begin) in gedachten EEN WARME WONING: kan het een onsje minder?

Pure competence in air.

Smitsair en SCHAKO laten een frisse wind waaien ,Ğƚ ŝƐ ĂůǁĞĞƌ ǀŝĞƌ ũĂĂƌ ŐĞůĞĚĞŶ ĚĂƚ ^ŵŝƚƐĂŝƌ ƚŽĞƚƌĂĚ ƚŽƚ ĚĞ ^ , <K 'ƌŽƵƉ ĞŶ ƐŝŶĚƐĚŝĞŶ ǁĂĂŝƚ Ğƌ ĞĞŶ ĨƌŝƐƐĞ ǁŝŶĚ ĚŽŽƌ EĞĚĞƌůĂŶĚ͘ EŝĞƚ ĂůůĞĞŶ ĚŽŽƌ ĚĞ Ĩ ŽƌƐĞ ǀĞƌďƌĞĚŝŶŐ ǀĂŶ ŚĞƚ ĂƐƐŽƌƟŵĞŶƚ͕ ǁĂĂƌďŝũ ^ŵŝƚƐĂŝƌ ĞdžĐůƵƐŝĞĨ ůĞǀĞƌĂŶĐŝĞƌ ŝƐ ǀĂŶ ^ , <KͲƉƌŽĚƵĐƚĞŶ ŝŶ EĞĚĞƌůĂŶĚ͘ DĂĂƌ ŽŽŬ ĚŽŽƌ ĚĞ ƵŝƚŐĞďƌĞŝĚĞƌĞ ĚŝĞŶƐ ƚǀĞƌůĞŶŝŶŐ ĞŶ ŬŽƌƚĞ ůĞǀĞƌƟũĚĞŶ͘ ĞnjŽĞŬ ŽŶnjĞ ǁĞďƐŝƚĞ ŽĨ ďĞů ǀŽŽƌ ĞĞŶ ǀĞƌĨƌŝƐƐĞŶĚĞ ĂĨƐƉƌĂĂŬ͘

Het volledige aanbod: schako.com/nl

sƌĂĂŐ ĞĞŶ ŽīĞƌƚĞ ĂĂŶ ϬϮϵϳ Ͳ ϱϲϰϰϱϱ ŽĨ ǀĞƌŬŽŽƉΛƐŵŝƚƐĂŝƌ͘Ŷů

Jij bouwt aan een sterk team Wij helpen je met de juiste middelen Ontdek ons aanbod voor leidinggevenden Ga naar www.wij-techniek.nl/leidinggevenden

De Aftrap

De Klimaat Einstein helpt bij oplossingen om toekomstbestendige woningen te bouwen en te renoveren.

Colofon

Redactieraad:

Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter) R. (Rik) Altena B. (Bert) van Dorp Ir. R.W. (Rooske) Gaal O. (Onno) Leever Ing. J. (John) Lens Dr.ir. M.G.L.C. (Marcel) Loomans C.J. (Cas) Wegman H.M. (Harmen) Weijer (hoofdredacteur)

Interview: Maaike Perenboom: “Installaties zijn de volgende grote CO₂-knop”

Redactie:

T.C.M. (Thessa) de Bree A. (Adinda) Graafland Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse Ing. J. (John) Lens C.J. (Cas) Wegman H.M. (Harmen) Weijer (hoofdredacteur)

6

Medewerkers:

Arjen Raue Rob van Mil Joop van Vlerken Tom van Wanrooy (The Cartoon Factory) Tijdo van der Zee

Redactie-adres:

TVVL Korenmolenlaan 4, 3447 GG Woerden Telefoon redactie (0)88 - 401 06 00 Email redactie@tvvl.nl

Uitgave:

TVVL Korenmolenlaan 4, 3447 GG Woerden Telefoon: (0)88 - 401 06 00 Email: info@tvvl.nl

Abonnementen:

TVVL, afd. Abonnementen Korenmolenlaan 4, 3447 GG Woerden Telefoon: (0)88 - 401 06 00 Email: info@tvvl.nl Benelux € 132,50 excl. btw Buitenland € 164,50 excl. btw Studenten € 105,- excl. btw Het abonnement wordt geacht gecontinueerd te zijn, tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

12

Advertentie-exploitatie: Gejo Flierman Telefoon: 06-53 22 73 16 Email: gejo@fliermanzzp.nl

Vormgeving en realisatie: REAL Concepts B.V., Velp

Foto cover: Christiaan Krop

Onderzoek & Cases: Creëer de toekomst. Bouw met het eind (en nieuw begin) in gedachten Rik Altena

ISSN

1380-5428 © TVVL, 2025 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs.

Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

18

Onderzoek & Cases: Een warme woning: kan het een onsje minder?

Olaf Oosting

Inhoudsopgave

REVIEWED: Onderzoek & Cases-artikelen in TVVL Magazine zijn - te herkennen aan de groene aanduiding van de pagina - beoordeeld door redactieraadleden en externe reviewers. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

Praktijk:

26

THEMA Anders bouwen

Digitale koppelingen tussen BIM en LCA: beloftevol, maar nog stroef in de praktijk R. Pelzers

Circulair en digitaal

Onderzoek & Cases 12

Creëer de toekomst. Bouw met het eind (en nieuw begin) in gedachten Rik Altena

Rubrieken

18

Een warme woning: kan het een onsje minder?

Column Atze Boerstra

31

Mens achter de techniek

44

YOUNG TVVL

53

Rik Altena

Events

54

Praktijk

TVVL Cursussen

57

Agenda

66

R. Pelzers MSc

TVVL

68

Onderzoek & Cases

Olaf Oosting

22

26

32

Durf anders te denken: cellulose is goedkoper dan je denkt

Digitale koppelingen tussen BIM en LCA: beloftevol, maar nog stroef in de praktijk

Impact van vegetatie op de hittestress in de woning ing. F.J.A. (Ferne) Kikkert, ir. A. C. van ‘t Veld, ir. L.E.T. Pronk

40

Energetische efficiëntie warmtapwater via ringleidingen Piet Jacobs & Roberto Traversari

Projectbeschrijving Riothermie bron voor aardgasvrij zwembad Scheveningen Joop van Vlerken

Projectbeschrijving 45

45

Riothermie bron voor aardgasvrij zwembad Scheveningen Joop van Vlerken

Expertinterview 50 TVVL Magazine is het officiële orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en bedrijfsleden van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 170,00 incl. BTW per jaar.

Informatie over de bijdrage van bedrijfsleden wordt op aanvraag verstrekt.

“Goede binnenlucht begint altijd met gezonde buitenlucht” Harmen Weijer

tvvl magazine / inhoudsopgave nr. 05 / oktober / 2025

5

Interview

Maaike Perenboom, circulair strateeg bij Synchroon:

“Installaties zijn de volgende grote CO₂-knop” Gebiedsontwikkelaar Synchroon pakt projecten liefst zo circulair mogelijk op. Om dat concreet te maken, hanteert het bedrijf onder andere de GWPa: de Global Warming Potential in module A van de MPG, oftewel de initiële CO2uitstoot bij productie en bouw. Daarmee ligt de nadruk op de emissies die al bij realisatie van het gebouw vrijkomen.

Deze aanpak maakt zichtbaar welke materiaalkeuzes het zwaarst wegen qua uitstoot op de korte termijn. Maar het laat óók zien dat installaties een groot deel van die uitstoot veroorzaken, zo stelt Maaike Perenboom, circulair strateeg bij Synchroon. “Daar liggen kansen waar wij zelf de technische antwoorden niet op hebben.”

Auteur Tijdo van der Zee

Maaike Perenboom Foto's: Christiaan Krop

6

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Maaike Perenboom werkt sinds 2018 als ontwikkelaar bij

Samen met AM Gebiedsontwikkeling werken jullie nu aan circa 1.100 van

Synchroon en sinds 2022 mag daar de functie ‘circulair

de in totaal 6.000 woningen in Merwede. Wat is dit precies voor project?

strateeg’ bij. Ze is onder meer betrokken bij de nieuwe duurzame Utrechtse wijk Merwede. Sturen op GWPa helpt

“Merwede is de naam die we voeren voor deelgebied 5 (van de 6) van

om bouw- en installatiekeuzes meetbaar en contractueel

de Merwedekanaalzone in Utrecht, een voormalig bedrijventerrein

afdwingbaar te maken, zegt ze. “Zodra je de grote posten in

dat getransformeerd wordt naar een gemengde stadswijk. In het

beeld hebt, kun je gericht bijsturen. De draagconstructie is dan

deelgebied gaat het in totaal om zo’n 6.000 woningen. Binnen de

vaak eerst aan de beurt. Daarna komen installaties heel snel in

combinatie ontwikkelen wij hiervan ongeveer 1.100 woningen plus

beeld.”

ongeveer 18.000 m² niet-wonen.”

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

7

Interview

Hoe krijgt circulariteit en CO₂-armbouwen in Merwede concreet vorm? Lukt hergebruik al goed?

“In 2018 hebben we het terrein onder

Maaike Perenboom

de hal van de voormalige drukkerij Roto

projecten doorgerekend. Daar kwam een gierend getal uit: rond de 100.000 ton

Smeets in het gebied aangekocht. Die

Maaike Perenboom

CO₂ aan start-bouw-opdrachten in 2021.

moest echter al gesloopt zijn vóór de

(1975) is circulair

Dat moest drastisch omlaag. Rond de

overdracht. Omdat de daadwerkelijke

strateeg bij Synchroon.

draagconstructie zetten we hier al heel stevige

bouw zeven jaar later pas begon, konden

Ze werkt aan stedelijke

stappen: met groen beton, met houtbouw,

we die materialen niet zolang opslaan en

gebiedsontwikkelingen met

met het overgaan naar kalkzandsteen. Maar

bovendien zijn materialen van een hal niet

focus op CO₂-reductie in

ook met lichter dimensioneren, slimmer

zomaar toepasbaar voor woningbouw. Dat

materiaalgebruik (GWPa),

dingen doen, de fundering minimaler maken.

laat goed zien hoe ingewikkeld hergebruik

whole-life-denken,

Daar wordt echt heel hard op gestuurd

in de praktijk kan zijn. Ontwerp en inkoop

stadsnatuur en sociaal

en daarmee krijgen we de uitstoot fors

liggen jaren uit elkaar; beschikbaarheid bij

ontwerp. Perenboom

omlaag. De betonbranche heeft een ‘groene

daadwerkelijke start bouw kan dan een

werkte eerder onder meer

menukaart’ met waarden per betondeel;

probleem zijn.”

bij vastgoedinvesteerder

daarop sturen we onze aannemers aan. In

Amvest. Ze studeerde

Merwede passen we beton alleen toe waar

“In 2021 hebben we als Synchroon voor

Urban Design aan de

het echt moet, zoals in hoogbouw. Voor de

het eerst integraal de materiaalgebonden

Technische Universiteit

overige gebouwen schakelen we over op

en energiegebonden uitstoot van onze

Delft.

kalkzandsteen en HSB.”

8

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Binnen het project is er ook het ‘Merwede Lab’. Wat is dat?

“In de contracten met gemeente staan eisen en voorwaarden wat betreft duurzaamheid, waarvan we vrij zeker weten dat we ze kunnen halen, want anders mogen we niet bouwen. Vervolgens hebben we met de gemeente en andere ontwikkelaars een Lab ingericht met elkaar om te kijken: nou, en wat zou er allemaal dan nog méér kunnen? Die ruimte heb je namelijk nodig om te kunnen innoveren, en ook om te kunnen falen. Concreet gaat het bijvoorbeeld over de ontwikkeling van een biotoop voor de hele wijk, waarbij we gezamenlijk afspreken waar plek is voor welke dieren. Ook maakten we een CO₂-tool, waarmee je integraal op CO₂-

“Zodra de uitstoot van de constructie omlaag is, worden installaties de volgende grote post om tot CO2-reductie te komen bij woningbouw”

uitstoot door materiaalgebruik en energie kunt sturen. Dat is een voorloper van de whole life carbon-berekening, waarmee we dus op die 100.000 ton CO2 uitkwamen”

Jullie sturen nu sterk op GWPa. Mis je daarmee niet onderdelen van circulariteit die wel in de MPG zitten?

Waarom staat GWPa zo centraal?

“Het is echt én-én. GWPa helpt ons de korte-termijn uitstoot beter “Toen we onze CO2 uitstoot gingen doorrekenen, bleek

in beeld te brengen en te beperken. Dat is belangrijk, want juist die

al snel dat de eigen kantoren en het vervoer en eigen

piek bepaalt hoeveel we nú bijdragen aan de opwarming van de

energiegebruik – dat zijn Scope 1 en 2 – maar ongeveer 1

aarde. Tegelijk gebruiken we de MPG, omdat die een breder beeld

procent van onze voetafdruk vormen. Het echte gewicht zit

geeft van onze milieu-impact.”

in Scope 3: de materialen en installaties die we in projecten gebruiken, samen goed voor zo’n 99 procent van de

Hoe kijken jullie naar losmaakbaarheid en hergebruik op de langere

uitstoot. Met sturing op GWPa krijgen we meer grip op de

termijn in de GWPa berekeningen?

uitstoot die gepaard gaat met de initiële bouw. Ook komen er nieuwe EU-regels aan, waarbij waarschijnlijk gestuurd

“Neem bijvoorbeeld een stalen kolom die met klinknagels vastzit.

gaat worden op ‘whole life carbon’, de combinatie van

Als je die weer los kunt halen, zou je die kolom in principe opnieuw

zowel uitstoot door gebouwgebonden energieverbruik als

in een ander gebouw kunnen gebruiken. Daarmee verdeel je de

uitstoot door materiaalgebruik. Daarom sturen we, naast

uitstoot eigenlijk over twee gebouwlevens en wordt de impact

de wettelijk verplichte milieuprestatienorm MPG en de

dus twee keer zo laag. In theorie is dat aantrekkelijk. In de praktijk

energieprestatienorm BENG, expliciet op GWPa: de initiële

is het lastiger: met name bij woningbouw kun je je afvragen of

uitstoot bij productie en bouw.”

dat hergebruik in werkelijkheid ook echt gaat gebeuren. Er zit dus mogelijk een verschil tussen de rekenkundige werkelijkheid en de

Jullie hebben eerder samen met DGBC, ABN AMRO en

praktijk, je neemt een voorschot op de toekomst.”

andere partijen gereageerd op de MPG-consultatie. Daarin pleiten jullie voor de invoering van zo’n GWPa. Hoe ziet

Hoe verhouden GWPa en de operationele fase zich tot elkaar?

dat samenwerkingsverband eruit? En valt jullie op dat

Bijvoorbeeld: een dunne gevel kan een lage GWPa opleveren, maar in

techniekbedrijven daar nauwelijks bij betrokken zijn?

gebruik juist zorgen voor hoge energie-emissies.

“Binnen DGBC is er een ambassadeursgroep die zich specifiek

“Dat klopt, maar in Nederland moet je altijd voldoen aan de in

richt op CO₂-sturing en GWPa. Daar zijn wij onderdeel

het bouwbesluit verankerde BENG-eisen voor energiegebruik. Je

van. Samen proberen we de sommen en bandbreedtes te

kunt dus geen gevel ontwerpen die wel goed scoort in GWPa, maar

normaliseren, bijvoorbeeld rond de Paris Proof-waarden voor

slecht isoleert. Daarnaast is er de Europese taxonomie. Die noemt

woningbouw die in 2021 zijn vastgesteld. Wat me daarbij

projecten duurzaam als ze ongeveer 10 procent beter presteren dan

opvalt, is dat vooral ontwikkelaars en bouwers meedoen.

de wettelijke BENG-eisen. Ook dat gebruiken we als richtlijn. Bij

Techniekbedrijven en installatieadviseurs zijn nog nauwelijks

laag- en middelhoogbouw lukt ‘operationeel nul’ vaak wel, zeker

vertegenwoordigd.”

met voldoende dakoppervlak voor zonnepanelen. Bij hoogbouw is

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

9

Interview

dat lastiger, omdat je veel woningen hebt en weinig dak, waardoor je niet genoeg panelen kwijt kunt.”

Installaties blijken in de GWPa een fors aandeel te hebben.

Hoe groot is dat aandeel, en wat valt u daarbij op?

“Wat we zien, is dat zodra de CO₂-uitstoot door de draagconstructie omlaag wordt gebracht, de installaties vaak de volgende grootste post worden, tot zomaar 30% van de materiaalgebonden CO₂-uitstoot van een woning.

Dat betekent dat we daar de komende jaren echt op moeten gaan sturen. Tegelijkertijd is de datakwaliteit nog een groot probleem. In de Nationale Milieudatabase (NMD) zijn heel weinig levenscyclusanalyses (LCA’s) van installaties opgenomen of zijn ze onvolledig. Soms zie je enorme verschillen: er was een berekening van een warmtepomp die tien keer hoger uitviel dan de standaardkaart in de database aangaf. Inmiddels zijn er tijdelijke kaarten, maar dat geeft aan dat we eigenlijk nog heel weinig weten. Dat maakt het ook lastig om verbeteringen door te voeren. Want als je niet

BENG en MPG Sinds 2021 gelden de eisen voor Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG). Deze zijn uitgesplitst in drie onderdelen: • BENG 1 (energiebehoefte, max. 55 kWh/m²·jr voor

“We leggen soms bewust minder zonnepanelen, vanwege de hoge CO2-uitstoot in de productie”

grondgebonden woningen en 65 kWh/m²·jr voor woongebouwen) • BENG 2 (primair fossiel energiegebruik, max. 30 resp.

50 kWh/m²·jr) • BENG 3 (aandeel hernieuwbare energie, ≥ 50 % woningen en ≥ 40 % woongebouwen) • Daarnaast is er de temperatuuroverschrijdingseis

goed weet wat de echte impact is, weet je ook niet welke keuzes het meeste effect hebben. Het is dus heel belangrijk dat de installatiebranche snel meer en betere data aanlevert. Pas dan kunnen we écht sturen op verlaging van de uitstoot.”

TOjuli, informeel soms BENG 4 genoemd.

“Overigens zien we nu wel dat zonnepanelen De MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) stelt een norm

in onze berekeningen de grootste uitstootpost

aan de milieubelasting: nu max. 0,8 (woningen) en 1,0

zijn binnen het onderdeel ‘installatie’. Ze zijn

(kantoren). Een aanscherping naar 0,5 is door de politiek

duurzaam in het gebruik, maar de productie

uitgesteld; zo’n waarde geldt als lastig haalbaar. De MPG

kost ontzettend veel CO₂, door gebruik van

kijkt naar de hele levenscyclus via module A (productie en

schadelijke stoffen en omdat ze vaak uit China

bouw), B (gebruik), C (sloop) en D (potentieel hergebruik).

komen. Daarom sturen we er soms bewust op

De MPG weegt 19 milieu-indicatoren conform norm EN

om minder panelen te leggen. Het zou veel

15804+A2; onder meer CO₂, uitputting van grondstoffen

schelen er als we meer panelen zouden kunnen

en verzuring. Deze categorieën worden gewogen tot één

inkopen die qua materiaalgebruik duurzamer

schaduwkostenscore (euro/m²·jaar).

zijn en die ook doorgerekend zijn en in de NMD geregistreerd staan met een LCA.”

10

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

U stelt: als we met minder installaties toekunnen, graag! Hoe ziet u dit

ventilatie en passieve manieren van verwarmen en koelen.”

‘installatiearm bouwen’ voor u?

Dit geldt niet meer voor Merwede. Ik neem aan dat hier al “Vermijden wat niet per se nodig is: dat is de bekende ‘Ladder

installatiekeuzes zijn gemaakt?

van Lansink’ volgen. Bijvoorbeeld: we zien vaak dat hele slaapverdiepingen standaard met vloerverwarming worden

“Vanwege de dichtheid kiezen we voor een gebieds-WKO. Je kunt

uitgevoerd, terwijl bewoners zeggen dat ze die nooit aanzetten en

niet per woning of zelfs per gebouw een eigen bron hebben als je de

liever koel slapen met een raam open. Dan kun je je afvragen of dat

bodem optimaal wilt benutten. Het werkt warmtenet-achtig: één

echt nodig is.

systeem voor de wijk, gefaseerd aangelegd.”

Een warmtepomp wil je zo precies mogelijk dimensioneren: passend

Welke stappen moet de installatiesector als geheel zetten?

bij het gebouw en zonder overmaat, want dat kost alleen maar extra materiaal en uitstoot. Sommigen zeggen dat je een grotere pomp

“Het gaat om de hele keten. Fabrikanten moeten zorgen voor

kunt neerzetten zodat die later ook elders gebruikt kan worden, maar

producten met lagere GWPa-scores die geregistreerd zijn bij

bij woningbouw is die kans op functieverandering klein. Bij kantoren

de NMD. Installateurs kunnen kritisch kijken of alle installaties

of winkels kan dat anders liggen.

en dimensies echt nodig zijn, of dat het met minder kan. En installatieadviseurs spelen een belangrijke rol aan de voorkant: denk

Daarnaast kunnen we leren van oudere, vaak heel eenvoudige

mee zodat we niet te zwaar ontwerpen. Alleen zo krijgen we de

principes. Vroeger werkte men bijvoorbeeld met natuurlijke

uitstoot omlaag.”

tvvl magazine / interview nr. 05 / oktober / 2025

11

Onderzoek & Cases

Auteur

Rik Altena, werkt bij DWA en is lid van de redactieraad TVVL Magazine

Creëer de toekomst. Bouw met het eind (en nieuw begin) in gedachten Stel je voor: het is het jaar 2100. De circulaire economie is volwassen. Materialen circuleren in regionale ketens. Elementen uit een net gesloopte school, kantoor en sporthal in Almere worden bestemd voor een zorggebouw in Dronten. Alles lijkt te kloppen.

Maar er is er verrassing: elk van die drie gebouwen uit 2025 scoorde goed op LCA, losmaakbaarheid en MPG, maar zijn nu nauwelijks bruikbaar voor hergebruik. Alle drie inzetbaar als materialenbank met materialenpaspoorten, de oorzaak? Een puzzel aan bevestigingssystemen, materiaalmixen, afmetingen en geen plan voor hergebruik. Bouwsystemen waren wel losmaakbaar, maar niemand wilde garanties afgeven op constructieve veiligheid na hergebruik. Vooral bij houten draagsystemen – zoals gelamineerd hout of kruislaaghout (CLT) – was de terughoudendheid groot.

Highlights • Dit artikel geeft je handvatten om circulair bouwen te benaderen vanuit de toekomst in plaats van nu.

• Met het DESTEP-model (Demografisch, Economisch, Sociaal-cultureel, Technologisch, Ecologisch en Politiekjuridisch) scenario’s kun je analyseren en vertalen naar ontwerp- en bouwkeuzes die later in 2100 of later waardevol blijven. Ook bij verschuiving van functie, een nieuwe functie of circulaire sloop.

• Zo leer je gebouwen niet alleen te beoordelen op losmaakbaarheid of MPG, maar vooral op hun rol in toekomstige materiaalstromen en veranderende gebruiksfuncties.

• Door DESTEP te gebruiken als routekaart kun je samen met opdrachtgevers verkennen welke functies, materialen en regelgeving straks bepalend zijn. Daarmee voorkom je dat

Het was alsof de bouw bestond uit drie

gebouwen stranded assets worden en ontwikkel je een visie

verschillende speelgoeddozen: Lego, Playmobil en

die circulaire strategie koppelt aan duurzame klantwaarde.

K’nex. Elk met een eigen logica, maatvoering en losmaakbare verbindingssysteem. Lego is robuust en gestandaardiseerd, ideaal voor dragende structuren.

Playmobil blinkt uit in herkenbare, thematische

Toekomstbestendige gebouwen, ontworpen met Flex 4.0 (Geraedts,

onderdelen. K’nex is modulair en technisch complex.

2016) kunnen mee veranderen met de gebruikerseisen of van functie

In de bouw zie je dat terug: prefab betonmodules,

veranderen voor een nieuwe gebruiker. Bij circulaire sloop of een meer

houten systemen en biobased interieurelementen.

proactieve benadering door Design for Disassembly (DfD) (Formentini,

Elk perfect binnen zijn eigen systeem – maar vaak

2025), Design for Reuse (DfR) (Koźmińska, 2019) en ‘urban mining’

incompatibel daarbuiten.

(Graedel, 2011) zijn de reststromen geschikt voor herbruik, maar dat wil niet zeggen dat die (regionaal) nodig zijn. Tegelijk speelt ook het

12

Wat zou het makkelijk zijn als de hele sector alleen

moment waarop reststromen vrijkomen mee. In groeisteden komen in

Lego gebruikte – of alleen K’nex. Maar de toekomst

2100 mogelijk materialen vrij uit grootschalige prefabwoningen die in

vraagt iets anders: flexibiliteit én compatibiliteit. En

2030 ooit nodig waren voor snelle tijdelijke huisvesting. In 2100 is er

daar wringt het. Want in 2100 weten we pas welke

mogelijk juist vraag naar gemengde woonzorggebouwen. In krimpregio’s

combinatie echt duurzaam herbruikbaar blijkt te

komen die materialen vrij uit gezinswoningen en is er vraag naar meer

zijn. Kunnen we niet nu bouwen ‘met het eind in

levensloopbestendige woningen. Hoe zorgen we een toekomst waarbij

gedachten’? (Covey, 1989), Dus bouwen naar wat de

materiaalstromen wel op elkaar aansluiten en lokaal worden benut?

toekomstige vraag zal zijn na demontage van onze

‘Door die toekomst te creëren’ (vrij vertaald naar de aan Peter Drucker

huidige nieuwbouwprojecten?

toegeschreven Quote).

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Figuur 1: DESTEP factoren als basis voor een circulaire visie.

DESTEP als routekaart naar herbruikbare waarde

Scenario 1 (groei en urbanisatie): Als migratie- en geboortecijfers

Om maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkelingen systematisch in

boven verwachting blijven, stijgt de bevolking tot bijna 19,6

kaart te brengen, is het DESTEP-model (Bronkhorst, 1995) bruikbaar. Dit

miljoen. De Randstad en omliggende steden trekken sterk aan,

analysekader (zie Tabel 1) helpt om trends en scenario’s te structureren

met toegenomen diversiteit en toegenomen druk op wonen, zorg

aan de hand van zes omgevingsfactoren: Demografisch, Economisch,

en infrastructuur. Dit vraagt om intensieve stedelijke planning,

Sociaal-cultureel, Technologisch, Ecologisch en Politiek-juridisch.

uitbreiding van woningvoorraad en aanpassing van voorzieningen.

Oorspronkelijk ontwikkeld voor strategische marketing en beleidsanalyse, biedt het model ook waarde bij het ontwerpen van langetermijnvisies

Scenario 2 (krimp en stagnatie): Indien migratie daalt en

voor de gebouwde omgeving, zoals bij de vorming van een circulaire

geboortecijfers verder zakken, kan de groei stoppen en zelfs

(toekomst)visie (zie Figuur 1). Als voorbeeld is dit hier uitgewerkt voor de

omslaan tot krimp in landelijke gebieden. Vergrijzing uit zich

scenario’s ‘Groei en urbanisatie’ en ‘Krimp en stagnatie’. In Tabel 3 is het

sterker in krimpregio’s, waardoor leegstand en ontgroening

meest waarschijnlijke scenario uitgewerkt voor Groeistad en Krimpregio.

optreden. Beleidsaanpak verplaatst zich naar behoud van voorzieningen, leefbaarheid en bestemmingsplannen voor

Demografisch: leeftijdsopbouw, bevolkingsgroei en urbanisatie Het demografisch landschap van Nederland verandert ingrijpend door

leegstaande gebouwen. (CBS P. , 2021)

de combinatie van vergrijzing, migratie en stedelijke groei. Volgens

Economisch: duurzaamheid & vergrijzing

de PBL/CBS regionale bevolkings- en huishoudensprognose zal de

Veel langetermijnstudies (CPB, DNB en PBL) benadrukken

bevolking stijgen van ongeveer 17,5 miljoen in 2021 naar ongeveer 19,6

dat demografische veranderingen direct samenhangen met

miljoen in 2050, waarbij groei vooral gefocust zal zijn op de Randstad

economische duurzaamheid. De CPB/PBL Toekomstverkenningen

en grote steden, terwijl krimpregio’s in bijvoorbeeld het noorden en

“WLO 2015” (Manders, 2015) analyseren bijvoorbeeld hoe

oosten te maken krijgen met dalende bevolkingen en het vergrijzen van

vergrijzing, migratie en technologische innovatie op elkaar

huishoudens.

inwerken tot 2050.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

13

Onderzoek & Cases

(mogelijke) bronnen D

Demografisch

Leeftijdsopbouw (nu en straks), bevolkingsgroei, urbanisatie

E

Economisch

Ontwikkelingen in samenhang met duurzaamheid, conjunctuur, koopkracht, werkloosheid en vergrijzing

CPB, PBL DNB

S

Sociaal / cultureel

sociale kant van circulariteit, energiegebruik en gebruikersparticipatie

Boekmanstichting, SCP

T

Technologisch

AI, digitaliseringsontwikkelingen

Rathenau Instituut, PBL, TNO

E

Ecologisch

Klimaatverandering, milieutechnologie, biodiversiteit

WUR, PBL, CBS

P

Politiek Juridisch

EU-taxonomie en vergunningkaders, beprijzing, normen en stimulering van circulariteit

(Rijksoverheid, WRR, Raad van State)

CBS, PBL, SCP

Tabel 1: DESTEP, Demografisch, Economisch, Sociaal-cultureel, Technologisch, Ecologisch en Politiek-juridische toekomstvisie als basis voor toekomstige benutting van gebouwen en materialen in de toekomst.

Scenario 1 (groene vergrijzing): Als investeringen in

Technologisch: innovatie en digitalisering

circulaire economie hand in hand gaan met vergrijzing,

Rathenau Instituut bestudeert technologietrends

ontstaan nieuwe markten, zoals refurbishing, duurzame

en maatschappelijke impact van onder meer AI. In

zorgtechnologieën en groene banen. Dit stimuleert

hun “Scan Generative AI” uit 2024 waarschuwt het

economische groei en vermindert kosten voor ouderenzorg via

instituut dat snelle innovatie zonder voldoende toezicht

technologische oplossingen.

leidt tot risico’s voor privacy, democratie en werk.

Scenario 2 (vergrijzing zonder transitie): Wanneer de

(Rathenauinstituut, Scan Generative AI: kansen, risico’s

circulaire transformatie langzaam verloopt en demografische

en beleidsopties, 2024)

druk toeneemt, stijgt de zorglast. Economische groei stokt, belastingdruk stijgt en fondsen voor innovatie slinken. Dit kan

Scenario 1 (verantwoorde AI-innovatie):

leiden tot stagnatie en groter sociaaleconomisch ongenoegen,

Technologieën zoals AI, IoT en biotech worden

zoals door DNB in haar scenario’s wordt gewaarschuwd. (PBL

zorgvuldig geïntegreerd met regelgeving en ethische

C. &., 2015)

normen. Hierdoor ontstaat hoogwaardige innovatie met maatschappelijk draagvlak. Nederland behoudt

Sociaal-cultureel: circulariteit en gebruikersparticipatie

technologische soevereiniteit en versterkt zijn positie in kennis-economieën.

Sociaal-cultureel onderzoek via SCP en de Boekmanstichting

Scenario 2 (ongecontroleerde technocratie): Als

belicht hoe participatie en waarden de transitie naar

toepassing van AI en digitalisering sneller gaat dan

circulariteit en energiedelen beïnvloeden. Volgens SCP’s

wetgeving of participatie, ontstaan misbruikscenario’s,

rapportages over cultuurdeelname en maatschappelijke

zoals discriminatie, verlies van privacy en erosie van

cohesie is draagvlak cruciaal voor effectief transitieproces.

vertrouwen in instellingen. Dit versnelt polarisatie en vergroot kloof tussen tech-elites en burger.

Scenario 1 (actieve participatie): Burgers nemen actief

(Rathenauinstituut, 2024)

deel aan deelinitiatieven, energiegemeenschappen en circulaire projecten. Hierdoor groeit sociaal kapitaal, dat versterkt vertrouwen en samenwerking in buurten, wat

Ecologisch: behoud biodiversiteit

beleidsimplementatie soepeler maakt.

WUR, PBL en CBS monitoren de staat van natuur

Scenario 2 (apathie & tegenstand): Als het maatschappelijk

en soortenrijkdom. Volgens PBL’s “Balans van de

draagvlak ontbreekt en culturele betrokkenheid laag blijft,

Leefomgeving” en WUR rapportages dreigt zonder

stagneert de energietransitie. Beleid botst op wantrouwen,

stevig natuurbeleid verlies van ecosysteemdiensten

ongelijkheid neemt toe en sociale scheidslijnen verdiepen

en achteruitgang biodiversiteit. (PBL, Balans van de

zich, wat leidt tot slechtere resultaten bij emissie- en

leefomgeving 2023: Toekomstbestendig kiezen,

duurzaamheidsdoelen. (Boekmanstichting, 2023)

rechtvaardig verdelen , 2023)

14

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Scenario 1 (proactief natuurherstel): Sterk beleid met investeringen in habitatherstel, stikstofreductie en biodiversiteitsmonitoring zorgt voor stabilisatie of herstel van populaties.

Ecosysteemdiensten zoals bestuiving en waterzuivering blijven behouden, wat de landbouw- en leefomgeving ten goede komt.

Scenario 2 (passief beleid): Bij uitblijven van ambitie neemt soortenrijkdom af, versnelt

“The best way to predict the future is to create it” - Peter Drucker

fragmentatie en vermindert ecologische veerkracht. Economische gevolgen zijn zichtbaar in verminderde oogsten, toegenomen overstromingsrisico’s en maatschappelijke kosten door natuuraantasting. (PBL, Balans van de

Scenario 1 (sterke rechtsstaat): Door systematisch evalueren van wetgeving, versterken van

Leefomgeving 2023, 2023)

toezichthouden en waarborgen voor digitale rechten,

Politiek-juridisch: rechtsstaat & democratie

blijft de rechtsstaat robuust. Burgers behouden vertrouwen in instituties, wat breed maatschappelijke

De WRR besteedt in haar rapporten (zoals over

steun oplevert voor beleid en innovatie.

populisme en AI) aandacht aan structurele

Scenario 2 (erosie en populisme): Onder druk

uitdagingen voor democratie en rechtsstaat. Zij

van snelle digitalisering en populistische tendensen

waarschuwt dat versnelling van besluitvorming

worden wetten versneld ingevoerd zonder voldoende

zonder checks & balances leidt tot democratische

parlementaire controle. Grondrechten vervagen,

erosie en verminderd burgervertrouwen. (WRR,

publieke instituties verliezen gezag en polarisatie groeit,

Mission AI: The new system technology (WRR-

wat de stabiliteit van het politieke stelsel bedreigt.

Verkenning nr. 107), 20221)

(WRR, 2021)

DESTEPfactor

Scenario

Groeistad

Krimpregio

Verstedelijkte regio

Plattelandsregio

Demografisch

S1

Aanhoudende groei, jonge huishoudens, migratie trekt aan

Verdere vergrijzing en bevolkingsdaling

Heterogeen en dynamisch; migratie compenseert vergrijzing

Ontgroening, jongeren trekken weg, ouderen blijven

Economisch

S1

Sterke vraag naar woningen en infrastructuur; ruimte is schaars

Herstructurering noodzakelijk, beperkte investeringskracht

Hoge vastgoeddruk, economische verdichting

Lage investeringscapaciteit, afhankelijkheid landbouw

Sociaalcultureel

S1

Cultureel divers, snel veranderende behoeften en voorzieningenvraag

Sociale cohesie onder druk, voorzieningen verdwijnen

Collectieve woonvormen en gedeeld ruimtegebruik nemen toe

Hechte gemeenschappen, informele zorg en nabuurschap

Technologisch

S1

Opschaling van prefab, digital twins en circulaire productiehubs

Focus op robuuste technieken en renovatie-oplossingen

Slimme energiesystemen, data-gedreven ontwerp en beheer

Betrouwbare, onderhoudsarme en beproefde systemen

Ecologisch

S1

Verdichting vereist klimaatadaptatie en slimme groeninrichting

Natuurontwikkeling via hergebruik en functieverandering

Spanning tussen hittestress, ruimtegebruik en biodiversiteit

Ruimte voor biobased en natuurinclusief bouwen met lokale middelen

Politiekjuridisch

S2

Versnellen van procedures noodzakelijk bij woningbouw en infrastructuur

Herstructurering vraagt soepelere functiewijzigingen

Regelgeving is complex door ruimtedruk en belangenconflicten

Visievorming nodig voor integrale ruimtelijke ontwikkeling

Tabel 2: DESTEP uitgewerkt voor Groeistad en Krimpregio bij het meest waarschijnlijke scenario.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

15

Onderzoek & Cases

Zo bouw jij ‘met het eind in gedachten’ Om echt circulair te bouwen, kijk je verder dan losmaakbaarheid en MPG. De sleutel ligt in ontwerpen van gebouwen die kunnen mee veranderen met de (toekomstige) gebruiker en bij circulaire sloop gericht is op standaardisatie in losmaakbaarheidssystemen met focus op hoogwaardige herbruikbaarheid en

“Losmaakbaarheid garandeert nog geen herbruikbaarheid”

materiaalkeuzes met oog op de toekomst. Met oog voor toekomstige toepassing dus. Dit vraagt om een andere benadering: niet lineair ontwerpen voor dit gebouw

De kernvraag is dan bijvoorbeeld: welke functie krijgt dit gebouw

alleen, maar werken vanuit een omgekeerde circulaire

in 2100? Of: aan welke gebruiksfunctie gaan gebouwen in deze

bouwkolom – dus starten bij wat er straks nodig is én

regio na circulaire sloop hun onderdelen leveren. Of wat gaat

wat er nu beschikbaar is. Het bouwproces nu wordt dan

jouw klant in 2100 eigenlijk bouwen met de materialenoogst van

anticiperen op straks: welke functie kunnen materialen

vandaag? Door in gesprek te gaan over hun toekomstbeeld, help

in 2100 opnieuw vervullen? Daarom loont het om dat

je hen circulaire strategieën te koppelen aan hun échte doelen.

samen met je klant te verkennen. Dat is circulair denken

Geen losse MPG-score, maar duurzame klantwaarde. Deze

met visie – en bouwen met het einde in gedachten.

vragen helpen daarbij:

16

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

“Bouw met het einde in gedachten” 1. Hoe ziet uw ideale vastgoedportefeuille eruit in 2050

Een visie zoals met DESTEP is ‘ook’ onzeker

/ 2100, en welke circulaire principes moeten daarin

Toekomstbestendig bouwen vraagt visie, maar ook besef

verankerd zijn? Zo Geef je richting aan waardecreatie en

van onvoorspelbaarheid. Technologische en ecologische

strategische visie.

2. Welke obstakels ervaart u momenteel bij het integreren

ontwikkelingen verlopen zelden lineair. Zo voorspelde een rapport (Techniek, Trendanalyses economie: Vooruitkijken

van circulariteit in uw projecten? Dat brengt drempels en

naar 2050, 2018) uit 2018 de bouwtransitie tot 2050 –

barrières in kaart die je samen kunt oplossen.

maar noemde AI slechts één keer. Nu, amper tien jaar

3. Hoe vertaalt uw organisatie nationale circulaire ambities

later, is AI een drijvende kracht achter ontwerp, beheer en

naar concrete inkoop- en bouwbeslissingen? Zo zorg

materiaalgebruik. Het toont hoe disruptief technologie

je voor helderheid rondom risico’s en kansen rond

zich soms ontwikkelt. Ook het klimaat kent grillige paden.

toekomstige regelgeving en voorkom je ‘stranded assets’

Volgens Dietz (Dietz S. R., 2021) kunnen zogeheten ‘tipping

(Muldoon-Smith, 2019)

points’ leiden tot abrupte, onomkeerbare veranderingen

4. Welke trends binnen DESTEP spelen volgens u de

in ecosystemen zoals verdwijnende permafrost of verlies

grootste rol in uw bouw- en inkoopbeleid voor de

van regenwouden die effect hebben op het klimaat in

komende jaren? Zo neem je samen toekomstbestendige

Nederland. Dat maakt zo’n DESTEP analyse met al haar

keuzes.

onderbouwingen tegelijk ook onzeker. Die onzekerheid

5. Heeft uw organisatie een voorbeeldrol in circulaire

benadrukt tegelijk de noodzaak om flexibel te bouwen – en

inkoop binnen de sector? Zo help je bij het positioneren

niet alleen voor wat we denken te weten, maar ook voor

van klantambities en hun (markt)leiderschap.

wat we nog niet kunnen overzien.

Referenties 1. Boekmanstichting, S. &. (2023). Cultuur, participatie en circulariteit: trends en draagvlak. Den Haag: SCP/Boekmanstichting.

2. Bronkhorst, A. (1995). Marktgericht ondernemen: theorie en praktijk van strategisch marketingbeleid. Groningen: Wolters-Noordhoff.

3. CBS. (2024). Dashboard bevolkingsgroei 2030 2070. Opgehaald van CBS.nl: https://www.cbs.nl/ nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/bevolkingsgroei/toekomst 4. CBS, P. (2021). Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2022–2050. . Den Haag: PBL/CBS. 5. Covey, S. R. (1989). The 7 habits of highly effective people: Powerful lessons in personal change.

New York: Free Press.

6. CPB. (2024). Kiezen voor later-vier visies voor 2050. Opgehaald van CPB.nl: www.cpb.nl/kiezenvoor-later-vier-visies-voor-2050 7. Dietz, S. (2021). Economic impacts of tipping points in the climate system .

8. Dietz, S. R. (2021). Economic impacts of tipping points in the climate system. New York: National Academy of Sciences.

9. Formentini, G. P. (2025). A review of disassembly systems for circular product design. Journal of Cleaner Production.

10. Geraedts, R. P. (2016, 10 1). FLEX 4.0: A practical instrument to assess the adaptive capacity of buildings. Energy Procedia, pp. 568-579.

11. Graedel, T. E. (2011, 8 1). The prospects for urban mining. The Bridge, National Academy of Engineering, pp. 41 - 50.

12. Koźmińska, U. (2019). Circular design: reused materials and the future reuse of building elements in architecture. Process, challenges and case studies. . Brussel: IOP Publishing.

13. Manders, T. &. (2015). Nederland in 2030 en 2050: Twee referentiescenario’s, Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving. Den Haag: CPB. 14. Muldoon-Smith, K. V. (2019, 10 1). Developing an understanding of climate-related stranded assets in the built environment. Global Environmental Change, pp. 1-11.

15. PBL. (2021). https://www.pbl.nl/actueel/blog/nederlandse-verstedelijking-in-2050-compacter-polycentrischer-of-diffuser. Opgehaald van PBL.nl: https://www.pbl.nl/actueel/blog/nederlandse-verstedelijking-in-2050-compacter-polycentrischer-of-diffuser 16. PBL. (2023). Balans van de leefomgeving 2023: Toekomstbestendig kiezen, rechtvaardig verdelen . Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.

17. PBL, C. &. (2015). Nederland in 2030 en 2050: referentiescenario’s WLO. Den Haag: CPB/PBL. 18. Rathenauinstituut. (2024). Scan Generative AI: kansen en risico’s in beleid. Den Haag: Rathenau Instituut.

19. SCP. (2024). Koersen op kwaliteit van de samenleving. Den Haag: SCP. 20. Techniek, S. T. (2018). Trendanalyses economie: Vooruitkijken naar 2050. Den Haag: Centrum voor Trendanalyse.

21. Waterstaat, M. v. (2023). Nationaal Programma Circulaire Economie 2023–2030. Den Haag: Rijksoverheid.

22. WRR. (2021)). Toekomst van de rechtsstaat: uitdagingen in een digitale wereld. Den Haag: WRR. 23. WRR. (20221). Mission AI: The new system technology (WRR-Verkenning nr. 107). Den Haag: WRR.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

17

Onderzoek & Cases

Auteur

Olaf Oosting, bestuurslid TVVL, lid expertgroep Circulaire Installaties, directeur bij Groen & Aldenkamp

Een warme woning: kan het een onsje minder?

Tenminste 22 °C in de woonkamer, 22 °C in de slaapkamers en 22 °C in de badkamer. En wel bij een buitentemperatuur van -10 °C. En ook nog eens grotendeels in de ruimten tegelijk. Niemand die deze ontwerpeisen leest, zal zijn of haar thuissituatie herkennen. En toch wordt de warmtevoorziening hierop ontworpen.[1]

De werkgroep Circulaire Installaties van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie heeft zichzelf als doel gesteld om te verkennen welke wet- en regelgeving, normeringen of anderszins belemmerend kunnen zijn om de milieu-impact van installaties in de gebouwde omgeving te verlagen.[2] De volgende uiteenzetting is een eerste verkenning van de mogelijke impact als

Foto 1: Tenminste 22 °C in de woonkamer, daar wordt de warmtevoorziening ontworpen.

gevolg van ontwerpeisen die bovenwettelijk zijn geïntroduceerd.

In het Besluit bouwwerken leefomgeving (Bbl)

De voorbeeldcase

geen concrete eisen vast voor de minimale

Zelf ben ik (mede-)eigenaar van een twee-

temperaturen in de woning. De eisen van

onder-1-kap-woning uit 2017. In de trapkast

22 °C komen van de Garantiefondsen. Dat

staat een warmtepomp opgesteld van 6,5 kW

keurmerk wordt afgegeven door Stichting

(Itho Daalderop WPU 4 6.5 op een centraal

GarantieWoning.[3] Woningborg, SWK of

WKO-net). De zolder is opgeleverd als

BouwGarant zijn de partijen die een keurmerk

onbenoemde ruimte en kent daarmee geen

mogen leveren namens de stichting. Wanneer

20 °C als uitgangspunt; ik verwacht dat de

een aannemer failliet gaat, dan bieden zij de

warmtepomp anders nog een maatje groter

woningeigenaren garanties op de (af)bouw van

was geweest. De benedenverdieping meet

hun woning. Daarnaast stellen ze eisen aan

ongeveer 74 m2 BVO, de eerste verdieping

de kwaliteit van de woningen, zoals voor de

meet 53 m2 BVO, waarvan de badkamer

binnentemperaturen. Ongeveer 90% van de

6 m2 BVO is. De zolder tenslotte is qua

nieuwbouwwoningen wordt volgens de Stichting

vloeroppervlak even groot als de 1e verdieping,

van een dergelijk keurmerk voorzien.

maar is onverwarmd en als gevolg van de

Iedereen is voor goede kwaliteit bij nieuwbouw,

schuine kap beperkt in vloeroppervlak.

maar wat is het effect van de genoemde

18

temperatuurseisen op geld, netcongestie

Wanneer ik de 6,5 kW deel op de verwarmde

en milieu-impact wenselijk? Ik probeer het

m2 (inclusief hal en overloop), dan is er 51 W/

effect op de figuurlijke achterkant van een

m2 aan verwarmingscapaciteit beschikbaar. In

sigarendoosje te duiden door mijn eigen woning

het huis worden alleen de benedenverdieping

als voorbeeld te nemen.

en badkamer verwarmd. Ten behoeve van

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

de verwarming zou een warmtepomp van (74 +

Het maximale vermogen dat de bron moet

6) X 51 = 4,1 kW benodigd zijn. Voor het vullen

leveren, echter wel. De 6,5 vraagt 0,44 l/s aan

van het boilervat voor warm tapwater is dit ook

broncapaciteit, de 4,5 heeft 0,33 l/s nodig.[5] In

toereikend.

theorie kunnen de WKO-bronnen of bodemlussen daarmee 25% kleiner worden gemaakt. Ook daar

De warmtepomp in mijn huis is zoals gezegd van

is op woningniveau minimaal €1.500 (excl BTW)

Itho Daalderop. In het onderstaande wordt de

mee te besparen. Per saldo verlaagt een kleinere

huidige 5e generatie van de WPU dan ook als

warmtepomp de stichtingskosten per woning

voorbeeld gebruikt. De eerste warmtepomp in de

met ongeveer € 2.200,- (excl BTW).

WPU-serie die voldoet wordt daarmee een WPU 4,5 (met een verwarmingsvermogen van 4,3 kW).

In het onderstaande betoog wordt de 6,5 dan ook

Netcongestie

met een 4,5 van hetzelfde type vergeleken.

Het nominale opgenomen elektrische vermogen van de 6,5 kW-warmtepomp betreft 1,4 kWe.

Prijs

Voor de 4,5 kW-warmtepomp geldt een vermogen dat 35% lager ligt met ‘slechts’ 0,9 kW.

Een kleinere warmtepomp is goedkoper. De

Dat is een aanzienlijk verschil. Nog belangrijker

(bruto) prijs van de 4,5 kW-warmtepomp is

is dat voor de 6,5 kW-warmtepomp een 400V

€ 1.054,- (excl BTW) goedkoper dan de 6,5

aansluiting benodigd is en daarom een 3-fasen-

kW-warmtepomp.[4] Het verschil zal netto

aansluiting (3x25A; 11 kW in totaal) krijgt. Die 4,5

daarmee zo’n € 700,- per woning bedragen.

kW-warmtepomp heeft voldoende aan 230V en dat past op een 1-fase aansluiting.[6] Woningen

Ook de bron kan kleiner. De hoeveelheid

zouden daarmee wellicht aan 1x35A-aansluiting

energie die wordt gevraagd, zal niet veranderen.

(8 kW) voldoende hebben. Uiteraard heeft dit

Foto 2: Ongeveer 90% van de nieuwbouwwoningen wordt volgens de Stichting GarantieWoning van een keurmerk voorzien, die de kwaliteit van de woningen waarborgt, zoals voor de binnentemperaturen.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

19

Onderzoek & Cases

mogelijk effect op de te kiezen inductiekookplaten

(52%) van de te realiseren 900.000 woningen

en zeker op de laadsnelheid van de auto, maar

voor de periode tot en met 2030.[10][11] Niet

het is het onderzoeken waard of dit past. De 4,5

ondenkbaar, in 2024 zijn namelijk ongeveer

kW-warmtepomp voorkomt dus de noodzaak van

50.000 van de 82.000 opgeleverde woningen

een 3x25A-aansluiting.

voorzien van een warmtepomp.[12]

Milieu-impact

De absolute getallen zijn dan uiteraard van een andere orde:

Hier zijn we aanbeland aan het complexe deel. Wat is het verschil in milieu-impact? In de Nationale Milieudatabase heeft Itho Daalderop geen cat.

1 kaarten gedeponeerd. Er zijn wel cat. 2 kaarten beschikbaar.[7] Dit biedt voor dit vergelijk echter te weinig diepgang. Ook in andere landen is

Prijs

= 475.000 x € 2.200 =

€ 1,05 miljard

Netcongestie

= 475.000 x (11-8 kW) =

1.425 MW

Milieu-impact (MKI)

= 475.000 x (187,7 – 172,9)

€ 7.030.000

gedetailleerde informatie niet beschikbaar. In de NMD bevinden zich wel productkaarten, de ‘beruchte’ van Vaillant.[8] Toevalligerwijs zit er

De prijs spreekt uiteraard voor zich. Om een

tussen de twee beschikbare cat. 1-kaarten van

beeld te vormen bij de impact op netcongestie,

Vaillant ook een vermogensverschil van 2 kW

1.425 MW is maar net kleiner dan de capaciteit

(7 vs 5 kW). De milieukosten nemen bij Vaillant

van de grootste energiecentrale in Nederland

met 8% af. Ik laat de milieu-impact van het

(Eemshavencentrale van RWE met 1.560 MW,

verkleinen van de bronnen of lussen en het

die overigens ruim € 3 miljard kostte). De

achterwege laten of verminderen van de

schaduwkosten komen overeen met de milieu-

vloerverwarming in de slaapvertrekken achterwege

impact 300.000 m3 beton.

bij een gebrek aan data.

Wanneer we specifiek naar de Itho’s kijken, dan

Installatiearm(-er)?

zien we dat de afmetingen identiek zijn. De 6,5

Op het bovenstaande zal ongetwijfeld wel wat

kW-warmtepomp is echter 11 kg (ruim 10%)

af te dingen zijn. Zo is natuurlijk lang niet iedere

zwaarder. Kijkend naar een Bill of Materials, zoals

woning een 2-onder-1-kap-woning. De 2-onder-

deze bijvoorbeeld in Frankrijk beschikbaar is, dan

1-kap- en vrijstaande woningen hebben relatief

is het aannemelijk dat dit mede wordt veroorzaakt

gezien de hoogste warmtevraag per m2 als

door de toepassing van koper, een van de

gevolg van de extra verliesoppervlakken, de extra

zogeheten kritische metalen.[9]

buitengevels in vergelijking met een rijwoning. Op basis hiervan is te verwachten dat het verschil in

Van de genoemde 11 kg wordt 0,2 kg veroorzaakt

vermogen (6,5 vs 4,3 kW) beperkter is en dat de

door het koudemiddel. Het koudemiddel in de

vergelijkingsuitkomsten daarmee ook kleiner zijn.

WPU is R134a. De GWP van dit koudemiddel is

Maar zelfs als we bovenstaande getallen door twee

1430. Dat betekent dat 0,2 kg extra koudemiddel

delen, dan is het effect significant.

een extra CO2-equivalent van 286 kg oplevert.

Buiten kijf staat dat er kwalitatief goede woningen

Totale nieuwbouwopgave

20

gebouwd moeten worden. Per saldo verlengt goede kwaliteit de levensduur en heeft een

Bovenstaande getallen zijn interessant, maar

positieve bijdrage aan de mate van circulariteit.

absoluut gezien in de marge. Wanneer we echter

Maar de eisen kunnen vanuit de huidige

veronderstellen dat alle nieuw te realiseren rij-,

problematiek zeker nog eens tegen het licht

2-onder-1-kap- en vrijstaande woningen worden

gehouden worden. De afgifte in een slaapkamer

voorzien van een dergelijke configuratie, dan

kan in de situaties dat er wel wordt verwarmd,

betreffen dit ineens ongeveer 475.000 woningen

worden vervangen door een infraroodpaneel of

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

elektrisch kacheltje/radiator indien gewenst.

Het bovenstaande is een eerste vingeroefening, waarop ongetwijfeld wel het een

Ook deze kennen uiteraard een kostenplaatje

en ander af te dingen zal zijn. Wat mij betreft dient het echter om de discussie te

en milieu-impact, maar dit is naar verwachting

starten over de mate van comfort die we denken nodig te hebben en de huidige eisen

significant minder.

die worden gesteld versus de schaarste van materialen én elektrisch vermogen.

Foto 3: In dit artikel wordt de huidige 5e generatie van de WPU van Itho Daalderop als voorbeeld gebruikt.

Referenties 1. Zie o.a. https://cms.swk.nl/app/uploads/2023/12/Module-II-A-2024.pdf 2. https://circulairebouweconomie.nl/thema-installaties/ 3. De Stichting is opgezet door NEPROM, BouwendNederland en Vereniging Eigen Huis. Hiermee is de keten van planvorming tot eindgebruiker vertegenwoordigd.

4. onal/productoverzicht/a02_01 5. Zie voor alle technische details van beide warmtepompen https://ithodaalderop.compano. com/Data/Environments/000001/Attachment/Bijlage/A02_Warmtepompen/A02_01_Grond/ A02_01_01_WPU/A02_01_01_02_WPU%205G/B01_06_MTE/01-04938-002%20%20Installatie%20WPU%20I-5G%20(nl).pdf 6. Ook de varianten van de WPU die voorzien zijn van een extra elektrisch element hebben geen 3-fasen-aansluiting nodig. Het element heeft een vermogen van 2 kW. 7. Zie https://milieudatabase.nl/nl/viewer/milieuverklaring/nmd_95913/ 8. Zie https://milieudatabase.nl/nl/viewer/milieuverklaring/nmd_92349/ en https://milieudatabase. nl/nl/viewer/milieuverklaring/nmd_94795/

9. Ook in Frankrijk zijn geen water-water warmtepompen bij P.E.P. gedeponeerd die vergelijkbaar zijn. Er is slechts data beschikbaar van een w-w-warmtepomp van 40 kW. Met deze reden is voor het vergelijk een lucht-water-warmtepomp van 6 kW genomen van Daikin. https:// register.pep-ecopassport.org/pep/consult/mbesqrsCBZbWbKJq6-kJ3joidiK4t2J2uw3ef7w3rRE/ mbesqrsCBZbWbKJq6-kJ3nXTEwaL2H-VUQApFU2-Q6g 10. Van alle na 2004 gebouwde woningen is 52,8% een rij-, 2-onder-1-kap- of vrijstaande woning.

Het toepassen van dit percentage op de nog te realiseren 900.000 woningen t/m 2030 leidt tot 475.200 woningen. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/31/42-procent-van-alle-woningenis-een-rijtjeshuis 11. Zie https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/volkshuisvesting/nieuwe-woningen 12. Er zijn 50.000 warmtepompen aan nieuwbouwwoningen geleverd aldus de Vereniging Warmtepompen .) en er zijn 82.000 woningen opgeleverd aldus het CBS

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

21

Onderzoek & Cases

Auteur

Rik Altena, werkt bij DWA en is lid van de redactieraad TVVL Magazine

Durf anders te denken: cellulose is goedkoper dan je denkt In de energietransitie van Nederland maken bouwers, installateurs en opdrachtgevers keuzes voor materialen, installaties en maatregelen. Vaak kijken we daarbij naar de directe prijs: wat kost het materiaal? Wat kost de uitvoering? Halen we daarmee de MPG? Stel dat we als sector anders rekenen: wat als we bij elke keuze de werkelijke kosten voor mens, klimaat en toekomst meenemen? Dat verandert het speelveld.

Highlights • Prijs én impact: Traditionele isolatiematerialen zoals EPS en PIR lijken goedkoop, maar veroorzaken hoge klimaatschade door CO₂-uitstoot bij productie. Die verborgen kosten staan niet op de offerte.

• True costs: Reken je naast de aanschafprijs ook de maatschappelijke kosten van CO₂ mee (ca. €880 per ton),

Goedkoop isoleren?

In de praktijk kiezen we graag voor

dan verschuift het beeld. Materialen die CO₂ opslaan, zoals cellulose, blijken dan juist de goedkoopste keuze.

• Cellulose voorop: Cellulose-isolatie, gemaakt van

goedkope materialen. Isolatiemateriaal

gerecycled papier, heeft een negatieve CO₂-balans in de

als EPS wint vaak op prijs per m² en

productiefase. Daarmee komt cellulose – ondanks iets

op beschikbaarheid. Maar achter die prijs schuilt een verborgen rekening: de

hogere aanschafkosten – het voordeligst uit de vergelijking.

• Andere biobased opties: Ook materialen als houtwol,

klimaatschade die de productie veroorzaakt

grasvezel, hennep en vlas scoren gunstig. Schapenwol en

(NMD, 2025). De uitstoot van CO₂ in

katoen presteren minder door methaanuitstoot en andere

de productiefase betekent toekomstige kosten (Umweltbundesamt, 2024). Denk

klimaateffecten.

• Wat kun je ermee? Door true costs mee te nemen in

aan schade door klimaatverandering,

aanbestedingen, ontwerpen en businesscases ontstaat

noodzakelijke investeringen in mitigatie- en

ruimte voor andere keuzes. Bouwers, installateurs en

gezondheidsschade door luchtvervuiling.

opdrachtgevers kunnen zo sturen op zowel lagere kosten

Alleen: die kosten staan niet in de offerte.

op termijn als minder klimaatschade.

Wat als een biobased isolatiemateriaal niet alleen duurzaam en hernieuwbaar maar ook het goedkoopst is?

True costs: wat kost het écht?

Steeds meer opdrachtgevers (Keuchenius,

Hierdoor komen materialen met een lage of zelfs negatieve CO₂-uitstoot ineens als beste keuze naar voren. Die zijn dan het goedkoopst! Cellulose: goedkoop doordat het CO₂ opslaat.

2024), zoals de gemeente Utrecht (Jon

22

Woning, 2023), experimenteren daarom

In dat nieuwe rekenmodel wint één materiaal overtuigend:

met true cost-berekeningen. Ze rekenen niet

cellulose-isolatie (zie Figuur 1). Cellulose bestaat uit gerecycled

alleen de aanschafprijs, maar voegen daar

papier en slaat CO₂ op tijdens zijn levenscyclus. In de productie

ook de maatschappelijke kosten van CO₂-

ontstaat zelfs een negatieve CO₂-balans. Daardoor is cellulose,

uitstoot aan toe. Voor elke ton CO₂ wordt een

ondanks een iets hogere aanschafprijs dan glaswol, uiteindelijk

waarde van € 880 meegenomen, gebaseerd

het goedkoopste isolatiemateriaal als we de werkelijke kosten

op verwachte maatschappelijke schade.

meerekenen.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Figuur 1: True costs, Materiaalprijs en Maatschappelijke kosten embodied carbon vergelijking van Cellulose, PIR en Glaswol laat zien dat de werkelijke kosten (true costs) afwijken van de materiaalprijs.

Ook andere biobased materialen doen het vaak beter

Maar keuzes zoals CO₂-reductie leveren niet alleen

dan veel conventionele varianten: houtwol, grasvezel,

nu al gezondere lucht en een betere leefomgeving

hennep en vlas scoren gunstig. Sommige scoren minder

op, ze bouwen ook aan een leefbare wereld voor

goed, zoals katoen of schapenwol, doordat daarin

toekomstige generaties. John Adams (2e president van

andere klimaateffecten meewegen (bijvoorbeeld

de Verenigde Staten en een van de ‘founding fathers’)

methaanuitstoot bij schapen).

dacht wel aan de lange termijn bij zijn commentaar op de Amerikaanse grondwet: “The institutions now made in America will not wholly wear out for

Circulair denken helpt, maar is niet altijd doorslaggevend

thousands of years. It is of the last importance, then, that they should begin right. If they set out wrong,

Veel bouwers en installateurs zoeken hun keuzes

they will never be able to return, unless it be by

steeds vaker in circulaire materialen. Materialen die

accident, to the right path.”

herbruikbaar zijn, uit reststromen komen of volledig hernieuwbaar zijn. Dat is waardevol. Toch is circulariteit alleen niet altijd voldoende om een maatregel

Toepassen vraagt anders denken én durven kiezen

maatschappelijk of financieel aantrekkelijk te maken.

De technische toepasbaarheid blijft uiteraard

Soms leidt circulair denken tot hogere directe kosten,

bepalend: cellulose past niet overal. Niet elk dak of

die niet altijd automatisch gecompenseerd worden

elke gevel is geschikt voor inblaasisolatie. Maar juist

door circulariteitsvoordelen. Door juist breder te kijken

in de toepassingen waar het kan, wordt cellulose

— naar CO₂-impact, gezondheid, én circulariteit —

een krachtig alternatief. Door anders te rekenen,

ontstaat een completer beeld. True cost-denken helpt

ontstaat ruimte voor andere keuzes in bestekken,

daarbij: het maakt zichtbaar waar de werkelijke baten

aanbestedingen en ontwerpen.

liggen, ook als die zich pas op langere termijn uitbetalen.

Daarvoor is wel lef nodig in de hele bouw- en Wat de toekomst verschuldigd zijn (William

installatiekolom:

MacAskill)

• Adviseurs kunnen opdrachtgevers wijzen op true

“Toekomstige mensen tellen ook mee in onze afwegingen”, stelt filosoof William MacAskill

cost-berekeningen.

• Aannemers kunnen alternatieven met lage

(MacAskill, 2022). Onze keuzes vandaag beïnvloeden

klimaatkosten aandragen bij planvorming.

hun welzijn. Vaak denken we daar niet aan, omdat we

• Installateurs kunnen biobased toepassingen

vooral gericht zijn op de mensen om ons heen.

integreren in het totaalontwerp.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

23

Onderzoek & Cases

Materiaalprijs + maatschappelijke kosten = true costs

klimaatverandering versnelt, klimaatschade toeneemt en de

Vergelijk je biobased isolatiemateriaal met veelgebruikte

mitigatiekosten daarvan sterk stijgen.

conventionele isolatiematerialen, dan is de materiaalprijs Over welke CO2-uitstoot gaat het?

van biobased materialen vaak hoger (donkerblauwe balk).

Reken je de klimaatschade (oranje balk) mee, dan verhoogt

De CO2-reductie die deze methodiek meerekent van een

dat de kosten juist voor die conventionele isolatiematerialen.

biobased materiaal ten opzichte van een niet-biobased

Bij biobased materialen is die klimaatschade klein of juist

materiaal is de CO2-uitstoot van de productiefase A1, A2 en A3

negatief doordat dit materiaal CO2 vastlegt.

(zie Figuur 2). Dat is de winning, het transport en het fabricage proces. De andere fases zijn niet meegenomen in de berekening

Door de klimaatschade van de CO2-bijdrage (€ 880,-/ton

doordat die afhankelijk zijn van de situatie.

CO2) mee te rekenen in de True Costs van isolatie, is cellulose het goedkoopst (zie Figuur 2 en Tabel 1). Cellulose is van

Juist bij CO2 reductie rekenen aan de embodied CO2

zichzelf relatief goedkoop en heeft door de forse CO2-opslag

De gemeente Utrecht zet zich in om de CO2-uitstoot van haar

per m2 ook een flinke reductie van klimaatschade. Verder zijn

gebouwen te verlagen door verduurzaming. De maatregelen die

(vergeleken met PIR, XPS en EPS, allen aardolieproducten)

daarvoor nodig zijn hebben vaak wel embodied CO2, dat werkt

grasvezel en houtwol aantrekkelijke alternatieven. Glaswol

tegen het doel van verlaging van de CO2-uitstoot in. Circulaire

(gemaakt van gerecycled glas en zand) en steenwol (gemaakt

of biobased (isolatie)materialen beperken die CO2-footprint of

van basalt) zijn beter dan de PIR, XPS en EPS, maar scoren

zijn zelfs negatief waar conventionele isolatiematerialen juist

minder goed dan cellulose. Dat schapenwol matig scoort

een (hoge) embodied CO2 hebben. Circulaire materialen zorgen

qua CO2 komt doordat schapen methaan uitstoten dat

dus voor versnelling van de CO2-reductie.

meegerekend wordt in CO2-equivalent. Katoen (gemaakt van Biobased isolatiemateriaal maatschappelijk rendabel

gerecycled katoen) scoort ook matig.

Circulaire/biobased isolatiemaatregelen ‘verdien je financieel Klimaatschade kan groter en kleiner zijn

niet terug’ in je project ten opzichte van conventionele

De toekomstige klimaatschade van € 880,- / ton CO2 is een

isolatiematerialen zoals PUR, EPS en XPS. Conventionele

berekening gebaseerd op uitgangspunten. Die uitgangspunten

materialen zijn vaak goedkoper. Houd je juist rekening

kunnen wijzigen waardoor dat bedrag veranderd. Het bedrag

met de klimaatschade van die CO2 waar je op termijn

kan lager worden door innovatie van mitigatiemaatregelen of

moet gaan betalen door investeringen in klimaatmitigatie,

kostenreductie. Het bedrag kan hoger worden door ‘tipping

klimaatschade en gezondheidsschade, dan is de reductie nu wel

points’ (Dietz, Rising, Stoerk, & Wagner, 2021) waarbij

maatschappelijk terug te verdienen.

15 10 5

llu lo se Ce

l en wo

Sc ha p

as wo l Vl

He

nn ep i

so la tie

m

at te

n

en Ka to

el ez as v Gr

wo l Ho ut

Ku rk

l en wo St e

Gl

as

wo l

S

EP S

-5

XP

R

0

PI

Prijs en opslag true costs (€/m2 bij Rc 1)

20

Prijs indicatief (€)

maatschappelijke kosten (€ 880 per ton CO2

-eq) (€)

True Costs (€)

Figuur 2: Materiaalprijs, maatschappelijke kosten en True Costs Laat zien dat cellulose door de negatieve CO₂-uitstoot de laagste true costs heeft van alle isolatiematerialen.

24

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Conclusie

(met een lage bijdrage aan klimaatschade). Het aandeel van

Cellulose is het voordeligste isolatiemateriaal als je de toekomstige

wat je als investeerder in de toekomst in je portemonnee

klimaatschade van een isolatiemateriaal meerekent. De kosten

voelt qua klimaatschade verschilt. Een gemeente of provincie

van die klimaatschade kan lager of hoger worden, afhankelijk van

betaalt een groot deel van die klimaatschade. Voor andere

verschillende factoren zoals de kostprijs van mitigatiemaatregelen,

organisaties en of personen is dat vaak indirect, maar

innovatie en tipping points in klimaatverandering. Of je

uiteindelijk betalen we allemaal mee aan de klimaatschade.

klimaatschade meerekent in je businesscase is afhankelijk van wat

Daarom is het goed om de embodied CO2 mee te rekenen in de

je jouw verantwoordelijkheid vindt en of je het geld hebt om te

businesscase. Ook zonder businesscase is het verstandig om te

investeren in een (isolatie)materiaal met een hogere materiaalprijs

kiezen voor isolatiematerialen met een lage embodied CO2.

Emissies kg CO2-eq* (23-122024)

Indicatieve prijs (€/ Rc1)

True costs emissies (€/Rc1)

True Costs (€/Rc1)

Gemiddelde lambda W/mK)

Indicatieve doorslagtijd bij brand (h:mm)

Cellulose

-2,38

3,23

-2,06

1,15

0,037

1:50

PIR

1,99

3,97

2,07

6,04

0,023

0:48

XPS

3,90

4,54

3,41

7,95

0,034

EPS

3,23

2,98

2,83

5,81

Glaswol

1,17

1,48

1,02

Steenwol

1,29

2,88

Kurk

-0,14

Houtwol

Toepassingsgebied Vloer beton (onder)

Gevel (binnen)

Hellend dak (binnen)

Plat dak (buiten)

x

x

x

x

x

x

0:10

x

x

x

x

0,035

0:10

x

x

x

x

2,50

0,037

0:23

x

x

x

1,13

4,01

0,036

2:15

x

x

x

x

16,25

-0,12

16,13

0,039

1:00

x

x

x

0,19

4,69

0,17

4,86

0,041

0:53

x

x

x

Grasvezel

-2,03

5,01

-1,78

3,23

0,041

0:12

x

x

Katoen

1,12

4,68

0,98

5,66

0,039

0:20

x

x

Hennepisolatiematten

-0,75

5,91

-0,66

5,25

0,039

0:18

x

x

Vlaswol**

-0,38

6,45

-0,33

6,12

0,037

0:14

x

x

Schapenwol

0,80

8,59

0,70

9,29

0,037

0:17

x

x

Tabel 1: CO2-emissie, indicatieve materiaalprijs, True costs CO2-emissie (productiefases A1, A2 en A3 van het materiaal), totale True Costs, gemiddelde Lambda, indicatieve doorslagtijd bij brand en toepassingsgebied . Door haar negatieve CO2 emissie zorgt cellulose voor de laagste kosten.

Referenties 1. (NMD), S. N. (2025, augustus 25). milieudatabase.nl/. Opgehaald van milieudatabase.nl: https:// milieudatabase.nl/ 2. Dietz, S., Rising, J., Stoerk, T., & Wagner, G. (2021). Economic impacts of tipping points in the climate system. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(34), e2103081118. Opgehaald van dyrehaugen.github.io: https://dyrehaugen.github.io/recs/pdf/Dietz_2021_Economic_Tipping.pdf 3. Woning, J., & Altena, R. (2023). Maatschappelijk rendabel verduurzamen, True Cost Accounting van CO2 als investeringsbudget voor duurzaamheid. TVVL Magazine, 6, 21-25. Opgehaald van TVVL.nl: https://view.publitas.com/tvvl/magazine-nr-6-2023/page/20-21

4. Keuchenius, K. (2024, juni 21). Binnenlands Bestuur. Opgehaald van Binnenlandsbestuur.nl: https://katjakeuchenius.nl/duurzaamheid/utrecht-vertienvoudigde-de-co2-prijs-helpt-dat/ 5. Umweltbundesamt. (2024, 11 26). https://www.umweltbundesamt.de/daten/umwelt-wirtschaft/gesellschaftliche-kosten-von-umweltbelastungen#gesamtwirtschaftliche-bedeutung-der-umweltkosten. Opgehaald van https://www.umweltbundesamt.de: https://www. umweltbundesamt.de/daten/umwelt-wirtschaft/gesellschaftliche-kosten-von-umweltbelastungen#gesamtwirtschaftliche-bedeutung-der-umweltkosten 6. MacAskill, W. (2022). What we owe the future. Basic Books.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

25

Praktijk

Auteur

R. Pelzers MSc, TVVL Expertlid Circulaire Installaties

Digitale koppelingen tussen BIM en LCA: beloftevol, maar nog stroef in de praktijk De bouwsector staat voor een grote verduurzamingsopgave [1, 2, 3]: volgens de Monitor Verduurzaming Gebouwde Omgeving 2024 is het CO2-budget al in 2027 uitgeput [4].

Om deze opgave te realiseren zijn materiaalregistratie [5], emissiereductie [4] en levenscyclusoptimalisatie [6] onmisbaar. Uit onderzoek blijkt dat de koppeling van BIM (Building Information Modelling) en LCA-data (Levenscyclusanalyse) circulaire keuzes al in de ontwerpfase meetbaar en stuurbaar maakt [7, 8, 9]. Softwareleveranciers zoals Madaster en Autodesk ontwikkelen hiervoor plug-ins en platforms. Daarnaast versnellen nieuwe technologieën zoals AI deze ontwikkeling, waardoor de digitale infrastructuur robuuster wordt, de circulariteit van ontwerp tot sloop inzichtelijker wordt en de installatie- en bouwsector sneller kan toewerken naar betere materiaalregistratie, emissiereductie en levenscyclusoptimalisatie in projecten.

In de toekomst zal naar verwachting ook het Digitaal Productpaspoort [10] aan BIM gekoppeld kunnen worden, omdat productdata verplicht digitaal beschikbaar wordt gemaakt door nieuwe Europese wet- en regelgeving.

De digitale brug naar circulair bouwen De wetenschappelijke interesse in BIM-LCA-integratie neemt al enkele jaren toe [7, 9], maar de toepassing in de praktijk blijft complex, onbekend of commercieel nog onaantrekkelijk.

Hierdoor wordt er vaak vereenvoudiging toegepast [11]. Vanuit de wetenschappelijke literatuur zijn er drie integratiemethodieken geclassificeerd [12, 13], zie hiervoor Figuur 1.

Door BIM en LCA te koppelen ontstaat een digitale brug tussen productgegevens en gebouwgegevens. Producten in BIM-modellen worden hierdoor verrijkt met LCA-data, veelal afkomstig uit Environmental Product Declarations (EPD’s) [14], die de milieuimpact op productniveau inzichtelijk maken. In combinatie met circulariteitscriteria, zoals hergebruikpotentieel en losmaakbaarheid [15], ontstaat een actueel beeld van de ecologische én circulaire waarde van bouwelementen, installatieproducten en het totale gebouw. Dit maakt het mogelijk om materiaalregistratie conform wetgeving in te richten, emissiereductie al in de ontwerpfase te sturen [16] en volledige levenscyclusscenario’s door te rekenen.

Madaster en Autodesk De bouwsector heeft een aanzienlijke

In april kondigde Madaster een samenwerking aan met Autodesk [17],

verduurzamingsopgave te realiseren: volgens

wereldleider in BIM-software. Binnen het Autodesk Sustainability

de Monitor Verduurzaming Gebouwde

Tech Partner Program [18] ontwikkelt Madaster een Revit-plug-in

Omgeving 2024 is het CO₂-budget al in

die materiaalgebruik en milieu-impact direct inzichtelijk maakt via

2027 uitgeput [4]. Om klimaatdoelen te

Revit [19]. Autodesk faciliteert deze ontwikkeling waarmee circulaire

halen en materiaalverspilling te beperken,

workflows zoals realtime CO₂-analyses en LCA-functionaliteit

zijn materiaalregistratie [5], emissiereductie

mogelijk worden gemaakt voor BIM projecten [20]. Autodesk is

[4] en levenscyclusoptimalisatie [6]

een wereldwijde leider in BIM-software en speelt een actieve rol in

essentieel, in lijn met gestelde doelstellingen

verduurzaming via het Sustainability Tech Partner Program. Madaster

voor de gebouwde omgeving [1, 2, 3].

koppelt inmiddels BIM-modellen aan ruim 100 EPD-databases,

Digitale technologie speelt hierbij een

ondersteunt meer dan 20 BIM-tools en voldoet aan 16 internationale

cruciale rol. Onderzoek bevestigt dat

standaarden. Het partnerschap vormt zo een logische stap in hun

circulaire ontwerpstrategieën en keuzes

missie om een internationale ‘materiaaldatabank’ voor circulair

door de koppeling van BIM (Building

bouwen te realiseren [5].

Information Modelling) en LCA-data

26

(Levenscyclusanalyse) al in de ontwerpfase

Naast dit partnerschap werkt Madaster bijvoorbeeld ook samen

meetbaar en stuurbaar worden [7, 8, 9].

met Ecochain, dat LCA-software levert voor het berekenen van

tvvl magazine / praktijk nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

Figuur 1: BIM-LCA workflows kunnen op drie verschillende manieren worden geclassificeerd. BOM = Bill of Materials, IFC = Industrial Foundation Classes, LCA = Levens Cyclus Analyse.

milieu-impact op productniveau. Door deze

in oktober 2023 toe tot het programma en richt zich op het verkleinen

data te koppelen aan materiaalpaspoorten in

van zowel operationele als embodied carbon-emissies gedurende de

het Madaster-platform worden circulariteit en

volledige levenscyclus van gebouwen. Hun whole-life carbon approach

ecologische voetafdrukken in bouwprojecten nog

combineert digitalisering van ontwerpprocessen met optimalisatie van

beter inzichtelijk en herleidbaar [21]. Een voorbeeld

materiaalkeuzes en energie-efficiëntie om de ecologische voetafdruk

van het Madaster platform is weergegeven in

structureel te verkleinen [27].

Figuur 2.

Andere samenwerkingen binnen het Autodesk Sustainability Tech Partner Program Binnen het Autodesk Sustainability Tech Partner Program ontwikkelen naast Madaster ook partijen als ARKANCE en Symetri oplossingen die CO₂reductie, materiaalbeheer en circulaire workflows direct in BIM-omgevingen mogelijk maken.

ARKANCE, internationaal technologiebedrijf en grootste Autodesk Platinum Partner binnen de Franse Monnoyeur Group, bedient meer dan 40.000 klanten wereldwijd [23, 24]. Met hun Think.Future-framework ondersteunen zij klanten bij het integreren van duurzaamheidsanalyses in BIM. Hun Be.Smart-tools helpen afval te reduceren en materiaalgebruik te optimaliseren [25], terwijl connectoren, bijvoorbeeld tussen Autodesk Construction Cloud en Bluebeam, de digitale uitwisseling versterken [26]. Symetri trad

Figuur 2: Madaster-dashboard met metrics zoals embodied carbon, circulariteit en materiaalmassa per component [22].

tvvl magazine / praktijk nr. 05 / oktober / 2025

27

Praktijk

Platform

Land

Madaster [5, 21, 19]

Nederland

Type

Kernfuncties

Integraties

Materiaal¬databank / Paspoort

Materiaalpaspoorten, registratie van materiaalstromen, circulariteitsindex, koppeling met EPD-databases

Autodesk Revit (plug-in), API-koppelingen (o.a.

Ecochain), >100 EPD-databases

>20 BIM-tools (o.a. Revit, Tekla, iTwin), Excel, API, >200.000 EPD’s

One Click LCA [32]

Finland

LCA-software

Volledige cradle-to-grave LCA, EPD-beheer, CO₂-calculaties, certificeringsondersteuning (BREEAM, LEED, DGNB, etc.)

Tally / TallyLCA [35]

VS

LCA-software (Revit plugin)

Realtime milieu-impact tijdens ontwerpfase, import Autodesk Revit van EPD’s

Finland

BIM-software (MEP)

MEP-modellering, fabrikant-geverifieerde BIM-objecten (1M+), optionele koppeling met EPD’s via MagiCAD Cloud

Revit, AutoCAD, MagiCAD Cloud

VS & Finland

BIM-software + LCA-software

LCA- en CO₂-impactberekeningen geïntegreerd in infrastructuurprojecten via iTwin

Bentley iTwin, One Click LCA

VS & Finland

BIM-software + LCA-software

Constructiemodellering gekoppeld aan LCA-data en milieu-informatie via Trimble Connect

Tekla Structures, Trimble Connect, One Click LCA

Frankrijk

BIM-software / Consultancy

Digitale oplossingen voor bouw en infra, Be.Smarttools voor afval- en materiaaloptimalisatie, duurzaamheidsanalyses in BIM

Autodesk Construction Cloud, Bluebeam, diverse BIM-tools

Zweden

BIM-consultancy / LCA-integratie

Whole-life carbon-aanpak, optimalisatie materiaalkeuzes, energie-efficiëntie en ontwerpprocessen

BIM-integraties (o.a. Autodesk-omgevingen)

Duitsland

LCA-software + Supply chain platform

Duurzaamheidsinzichten en supply chain-data in ontwerpsoftware, LCA en materiaalbeheer

Autodesk (API), diverse CAD/BIM-platforms

Duitsland

Materiaal¬databank / Paspoort

BIM-gestuurd materiaalpaspoort met duurzaamheid- en losmaakbaarheidsparameters

BIM-modellen (o.a. Revit), EPD-databases

Certificeringssysteem

Certificeringskader met focus op circulariteit, digitale integratie DGNB-criteria in BIM

Samenwerking met BIM-softwareleveranciers

Raamwerk / Methodiek

Open raamwerk voor integratie milieuprestaties in BIM, referentie voor EU-beleid

Diverse softwareleveranciers

MagiCAD [33, 36]

Bentley Systems (iTwin) + One Click LCA [30, 37]

Trimble (Tekla) + One Click LCA [28]

ARKANCE [26, 25]

Symetri [27]

Makersite [38]

Die Werkbank & EPEA – Building Circularity Passport® [34]

DGNB [39]

Duitsland

Level(s) Framework (EU) [40]

EU

Tabel 1: Overzicht van enkele belangrijke initiatieven die integratieoplossingen ontwikkelen voor BIM-LCA.

28

tvvl magazine / praktijk nr. 05 / oktober / 2025

Anders bouwen: Circulair en digitaal THEMA

One Click LCA, MagiCAD en anderen Ook andere softwareleveranciers ontwikkelen BIM-LCA-

Case studies en het Digitaal Productpaspoort als sleutel tot circulariteit in de toekomst

integraties om circulariteit inzichtelijk te maken. Zo integreert

Praktische toepassingen van 8D/9D BIM zijn nog

One Click LCA – actief in 170+ landen en compatibel met 80+

schaars en vaak experimenteel [53, 54, 55, 56].

duurzaamheidsstandaarden – zijn LCA-software met meer dan

Zo liet het IEA EBC Annex 72-project zien dat

20 BIM-tools, waaronder Revit (Autodesk), Tekla (Trimble) [28,

BIM automatisch hoeveelheden kan bepalen van

29] en iTwin (Bentley Systems) [30]. Het platform kan cradle-

HVAC-systemen, waardoor hun embodied carbon

to-grave LCA’s automatisch uitvoeren en de resultaten realtime

inzichtelijk werd [57]. Ook masterscripties tonen

terugkoppelen in de [30, 31, 32]. MagiCAD, gebruikt in 80+ landen,

dat BIM-LCA-toepassingen waardevolle inzichten in

biedt via MagiCAD Cloud toegang tot meer dan 1 miljoen fabrikant-

de ontwerpfase opleveren [57, 54, 55].

geverifieerde BIM-objecten. In samenwerking met One Click LCA

Een bredere doorbraak komt waarschijnlijk via

worden de EPD’s van producten direct in modellen geïntegreerd,

Europese wet- en regelgeving. Binnen de Green

waardoor de milieu-impact tijdens het ontwerpen inzichtelijk

Deal wordt milieuprestatiedata verplicht digitaal

wordt [33]. Ook in Duitsland lopen initiatieven: Die Werkbank en

ontsloten via het Digitaal Productpaspoort (DPP)

EPEA, bekend van Cradle-to-Cradle, ontwikkelden het Building

[10], met gegevens over samenstelling, herkomst,

Circularity Passport®, waarmee duurzaamheid direct in BIM-

milieu-impact en hergebruikpotentieel [56].

modellen wordt geïntegreerd [34]. Tabel 1 geeft een overzicht van de belangrijkste platformen die BIM-LCA-integraties ontwikkelen.

AI als versneller van BIM-LCA-integratie

Conclusie De bouwsector staat onder grote druk: met een uitgeput CO₂-budget in 2027 en andere

Door het grote aantal elementen in BIM-projecten – vaak

doelstellingen is circulair bouwen geen keuze meer

honderden tot honderdduizenden installatiedelen of

maar een absolute noodzaak. De koppeling van BIM

bouwelementen – is het handmatig koppelen van LCA en BIM

en LCA toont aan dat circulaire ontwerpkeuzes al in

praktisch onhaalbaar. AI biedt hier uitkomst: algoritmen voor

de ontwerpfase meetbaar en stuurbaar worden, al

geometrische herkenning en semantische classificatie kunnen dit

blijft brede toepassing technisch en commercieel

proces grotendeels automatiseren. Onderzoek toont al een hoge

nog uitdagend.

nauwkeurigheid bij automatische objectclassificatie op basis van IFC-data, wat de weg vrijmaakt voor gestandaardiseerde

Nieuwe technologieën versnellen de ontwikkeling.

en verrijkte BIM-modellen [41, 42, 43, 44, 45, 46, 47]. In de

AI maakt het schaalbaar om duizenden BIM-

praktijk worden AI-toepassingen echter vaak anders ingezet. Zo

elementen automatisch te koppelen aan EPD- en

maken LLM’s (Large Language Models) BIM-data toegankelijk via

LCA-data, terwijl een Digitaal Productpaspoort

natuurlijke taal, aanvullend op technieken als Scan-to-BIM, waarbij

(DPP) de formele borging van materiaalregistratie

pointclouds automatisch worden omgezet in BIM-elementen.

en milieuprestaties kan ondersteunen.

Grote spelers ontwikkelen inmiddels concrete oplossingen:

Voor de ontwerper die vandaag met Revit werkt

Autodesk AI automatiseert documentcontrole en risicodetectie,

betekent dit dat circulariteit direct een onderdeel

OpenSpace gebruikt computer vision voor voortgangsmonitoring,

wordt van het ontwerpproces: via plug-ins kan

BIMLOGIQ koppelt AI aan BIM-workflows en Bentley OpenSite+

hij of zij iteratief sturen op CO₂-reductie en

ondersteunt ontwerpbeslissingen in realtime [48, 49, 50, 51].De

circulariteit zonder de workflow te verlaten. Voor

inzet van AI specifiek voor BIM-LCA-integratie bevindt zich nog

de installateur opent het de mogelijkheid om

in de toekomst, maar de technologie vormt nu al een sleutel om

materiaalstromen structureel vast te leggen in

circulaire ontwerpworkflows schaalbaar en toekomstbestendig te

BIM, waardoor hergebruik en losmaakbaarheid

maken.

aantoonbaar worden en toekomstige waarde behouden blijft. De digitale brug naar circulair

De integratie van milieu- en materiaaldata in BIM wordt ook wel

bouwen wordt daarmee geen visie meer, maar een

8D/9D BIM genoemd [52]. Waarbij 8D zich primair richt op milieu-

concrete routekaart richting een bouweconomie

impact (zoals LCA en CO₂), terwijl 9D een stap verder gaat door

waarin materiaalwaarde, emissiereductie en

ook circulariteit, materiaalpaspoorten en beheerinformatie in de

levenscyclusoptimalisatie structureel zijn

BIM-omgeving te integreren.

verankerd.

tvvl magazine / praktijk nr. 05 / oktober / 2025

29

Praktijk

Dankwoord De auteur wil graag dankbaarheid uiten voor inspiratie uit de Expertgroep Circulaire Installaties. Indien u informatie uit dit artikel wenst te gebruiken, gelieve dan te verwijzen naar de TVVL Expertgroep Circulaire Installaties van de TVVL.

Referenties 1. Klimaatakkoord, „Klimaatakkoord.nl,” Gebouwde omgeving – Klimaatakkoord , 2019. [Online].

Available: https://www.klimaatakkoord.nl/gebouwde-omgeving. [Geopend 2025].

2. Ministerie van Financiën, „Rijksfinancien.nl,” Ministerie van Financiën, [Online]. Available: https:// www.rijksfinancien.nl/miljoenennota/2017/d17e1283.

3. PIANOo – Expertisecentrum Aanbesteden, „PIANOo.nl,” 2023. [Online]. Available: https://www. pianoo.nl/nl/sectoren/gebouwen/regelgeving-beleid-en-uitvoering.

4. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), „Monitor Verduurzaming Gebouwde Omgeving 2024,” 2024. [Online]. Available: https://www.rvo.nl/sites/default/files/2024-12/Monitor-Verduurzaming-Gebouwde-Omgeving-2024.pdf. [Geopend 2025].

5. Madaster, „From registration to responsibility,” Madaster, [Online]. Available: https://madaster. com/platform/. [Geopend 2025].

6. Deerns, Linus Klaassen, „Circulair bouwen met Whole Life Carbon,” 2025. [Online]. Available: https://www.deerns.com/nl/thoughts/circulair-bouwen-met-whole-life-carbon/. [Geopend 2025].

7. Potrč Obrecht, T.; Röck, M.; Hoxha, E.; Passer, A., „BIM and LCA Integration: A Systematic Literature Review,” Sustainability, vol. 12, p. 5534, 2020.

8. „A Building Information Modeling-Based Life Cycle Assessment of the Embodied Carbon and Environmental Impacts of High-Rise Building Structures: A Case Study,” Sustainability, vol. 16, p. 569, 2024.

9. Berges-Alvarez, I.; Martínez-Rocamora, A.; Marrero, M., „A Systematic Review of BIM-Based Life Cycle Sustainability Assessment for Buildings,” Sustainability, nr. 16, p. 11070, 2024.

10. European Union, „EU’s Digital Product Passport: Advancing transparency and sustainability,” 27 September 2024. [Online]. Available: https://data.europa.eu/en/news-events/news/eus-digital-product-passport-advancing-transparency-and-sustainability. [Geopend 2025].

11. C. v. Oeveren, „Integrating building information modelling with life-cycle assessment and life-cycle costing: An exploration into the potentials of an integrated LCA-LCC application with BIM for the determination and optimisation of environmental impact and cost analysis,” 2020. [Online]. Available: https://research.tue.nl/en/studentTheses/integrating-building-information-modelling-with-life-cycle-assess. [Geopend 2025].

12. Wastiels, L.; Decuypere, R., „Identification and comparison of LCA-BIM integration strategies,” in IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 2019.

13. Potrč Obrecht, T.; Röck, M.; Hoxha, E.; Passer, A., „BIM and LCA Integration: A Systematic Literature Review,” Sustainability, p. 5534, 2020.

14. Nationale Milieu Database, „Environmental Performance Assessment Method for Construction Works,” Stichting Nationale Milieu Database, 2024. [Online]. Available: https://milieudatabase. nl/en/downloads/download/environmental-performance-assessment-method-for-construction-works-version-12/. [Geopend 2025].

15. DGBC, „Circular Buildings – een meetmethodiek voor losmaakbaarheid v2.0,” [Online]. Available: https://www.dgbc.nl/publicaties/circular-buildings-een-meetmethodiek-voor-losmaakbaarheid-v2-0/. [Geopend 2025].

16. Redactie De circulaire bouweconomie, „CO2-budget maakt bouw bewust van grenzen aan uitstoot,” De circulaire bouweconomie, 2025. [Online]. Available: https://circulairebouweconomie.nl/ achtergrond/co2-budget-maakt-bouw-bewust-van-grenzen-aan-uitstoot/. [Geopend 2025].

17. LinkedIn / Madaster, „Partnership Announcement: Madaster x Autodesk!,” Madaster, 2025.

[Online]. Available: https://www.linkedin.com/posts/madaster_partnership-announcement-madaster-x-autodesk-activity-7312760646817714177-Qbua. [Geopend 2025].

18. Autodesk, „Sustainability Tech Partner Program,” 2024. [Online]. Available: https://www.autodesk. com/campaigns/sustainability-tech-partner-program.

19. Madaster, „Partnership announcement: Madaster x Autodesk,” April 2024. [Online]. Available: https://www.linkedin.com/posts/madaster_partnership-announcement-madaster-x-autodesk-activity-7312760646817714177-Qbua/.

20. Autodesk, „Sustainability in Architecture, Engineering & Construction,” Autodesk, [Online]. Available: https://www.autodesk.com/solutions/aec/sustainability. [Geopend 2025].

21. Madaster & Ecochain, „Madaster, Ecochain and Knauf are putting circular construction into practice,” 2018. [Online]. Available: https://madaster.com/inspiration/madaster-ecochain-and-knauf-are-putting-circular-construction-into-practice/. [Geopend 2025].

22. Madaster, „Madaster Building dashboard (Environmental tab),” 2023. [Online]. Available: https:// madaster.co.uk/platform/. [Geopend 2025].

23. ARKANCE, „Our Global Leadership,” 2025. [Online]. Available: https://arkance.world/us-en/whowe-are/global-leadership?

24. Autodesk, „ARKANCE Overview,” [Online]. Available: https://www.autodesk.com/support/partners/ arkance-systems/1191. [Geopend 2025].

25. Arkance, „Reducing Waste in Factory Construction Through Automated Design Workflows,” 2025.

[Online]. Available: https://arkance.world/in-en/resources/read/blogs/reducing-waste-factory-construction. [Geopend 2025].

26. Arkance, „ARKANCE Announces New Integration Connecting Autodesk Construction Cloud and Bluebeam,” Arkance, 2024. [Online]. Available: https://arkance.world/nz-en/resources/read/ company-insights/ARKANCE-Announces-New-Integration-Connecting-Autodesk-Construction-Cloud-and-Bluebeam. [Geopend 2025].

27. Symetri, „Working Towards A Net Zero, Carbon Neutral Future,” Symetri, 2025. [Online]. Available: https://www.symetri.us/sustainability. [Geopend 2025].

28. Trimble, „BIM Software Solutions Supporting Sustainable Construction,” 2024. [Online]. Available: https://www.trimble.com/blog/construction/en-US/article/bim-software-solutions-that-support-sustainable-construction.

30

tvvl magazine / praktijk nr. 05 / oktober / 2025

29. Trimble, „Cutting carbon at the conceptual stage,” 2025. [Online]. Available: https://www.trimble. com/blog/trimble/en-US/article/cutting-carbon-at-the-conceptual-stage. [Geopend 2025].

30. One Click LCA, „Bentley Systems & One Click LCA integration,” One Click LCA, 10 juli 2024.

[Online]. Available: https://oneclicklca.com/en/resources/press-release/bentley-systems-announces-availability-of-life-cycle-assessment-and-embodied-carbon-calculation-capabilities-for-infrastructure. [Geopend 2025].

31. One Click LCA, „One Click LCA Tutorial: Trimble Connect Intergration,” One Click LCA, 2024.

[Online]. Available: https://www.youtube.com/watch?v=w5012wqhAEU. [Geopend 2025].

32. One Click LCA, „BIM and other intergrations.,” 2025. [Online]. Available: https://oneclicklca.com/ en-us/why-us/capabilities/bim-other-integrations.

33. MagiCAD group, „Celebrating 40 Years of Innovation,” 2023. [Online]. Available: https://www. magicad.com/celebrating-40-years-of-innovation/.

34. Die Werkbank & EPEA, „Building Circularity Passport®,” 2023. [Online]. Available: https://diewerkbank.eu/en/bim-more-blog/passport.

35. KieranTimberlake, „Tally® – LCA for Revit.,” 2023. [Online]. Available: https://kierantimberlake. com/page/tally.

36. One Click LCA, „MagiCAD Group partners with One Click LCA.,” 2024. [Online]. Available: https:// oneclicklca.com/en/resources/press-release/magicad-group-partners-with-one-click-lca-to-enhance-environmental-data-collection-for-sustainable-mep-manufacturers.

37. Bentley Systems & One Click LCA, „Life cycle assessment in iTwin Platform.,” [Online]. Available: https://oneclicklca.com/en/resources/press-release/bentley-systems-announces-availability-of-life-cycle-assessment-and-embodied-carbon-calculation-capabilities-for-infrastructure.

38. Makersite, „Makersite partners with Autodesk to bring sustainability insights into design,” 2023.

[Online]. Available: https://makersite.io/customer-story/makersite-partners-with-autodesk/.

39. Diewerkbank, „Building Circularity Passport: CO2-Bilanz ab Entwurf steuern,” Diewerkbank - Turn BIM into Benefits, [Online]. Available: https://diewerkbank.eu/partnerschaften. [Geopend 2025].

40. European Commission, „Level(s) European framework for sustainable buildings,” 2025. [Online].

Available: https://green-forum.ec.europa.eu/green-business/levels_en. [Geopend 2025].

41. R. Sacks PhD, M. Girolami PhD en I. Brilakis PhD, „Building Information Modelling, Artificial Intelligence and Construction Tech,” Developments in the Built Environment, vol. 4, p. 100, 2020.

42. H. Sun en I. Kim, „Applying AI technology to recognize BIM objects and visible properties for achieving automated code compliance checking,” Journal of Civil Engineering and Management, vol. 6, nr. 28, pp. 497-508, 2022.

43. Z. Wang, H. Ying, R. Sacks en A. Bor, „CBIM: A Graph-based Approach to Enhance Interoperability,” arXivLabs, 23 April 2023.

44. S. Du, L. Hou, G. Zhang, Y. Tan en P. Mao, „BIM and IFC Data Readiness for AI Integration in the Construction Industry: A Review Approach,” Buildings, vol. 14, nr. 10, p. 3305, 2024.

45. BIMefy, „BIMefy Homepage,” [Online]. Available: https://www.bimefy.com/. [Geopend 2025].

46. R. M. I. Anwar en S. Azhar, „AI-based Object Detection and Material Classification for Scan-to-BIM – A Deep Learning Framework,” in Proceedings of Associated Schools of Construction 61st Annual International Conference.

47. Á. Á. Semjén en J. Szép, „Integrating generative and parametric design with BIM: A literature review of challenges and research gaps in construction design,” Applications in Engineering Science, vol.

23, nr. september, 2025.

48. Autodesk, „AI for Construction,” AI for Construction, 2025. [Online]. Available: https://construction.autodesk.com/workflows/artificial-intelligence-construction. [Geopend 2025].

49. OpenSpace, „OpenSpace Launches Comprehensive Progress Tracking Solution for the Construction Industry,” 2025. [Online]. Available: https://www.openspace.ai/press-releases/progress-tracking-disperse. [Geopend 2025].

50. BIMLOGIQ Copilot, „Autodesk App Store,” 2025. [Online]. Available: https://apps.autodesk.com/ RVT/en/Detail/Index?id=1840006799718333764&appLang=en&os=Win64. [Geopend 2025].

51. Bentley System, „Bentley Systems Announces Generative AI Game-Changer for Civil Site Design,” Bentley System, 2025. [Online]. Available: https://www.bentley.com/news/bentley-systems-announces-generative-ai-game-changer-for-civil-site-design/. [Geopend 2025].

52. Autodesk, „The Evolution of BIM Dimensions: 3D, 4D, 5D & Beyond,” 2023. [Online]. Available: https://www.autodesk.com/blogs/construction/bim-dimensions/ 53. Oeveren, J. van, „LEICAS: Een gebruiksvriendelijke applicatie voor BIM-gebaseerde LCA en LCC in de vroege ontwerpfase,” 2021.

54. Gemert, A. van, „MPG-ENVIE: Embodied impacts assessment tool for early design stage,” Master Thesis, TU Eindhoven & Arcadis, 2021.

55. Sánchez, B.; van Nederveen, G.A.; Lukman, R.K.; et al., „Open BIM-LCA integration for circular HVAC design: Case study in the Netherlands,” in CLIMA 2022, 2022.

56. Evofenedex, „Het digitaal productpaspoort komt eraan,” 5 december 2024. [Online]. Available: https://www.evofenedex.nl/magazines/het-digitaal-productpaspoort-komt-eraan. [Geopend 2025].

57. International Energy Agency, „Assessing life cycle related environmental impacts caused by buildings: Case study collection,” International Energy Agency, [Online]. Available: https://annex72.ieaebc.org/Data/publications/E_Birgisdottir%20et%20al%202022_Building%20case%20study%20 collection_v3.pdf. [Geopend 2025].

58. L. Lijian Ma, R. Azari en M. Elnimeiri, „A Building Information Modeling-Based Life Cycle Assessment of the Embodied Carbon and Environmental Impacts of High-Rise Building Structures: A Case Study,” Sustainability, nr. 16, p. 569, 2024.

Column

Column Atze Boerstra rstra

Hol van de leeuw Everything should be made as simple as possible, but not simpler. Deze wijze woorden van Albert Einstein spookten door mijn hoofd eind september op de jaarlijkse Eurovent summit in Praag.

Atze Boerstra is hoogleraar gebouwinstallatie innovatie aan de TU Delft. Hij laat iedere

Eurovent is een overkoepelende organisatie (waar o.a. Binnenklimaat Nederland

editie zijn licht schijnen over heikele en minder

bij is aangesloten) die 100+ maakindustrie partijen vertegenwoordigt met een

heikele onderwerpen in de installatie-sector.

totale omzet van meer dan 30 miljard. Op de Eurovent website is te lezen dat Eurovent zichzelf ziet als ‘the voice of the European HVACR industry’.

Tijdens de Eurovent sessie waarin ook

fabrikanten verplicht zijn om productaspecten

onze branche gaat?’. Terwijl er al wel

mijn presentatie zat kreeg ik inderdaad

te verbeteren gerelateerd aan onder

diverse initiatieven bestaan als ARM

een beetje een The Voice gevoel van voor

andere herbruikbaarheid, repareerbaarheid,

(Alliance for Responsible Mining) en

de leeuwen gegooid worden... Ik bedoel

energie-efficiëntie, recycleerbaarheid en

het in elk geval op papier mogelijk

dan The Voice met hoofdletters; u weet

de milieuvoetafdrukken. En nee, ESPR gaat

is als HVACR fabrikant om aan je

wel, van dat programma dat om duistere

dus niet alleen om de verplichting om in

toeleveranciers garanties te vragen

redenen even van de buis is geweest,

de toekomst alleen op basis van ‘whole life

over gebruikte grondstoffen (denk

maar per januari 2026 weer op tv is met

carbon’ producten en ontwerpen met elkaar

aan: grondstofwinning met aandacht

net even wat andere jury-leden.

te vergelijken. Kom ik vast in een volgende

voor goede arbeidsomstandigheden,

Hoezo dat ‘voor de leeuwen gegooid

column nog wel eens op terug.

zonder kinderarbeid gewonnen en niet afkomstig uit conflict gebieden). Die

gevoel’? Omdat ik het natuurlijk niet kon laten om de zaal te vragen waarom

Terug naar Praag. Was het alleen kommer

had ik zeker niet zien aankomen….

ze geen luchtbehandelingskasten en

en kwel, circulair gezien? Zeker niet. Tijdens

ventilatoren maakten ontworpen op een

diverse pauzegesprekken kwam ik er achter

Tips richting leveranciers: niet alleen

levensduur van 30 in plaats van 15 jaar.

dat steeds meer fabrikanten achter de

recycling maar kijk ook – en steeds meer

Dat leverde figuurlijk boe-geroep op en

schermen al heel serieus met het thema

– bij het hanteren van de R-ladder in de

letterlijk een opmerking uit de zaal a la

circulariteit bezig zijn. Zo blijken sommige

hoek van Rethink en (design for) Reuse

‘that would mean bankrupcy for all of us’.

partijen al best ver te zijn met het optuigen

& Refurbishement. Denk verder ook in

Heerlijk.

van aparte refurbishment productielijnen.

kansen, en niet of niet alleen in termen

En zijn sommige partijen al bezig om hun

van bedreigingen en verplichtingen. En

Maar alle gekheid op een stokje. Hoog

producten mee modulair te maken, opdat

ja, ik weet het, het is heel veel gedoe, die

tijd dat we eens een goed gesprek

de componenten die snel verouderen, op

EPD’s, zeker zolang elk land - NL voorop

aangaan over circulariteit en de

een simpele, snelle manier geüpgraded

- op dat punt een eigen koers blijft

HVACR-maakindustrie. Niet alleen bij

konden worden. Het meest onder de indruk

varen. En richting de analyse markt zou

installateurs en (W+E) adviseurs zal er

was ik van een pauze-verhaal dat ik had over

ik willen zeggen: is het echt niet zo dat

een andere wind moeten gaan waaien.

heranalyses van materiaalstromen. Een

een deel van de markt bereid is om wat

Ook de maakindustrie zal aan de bak

partij nam in dit verband (off the record) het

extra te betalen voor een product dat

moeten. Zeker gezien de aankomende

woord ‘social sustainability' in de mond,

ontworpen is op extra lange levensduur

ESPR0-verplichtingen (ESPR staat voor

zo van ‘hoezo zijn we bij koffie wel vragen

en betere repareerbaarheid? Er zijn zat

Ecodesign for Sustainable Products

aan het stellen over de herkomst van

partijen in Nederland die op basis van

Regulation). In artikel 16 van het

grondstoffen en de arbeidsomstandigheden

life cycle kosten beslissingen nemen, in

bewuste beleidsdocument staat dat

aan de bron, en doen we dat niet als het over

die hoek liggen echt kansen….

tvvl magazine / column nr. 05 / oktober / 2025

31

Onderzoek & Cases

Auteurs

ing. F.J.A. (Ferne) Kikkert, ir. A. C. van ‘t Veld, ir. L.E.T. Pronk (allen werkzaam bij adviesbureau Merosch)

Impact van vegetatie op de hittestress in de woning Jaar na jaar worden de warmterecords verbroken door de klimaatverandering, met een stijging van 0,4 °C in de afgelopen 10 jaar in Nederland [1]. Ook de hittestress in woningen neemt toe. Meer natuur op en om de woning is een mogelijke oplossing. Een verlaging van de binnentemperatuur door vegetatie valt nu nog moeilijk te kwantificeren en wordt niet meegenomen in de huidige oververhittingsberekeningen (TOjuli / GTO). In dit artikel wordt de impact van vegetatie op de binnentemperatuur van woningen bepaald voor het huidige en toekomstige klimaat.

Highlights • Het artikel geeft inzicht in de positieve effecten van vegetatie voor de optimalisatie van de hittebestendigheid van woningen voor het maken van een oververhittingsberekening.

• Lezers leren over de toekomstige klimaatscenario’s en hoe de stijgende klimaatverandering impact heeft op de hittestress van woningen in vergelijking

Bouwen tegen de hitte - de huidige praktijk De hitte treedt van buiten de woning naar binnen

met de huidige klimaatdata, om de impact op een bovenwettelijke norm te bepalen.

• Het artikel benadrukt de meerwaarde van de

op warme zomerdagen door zoninstraling en de

toevoeging van vegetatie op en om het gebouw voor de

interne warmteproductie. De binnentemperatuur

verlaging van temperatuursoverschrijdingsuren en/of de

stijgt. De woning houdt de warmte vast en laat de

koudevraag in het huidige en toekomstig klimaat.

warmte weer langzaam los. De binnentemperatuur kan hierdoor ook ’s nachts nog hoog blijven bij warme nachten.

Bij nieuwbouw houden we de hitte buiten met

32

bouwkundige, passieve en koelende maatregelen.

Vegetatie in de bouwberekeningen

Voorbeelden zijn: beperken glasoppervlak,

Het maken van een oververhittingsberekening

zonwering, vloerkoeling en actieve koeling, zoals

is een wettelijke eis binnen de BBL voor de

airco’s. In Nederland komen steeds meer geluiden

aanvraag van een omgevingsvergunning bij een

op om natuur te gebruiken om te bouwen tegen

nieuwbouwwoning. Hierbij is het verplicht om

de hitte. Dit is een veel duurzamere oplossing dan

een TOjuli-berekening of een GTO-berekening

actief koelen. Voor nu én de hetere toekomst.

te maken.

Om richting te geven aan de duurzame manier

• De TOjuli-berekening is onderdeel van

van koeling, is de ‘Ladder van Koeling’ [2]

de BENG en geeft een indicatie van de

ontwikkeld door OSKA en ISSO. Zij pleiten voor

kans op oververhitting in een woning. Met

een prioritering van duurzame maatregelen, zoals

standaard aannames is deze methode een

gevisualiseerd in figuur 1. Hierin staat vermeld dat

sterke versimpeling van de werkelijkheid.

vegetatie als eerste stap van het ontwerptraject

Vegetatie kan in deze berekening niet

zoveel mogelijk moet worden meegenomen om de

worden ingevuld, omdat er nog geen

benodigde koudevraag in een woning te beperken

gevalideerde bepalingsmethode voor

door de hittestress te verzachten. Een goede basis!

bestaat.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Figuur 1: Ladder van koeling.

• De gewogen temperatuuroverschrijding (GTO), een

Albedo en emissie: Het weerkaatsingsvermogen van

temperatuuroverschrijdingseis van ≤ 450 gewogen uur per

een materiaal (albedo) wordt verbeterd ten opzichte

verblijfsruimte per jaar [3], is een nauwkeurigere methode met

van traditionele materiaaltoepassingen, zoals een zwart-

meer parameters. De GTO is een dynamische berekening die

bitumendak. Emissie, het uitstralingsvermogen van een

rekening houdt met variabelen die continu veranderen, zoals het

materiaal, wordt ook positief verhoogd door vegetatie. Beide

weer, door klimaatdata toe te voegen. Vegetatie kan worden

eigenschappen verlagen de oppervlaktetemperatuur van het

meegenomen, maar mag vanwege het onzekere karakter en het

gebouw. [6]

gebrek aan kennis nog niet worden toegepast.

Verdamping: Verdamping van het substraat en de De potentie van vegetatie op temperatuuroverschrijding van het

beplanting zorgt voor verkoeling van de woning. [6]

binnenklimaat is, mede hierdoor, nog niet eerder onderzocht.

Schaduw: Vegetatie zorgt voor een schaduwwerking,

Eigenschappen van vegetatie

waardoor de zonbelasting op de woning wordt verkleind. [6]

Zeven eigenschappen van vegetatie op en rondom de woning

Het vochtgehalte in de vegetatie heeft een belangrijke

hebben een positief effect op het binnenklimaat van een woning:

werking. Zo zorgt het voor een verlaging van de thermische weerstand [4], maar ook van de verhoging van de verkoeling

Thermische weerstand: Vegetatie zorgt voor een verhoging in

door verdamping [6]. Om de minimale impact van vegetatie

de thermische weerstand van de constructie, waardoor de hitte

op hittestress te bepalen is in dit onderzoek gekozen voor de

minder snel een woning binnentreedt. [4]

worst-casescenario, zoals geen verkoeling door verdamping en een thermische weerstand passend bij natte vegetatie.

Dichtheid en soortelijke warmte: De toevoeging van materialen met een dichtheid en soortelijke warmte creëert een faseverschuiving van de piektemperaturen binnen de woning

Vertaling naar GTO-berekening met casussen

[5]. De piektemperatuur wordt verlaagd. De piekuren worden

Meerdere soorten vegetatie zijn onderzocht om de impact

vertraagd, maar de piekuren worden ook verlengd, wat een

te bepalen op de hittestress in een woning, namelijk: een

negatieve werking heeft.

laag-intensief sedumdak, een hoog-intensieve daktuin, een

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

33

Onderzoek & Cases

groene gevel met klimplanten in volle grond en een boom van 14

Huidig en toekomstig klimaat

meter hoog op een afstand van 5 meter van de gevel.

Voor het huidige klimaat wordt de NEN5060 TO5 gebruikt voor de GTO-berekening. Het gebruikmaken van de NEN5060 TO5 is een

Softwarekeuze

wettelijke eis. Deze klimaatdata is echter een samengesteld jaar van

In dit onderzoek is gekozen om de GTO-berekening uit te voeren

verouderde meetgegevens, waarbij ook geen rekening gehouden wordt

met het softwareprogramma Vabi Elements. Dit is een vaak gebruikt

met het toekomstige klimaat.

softwarepakket voor de GTO-berekening in Nederland en ligt dus dicht tegen de dagelijkse praktijk aan.

Een nieuwbouwwoning wil je echter ook ontwerpen op het toekomstig klimaat. De woning zelf gaat hopelijk nog minstens 100 jaar mee, al

Limitaties

zal wel het een en ander vervangen worden in de loop der tijd. In dit

Vabi Elements, en andere softwareprogramma’s, heeft nog bepaalde

artikel is daarom ook het toekomstige klimaat meegenomen om de

limitaties, waardoor vegetatie nog niet volledig gerepresenteerd kan

leefbaarheid in een woning voor het toekomstige klimaat te bepalen.

worden. In Vabi Elements kan de verdamping van alle vegetatie en de schaduwwerking van de groene gevel niet worden meegenomen in de

Casussen: drie nieuwbouwwoningen

berekeningen. De impact van vegetatie wordt nu dus nog onderschat.

Voor het bepalen van de impact van groen zijn 3 casussen genomen, namelijk een tussenwoning, hoekwoningen en een portiekwoning.

De woningtypes beschikken over een goed geïsoleerde schil, HR+++ beglazing, ventilatiesysteem D en geen actieve koeling.

De impact is van meerdere casussen bepaald om bouwkundige afwijkingen zoveel mogelijk weg te nemen. Zo kan de hitte binnen een woning en verblijfsruimte door bepaalde bouwkundige verschillen variëren en uitschieten, zoals de indeling van de woning, bouwhoogte, beukmaat, diepte, oriëntatie, raamgrootte en raamlocatie.

Figuur 2: Impact vegetatie op de GTO bij de huidige NEN5060 TO5.

34

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Figuur 3: De toekomstige klimaatscenario’s (Bron: KNMI).

De GTO wordt per verblijfsruimte bepaald. De leefruimte

weerstand, verbetering in faseverschuiving en door de

(woonkeuken in onze casussen) is als verblijfsruimte genomen

schaduwwerking die een boom oplevert.

om de impact van de vegetatie te bepalen, doordat deze ruimte overdag het meeste wordt gebruikt.

Groendak: Bij de groendaken is het aantal bouwlagen tussen de verblijfsruimte en het groendak een belangrijke factor; zo

Vegetatie in het huidige klimaat

zijn er waarneembare verschillen. Als een sedumdak direct grenst aan de verblijfsruimte, kan de overschrijding tot wel

De temperatuuroverschrijding kan met vegetatie op en

10% worden verlaagd. Voor de daktuin kan de GTO tot wel

rondom de woning worden gehalveerd. Dit is de uitkomst voor

35% verminderd worden; dit is een significant verschil.

het scenario met alle mogelijke meegenomen vegetatie. Dus een daktuin met groene gevels en bomen op alle mogelijke

Groene gevel: Een indirecte en grondgebonden groene gevel

oriëntaties.

heeft een laag/verwaarloosbaar effect op het binnenklimaat

Kortom, vegetatie heeft dus een significante en grote positieve

klein positief effect op en rond het noorden zelfs soms een

impact op het binnenklimaat van woningen bij het huidige

negatief effect op het binnenklimaat.

en verschilt per oriëntatie. Zo levert het rond het zuiden een

klimaat, NEN5060 TO5. De uitgebreide uitkomsten van de impact van de vegetatie staan in figuur 2.

Op de zuidoriëntatie houdt een groene gevel de zonbelasting deels tegen, terwijl een groene gevel op het noorden, die veel

Sedumdak: Een extensief groendak heeft een lage positieve

minder directe zonbelasting ontvangt, de warmte in de woning

impact op het binnenklimaat. De beperkte toename in de

binnenhoudt door de verhoging van de thermische weerstand.

thermische weerstand, dichtheid en soortelijke warmte heeft

Bij de groene gevel ontbreekt ook de schaduwwerking in de

weinig effect op de woningen.

berekening, waardoor het effect wordt onderschat.

Daktuin: Het hoog-intensieve groendak presteert het hoogste

Bomen: De toepassing van bomen rondom de woningen

van alle vegetatiesoorten. Dit komt door de hoge thermische

op een afstand van 5 meter van de gevel zorgt voor een

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

35

Onderzoek & Cases

Grafiek 1: Impact van vegetatie op de GTO in het toekomstig klimaat.

grote positieve impact door de schaduwwerking

Toekomstig klimaat: heet, heter, heetst

van de boom. Het type boom is zeer bepalend voor

Door het KNMI zijn er projecties gemaakt van het mogelijke klimaat

het bepalen van de impact op de hittestress door

in de toekomst voor de zichtjaren 2050, 2100 en 2150.

verschillende factoren, waaronder de grootte van de boom, bladoppervlakte en het seizoen waarin de boom

Het KNMI is nog onzeker over hoe het klimaat in de toekomst zal

zich bevindt. Het bladoppervlak van de zomersituatie is

ontwikkelen. Dit komt door politieke keuzes, de verandering van de

aangehouden om de impact te bepalen.

zeestromen en de snelheid van technologische ontwikkelingen, die allemaal impact hebben op het klimaat. Daarom zijn er verschillende

Het plaatsen van een eikenboom van 14 meter hoog op

scenario’s ontwikkeld, afhankelijk van het CO₂-gehalte in de

het zuiden van een woning zorgt voor een vermindering

atmosfeer (laag/matig/hoog) en op basis van een nat/droog klimaat.

van 19% van de GTO-uren. Terwijl een boom op het noorden voor een vermindering van 8% zorgt. De boom

Om de impact van vegetatie te bepalen, is er in deze studie

kan op meerdere oriëntaties tegelijk geplaatst worden;

gebruikgemaakt van het worstcase Hd-scenario. Dit is het scenario

bij alle oriëntaties zorgt het voor een vermindering van

met veel klimaatverandering door een hoog CO2-gehalte en een

25% op de GTO.

droog klimaat.

Figuur 4: ATG ten opzichte van de GTO.

36

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

De locatiekeuze is binnen Nederland van belang

Deze schrikbarend harde stijging komt ook

door landelijke verschillen. Zo is het in het zuiden

overeen met vergelijkbare onderzoeken,

meestal warmer dan in het noorden van Nederland.

zoals het Nieman-rapport ‘‘Klimaatadaptatie

De landelijke verschillen zijn door middel van 5

verduurzaming gebouwde omgeving’ en het

klimaatzones onderverdeeld, waarbij de klimaatzone

TVVL-artikel ‘‘Zonwering voor gebouwen nodig

van De Bilt is gebruikt in dit onderzoek vanwege de

door sneller veranderend klimaat’’.

centrale ligging [8]. Dit is tevens het meest gebruikte station bij GTO-berekeningen in de praktijk.

Bij de toevoeging van vegetatie aan de casussen

De klimaatdata 2050 Hd, 2100 Hd, 2150 Hd van

mogelijk een grote impact verwacht. Maar dit

De Bilt bestaat uit verschillende parameters die het

blijkt niet te kloppen. Door de harde stijging in

toekomstige klimaat beschrijven, zoals zonnestraling,

onder andere de temperatuur en vochtigheid

temperatuur, vochtigheid, neerslag, wind en bewolking.

treedt er warme lucht bij de toekomstige

Bij vergelijking van de klimaatdata blijkt dat de

klimaatscenario’s uiteindelijk alsnog een

bij de toekomstige klimaatscenario’s wordt er

gemiddelde jaarlijkse temperatuur respectievelijk met

nieuwbouwwoning binnen. Hierdoor wordt de

3, 5 en 6.5 °C toeneemt. Heet, heter, heetst dus.

binnentemperatuur in de woning verhoogd, ondanks de toepassing van vegetatie rondom en

Vegetatie in het toekomstig klimaat Het aantal overschrijdingsuren voor onze

op de woning.

nieuwbouwwoningen neemt schrikbarend hard toe in

Andere normering: ATG in plaats van GTO

het nieuwe klimaat. In het jaar 2100 stijgt het aantal

Het onderzoek van Nieman doet de suggestie

overschrijdingsuren in onze casussen boven de 10.000

om in het toekomstig klimaat adaptieve grens

gewogen uur per jaar. Dit is ruim boven de grenswaarde

temperatuurwaarde (ATG) te gebruiken als

van 450 gewogen uur. Let wel, dit is een gewogen

alternatief op de GTO-berekeningen. De

temperatuuroverschrijding, dus een temperatuur van

adaptieve grens temperatuurwaarde (ATG), een

3 °C boven de drempelwaarde van 27,2°C telt voor 3

tevredenheidsklasse om de comforttemperatuur

gewogen uren mee.

per verblijfsruimte te bepalen, is gerelateerd

Grafiek 2: Impact van vegetatie op de ATG in het toekomstig klimaat.

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

37

Onderzoek & Cases

Figuur 5: Impact van een groene omgeving op de ATG bij 2100 Hd, De Bilt.

aan de buitentemperatuur. Terwijl de

door een toevoeging van 10% vegetatie aan

GTO-berekening een vaste waarde

de omgeving, op wijkniveau de gemiddelde

hanteert. De ATG maakt daarbij gebruik

temperatuur wordt verlaagd met gemiddeld

van de verhouding tussen de binnen- en

0,5 °C [9].

buitentemperatuur die door een mens als aangenaam wordt ervaren [7].

De hele temperatuurreeks van de 2100 Hd klimaatdata is verlaagd om een grove

Het aantal overschrijdingsuren is flink

aanname te maken van de impact. Deze

lager als gebruik wordt gemaakt van deze

versimpeling van de effecten van een groene

normering. Van ongeveer 10.000 uur naar

omgeving leidt tot een overschatting van

ongeveer 800 à 900 uur in het scenario

de impact van groen in de stad, maar geeft

2100 Hd. De procentuele stijging van het

alsnog een eerste indicatie van de potentie.

aantal overschrijdingsuren in de toekomst blijft echter wel gelijk. De toepassing

De impact van deze maatregel is groot.

van vegetatie op gebouwniveau in het

Door verlaging van de buitentemperatuur

toekomstig klimaat geeft, net als bij de

neemt, logischerwijs, ook de

GTO-berekening, een minimaal verschil.

binnentemperatuur flink af, waardoor een vermindering van overschrijdingsuren tot 40% op de ATG kan worden bereikt bij een

Koelere omgeving: Groen in de stad

50% groene omgeving. Deze vermindering

Dit roept de vraag op: hoe dan wel, als

geldt ook op de GTO. Bij een hoger

maatregelen op en direct rondom de woning

percentage aan vegetatie in de omgeving

niet meer helpen?

wordt de daling door een groene omgeving in verhouding minder groot; de impact is

We onderzochten of het creëren van een

dus niet lineair.

groene omgeving rondom een woning zorgt voor een fijner binnenklimaat. Kort gezegd

38

wordt de luchttemperatuur rondom de

Conclusie: Vegetatie verzacht hittestress

woning verlaagd, wat ook leidt tot een lagere

De impact van vegetatie kan, ondanks een

binnentemperatuur. We maken gebruik van

paar beperkingen, in beeld worden gebracht

de studie van de HvA. Deze studie stelt dat

met de huidige rekenmethodes. De impact

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

is significant en waardevol. De woning wordt aanzienlijk koeler

• Softwareleveranciers: We zouden graag zien dat een

in het huidige klimaat. Dit leidt tot een vermindering van

softwareleverancier van gebruikelijke software in

overschrijdingsuren van wel 50% bij de combinatie van een

dit vakgebied, zoals Vabi Elements, alle effecten van

hoog-intensieve daktuin, een groene gevel en een boom voor

vegetatie opneemt in de software. Op die manier kan

de gevel van 14 meter hoog.

de impact van vegetatie op en rondom de woning volledig in beeld gebracht worden.

In het toekomstige klimaat blijken de overschrijdingsuren enorm toe te nemen, bijvoorbeeld met een factor 20 in 2100.

• Gevalideerde bepalingsmethodes: We onderstrepen

De bovenstaande vegetatiemaatregelen hebben in die situatie

het werk in de sector, zoals dat van Leo Pelgröm, die

te weinig effect om het verschil te maken. Dit komt door de

bezig zijn om het effect van vegetatie in te passen in de

warme lucht die consequent rondom de woning aanwezig is,

huidige rekenmethodiek (NTA 8800), zoals vermeld

waardoor de vertragende en zonwerende effecten nauwelijks

in het TVVL-artikel ‘‘Vegetatiedaken hebben veel

invloed hebben.

potentie, waar wachten we nog op?’’. De aangetoonde significante impact van vegetatie toont wederom

Hoe dan wel om te gaan met hittestress in de toekomst?

aan dat het een positieve bijdrage kan leveren in de

Enerzijds zien we een aanpassing van de rekenmethodiek

combinatie van biodiverse- en energiebesparende

als geschiktere methode om toekomstgericht te bouwen

maatregelen.

tegen de hitte. Dit is de ATG-berekening. Deze methodiek is beter toepasbaar, omdat die gerelateerd is aan de (hogere)

• Gewoon nu toepassen: Ondanks dat vegetatie nog

buitentemperatuur en hoe wij dit als mens ervaren in het

niet kan worden meegenomen conform de wettelijke

onderscheid tussen temperatuur buiten en binnen.

vereisten, kan deze methodiek wel worden gebruikt om een bovenwettelijke meerwaarde aan te tonen in

Anderzijds zien we dat door een groene omgeving de

nieuwbouw- en renovatieprojecten. Gewoon doen dus -

buitentemperatuur kan worden verlaagd. Dit heeft

en mooie voorbeelden creëren!

logischerwijs als gevolg dat ook de binnentemperatuur lager wordt. De impact hiervan is groot: Bij een 50% groene omgeving wordt de GTO en ATG met wel 40% verlaagd.

Over de auteur Ferne Kikkert is voor zijn opleiding HBO Bouwkunde aan

Kortom, vegetatie is de kracht die nu én in de toekomst onze

De Haagse Hogeschool afgestudeerd voor het thema

oververhitting verzacht!

van dit artikel. Het onderzoek is uitgevoerd voor het adviesbureau Merosch onder begeleiding van Arnold van ’t

Aanbevelingen: hoe nu verder?

• Vervolgonderzoek: We zien nog veel kansen voor

Veld en Linard Pronk. Hierin is de impact van vegetatie op de huidige en toekomstige klimaatscenario’s bepaald voor de hittestress van woningen.

vervolgonderzoek, zoals het aanscherpen van de methodiek voor de groene omgeving in de klimaatdata, maar ook het uitvoeren van een onderzoek voor bestaande woningen ten behoeve van de opgave voor woningbouwcorporaties.

Referenties 1. KNMI. (2025). De staat van ons klimaat 2024: Weer een recordwarm jaar. https:// www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/de-staat-van-ons-klimaat-2024 2. Bouwzo. (z.d.). ISSO-rapport 11820 Integraal ontwerpen voor zomercomfort. https:// bouwzo.nl/reader/publicatie/isso-rapport-110820-integraal-ontwerpen-voor-zomercomfort/2025/1#1/1.1 3. Rijksoverheid. (2024). Besluit Bouwwerken leefomgeving. https://wetten.overheid.nl/ BWBR0041297/2025-01-01#Hoofdstuk4 4. Voeten, J. G. W. F., Kremer, L. M., Pondman, E., Hendriks, J., & Haan, J.-F. (2024). Multifunctionele Vegetatiedaken: Inventarisatie van kengetallen en relevante normen voor de installatie engineering en -techniek. TVVL. https://edepot.wur.nl/674507 5. Tektoniek. (z.d.). Thermische massa voor energiezuinige gebouwen. https://www. tektoniek.nl/duurzaam/kennis-en-techniek/thermische-massa-voor-energiezuinige-gebouwen

6. Sailor, D. (2008). A green roof model for building energy simulation programs. ScienceDirect. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/ S0378778808000339 7. ISSO. (2012). Kleintje binnenklimaat (2e uitgave). Stichting ISSO. 8. Van Voorst, L., Van Den Brink, H., Ligtenberg, L., Van Dorland, R., Van Meijgaard, E., Van Dorland, R., Rahmstorf, R., Theeuwes, N., Steeneveld, G., Ronda, R., & Holtslag, A. (2024). De impact van klimaatscenario’s op de warmte- en koudevraag voor de gebouwde omgeving. In RVO.nl & TKI Urban Energy, Technisch Rapport; TR 24-04. https://topsectorenergie.nl/documents/1235/TKI_gebouwde_omgeving_02-07-2024.pdf 9. Hogeschool van Amsterdam. (2020). De hittebestendige stad: een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte. https://www.hva.nl/binaries/content/assets/ subsites/kc-techniek/publicaties-klimaatbestendige-stad/hva_2020_hittebestendige_stad_online.pdf

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

39

Onderzoek & Cases

Auteurs

Piet Jacobs & Roberto Traversari TNO, afdeling Buildings & Energy Systems

Energetische efficiëntie warmtapwater via ringleidingen Met toenemende isolatie van het gebouw maakt de bereiding van warmtapwater een steeds groter aandeel uit van de benodigde gebouw gebonden energie voor zorggebouwen.

Ook is warmtapwater vaak een belemmering bij het van het gas af gaan van zorginstellingen (all electric). Veel zorginstellingen maken door het grote aantal ruimten en de behoefte om in veel ruimten een warmtapwater tappunt te hebben veelvuldig gebruik van zogenaamde ring- of circulatieleidingen. Dit artikel gaat in op de energetische efficiëntie van ringleidingen aan de hand van twee uitgevoerde casestudies: het Alrijne ziekenhuis in Leiderdorp en verpleeghuis SVRZ de Vurssche in Axel. Daarnaast wordt ook ingegaan op de voor- en nadelen van decentrale warmwater oplossingen.

Highlights • Ringleidingen in twee zorggebouwen hadden beide een warmteverlies van circa 95%.

• Decentrale warmwater opwekking maakt warmwatercirculatieleidingnet overbodig en vermindert daarmee het legionella risico in koudwaterleidingen.

• Decentrale warmtapwater opwekkers met hoogrendement douchewarmtewisselaar zijn met name interessant in zorggebouwen waarbij in de badkamer meerdere malen per dag wordt gedoucht.

• Een hoogrendement douchewarmtewisselaar is ook interessant bij een systeem met een warmwatercirculatieleiding.

Bij ring- of circulatieleidingen wordt warmtapwater continu op temperatuur gehouden en gecirculeerd met een retourtemperatuur van ten minste 60°C. [1] Om legionella problemen te voorkomen moet de

over warmteverliezen is voor de Nederlandse zorgsituatie niet of

retourtemperatuur minimaal 60 °C bedragen, dit

nauwelijks informatie te vinden. [2]

is verplicht vanuit de Regeling legionellapreventie in drinkwater en warmtapwater. Door het relatief

In [2] staat in par. 3.3.2 Hoe beter de leidingen en andere onderdelen

grote verliesoppervlak van de circulatieleidingen

van het circulatiesysteem geïsoleerd zijn, hoe kleiner de benodigde

en de hoge watertemperatuur veroorzaken deze

circulatievolumestroom bij de maximale afkoeling van het

leidingen een groot warmteverlies.

circulatiewater. Speciale aandacht verdient ook het voorkomen van onderbrekingen van de leidingisolatie bij vloer- en muurdoorvoeren

Dit warmteverlies leidt vaak tot problemen omdat

en het isoleren van appendages. [2] houdt een pleidooi voor goede

de temperatuur boven de verlaagde plafonds

isolatie.

en in schachten kan toenemen. Vaak lopen

Waterwerkblad 4.4A besteedt in 3.3.3 aandacht aan isolatie van

hier ook de koudwaterleidingen, waardoor de

de leidingen. Weliswaar worden in tabel 4 meerdere isolatiediktes

koudwatertemperatuur toeneemt en hiervoor

genoemd.

soms aanvullende maatregelen moeten worden

40

genomen. In principe moet koud van warm worden

Een mogelijk alternatief is decentrale warmwateropwekking via

gescheiden door twee separate schachten toe te

elektrische doorstroomtoestellen. Hierbij zijn al enkele goede

passen. Daarnaast zorgen deze verliezen met name

ervaringen opgedaan. De doorstroomtoestellen vragen echter een

in de zomerperiode tot een grotere koelvraag.

hoog aansluitvermogen waardoor vaak aanpassingen nodig zijn in

In de literatuur zijn wel ontwerprichtlijnen te

de verdeelkasten, er extra kabels moeten worden getrokken en zelfs

vinden, echter wat betreft praktijkgegevens

de aansluitwaarde van de instelling verruimd moet worden als dat

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Foto 1: Boven verlaagd plafond links 28 mm warm water circulatieleiding met 22 mm isolatie, midden geïsoleerde koudwater circulatieleiding, in zwart riolering.

al mogelijk is. In verband met netcongestie is dat in toenemende

debiet- en temperatuurmetingen aan de ringleiding in

mate een knelpunt. Daarnaast vindt er geen warmteterugwinning

bouwdeel C uitgevoerd. De warmwater aanvoertemperatuur

uit het relatief warme water dat bij gelijktijdige afvoer en gebruik

aan het circulatiesysteem bedroeg gemiddeld 71,6 °C en

door het afvoerputje stroomt plaats. Een tweede mogelijkheid is om

de retourtemperatuur van het ringnet bedroeg 64,2 °C. De

decentraal douche warmteterugwinning toe te passen in combinatie

temperatuurdaling over het geïsoleerde circulatiesysteem

met een elektrisch doorstroomtoestel of met kleine elektrische boiler.

bedraagt dus 7,4 K. Tijdens de meetperiode bedroeg het

[3] Hiermee wordt naast de vraag ook het elektrisch piekvermogen

circulatiedebiet, zonder warmwater afname, 5 m3/uur. Dit

sterk verminderd. De warmtapwatervraag met een circulatiesysteem

betekent continu een warmteverlies van 43 kW. Wordt

daalt in gelijke mate.

aangenomen dat het opwekkingsrendement van de externe warmtelevering in Leiderdorp tot aan de voorraadvaten

Het Alrijne in Leiderdorp Dit ziekenhuis is bezig met de transitie naar gasloos. Bij deze

91% bedraagt, dan komt dit neer op een jaarlijks primair energiegebruik van 30.026 m3 aardgasequivalenten. Dit is dus alleen om de warmteverliezen van het ringnet te compenseren.

transitie zijn voor de verwarming warmtepompen voorzien om de gasgestookte ketels te vervangen. Voor de dagverpleging in gebouw

Op basis van het debietverschil in aanvoer en retour van

C van het ziekenhuis wordt warmtapwater momenteel bereid door

warmwater is het tapwatergebruik gemeten. De grootste

twee door stadsverwarming (externe warmtelevering) verwarmde

pieken van tapwatergebruik vonden voornamelijk door de

500 liter voorraadvaten. Vanuit deze voorraadvaten wordt het

week plaats, in het weekend was er sprake van een lagere

warmtapwater door een ringleiding gecirculeerd, zie foto 1. In oktober

afname (ca. 60% ten opzichte van het gebruik doordeweeks).

2023 zijn gedurende 2 weken door Marino Water Advies ultrasone

Het gemiddelde dagelijkse tapwatergebruik gedurende de

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

41

Onderzoek & Cases

meetperiode was 1.244 liter per dag. Warm water

Haalbaarheidsstudie douchewarmteterugwinning

wordt naast douchen ook voor handhygiëne en

Op basis van deze twee monitoringsstudies is een haalbaarheidsstudie uitgevoerd

schoonmaak gebruikt. Omdat de onderverdeling

naar de toepassing van hoog rendement douchewarmteterugwinning in combinatie

niet bekend is wordt aangenomen dat douchen het

met een 11 kW elektrisch doorstroom toestel in beide zorginstellingen. TNO heeft

merendeel van het warmwater gebruik veroorzaakt.

samen met twee bedrijven een hoog rendement douchewarmtewisselaar ontwikkeld

Bij aanname van 9 liter/minuut (Cw3 tappatroon)

die bij uitstek geschikt is bij renovatieprojecten. Deze unit is voorzien van een eigen

en 8 minuten douchen per douchebeurt komt

warmwater bereider (11 kW elektrisch doorstroom toestel) en kan daardoor op

dit overeen met 16,9 douchebeurten per dag. Dit

alleen koudwater worden aangesloten. Bij aanvang wordt 11 kW afgenomen, na

komt overeen met 2.109 m3 aardgasequivalenten.

ongeveer 1 minuut douchen zorgt de hoogrendement warmtewisselaar dat het

Ruim 95% van de energie gaat dus verloren in

benodigde vermogen tot 3 à 4 kW wordt gereduceerd. Wordt in plaats van een

de ringleiding. In de zomer veroorzaakt dit extra

doorstroomtoestel een kleine elektrische boiler toegepast dan daalt de initiële

koellast. Daarnaast kan de warmwaterleiding de

piekvraag van 11 naar 6 kW. Vanuit dit systeem kunnen ook dichtbij gelegen wastafels

naast gelegen koudwaterleiding opwarmen, met

van warmwater worden voorzien. Dit product is in diverse pilot projecten bij

name ’s nachts als er weinig afname van (koud) water

woningcorporaties, hotels en particulieren getest. Uit de monitoringsresultaten van

is.

deze projecten volgde een systeemrendement van ruim 70%.[3]

Verpleeghuis SRVZ de Vurssche

Tabel 1 geeft de energiebesparing van primaire fossiele brandstoffen en de CO2 emissiereductie weer. Deze berekening is exclusief het energiegebruik van de

De Vurssche is een verpleeghuis met 109 kamers in

circulatiepompen. Voor rendementen en CO2 emissie van de referentiesituatie is

Axel. Elke client heeft een woon-/slaapkamer met

gebruik gemaakt van het stadsverwarmingsetiket 20234 voor de regio Leiden waarop

eigen badkamer. De warmwatervoorziening bestaat

ook het Alrijne is aangesloten.[4] Voor de Vurssche is gebruik gemaakt van de waarden

uit een gasgestookte boiler die via een koperen 22 mm ringleiding de badkamers van warmwater voorziet. Men is voornemens om de badkamers de komende jaren te renoveren. Dit zou een mooie gelegenheid zijn om energie te besparen in de warmtapwater bereiding.

In augustus 2022 zijn door Synto flowmetingen uitgevoerd aan het warmwater circulatiesysteem.

Er zijn geen temperatuurmetingen uitgevoerd. Op basis van het gebouwbeheersysteem wordt het warmteverlies over de circulatieleiding geschat op gemiddeld 8 K. Gedurende de meetperiode bedroeg het circulatiedebiet zonder afname van warmtapwater 2,4 m3/uur. Dit betekent continu een warmteverlies van 22 kW. Bij aanname van een opwekkingsrendement van 62,5% komt dit neer op een jaarlijks gasverbruik van 33.205 m3 alleen om de geleidingsverliezen van het ringnet te compenseren.

Het gasverbruik voor het douchen is geschat op 1.943 m3 gas per jaar. Circa 94% van de energie gaat dus verloren in de ringleiding.

Foto 2: Badkamer in het verpleeghuis.

42

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

Referentiesituatie Verlies Warmtapringleiding watergebruik [kWh/ [dm3/dag] jaar]

Alternatief (70% warmteterugwinning met 11 kW elektrische doorstromer)

Rendement opwekking [% primair fossiel]

CO2 emissie factor [kg/ kWhlevering]

Rendement opwekking [%]

CO2 emissie factor [kg/ kWhel]

Energiebesparing [kWhprimair/jaar]

CO2-emissiereductie [kgCO2/jaar]

Alrijne

1.244

376.339

91%

0,167

70%

0,340

429.311

98%

64.410

96%

Verpleeghuis De Vurssche

635

195.290

63%

0,183

70%

0,340

326.572

98%

59.491

98%

Tabel 1: Energie en CO2-emissiereductie. [3, 4, 5]

uit de NTA8800. Het elektriciteitsgebruik van het alternatieve

ook het legionella risico in naastgelegen koudwaterleidingen en is

systeem is met 1,45 vermenigvuldigd om het primaire energiegebruik

minder koeling noodzakelijk.

te berekenen (fP;del;el NTA8800;2024). Uit deze tabel blijkt dat een primaire energiereductie van 98% en een reductie van de CO2

Het alternatief met een 11 kW doorstroom verwarmer kan een

uitstoot van 96 tot 98% haalbaar is.

aanzienlijke energiebesparing opleveren, met name omdat hierdoor de circulatieverliezen vervallen. Inclusief hoog rendement

Uitgaande van het energiegebruik en de mogelijke besparing van dit

douchewarmtewisselaar zorgt het systeem voor een primaire

concept is in Tabel 2 een schatting gemaakt van de terugverdientijd.

energiebesparing van 98% en een vermindering van de CO2-emissie

Hierbij is voor Alrijne aangenomen dat in bouwdeel C 5 douches

van 96 tot 98%.

dienen te worden geplaatst en zijn ook installatiekosten meegenomen. Omdat bij De Vurssche de renovatie van de 109

De terugverdientijd van het alternatief (hoogrendement

badkamers al is ingepland zijn daar alleen de meerkosten van het

warmtewisselaar en 11 kW doorstroom toestel) in een ziekenhuis

alternatief met douchewarmtewisselaar als investeringskosten

waar meerdere patiënten per dag dezelfde douche gebruiken

gerekend.

(meerpersoons kamer) is vanuit het oogpunt van investeringen veel interessanter dan in de situatie van een verpleeghuis waar iedere cliëntenkamer van een eigen douche is voorzien en vaak maar beperkt

Discussie

warmtapwater wordt gebruikt.

De warmwater ringleidingen in beide onderzochte zorggebouwen hadden een warmteverlies van circa 95%. Dit betekent dat maar 5% van de opgewekte warmte daadwerkelijk bij het douchen

Verantwoording:

wordt gebruikt. Decentrale warmwater opwekking in combinatie

Dit onderzoek is gefinancierd vanuit het Expertisecentrum

met douchewarmteterugwinning maakt warmwater ringleidingen

Verduurzaming Zorg (EVZ). Voor meer informatie over verduurzaming

overbodig. Naast een aanzienlijke gasbesparing vermindert daarmee

van zorgvastgoed zie: www.expertisecentrumverduurzamingzorg.nl/

Huidige energiekosten [euro/ jaar]

Energiekosten Invest. kosten met doucheWTW [kEuro] [euro/jaar]

Terug- verdientijd [jaar]

Alrijne ziekenhuis

19.635

710

50

2,6

Verpleeghuis De Vurssche

20.732

666

409

20,4

Referenties 1. ISSO 55 Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen, 2013 2. TVVL, Technisch Rapport ST-46 Warmtapwatercirculatiesystemen, 2020. https://www.technieknederland.nl/media/viycwonc/warmtapwatercirculatiesystemen-st-46.pdf

Tabel 2: Energieverbruik huidige situatie met ringleiding en met douchewarmtewisselaar, schatting terugverdientijd op basis van besparing op energiekosten (gas 0,62 euro/m3, elektra 0,18 euro/kWh)

3. Jacobs et al 2022 IOP Conf. Ser.: Earth Environ. Sci. 1085 012027, https://iopscience.iop.org/ article/10.1088/1755-1315/1085/1/012027/pdf 4. Stadswarmte-etiket 2023, Vattenfall 5. NTA8800:2024 Energieprestatie van gebouwen - Bepalingsmethode

tvvl magazine / onderzoek & cases nr. 05 / oktober / 2025

43

Mens achter de techniek

Jeroen Meijer (Rada Sanitairtechniek):

“Legionellapreventie is nog steeds hard nodig” Wie Jeroen Meijer, directeur van Rada Sanitairtechniek, spreekt, hoort een man die zijn vak letterlijk met de paplepel kreeg ingegoten – zij het via een omweg. Hij begon zijn loopbaan als beroepsmilitair bij de Koninklijke Marine (“dus op het water”) en studeerde vervolgens levensmiddelentechnologie in Wageningen. “In die tijd was er nauwelijks werk in de levensmiddelenindustrie. Toevallig kwam ik terecht bij een adviesbureau voor voedselveiligheid, en daar liep ik al snel tegen de thematiek van

Foto: Jeroen Meijer

legionella aan. Zo ben ik in het ‘water’ gerold”, vertelt Meijer.

Zijn eerste grote projecten brachten hem naar

Mijn TVVL

het Caribisch gebied, waar grote hotelketens

inmiddels bijna zestien jaar. Voor mij is het een manier om mijn eigen kennis op peil te

kampten met legionellaproblemen. “Samen

“TVVL is voor mij een belangrijke

houden én om bij te dragen aan de sector.

met collega’s hebben we daar de risico-

organisatie. Al bijna zestien jaar geef ik

De cursisten zijn heel divers: van jonge

inventarisaties uitgevoerd. Dat was een

er les, en dat doe ik met veel plezier. De

BIM-modelleurs die alle soorten installaties

intensieve leerschool.” Later kwam hij in

cursisten zijn heel divers, maar allemaal

moeten tekenen en dus ook sanitaire

contact met het waterleidingbedrijf WHZO

komen ze om kennis bij te spijkeren,

installaties, tot ervaren monteurs die vlak

in Gouda, waar hij betrokken raakte bij de

en dat vind ik waardevol. Wel denk

voor hun pensioen nog extra kennis opdoen.

oprichting van AquaServa, de commerciële

ik dat TVVL zich nog nadrukkelijker

Het mooie is dat je echt kunt bijdragen aan

tak gericht op legionellapreventie.Na fusies bij

op de voorgrond mag zetten binnen

bewustwording.”

de waterbedrijven besloot Meijer de overstap

de bouw- en installatiewereld.

te maken, terug naar de commerciële wereld.

Misschien kan dat door bedrijven

Volgens Meijer blijft de uitdaging om het vak

“In 2010 begon ik bij Rada, dat net zelfstandig

te ondersteunen met korte,

aantrekkelijk te maken. “Installatietechniek is

was geworden. Ik kende de producten al

praktijkgerichte toolboxmeetings over

geen sexy beroep. Jongeren willen liever met

vanuit mijn inspecteurswerk, en die kennis

specifieke installatiethema’s. Daarmee

een laptop in een leaseauto rijden dan vieze

kon ik hier goed inzetten. Eerst als sales,

bereiken we ook de monteurs die niet

handen krijgen. Maar de werkelijkheid is dat

later als directeur. Sinds 2018 draag ik de

vanzelf bijscholing volgen, maar wel

er nog altijd veel kennis en vakmanschap

eindverantwoordelijkheid.”

dagelijks met wet- en regelgeving te

nodig is. Plug-and-play oplossingen zijn

maken hebben.”

handig, maar niet zaligmakend. Monteurs

Legionellapreventie nog altijd nodig

moeten blijven nadenken: hoe leg ik dit

Legionellapreventie is nog steeds hard nodig,

leidingtracé aan, waar hang ik dit neer? Old

benadrukt Meijer. “Veel mensen denken:

desinfecties. Maar ze hebben soms ook een

dat probleem hebben we inmiddels toch

belang bij een besmetting, omdat ze daar geld

wel onder controle? Maar op de werkvloer

aan verdienen. Ik vind dat een goede adviseur

school kennis blijft essentieel.”

Toekomst van de sector

ontbreekt vaak nog kennis. Op kantoor is de

zichzelf overbodig moet maken. Bij Rada werken

De sector kampt met een tekort aan

theorie wel beschikbaar, maar de monteurs

we anders: wij zijn geen harde verkopers, maar

vakmensen, ziet Meijer. “We zouden veel

in de praktijk hebben nog te vaak te weinig

een kennispartner. Soms adviseren we zelfs een

meer moeten investeren in bedrijfsscholen

handvatten. Ik probeer ze te laten zien: kijk

systeem van de concurrent te blijven gebruiken,

van installatiebedrijven of in wat vroeger

eens naar alternatieve oplossingen waarmee

zolang de installatie goed wordt aangepast.”

de LTS was. Nu zijn de mbo-opleidingen

je het écht veiliger maakt.”

vaak te breed, waardoor sanitair en

Als voorbeeld noemt hij de afhankelijkheid

Docent bij TVVL

legionellapreventie slechts kort aan bod

van commerciële adviseurs. “Die doen

Naast zijn werk bij Rada is Meijer sinds 2010

komen. Terwijl de praktijk juist vraagt om dit

vaak alles: risicoanalyses, monstername,

docent legionellapreventie bij TVVL. “Dat doe ik

soortspecialisten.”

44

tvvl magazine / mens achter de techniek nr. 05 / oktober / 2025

Projectbeschrijving

Auteur

Joop van Vlerken

Riothermie bron voor aardgasvrij zwembad Scheveningen Zwembad de Blinkerd in Scheveningen verbruikte jaarlijks zo’n 170.000 m3 aardgas, maar is aardgasvrij gemaakt met behulp van een installatie die draait op riothermie. Als het systeem helemaal goed afgesteld is en optimaal werkt, kunnen de gasketels eruit. Het is een oplossing, die ook voor veel andere zwembaden in Nederland toepasbaar is, maar dat wil niet zeggen dat er geen uitdagingen zijn.

adviesbureau Syntraal. Oftewel: het gebruik van warmte uit rioolwater voor de verwarming van het zwembad en het zwembadwater. “Het is een heel constante bron, die in lengte van jaren blijft bestaan. Het geeft een constante temperatuur en het is stabiel. Een van de grote voordelen van het nieuwe systeem is dat er verder weinig veranderd hoeft te worden aan het gebouw. Het is echt de

Het aardgasvrije zwembad De Blinkerd is

ene installatie erin en de andere eruit.”

opgeleverd in september vorig jaar, vertelt projectleider Jack Lander van installatiebedrijf Van Dorp. “We hebben de aardgasvrije installatie

Genoeg uitdagingen

geplaatst naast de bestaande gasgestookte

Maar dat wil niet zeggen dat de techniek geen

installatie, terwijl het zwembad gewoon in bedrijf

uitdagingen kent, zegt Lander. “De bron moet

was. Vervolgens hebben we de nieuwe installatie

natuurlijk dichtbij genoeg zitten, er moeten

ingekoppeld op de bestaande installaties.” Voor het

mogelijkheden zijn om de elektriciteitsaansluiting

project in Scheveningen wordt riothermie gebruikt

uit te breiden en je hebt ruimte nodig, zowel in

als bron, zegt Simon Bos van ingenieurs- en

als om het gebouw. Daarnaast moet het lokale

Foto 1: Zwembad de Blinkerd in Scheveningen verbruikte jaarlijks zo’n 170.000 m3 aardgas, maar is aardgasvrij gemaakt met behulp van een installatie die draait op riothermie. Foto: Syntraal.

tvvl magazine / projectbeschrijving nr. 05 / oktober / 2025

45

Projectbeschrijving

waterschap bereid zijn om mee te werken. Wij

zit een rioolgemaal, waar twee grote

hebben hier goed kunnen samenwerken met de

rioolsystemen samenkomen. Die bron is

gemeente Den Haag en zij op hun beurt met het

met een warmtewisselaar gemakkelijk te

Hoogheemraadschap van Delfland. Zij eisten

benutten.”

dat de werkzaamheden en de wijzigingen aan het gemaal geen invloed mocht hebben op de

Bij het rioolgemaal wordt warmte gewonnen

temperatuur van het rioolwater naar de zuivering,

uit het afvalwater van Scheveningen en het

dat is gelukt.”

Belgisch Park. Dat water is doorgaans zo’n 12 tot 18 °C warm. Met een ondergrondse

Syntraal beheert de Aquathermie Viewer,

warmtewisselaar wordt die energie

waarmee bekeken kan worden waar zich

opgevangen, waarna warmtepompen de

potentiële aquathermiebronnen bevinden. Bij het

temperatuur opkrikken tot het niveau dat

zwembad in Scheveningen kwam het allemaal

nodig is voor het zwembadwater en de

goed samen, zegt Bos. “Naast het zwembad

luchtbehandeling.

Meeste warmteoverdracht Het bronsysteem is vrij eenvoudig uit te leggen, zegt Bos. “Het water gaat voordat het naar de rioolwaterzuivering gaat door een bypass in het gazon voor het zwembad.

Dat is een dubbelwandig systeem. Door de binnenbuis loopt het rioolwater en door de buitenbuis kouder water in de tegenovergestelde richting. Op deze manier vindt de warmteoverdracht plaats. Er gaat twee graden van het rioolwater af en het andere water in de andere buis warmt twee graden op.”

Foto 2: Naast het zwembad zit een rioolgemaal, waar twee grote rioolsystemen samenkomen. Die bron is met een warmtewisselaar gemakkelijk te benutten. Foto: Van Dorp.

46

tvvl magazine / projectbeschrijving nr. 05 / oktober / 2025

De installatie zelf heeft wel een flinke omvang, voegt Lander toe. “In totaal is er 116 meter aan leiding geplaatst in de bodem. 58 meter heen en 58 meter terug. En we hebben een put gemaakt voor de pomp die tegen het gemaal zit. De warmtewisselaar konden we net zo plaatsen dat we buiten het archeologisch gebied bleven, zodat dat geen problemen opleverde.”

Het water uit de riothermiebron moet nog verder worden opgewaardeerd, legt Bos uit. “Het water uit de bron is ongeveer 15 °C en de warmtepompen warmen het nog verder op naar 55 °C voor het zwembad en de centrale verwarming.” Voor het opwaarderen van de temperatuur worden vier grote waterwaterwarmtepompen gebruikt, legt Bos uit. “Deze warmtepompen zijn in cascade-opstelling geplaatst, omdat het volle vermogen van deze warmtepompen niet altijd nodig is. Twee draaien er eigenlijk altijd en afhankelijk van de vraag schakelen er dan één of twee bij.”

Meer elektriciteit nodig Er worden in het zwembad hoge eisen gesteld aan temperatuur en comfort: de watertemperatuur moet op peil blijven, en voor doelgroepen als ouderen kan het badwater tijdelijk extra warm moeten zijn.

Lander: “Van zondag tot en met dinsdag is vanwege het doelgroepzwemmen het water 30 °C, terwijl het de rest van de week 27 °C is.

Die tijdelijke verhoging vraagt ruim 100 kW aan extra vermogen.”

Om dat vermogen te kunnen leveren zijn flinke warmtepompen nodig, zegt Lander.

“We hebben 4 x 140 kW warmtepompen van Carrier geplaatst en een boosterwarmtepomp voor het warm tapwater van het fabricaat Aermec.” Deze warmtepompen vragen meer elektriciteit dan het gebouw voorheen gebruikte, legt Lander uit. “Er is daarom

Foto 3 en 4: Het water gaat voordat het naar de rioolwaterzuivering gaat door een bypass in het gazon

een extra transformator geplaatst door de

voor het zwembad. Dat is een dubbelwandig systeem. Door de binnenbuis loopt het rioolwater en door de

netbeheerder en wij hebben een nieuwe

buitenbuis kouder water in de tegenovergestelde richting. Op deze manier vindt de warmteoverdracht

hoofdverdeelkast gemaakt in het zwembad.”

plaats. Foto: Van Dorp.

tvvl magazine / projectbeschrijving nr. 05 / oktober / 2025

47

Projectbeschrijving

Wko als batterij

Gasketels als achtervang

Omdat rioolwarmte niet altijd in die hoge mate beschikbaar is

In 2023 werden al nieuwe luchtbehandelingsinstallaties

-’s nachts is er bijvoorbeeld minder aanbod - wordt de installatie

met warmteterugwinning geplaatst, die ervoor zorgen

gecombineerd met een WKO-doublet van 200 meter diep. In

dat de warmte uit afgevoerde lucht niet verloren gaat.

de zomer kan warmte in de bodem worden opgeslagen, om in

Ook wordt er gewerkt met een groot buffervat om het

de winter weer te benutten. Zo is er altijd voldoende vermogen

systeem flexibel te maken en schommelingen in vraag en

beschikbaar, ook tijdens piekperiodes of koude dagen. Bos: “Dat

aanbod op te vangen. Dit werd allemaal geplaatst in de

is eigenlijk de thermische batterij van het systeem. In de winter

techniekruimte in het souterrain van het zwembad, zegt

komt het riool als bron tekort en putten we extra warmte uit

Lander. “Dat is gelukkig groot genoeg, want ook de oude

de wko, maar riothermie is het hoofdsysteem. Dat is vaak ook

installatie staat er op dit moment nog in. De oude gasketels

andersom, dan wordt warmte uit aquathermie alleen gebruikt

zijn nog beschikbaar als achtervang, maar het doel is om

om de bron in balans te kunnen houden.”

die uit te faseren als de nieuwe installatie helemaal goed functioneert.”

Voor de wko is ook gekozen, omdat een drycooler als aanvulling op de bron hier geen optie was, legt Lander uit. “Het dak van het

Dat was afgelopen winter nog niet het geval, benadrukt

zwembad is een halve koepel en daardoor ongeschikt voor het

Lander. “We hebben heel wat kinderziektes gehad met

plaatsen van een drycooler. En ook buiten was het geen optie,

onder meer een aantal storingen tussen de bron en de

omdat het zwembad omsloten is door woningen en een park,

gebouwinstallatie. Dit komt enerzijds door externe factoren

die we niet wilden belasten met het geluid van een drycooler.”

en anderzijds doordat er nog zaken in de regeling moesten

Foto 5: Het water uit de riothermiebron moet nog verder worden opgewaardeerd, waarvoor vier grote waterwaterwarmtepompen worden gebruikt. Foto: Van Dorp.

48

tvvl magazine / projectbeschrijving nr. 05 / oktober / 2025

Foto 6: De nieuwe warmtepompen staan in de techniekruimte in het souterrain van het zwembad, die gelukkig groot genoeg is, want ook de oude installatie (zie foto) staat er op dit moment nog in. De oude gasketels zijn nog beschikbaar als achtervang, maar het doel is om die uit te faseren als de nieuwe installatie helemaal goed functioneert. Foto: Van Dorp.

worden bijgesteld. In principe moet het zwembad helemaal

we in opdracht van het ministerie van

op riothermie kunnen draaien, maar afgelopen winter

Binnenlandse Zaken onderzoek gedaan

hebben we de WKO bijgeschakeld als de buitentemperatuur

naar de 1370 zwembaden in Nederland.

onder de 10 °C kwam. Nu is het een stuk beter afgesteld en

We hebben onder meer gekeken welke

hopen we ook bij lagere temperaturen een beroep te kunnen

van deze zwembaden in de buurt

doen op de riothermiebron. Als dat deze winter allemaal

liggen van een aquathermiebron, zoals

soepel verloopt, verwijderen we ook de gasketels en is het

riothermie. Uit ons onderzoek bleek dat

gebouw aardgasvrij.”

dat voor 95% van de zwembaden het geval is, dus het grootste deel van de zwembaden kan zeker met deze techniek

Oplossing voor veel zwembaden

verwarmd worden. In onder meer Urk,

Riothermie kan een oplossing zijn voor veel zwembaden in

Wezep, De Bilt en Losser hebben we het

Nederland, denkt Bos van Syntraal. “Twee jaar terug hebben

ook gedaan.”

tvvl magazine / projectbeschrijving nr. 05 / oktober / 2025

49

Expertinterview

Auteur

Harmen Weijer

Dubbel-expertinterview met Sarike Verbiest (Longfonds) en Froukje van Dijken (bba binnenmilieu)

“Goede binnenlucht begint altijd met gezonde buitenlucht” De luchtkwaliteit in Nederland verbetert gestaag, zo concludeert het RIVM in zijn kennisnotitie over bevolkingsblootstelling aan luchtvervuiling 2022 en 2023.

Maar volgens Longfonds geeft dat een verkeerd beeld, omdat fijnstof PM2,5 – hele kleine schadelijke deeltjes – te weinig aandacht krijgen. Wat betekent dit voor onze gezondheid?

En hoe kunnen we zelf bijdragen aan gezondere lucht, buiten én binnen? Een dubbel-expertinterview met Sarike Verbiest, teamleider en beleidsadviseur Gezond Leven bij Longfonds, en Froukje van Dijken, adviseur bij bba binnenmilieu.

De kaart van Nederland kleurt nog helemaal rood, als je uitgaat van de WHO-advieswaarde van 5 µg PM2,5 per kubieke meter..

“Dat beeld zie je pas terug in een bijlage van het RIVM-rapport.

Wij vinden dat een verkeerd signaal, want het suggereert dat we er al bijna zijn, terwijl de werkelijkheid is dat er nog een enorme gezondheidswinst te behalen valt.”

Bronnen van fijnstof Laten we beginnen bij het beginnen: wat is de herkomst van die PM2,5? De lijst is lang: verkeer, industrie en veehouderij spelen een rol, en dat gaat gestaag beter. Maar opvallend genoeg zijn burgers

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)

zelf inmiddels een van de grootste veroorzakers. “Open haarden,

brengt jaarlijks in kaart aan hoeveel luchtvervuiling

houtkachels, vuurkorven en barbecues op houtskool: veel mensen

Nederlanders gemiddeld worden blootgesteld. In de

vinden het gezellig, maar het stoot ontzettend veel fijnstof uit”, zegt

meest recente kennisnotitie van afgelopen juli is een

Verbiest.

dalende trend zichtbaar: minder stikstofdioxide en minder grof fijnstof (PM10). En dus stelt het RIVM dat Nederland

Onderzoek laat zien dat gezelligheid de belangrijkste reden is voor

al goed op weg is om de nieuwe Europese grenswaarden

houtstook. “Wij zeggen altijd: wij zijn óók voor gezelligheid, maar

voor 2030 te halen. Het Longfonds denkt daar echter

het moet wel voor iedereen gezellig zijn. Als jouw buurman met

genuanceerder over, zegt Sarike Verbiest. “Op zich is het

COPD letterlijk geen lucht meer krijgt door jouw houtvuur, dan is

natuurlijk goed nieuws dat de luchtkwaliteit verbetert.

dat niet gezellig te noemen.”

Maar wij vinden de conclusies van het RIVM te rooskleurig. Want de focus ligt vooral op PM10, terwijl juist de nog kleinere deeltjes PM2,5 - gevaarlijker zijn voor de gezondheid.

Die deeltjes dringen dieper door in de longen.

Daar kunnen ze blijvende schade veroorzaken.

Het gaat om deeltjes die we zelf nauwelijks zien of voelen, maar die wel degelijk bijdragen aan het ontstaan of verergeren van longziekten, waaraan op dit moment al 1,2 miljoen Nederlanders lijden.”

Foto 1: “Open haarden, houtkachels, vuurkorven en barbecues op houtskool: veel mensen vinden het gezellig, maar het stoot ontzettend veel fijnstof uit.”

50

tvvl magazine / expertinterview nr. 05 / oktober / 2025

Het advies van Van Dijken is daarom duidelijk: “Ventileer goed, zorg dat vervuilde lucht wordt afgevoerd en gebruik waar mogelijk filters. En denk twee keer na voordat je een kaarsje of de houtkachel aansteekt.”

Vergunningverlening Wat kan Nederland als land doen om de luchtkwaliteit structureel te verbeteren? Volgens Verbiest is het belangrijk om gezondheid nadrukkelijk mee te nemen in vergunningverlening.

“Bij vergunningen voor industrie en veehouderij pleiten wij voor een gezondheidseffectrapportage, als onderdeel van Foto 2: Sarike Verbiest van het Longfonds: “We moeten de lat hoger leggen en de

de milieueffectrapportage. En we willen graag zien dat de

meest actuele WHO-advieswaarden als richtlijn nemen. Alles daarboven betekent

GGD’s meedenken vanaf het begin, zodat omwonenden beter

simpelweg gezondheidsrisico’s.”

beschermd worden. Nu kunnen GGD’s pas aan het eind van het vergunningsproces een advies meegeven, dat lang niet altijd wordt overgenomen omdat andere redenen zoals economische,

Hoe staat Nederland er in Europees perspectief voor? “Vergeleken met

belangrijker worden geacht.”

Oost-Europa of Noord-Italië, waar de luchtkwaliteit echt dramatisch slecht is, doen we het beter”, zegt Verbiest. “Maar vergeleken met landen

Voor verkeer ziet zij oplossingen in beter en goedkoper

als Frankrijk of Spanje, met meer berggebieden en schonere lucht, steken

openbaar vervoer. “Zolang het gemakkelijker en goedkoper is

we ongunstig af. En we zijn een dichtbevolkt land, met veel verkeer en

om met de auto te gaan dan met de trein, blijft de keuze voor

industrie. Daarbij komt nog dat vervuilde lucht uit andere landen ook

de auto logisch. Dat moet echt anders. Actieve mobiliteit,

onze kant op waait. Overigens waait ongezonde lucht van ons ook naar

zoals fietsen, lopen en gebruik van openbaar vervoer, is heel

hen, dus dat middelt zich aardig.”

belangrijk om de luchtkwaliteit in onze steden te verbeteren.”

Gezonde buitenlucht basis voor binnen

En burgers zelf? “We moeten echt iets doen aan houtstook”, zegt Verbiest stellig. “Er zijn genoeg alternatieven om sfeer

Wat betekent dit voor de lucht die we binnenshuis inademen? Froukje

te maken zonder dat de lucht in de woonwijk vervuild wordt

van Dijken, healthy building specialist bij bba binnenmilieu, legt uit:

met rook en mensen met een longziekte benauwd worden. Dat

“Goede binnenlucht begint altijd met gezonde buitenlucht. Buitenlucht is

vraagt vooral meer bewustwording, want vlak niet uit hoeveel

de basis voor wat we binnen inademen. Als de buitenlucht al vervuild is,

mensen zich die niet beseffen. Denk in dat geval aan campagnes

heb je binnen meteen een achterstand.”

zoals van MilieuCentraal, Eerlijk over houtstook. Er zijn ook

Gelukkig filteren veel moderne gebouwen de lucht die naar binnen komt.

“Met kwalitatief goede filters kun je een groot deel van het fijnstof al tegenhouden”, zegt Van Dijken. “In kantoorgebouwen en scholen zie je dat steeds vaker toegepast. Tijdens de coronacrisis heeft dat een extra impuls gekregen. Maar in woningen is een fijnstoffilter nog lang geen standaard.”

Buitenlucht is dus belangrijk, maar Van Dijken benadrukt dat binnen vooral onze eigen activiteiten bepalend zijn. “Koken is een enorme bron van fijnstof. Of je nou op gas of elektrisch kookt, bij bakken en braden komt altijd fijnstof vrij. Afzuiging is dus cruciaal. Daarnaast zijn er nog andere boosdoeners: kaarsen, wierook, zelfs roken, maar ook spuitbussen met deo of haarlak.” Ook printers in kantoren zijn niet onschuldig.

“Hieruit komen bijvoorbeeld tonerdeeltjes en papierstof vrij. We printen

Foto 3: Froukje van Dijken: “Buitenlucht is de basis voor wat we binnen inademen.

gelukkig minder, maar het blijft een punt van aandacht.”

Als de buitenlucht al vervuild is, heb je binnen meteen een achterstand.”

tvvl magazine / expertinterview nr. 05 / oktober / 2025

51

Expertinterview

gemeenten die houtstook aanpakken, zoals in Amersfoort waar het

Binnenmilieu

Longfonds kantoor houdt. Bij lage windsnelheid, onder windkracht 2

Van Dijken vult aan vanuit de binnenmilieupraktijk: “Voor mensen

of lager, is houtstook verboden. En als dat geconstateerd wordt in de

met gevoelige longen kan een luchtreiniger met HEPA-filter zinvol

buurt, kan men dat melden bij het gemeentelijk meldpunt en gaat

zijn, vooral in oude woningen zonder mechanische ventilatie en dicht

een ambtenaar op bezoek voor een waarschuwing. Daarbij is het tot

bij drukke wegen. Maar aanpak bij de bron, de buitenlucht gezonder

nu toe gebleven; boetes uitdelen is niet nodig geweest. De gemeente

maken, is natuurlijk altijd effectiever. Uiteindelijk wil je voorkomen

Utrecht bijvoorbeeld is nog een stap verder gegaan: sinds dit jaar

dat die lucht überhaupt vervuild is.”

is houtstook in de open lucht verboden, op ieder moment. En per 2030 wil Utrecht geheel houtrookvrij zijn, ook binnen. Dit doet

Tijdens de coronapandemie was er ineens veel aandacht voor

Utrecht om de gezondheid van haar inwoners te beschermen.”

ventilatie en luchtkwaliteit. Heeft dat blijvende verbeteringen opgeleverd? Van Dijken denkt van wel: “Voor scholen zeker.

Bewustwording Die bewustwording is nodig, want het staat niet hoog op de agenda

Dankzij subsidies zijn veel ventilatiesystemen verbeterd. Hiermee kan tegelijkertijd de binnenkomende lucht worden gefilterd. In 2021 hebben we onderzoek gedaan naar fijnstofreductie in een

van de gemiddelde Nederlander, weet Verbiest. “Wij monitoren al

school dichtbij snelwegen en zagen we we dat een filter in de

jaren het draagvlak van maatregelen voor gezondere lucht onder

luchtbehandelingskast het meest effectief is. In een school, waar

Nederlanders. Daar zit ook altijd een vraag in hoe belangrijk men

veel lucht wordt toegevoerd, heeft een luchtreiniger in de praktijk

luchtkwaliteit vindt in vergelijking met de andere grote problemen

helaas weinig effect. Dat is echt dweilen met de kraan open.” (zie

die er spelen. En dan zie je toch dat men meer belang hecht aan

ook TVVL Magazine nr.1-2024 voor een artikel over dit onderzoek,

bijvoorbeeld de woningcrisis, de oorlog in Oekraïne en migratie,

HW)

dan aan betere luchtkwaliteit. In het verlengde daarvan past de stemhulp die we vorige week – dus vlak voor deze Tweede

Maatschappelijk lijkt de urgentie voor gezondere lucht na de

Kamerverkiezingen - hebben gelanceerd. Daarvoor hebben we de

coronacrisis alweer weggezakt. “Want zeker in woongebouwen,

verschillende verkiezingsprogramma’s gescreend hoe ze scoren op

woningen en flats, is er nog een wereld te winnen; daar zijn

gezonde lucht: slecht, middelmatig of goed, en daar hebben we een

fijnstoffilters nog niet standaard. En in veel bestaande woningen,

kleurtje aan gehangen. Wat we zien is dat er ten opzichte van de

zeker ook in de Randstad met veel meer autoverkeer en industrie,

vorige Tweede Kamerverkiezingen eigenlijk weinig is veranderd: het

is er niet altijd de ruimte om gebalanceerde ventilatiesystemen

zijn dezelfde partijen die veel willen doen en die weinig willen doen

in te bouwen. Daarom is de blijvende aandacht voor gezondere

voor gezondere lucht. En dat vertaalt zich helaas in respectievelijk

buitenlucht net zo belangrijk voor binnen”, besluit Van Dijken.

links en rechts. En dat is best bijzonder, want gezondheid is niet links of rechts; dat gaat iedereen aan. Daarom moeten we de lat hoger leggen en de meest actuele WHO-advieswaarden als richtlijn nemen. Alles daarboven betekent simpelweg gezondheidsrisico’s.”

Foto 4: In 2021 heeft bba binnenmilieu onderzoek gedaan naar fijnstofreductie in een school dichtbij snelwegen. Daarbij is een van de lokale een luchtreiniger geplaatst als alternatief voor bijvoorbeeld een filter in de luchtbehandelingskast. Dat laatste bleek toch het meest effectief te zijn, want in een school, waar veel lucht wordt toegevoerd, heeft een luchtreiniger in de praktijk weinig effect.

52

tvvl magazine / expertinterview nr. 05 / oktober / 2025

YOUNG TVVL

G N U O Y TVVL

Woensdag 26 november: YOUNG programma tijdens de TVVL Techniekdag 2025 Op 26 november staat Stadion Galgenwaard, het thuis van FC Utrecht, volledig in het teken van kennisdeling, inspiratie en ontmoeting tijdens de jaarlijkse TVVL Techniekdag. YOUNG TVVL verzorgt die dag een eigen paralelsessie met een verrassend en actueel thema.

We starten met een gezamenlijke lunch en de officiële opening door Jochem Mark (commissielid YOUNG).

Vervolgens trapt oud-middenvelder Gert Kruys de

Vrijdag 31 oktober: YOUNG TVVL Excursie naar ARTIS,

middag af en heet ons welkom in zijn tweede thuis.

Amsterdam

Daarna volgt een keynote van Irene van Munster,

Hoe werkt een dierentuin eigenlijk écht achter de schermen? Op 31

directrice van het Rijksvastgoedbedrijf, over hoe Defensie

oktober krijg je de kans om het zelf te ervaren. YOUNG TVVL nodigt

de komende jaren zijn productie wil verdubbelen met

je uit voor een exclusieve middag in ARTIS, waar techniek, natuur en

behulp van standaardisatie en technische innovatie — en

duurzaamheid samenkomen in een unieke omgeving.

wat dit betekent voor de veiligheid van Nederland.

We beginnen met een inspirerende keynote van Suze Gehem,

Daarna is het tijd voor de parallelsessies. YOUNG TVVL

specialist in het verduurzamen van monumentale gebouwen en

neemt je mee in een sessie over internationale spanningen

gebieden in binnen- en buitenland. Zij laat zien hoe erfgoed en

en hun impact op de installatiebranche. We zijn trots

innovatie elkaar versterken, en neemt je mee in de uitdagingen en

dat Jan Broeks, voormalig Director-General International

oplossingen die ook in ARTIS zijn toegepast. Daarna stap je met

Military Staff bij de NAVO, zijn visie met ons deelt.

een ‘technische bril’ de dierentuin in voor een rondleiding langs

Een unieke kans om te ontdekken hoe geopolitieke

plekken die normaal gesloten blijven voor bezoekers. Ontdek hoe

ontwikkelingen hun invloed hebben op ons vakgebied én

installatietechniek, energievoorziening en duurzaamheid cruciaal zijn

hoe we daar als sector op kunnen anticiperen.

voor het draaiend houden van een dierentuin vol historie, dieren en natuur. We sluiten de middag af met een gezellige borrel, hét moment

De dag sluiten we in stijl af met een uitgebreid

om ervaringen te delen, vragen te stellen en te netwerken met andere

dinerbuffet. Dé gelegenheid om na te praten, ideeën uit

jonge professionals uit de sector.

te wisselen en te netwerken met vakgenoten en jonge professionals uit de hele sector.

Grijp deze kans om ARTIS op een compleet nieuwe manier te beleven en schrijf je snel in. Het aantal plaatsen is beperkt, dus wees er op tijd

Meld je snel aan voor deze bijzondere editie van de TVVL

bij!

Techniekdag en beleef een dag vol inhoud, inspiratie en verbinding!

Heb jij jezelf al gespot op de foto’s op onze Instagram?

Volg ons!

YOUNG TVVL is momenteel druk bezig met het opzetten van meerdere activiteiten, die in 2026 gaan plaatsvinden. Houd de website en de YOUNG nieuwsbrief in de gaten om hier niets van te missen. Ontvang je de YOUNG TVVL nieuwsbrief nog niet? Meld je aan via de website of stuur een berichtje naar info@tvvl.nl

tvvl magazine / YOUNG TVVL nr. 05 / oktober / 2025

53

Events

Uitdagingen voor nu en later tijdens TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens Ongeveer 75 professionals kwamen op dinsdagmiddag 23

GACS: van wetgeving naar praktische tool

september samen in cultuur- en congrescentrum Antropia voor

De GACS-wetgeving roept in de praktijk nog veel vragen

het TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens. Het was

op. Robert Hietbrink liet zien dat bij maar liefst 70% van de

naast een weerzien van veel vertrouwde TVVL-leden, goed om

gebouwen het energieverbruik te hoog ligt, vaak door onbalans

te zien dat er ook veel nieuwe gezichten waren te zien. Tijdens

in de installaties. Automatisering kan dit verbeteren. Daarom

de opening werd de zaal gevraagd naar de uitdagingen van

werkt TVVL mee aan de ontwikkeling van de GACS-tool, een

dit moment. Antwoorden als netcongestie en het tekort aan

open source hulpmiddel dat eind dit jaar beschikbaar komt. Het

vakbekwaam personeel kwamen direct naar voren. Ook was er

doel is uniforme inspecties en een duidelijke interpretatie van de

een blik op de toekomst: hoe ziet het ideale gebouw er in 2030

wetgeving.

uit? De antwoorden varieerden van flexibel en comfortabel tot adaptief. Eén wens sprong eruit: gebouwen die bijdragen aan een

Warmteopslag als motor van de energietransitie

fijne werkomgeving waar mensen elkaar graag ontmoeten. Het

Jochem Jongerius nam de deelnemers mee in de

was de opmaat voor een zeer informatieve middag, onder leiding

innovatieroadmap voor warmteopslag in de gebouwde omgeving.

van dagvoorzitter Theo Ockhuysen.

Warmteopslag is cruciaal, want 70% van het energiegebruik in gebouwen gaat op aan warmte. Technieken als wateropslag, ATES, PCM en ijzer-redox worden al toegepast of ontwikkeld. Ze kunnen

Wat maakt een gebouw écht flexibel?

de groeiende vraag naar warmtepompen ondersteunen. Met de

Volgens Wobbe van den Kieboom en Tim de Vos zit echte

juiste combinaties zijn kostenbesparingen, beter gebruik van

flexibiliteit niet in de techniek, maar in hoe we samenwerken

hernieuwbare energie en tot 90% CO2-reductie mogelijk.

en keuzes maken. Omdat de eisen aan gebouwen voortdurend veranderen, is het nodig om al in de ontwerpfase ruimte te creëren

Netcongestie en energiecontracten

voor dynamiek en menselijk gedrag. Jongere generaties zoeken

Edwin Koers benadrukte dat netcongestie een steeds grotere

op het werk meer sociale verbondenheid. Dat betekent minder

uitdaging vormt voor bedrijven en gebouwbeheer. Uitval kan

thuiswerken en meer kantoren met werkplekken om elkaar te

leiden tot stilstand en financiële schade. Afwachten is geen

ontmoeten. Hun boodschap was: wees eigenwijs, ga het gesprek

optie. De nieuwe Energiewet, die in 2026 ingaat, legt meer

aan en ontwerp voor flexibiliteit en dynamiek.

verantwoordelijkheden bij ondernemers. Zij moeten steeds vaker

Foto 1: Ongeveer 75 professionals kwamen op dinsdagmiddag 23 september samen in cultuur- en congrescentrum Antropia voor het TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens.

54

tvvl magazine / events nr. 05 / oktober / 2025

meer aandacht voor milieu-impact van bouwmaterialen.

Via het Europese programma BuildingLife nam zij de deelnemers mee in de noodzaak én de mogelijkheden om deze emissies structureel te verlagen. Haar presentatie gaf een inspirerend beeld van integrale verduurzaming in de bouwketen.

Keynote: energie en flexibiliteit Olof van der Gaag van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) sloot het congres af met een inspirerende keynote over energie en flexibiliteit. In de afgelopen twaalf jaar is het aandeel duurzame energie in Nederland vervijfvoudigd. Als dit tempo aanhoudt, hebben we straks zelfs méér energie dan nodig is.

Tegelijk groeit alles wat elektriciteit gebruikt razendsnel: Foto 2: Eén wens sprong eruit: gebouwen die bijdragen aan een fijne werkomgeving waar mensen elkaar

Nederland loopt voorop in zonne-energie, de Noordzee

graag ontmoeten. Het was de opmaat voor een zeer informatieve middag, onder leiding van dagvoorzitter

is ideaal voor windenergie, er rijden meer dan een

Theo Ockhuysen.

miljoen elektrische auto’s en in 2024 zijn er ruim 100.000 warmtepompen verkocht. Volgens Van der

optreden als energiemanager: welke infrastructuur

Gaag kan het elektriciteitsnet de snelle energietransitie

en systemen zijn nodig, hoe worden ze

niet volgen. Energieflexibiliteit wordt daardoor

gefinancierd en welk plan hoort daarbij? Integraal

onmisbaar, waarbij gebouwen een centrale rol spelen.

en proactief denken is essentieel om gebouwen toekomstbestendig te maken.

Het congres liet zien dat de sector vol ideeën en

Energieflexibiliteit in de praktijk

samenwerking, warmteopslag en digitale twins laten

Jan-Fokko Haan en Zahra Tabatabaei Mirhosseini

zien dat techniek en mens hand in hand gaan. Wat alle

lieten zien hoe inzicht van bestaande thermische

sessies verbond, was de oproep om de gebouwen van

opslag in de gebouwde omgeving kan zorgen

de toekomst te bouwen met samenwerking, dialoog en

voor meer flexibiliteit, een betere afstemming

nieuwe keuzes.

oplossingen zit. Thema’s als flexibel ontwerpen,

van vraag en aanbod en oplossingen biedt voor uitdagingen als netcongestie en piekbelastingen.

Voorverwarmde zones gebruiken tijdens piekuren minder energie. Met een digital twin kan de efficiëntie verder worden verhoogd. Door slim gebruik van het gebouwbeheersysteem kan de energievraag worden verschoven, bijvoorbeeld in combinatie met zonne-energie. Dit zorgt voor netstabiliteit, lagere kosten en financiële voordelen. Er is een oproep gedaan om ook op andere locaties te experimenteren, van huishoudens tot netbeheerders.

Paris Proof bouwen: verder kijken dan gebruik Laetitia Nossek liet zien dat verduurzaming verder gaat dan energie in de gebruiksfase. Ook materiaalgebonden emissies spelen een grote rol.

Met de nieuwe MPG-methodiek, die vanaf 2025

Foto 3: Keynotespreker Olof van der Gaag van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) sloot het

van 11 naar 19 milieu-indicatoren gaat, komt er

congres af met een inspirerende keynote over energie en flexibiliteit.

tvvl magazine / events nr. 05 / oktober / 2025

55

TVVL TECHNIEKDAG 26 november 2025 | Stadion Galgenwaard | Utrecht Op 26 november is het weer zover: de TVVL Techniekdag 2025! We kijken ernaar uit om samen met jou een inspirerende dag vol innovatie, kennisdeling en netwerken te beleven.

We ontvangen je graag in Stadion Galgenwaard.

Je hebt uitzicht op het veld en als je wilt, kun je ook een kijkje nemen op de tribune!

Het programma 12.00

Inlooplunch

15.45

Pauze - Bezoek aan de bedrijvenmarkt

12.45

Welkom en opening

14.45

Box 5: YOUNG TVVL (deel 2)

13.00

Keynote door Irene van Munster Rijksvastgoedbedrijf

13.45

BJ Max prijsuitreiking

14.15

Pauze - Bezoek aan de bedrijvenmarkt

14.45

Box 1: YOUNG TVVL (deel 1)

Box 6: Sanitaire Technieken ProVe IT-LT onderzoekt veilige levering van warmtapwater in combinatie met lagetemperatuur warmtenetten.

Box 7: Circulaire Installaties Programma van Eisen 2.0 ondersteunt circulaire installaties in utiliteit.

Jonge professionals bespreken spanningen, kansen en uitdagingen in de installatiebranche.

Box 8: GACS Experts bespreken hoe deze tool helpt om sneller, eenduidiger en toekomstbestendig te werken met GACS.

Box 2: Blauw Groen Bewust Bouwen Experts nemen je mee in de ontwikkeling van een dakpotentiescan. We introduceren de nieuwe community Natuurlijke installatieconcepten.

Hierbij ook aandacht voor low-tech oplossingen en hybride concepten.

17.15

REHVA: Presentatie winnaar studentencompetitie Nederland

17.30

Afsluitende act

18.00

Officiële afsluiting & netwerkbuffet

Box 3: Energie Van energieflexibiliteitspotentieel naar praktische implementatie: een handreiking voor gebouweigenaren en gebruikers.

Box 4: Cybersecurity in gebouwde omgeving Van echte hacks naar regelgeving, met praktische tips voor iedereen die ontwerpt, installeert, beheert of onderhoudt.

an Melde jweeabsite vian dwe jou dan? zie

Seizoen 2025-2026

Zuivere lucht op ongebruikelijke plekken Waarom specialisatie in luchtbehandeling van speciale ruimten geen luxe is – maar noodzaak In een wereld waarin comfort en hygiëne steeds vaker onder een

Wat maakt dit relevant? De groeiende aandacht voor

vergrootglas liggen, blijkt één waarheid telkens weer: niet elke

luchtkwaliteit, gezondheid, energiebesparing en regelgeving

ruimte is gelijk geschapen. Wat werkt voor een vergaderruimte

maakt dat ontwerpers en installateurs steeds vaker gevraagd

of kantoor, schiet tekort in een operatiekamer, cleanroom of

worden om specifieke eisen te vertalen naar werkbare

grootkeuken. Toch worden deze ‘speciale ruimten’ nog vaak

oplossingen. In standaard gebouwen lukt dat vaak met een

behandeld als exotische uitzonderingen — terwijl ze in werkelijkheid

generiek ontwerp. Maar bij speciale ruimten kom je daar

steeds vaker voorkomen en een cruciale rol spelen in onze

niet mee weg. Daar draait alles om precisie — technisch én

samenleving.

organisatorisch.

Wie zich specialiseert, wordt gevonden

Van datacenters tot archieven, van musea tot laboratoria: de eisen

Deelnemers leren hoe zij de vereiste comfort- en klimaateisen

aan luchtbehandeling in deze omgevingen zijn streng, complex

kunnen specificeren, hoe ze luchtkwaliteiten en capaciteiten

en non-negotiable. Denk aan overdruk en onderdrukzones in

kunnen berekenen, en hoe ze een ontwerp kunnen maken

OK-complexen, bescherming van kwetsbare objecten tegen

dat voldoet aan zowel technische normen als praktische

vocht en stof in musea, of het waarborgen van luchtkwaliteit

uitvoerbaarheid. Wie de opleiding afrondt, ontvangt een erkend

en vetafvoer in industriële keukens. In al deze ruimten is de

post-hbo diploma – maar belangrijker nog: het vermogen om in

luchtbehandelingsinstallatie geen luxevoorziening, maar een

een niche te opereren waar standaardkennis tekortschiet.

kritisch onderdeel van het functioneren.

En die niche? Die groeit. De vraag naar expertise in TVVL biedt daarom een gespecialiseerde post-hbo opleiding

klimaatbeheersing van specialistische ruimten zal de komende

‘Luchtbehandeling Speciale Ruimten’, geregistreerd bij SPHBO.

jaren alleen maar toenemen.

Geen opleiding over algemene HVAC-principes, maar een diepgaande verkenning van systemen die vérder gaan dan het

In een tijd waarin ‘schone lucht’ niet langer als vanzelfsprekend

standaard stramien.

wordt beschouwd, is één ding duidelijk: specialisatie is geen

Van standaard naar specialistisch

functionaliteit en kwaliteit.

overbodige luxe. Het is een randvoorwaarde voor veiligheid, De opleiding bestaat uit 7 lesdagen en behandelt onderwerpen als luchtverdeling, systeemconcepten, én de toepassing ervan

Opleiding | post-hbo | startdatum 28 januari 2026 |

in specifieke omgevingen zoals operatiekamers, laboratoria,

7 lesdagen

archieven en cleanrooms. Daarbij gaat het niet alleen om theorie, maar juist om de vertaalslag naar ontwerp, uitvoering en beheer.

Meer informatie en aanmelden: tvvl.nl/cursussen

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

57

TVVL Cursussen

Hydrauliek is hot – en dat al jaren Waarom technisch professionals niet om deze cursus heen kunnen Wat hebben warmtepompen, lagetemperatuurverwarming,

Zoveel animo komt niet uit het niets

energieneutrale gebouwen en comfortklachten met

Sinds de start in 2018 is deze cursus uitgegroeid tot een van de

elkaar gemeen? Juist: ze staan of vallen met een goede

grootste pijlers binnen het TVVL-opleidingsaanbod. De cursus wordt

hydraulisch ontwerp. Als er ergens winst te behalen valt in de

natuurlijk up to date gehouden en telkens verbeterd en aangepast.

werktuigkundige installatietechniek, dan is het hier. En dat

Zo zijn we na de zomervakantie van 2025 gestart met een herziene

is precies waarom de cursus Hydraulische schakelingen voor

cursus.

verwarmen en koelen van TVVL zo’n groot succes is: elk jaar staan er vijf groepen gepland, die stuk voor stuk razendsnel

Jaarlijks worden er vijf groepen georganiseerd – een unicum – en

vol raken – al sinds 2018.

die zitten telkens vol. Dat is geen toeval: deelnemers waarderen vooral de praktische toepasbaarheid, de heldere opbouw en de deskundigheid van de docenten.

Ingewikkeld? Zeker. Maar wél oplosbaar.

Een goed werkende installatie vergt méér dan een slimme

De energietransitie en de toenemende complexiteit in HVAC-

warmtepomp en mooie regeltechniek. De manier waarop

installaties maken hydraulische kennis belangrijker dan ooit. Als jij

je leidingen, appendages en componenten koppelt en juist

als technisch professional je vak serieus neemt, dan kun je eigenlijk

selecteert, bepaalt in de praktijk hoe efficiënt, stabiel en

niet om deze cursus heen.

onderhoudsvriendelijk het systeem draait. Denk aan het voorkomen van:

Volgende editie heeft een upgrade gehad Omdat de groepen snel vollopen, is het bij het ter perse gaan van dit

• Te hoge of te lage ∆T-waarden en bijvoorbeeld teveel schakelende compressoren in warmtepompen • Comfortklachten door slecht waterzijdig inregelen • Overgedimensioneerde pompen of energieverspilling • Fouten in ontwerp of uitvoering die pas jaren later zichtbaar worden Veel van deze issues komen door een slechte moduulkeuze, een fout in de uitvoering of door waterzijdig slecht inregelen, maar hebben ook vaak een hydraulische oorzaak. En dus ook een hydraulische oplossing.

De praktijk staat centraal De TVVL-cursus zoomt in op alle essentiële schakelingen voor verwarmen en koelen. Centraal staan realistische cases en systeemberekeningen, die direct toepasbaar zijn in ontwerp, uitvoering én beheer. Of je nu werkt met bestaande gebouwen of nieuwbouw – inzicht in hydrauliek maakt je werk beter en voorkomt kostbare fouten.

De docenten zijn ervaren vakexperts uit de branche en stemmen de inhoud af op de dagelijkse praktijk. Er is veel ruimte voor interactie, vragen en verdieping. En met 5 lesdagen is de cursus goed te combineren met een drukke werkweek.

58

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

nummer niet aan te geven in welke eerstvolgende groep nog plaatsen beschikbaar zijn. Wees er snel bij, want vol is écht vol. Bekijk de data en schrijf je in via: tvvl.nl/cursus/hydraulische-schakelingen.

Seizoen 2025-2026

Meer dan een leiding: veilig ontwerp met gas in de gebouwde omgeving Van woningbouw tot utiliteit: gasinstallaties blijven voorlopig

Je leert hoe je rookgasafvoer en ontluchting correct ontwerpt, hoe je

onmisbaar in ons energiesysteem. Maar wist je dat de eisen

opstellings- en stookruimtes veilig inricht en aan welke bouwkundige

en ontwerpprincipes aan gasinstallaties in gebouwen sterk

voorzieningen je moet denken. Kortom: je krijgt alle tools in handen

veranderen, mede door de opkomst van waterstof en nieuwe

om veilige én toekomstbestendige gasinstallaties te ontwerpen.

veiligheidsvoorschriften? In de cursus Gasinstallaties leer je hoe je gasleidingen verantwoord ontwerpt en dimensioneert volgens

Deze module is onderdeel van de cursus Sanitaire Installaties

het Besluit bouwwerken leefomgeving, de geldende normen en

in Gebouwen en sluit je af met een deeldiploma. Ideaal voor

praktijkrichtlijnen.

ontwerpers, engineers en installateurs die hun kennis willen verdiepen of actualiseren.

Tijdens twee intensieve lesdagen leer je werken met eigenschappen van verschillende gassen zoals aardgas, propaan, butaan én waterstof.

Startdatum: 26 november 2025

Ondergronds vakmanschap: riolering ontwerpen voor de toekomst Een goed functionerende gebouwriolering is onzichtbaar

oplossingen voor woningen, kantoren en

als alles werkt — maar o zo cruciaal als het misgaat.

utilitaire gebouwen. Extra aandacht is er voor

Tijdens de cursus Gebouwriolering duik je in de technische

afkoppeling van regenwater, klimaatadaptatie en

én normatieve wereld van vuilwater-, hemelwater- en

toekomstbestendige ontwerpen.

buitenriolering. Je leert hoe je rioleringssystemen ontwerpt en dimensioneert volgens de laatste inzichten en wetgeving,

Na afronding ontvang je een erkend deeldiploma.

waaronder het Besluit bouwwerken leefomgeving.

Combineer deze module met andere modules van de cursus Sanitaire Installaties in Gebouwen,

In drie praktijkgerichte lessen leer je hoe je rekening houdt

of volg hem los: ideaal als je wilt bijblijven of

met debieten, leidingsystemen, luchtdoorlatendheid,

specialiseren in gebouwriolering.

beluchting en afschot. Je vertaalt bouwkundige en hydraulische randvoorwaarden naar robuuste

Startdatum: 7 januari 2026

Veiligheid in elke druppel: brandbeveiliging begint bij de installatie Brandveiligheid is geen toeval: het is het resultaat van

benodigde watervoorraad, drukverliezen, pompcapaciteit

slimme keuzes in ontwerp, materiaal en uitvoering.

en interactie met andere gebouwinstallaties. Ook komen

In de cursus Brandblusvoorzieningen leer je hoe je

brandwerende voorzieningen en bouwkundige integratie aan bod.

sprinklerinstallaties en andere blusvoorzieningen dimensioneert volgens de relevante normen en het Besluit

Deze cursus is bij uitstek geschikt voor technici, adviseurs en

bouwwerken leefomgeving.

werkvoorbereiders die met brandbeveiliging te maken hebben.

Met het behalen van het examen ontvang je een deeldiploma —

Je leert in drie lessen hoe je installaties ontwerpt die niet

een waardevolle aanvulling op je portfolio.

alleen voldoen aan regelgeving, maar ook écht functioneren in geval van nood. Denk aan brandcompartimentering,

Startdatum: 25 februari 2026

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

59

TVVL Cursussen

Maak het verschil en help de energietransitie vooruit De energietransitie brengt enorme uitdagingen met zich mee. De vraag naar elektriciteit groeit razendsnel, terwijl het elektriciteitsnet steeds vaker pieken en dalen moet opvangen. Het gevolg hiervan is netcongestie.

Eerste lichting goed gewaardeerd

Een knelpunt waarbij het netwerk tijdelijk niet voldoende capaciteit heeft om elektriciteit te transporteren. Dit kan leiden tot onbetrouwbare

De post-hbo opleiding Elektrotechnische

stroomvoorziening of zelfs stroomuitval.

Installatieconcepten & Netcongestie is een nieuwe opleiding van TVVL. De deelnemers aan de eerste editie

Er is dringend behoefte aan oplossingen! Denk aan het anticiperen op

waarderen de lopende cursus met rapportcijfer 8,1. De

congestieproblemen in het elektriciteitsnet, maar ook aan het waarborgen van

Docenten krijgen een rapportcijfer 8 en de koppeling

een betrouwbare en veilige stroomvoorziening. Dat deze energievoorzieningen

tussen theorie en praktijk krijgt zelfs een 8,5.

betrouwbaar, kostenefficiënt en duurzaam zijn is cruciaal. Onze wereld wordt steeds afhankelijker van technologie, waardoor de behoefte aan kennis en expertise toeneemt.

• Ik vond het super interessant om te volgen en heb er veel van opgestoken.

• Leerzame stof, wat zeker inhaakt op de actualisatie in

De opleiding

praktijk.

De post-hbo opleiding Elektrotechnische Installatieconcepten & Netcongestie

• De lessen zijn zeer interactief en praktijkgericht.

focust op de complexiteit van laagspanning in bedrijfsinstallaties. Zo leer

De vakkennis is erg goed op orde en de manier van

je de nieuwste elektrotechnische technologieën, wet- en regelgeving en

lesgeven vind ik erg plezierig.

oplossingsrichtingen om met netcongestie in bedrijfsinstallaties om te gaan.

Daarnaast zal je jezelf ontwikkelen tot een waardevol gesprekspartner als het gaat over de energietransitie. Ook ontwikkel je elektrotechnische vaardigheden

• Duurzaamheidsoplossingen ontwerpen en adviseer je

om duurzaamheidsoplossingen, netcongestie-oplossingen en geschikte

geschikte energieopslag- en netcongestie-oplossingen

energieopslag-oplossingen te ontwerpen op lokaal niveau.

met in achtneming van specifieke wet- en regelgeving.

• Beoordeel en selecteer je kosteneffectieve oplossingen

De opleiding geeft je alle tools binnen 16 dagen die je nodig hebt om jezelf te ontwikkelen tot een expert binnen de energietransitie. Leer nu elektrotechnische

voor energieopslag en netcongestie.

• Een (deels) zelfvoorzienend gebouw ontwerpen.

installatieconcepten bedenken binnen een specifieke context. En wordt met deze opleiding opgeleid om een leidende rol te spelen in de energietransitie!

Details van de cursus: Duur: 16 dagen

Resultaten

Locatie: Woerden

Na het volgen van deze opleiding kan je:

Startdatum: 19 februari 2026

• De energiebalans van een gebouw en installatie bepalen.

Wil jij het verschil maken in de energietransitie en je verder

• Begrijp je hoe energieopslag kan bijdragen aan het aanpakken van congestie

ontwikkelen? Schrijf je dan nu in voor de cursus op tvvl.nl/

vraagstukken.

60

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

cursus/elektrotechnische-installatieconcepten-netcongestie/

Seizoen 2025-2026

Hybride zonnestroominstallaties: de toekomst is zonnig

Waarom technisch professionals niet om deze cursus heen kunnen Hoewel de Nederlandse zonnepanelenmarkt in een dip lijkt te

zitten, is de energietransitie nog lang niet voltooid. In tegendeel: de uitdaging verschuift van ‘opwekken’ naar ‘opslaan en beheren’. Door de groeiende problemen rond netcongestie, op de lange termijn stijgende energietarieven en de wens om onafhankelijker te worden van het energienet, is er een nieuwe generatie energiesystemen in opkomst: hybride zonnestroominstallaties met energieopslag.

Speciaal voor technici, engineers en installateurs die hierin voorop willen lopen, heeft TVVL de cursus Hybride Zonnestroomoplossingen. In twee dagen krijg je een compleet overzicht van de technische, bouwkundige en regelgevende aspecten van PV-systemen, hybride inverters en accuopslag – inclusief de laatste ontwikkelingen in smart grids en energiebeheer.

Voor wie is deze cursus?

Van opwekking naar opslag: een noodzakelijke stap

De cursus is bedoeld voor:

Veel bestaande zonnestroominstallaties leveren alle

• Engineers van zonnestroominstallaties

opgewekte stroom direct terug aan het net. Maar het

• (Elektro)technische installateurs

elektriciteitsnet kraakt inmiddels onder de druk. In steeds meer

• Technisch adviseurs, ontwerpers en projectontwikkelaars

regio’s is teruglevering of een aansluiting op het net niet langer

• Zelfstandig ondernemers in duurzame energie

vanzelfsprekend. Daar komt bij dat de salderingsregeling wordt

• Gebouwbeheerders, facilitair managers en energiecoöperaties

afgebouwd en energietarieven steeds dynamischer worden.

Kortom: iedereen die betrokken is bij de implementatie of Hybride systemen bieden een oplossing: ze wekken zonne-

advisering van moderne PV-oplossingen met energieopslag.

energie op, slaan deze lokaal op in accu’s en leveren pas terug wanneer het écht gunstig is. Voor off-grid toepassingen of

Resultaat: direct toepasbare kennis

gebouwen die pieken willen afvlakken, is dit zelfs essentieel.

Na afloop weet je hoe je hybride zonnestroomsystemen ontwerpt,

Deze technologische sprong vereist echter nieuwe kennis en

installeert en beheert. Je begrijpt de technische samenhang tussen

kunde – en dat is precies wat deze cursus biedt.

PV-panelen, inverters en accu’s, inclusief de bouwkundige eisen en regelgeving. Je bent in staat om veilig en efficiënt om te gaan met

Wat leer je?

netcongestie, piekbelasting en energie-autonomie.

In deze intensieve 2-daagse cursus leer je onder meer: • Het ontwerpen en realiseren van zonnestroominstallaties op basis van een Programma van Eisen • De bouwkundige eisen, veiligheidsvoorschriften en relevante regelgeving rondom PV-installaties • De werking van hybride inverters en de integratie van accu’s

Praktische info De cursus Hybride Zonnestroomoplossingen duurt 2 dagen en start op 11 december 2025. De lessen zijn praktijkgericht en worden verzorgd door ervaren experts uit de PV-sector. Na afronding ontvang je een bewijs van deelname van TVVL.

in zowel netgekoppelde als off-grid systemen • Energiebeheer en conversie: van DC naar AC en vice versa

Wil jij klaar zijn voor de hybride toekomst van zonne-energie?

• Praktische leerervaringen uit de praktijk en toekomstige

Meld je dan aan voor deze compacte en actuele cursus via

ontwikkelingen in energieopslag en smart grids

tvvl.nl/cursussen.

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

61

TVVL Cursussen

Een cursus speciaal voor jouw bedrijf We zien regelmatig dat er in een cursusgroep meerdere deelnemers van één bedrijf zitten. Samen met je collega een cursus volgen is niet alleen gezelliger, je kunt ook ervaringen uitwisselen, elkaar helpen en samen naar de cursuslocatie reizen. Dat juichen wij natuurlijk van harte toe. Ook zien we de laatste tijd een steeds grotere vraag ontstaan bij bedrijven die groepen medewerkers op hun eigen bedrijfslocatie, of als besloten groep op onze TVVL-locatie, willen opleiden. Want er is een enorme behoefte aan vakkennis

Ken jij onze warmtepomp cursussen al?

in de markt.

In 2019 sloot de Warmtepomp Academy zich

Wist je dat het ook mogelijk is dat wij een cursus exclusief voor jouw bedrijf

aan bij TVVL. Dit onderdeel van een zelfstandige

verzorgen? Dit noemen wij een inhouse of incompany cursus. Speciaal voor jouw

stichting organiseerde veel cursussen. Een jaar later

bedrijf komen we de cursus op jullie locatie verzorgen. Desgewenst kunnen we jouw

kreeg TVVL de gelegenheid om de activiteiten van

groep ook op onze locatie ontvangen. We kunnen de cursusinhoud aanpassen naar

de Warmtepomp Academy te integreren in het

jullie wensen om het maximale rendement voor jouw bedrijf te behalen, maar we

cursusaanbod van TVVL. TVVL is daardoor dé plek

kunnen ook een cursus uit ons open aanbod voor jullie verzorgen. En bij meerdere

voor cursussen met betrekking tot warmtepompen.

deelnemers is het daarnaast vaak ook nog financieel aantrekkelijker. Een win-win

Individuele of collectieve warmtepompen, in

situatie dus! Vrijwel al onze cursussen kunnen incompany uitgevoerd worden en

woningen of in utiliteit, grondgebonden of niet.

ook hebben we speciale incompanycursussen en -trajecten ‘op de plank’ liggen.

Je leert hier alles over bij de TVVL Warmtepomp Academy. De Warmtepomp Academy is onderdeel

De voordelen van een incompany cursus op een rij:

van TVVL Cursussen, dus jouw vertrouwde adres voor

• Train meerdere collega’s tegelijk

opleidingen. TVVL (bedrijfs)leden krijgen voor deze

• Behandelt bedrijfsspecifieke voorbeelden

cursussen dus ook 15% ledenkorting!

• Aangepast aan jullie werksituatie • Bespaar op reiskosten en reistijd

Kies uit een van de volgende cursussen

• Op data die in jullie agenda passen • Cursus in je eigen vertrouwde omgeving

Woningbouw

• Ook mogelijk op TVVL-locatie

• Bodemgebonden warmtepompen voor individuele

• Geen ‘vreemden’ in de groep

woningen (voorheen Ontwerpen van water/water

• Vaak goedkoper dan een open training

warmtepompen woningbouw), 2 lesdagen. Na het

• Een hechter team

volgen van deze cursus kun je jouw kennisniveau

• Je bepaalt in overleg de optimale groepsgrootte en cursusduur • Deelnemers ontvangen ook een diploma, certificaat of bewijs van deelname • Post-mbo of post-hbo registraties zijn ook mogelijk

laten toetsen via een BRL 6000-21/00 CITO-examen.

• Ontwerpen van lucht/water warmtepompen woningbouw, 2 lesdagen • Collectieve warmtepompen woningbouw, 3 lesdagen

Het bedrijf zorgt voor de cursuslocatie, catering en planning. Wij zorgen voor de docent en het lesmateriaal. Samen maken we er een geslaagde en leerzame cursus

Utiliteit

van. Interesse of meer weten? Neem contact met ons cursussecretariaat op via

• Warmtepompen utiliteit, 3 lesdagen

cursus@tvvl.nl of bel 088 – 401 06 20.

• Ontwerpen van lucht/lucht warmtepompen utiliteit, 2 lesdagen De warmtepomp cursussen starten op meerdere momenten per jaar. Kijk snel op onze website www.warmtepomp-academy.nl voor de leerlijn of op www.tvvl.nl/warmtepompen voor alle actuele startdata, meer informatie en inschrijven.

62

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

Seizoen 2025-2026

Bouwstenen voor succesvolle BIM-coördinatie Waarom ‘BIM Coördinator Essentials’ een onmisbare start is in de digitale bouwpraktijk In een bouwsector die steeds verder digitaliseert, zijn coördinatie en samenwerking tussen disciplines cruciaal. BIM, oftewel Building Information Modeling, is hierbij allang geen optie meer, maar noodzaak. Toch merken veel organisaties dat de rol van BIM-

“De cursus biedt precies wat ik nodig had: inzicht in de processen, rollen en tools zonder dat het een softwaretraining wordt.”

coördinator vaak nog onduidelijk is ingevuld of ad hoc wordt vervuld door ontwerpers of modelleurs. Juist daarom ontwikkelde TVVL de cursus BIM Coördinator Essentials: een praktisch fundament voor wie deze spilfunctie effectief en toekomstbestendig wil vervullen.

Wat leer je in 'BIM Coördinator Essentials'?

De cursus biedt in zes dagen een doordachte mix van theorie, praktijk en interactie. Deelnemers leren onder meer: • De rol en verantwoordelijkheden van een BIM-coördinator • Samenwerkingsvormen binnen BIM-projecten • Coördinatie van multidisciplinaire modellen • Kwaliteitsborging en clashdetectie • Werken met open standaarden zoals IFC • Projectinformatie structureren en beheren Dankzij de opzet met gastdocenten uit het veld, groepsopdrachten en reflectie op eigen casussen, waarderen

“De techniek had ik wel in de vingers, maar het omgaan met weerstand en belangen in projecten – dáár zit de uitdaging. De cursus gaf daar veel aandacht aan.”

deelnemers de afwisseling in werkvormen met een 8,5. Het algehele eindoordeel? Een indrukwekkende 8,8. En 100% van

Samen vormen beide cursussen een krachtig traject: van

de deelnemers zou de cursus aanbevelen.

inhoudelijke basis naar professioneel leiderschap binnen BIM-projecten. Overigens hebben wij de volgorde ‘Essentials’

BIM als strategische schakel

> ‘Kernkwaliteiten’ bedacht, maar je kunt op elke moment bij

De urgentie voor goed opgeleide BIM-coördinatoren neemt

elke cursus instappen.

snel toe. Met wet- en regelgeving die steeds meer inzet op prestatiegericht bouwen, circulair materiaalgebruik, en data-

Voor wie?

gedreven assetbeheer, verandert BIM van een tekenhulpmiddel

De cursus is bij uitstek geschikt voor (aankomend) BIM-

in een integraal procesinstrument. De BIM-coördinator is hierin

coördinatoren, ontwerpers en modelleurs die willen

de verbinder tussen ontwerp, techniek en uitvoering.

doorgroeien, technisch projectleiders en adviseurs

Tegelijkertijd blijkt in de praktijk dat technische kennis niet

Met een praktische insteek, veel interactie en direct

genoeg is. Soft skills zijn minstens zo belangrijk:

toepasbare kennis, is de cursus een investering die zich direct terugbetaalt in de praktijk.

Volgende stap: Kernkwaliteiten voor de BIM Coördinator Voor wie na de essentials een verdieping zoekt in

Interesse? Bekijk de cursuspagina www.tvvl.nl/cursussen.

communicatie, leiderschap en persoonlijke effectiviteit, biedt TVVL het ideale vervolg: de cursus Kernkwaliteiten voor de BIM

BIM Coördinator Essentials | startdatum 9 januari 2026

Coördinator. Hier leer je hoe je invloed uitoefent in complexe

| 6 lesdagen

bouwomgevingen, conflicten voorkomt en teamprocessen

Kernkwaliteiten voor de BIM Coördinator | startdatum

begeleidt.

03 april 2026 | 6 lesdagen

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

63

TVVL Cursussen

Samenwerking KPE en TVVL bekrachtigd: nieuwe opleiding in ontwikkeling De samenwerking tussen KPE Groep en TVVL is officieel bezegeld.

Met de ondertekening van de samenwerkingsovereenkomst op 2 september 2025 zetten beide partijen de volgende stap in de ontwikkeling van de modulaire post-hbo opleiding Integraal Projectmanager Bouw en Techniek. Een initiatief dat de verbindende projectmanager centraal stelt: technisch onderlegd én sterk in leiderschap, samenwerking en innovatie.

Integrale aanpak als antwoord op complexe projecten De nieuwe opleiding speelt in op wat de sector nú vraagt: leiderschap waar bouw en techniek naadloos samenkomen.

In een werkveld waarin projecten steeds dynamischer en technologisch complexer worden, is er behoefte aan professionals die verder kijken dan hun eigen specialisme.

Zoals Evert Lemmen, divisiedirecteur building solutions bij SPIE, in een interview met E&W Magazine al stelde: “Bouw en installatietechniek kun je niet meer los aanvliegen. Dan krijg je fouten, fouten die je had kunnen voorkomen door meer Meer weten?

samenwerking.”

Inschrijving voor de opleiding is mogelijk Opleiden voor de praktijk van morgen

vanaf begin 2026. Wil jij als eerste op

Precies dáár zet de opleiding op in: het versterken van integraal

de hoogte zijn van de start van deze

denken, samenwerken over disciplines heen en het leiden van

opleiding, en jouw plek garanderen?

teams vanuit overzicht en eigenaarschap. Hiermee trainen we

Meld je dan vrijblijvend aan via het pre-

een nieuwe generatie professionals die moeiteloos schakelt

registratieformulier en ontvang direct

tussen disciplines én mensen. Deelnemers ontwikkelen zich

bericht zodra de inschrijving opent:

tot toekomstbestendige projectmanagers met een stevig

tvvl.nl/integraal-projectmanager-bouw-

fundament in techniek, organisatie en innovatie.

en-techniek/

“De samenwerking met TVVL geeft ons de kans om onze expertise in leren en ontwikkelen te verbinden met de

Ben je nu al op zoek naar inspiratie,

diepgaande kennis van techniek en bouw. Met de opleiding

vakgenoten en actuele inzichten over

Integraal Projectmanager Bouw en Techniek bereiden

integraal projectmanagement? Sluit je

we professionals niet alleen voor op de uitdagingen van

dan aan bij de KUBR-community: een

vandaag, maar geven we hen ook de vaardigheden om

netwerk voor professionals in bouw en

toekomstbestendige projecten te leiden.” – Ron Koenen,

techniek die voorop willen lopen. Hier

(directeur KPE Groep)

blijf je op de hoogte van de ontwikkeling van de opleiding, lees je relevante

“Deze samenwerking laat zien wat er mogelijk is als we bouw

artikelen en wissel je ervaringen uit met

en techniek écht integreren. We bouwen niet alleen aan een

mensen uit het veld.

opleiding, maar aan de projectmanager die deze sector nu en

kubr.nl/groep/99-projectmanagers-

straks keihard nodig heeft.” – John Lens (directeur TVVL)

bouw-techniek/info

64

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

Seizoen 2025-2026

Wat is zo’n papiertje nou eigenlijk waard?

Je hoort het vast vaker. Termen als hbo-niveau, post-hbo, post-

Geslaagden krijgen een officieel diploma en worden opgenomen in

mbo, post-bachelor, Associate degree en MHBO. Het klinkt

het landelijk register van deelnemers bij de SPMBO of SPHBO.

allemaal geweldig, maar wat is het en wat heb je er aan? Zijn het marketingtermen? Zijn opleiders te vertrouwen als ze deze termen

Waarom vertellen we dit? Er is in de markt helaas nogal wat verwarring,

gebruiken?

want de termen post-mbo, mbo-niveau, post-hbo, hbo-niveau of postbachelor zelf zijn niet beschermd. Iedere opleider mag zijn opleiding

Veel TVVL opleidingen worden gegeven op post-mbo en post-hbo

zo labelen. Dat wil eigenlijk alleen maar zeggen dat die opleiding qua

niveau en staan onder toezicht van de Stichting Post Middelbaar

doelgroep gericht is op mensen die een mbo of hbo-opleiding hebben

Beroepsonderwijs Nederland (SPMBO) en de Stichting Post Hoger

gevolgd. Deze termen zeggen op zichzelf dus niets over het niveau of

Beroepsonderwijs Nederland (SPHBO). De post-mbo en post-hbo

de kwaliteit van de betreffende opleiding. Alleen erkende opleidingen

erkenningen zijn niet zomaar een “stempeltje” dat je krijgt. Als je

voldoen aan de kwaliteitsstandaarden en zijn officieel geregistreerd.

een opleiding als post-mbo of post-hbo erkende opleiding wilt

Je kan dus alleen een echt post-mbo of post-hbo diploma krijgen als je

laten registreren dan wordt er getoetst of deze aan de voorwaarden

een door SPMBO of SPHBO geregistreerde opleiding volgt. Zoals de

daarvan voldoet. Zo zijn er bijvoorbeeld voorwaarden met betrekking

opleidingen bij TVVL. Er zijn helaas commerciële partijen die je anders

tot het aantal contacturen en het niveau van de opleiding. Ook wordt

willen doen geloven en die in hun marketing deze termen, weliswaar

er gekeken of de opleiding voldoende aansluit bij de beroepsgroep.

legaal, gebruiken maar die geen registeropleiding aanbieden.

Na toelating wordt de opleiding in het register opgenomen. Er wordt daarom ook wel eens gesproken over een registeropleiding met een

TVVL is er heel trots op dat we geregistreerde opleidingen hebben.

post-mbo of post-hbo registratie. Dit is een beschermd predicaat

Die kun je makkelijk herkennen aan het logo. Onze eerste post-hbo

dat alleen door SPMBO en SPHBO kan worden afgegeven. Erkende

registratie dateert al uit 1994. Wij hebben dus ruim 30 jaar ervaring

opleiding herken je aan het logo van SPMBO en SPHBO.

met registeropleidingen, en verzorgen al meer dan 50 jaar cursussen.

Maar ook worden onze diploma’s extern gewaardeerd; zo is de

Als een opleiding eenmaal geregistreerd is, vindt er jaarlijks

opleiding Commissioning erkend in het register van Commissioning

een herkeuring plaats om te kijken of deze nog wel post-

Nederland. Dat zorgt er ook voor dat onze diploma’s wat waard zijn

mbo of post-hbo waardig is. Een opleider moet daar dus een

in de markt. Dat zie je bijvoorbeeld omdat veel van onze opleidingen

kwaliteitsborgingssysteem voor hebben. TVVL heeft hier de

gevraagd worden in vacatures.

werkveldadviescommissie en Raad van Advies voor die elke registeropleiding, maar ook al onze andere opleidingen en cursussen,

Ons cursusseizoen start in september. Wil jij een erkende opleiding

ieder jaar controleren en evalueren. Ter vergelijking: bij een normale

volgen? Laat je dan inspireren op onze website

hbo-opleiding vindt de toetsing vijfjaarlijks plaats dus het proces

www.tvvl.nl/cursussen. Je kunt je daar ook inschrijven of een optie

rondom post-hbo opleidingen is best streng.

nemen. We verwelkomen je graag als cursist bij TVVL!

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

65

TVVL Cursussen

Cursusagenda november – maart 2026 Op onze website www.tvvl.nl/cursussen staan alle beschikbare en boekbare data.

November

Februari

Warmtenetten voor 2 dagen

4 november

Werktuigkunde voor elektrotechnici

2 februari

Geluid in technische installaties

5 november

Duurzaamheid adviseren gebouwde omgeving

9 februari

Warmtepompen utiliteit

7 november

19 februari

Prestatiemonitoring en -analyse van HVAC-installaties

Elektrotechnische installatieconcepten & netcongestie

10 november

Brandblusvoorzieningen

25 februari

Adviesvaardigheden voor technici

11 november

Elektrotechnische aardingstechnieken

11 november

Maart

Bouwkunde voor installatietechnici

11 november

Warmtepompen utiliteit

06 maart

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

18 november

Elektrotechniek voor werktuigkundigen

10 maart

Gasinstallaties

26 november

Waterstof in de gebouwde omgeving

10 maart

Leidingwaterinstallaties

26 november

Prestatiemonitoring en -analyse van HVAC-installaties

16 maart

Legionellapreventie

26 november

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

17 maart

Bouwkunde voor installatietechnici

17 maart

Gebouwriolering

18 maart

Basis gezond binnenklimaat

24 maart

Commissioning manager

27 maart

Luchtbehandelingstechniek groep E

30 maart

Ontwerpen van lucht/water warmtepompen woningbouw

31 maart

December Hybride zonnestroomoplossingen

11 december

Januari Gebouwriolering

7 januari

BIM coördinator essentials

9 januari

Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen

16 januari

Bodemgebonden warmtepompen voor individuele woningen

16 januari

Luchtbehandeling speciale ruimten

28 januari

66

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

Let op: data kunnen wijzigen. Als de hierboven genoemde data niet meer beschikbaar zijn/groepen vol zijn, verschijnen andere data op onze website.

Seizoen 2025-2026

Brunel en New Energy Business School (NEBS) gaan samenwerken met TVVL voor de post-hbo Waterstof Per september slaan kennisplatform TVVL, NEBS en Brunel de

kennis en de innovatie van morgen. Door nauw samen te

handen ineen. Het doel van de samenwerking is om de enige post-

werken met bedrijven, overheden, onderzoeksinstituten en

hbo Waterstof in Europa, opgezet in 2022 door Brunel en NEBS, bij

onderwijsinstellingen is het curriculum relevant, marktgericht

een breder publiek aan te kunnen bieden. Met de samenwerking

en direct toepasbaar in praktijkgerichte projecten. Het

wordt een nieuwe impuls gegeven aan het bevorderen van

programma bestrijkt de volledige waterstofwaardeketen:

kennisontwikkeling op het gebied van waterstof en duurzame

van productie en opslag tot transport en toepassing.

energie. Zowel de ontwikkeling van kennis op het gebied van

TVVL ziet grote meerwaarde in aansluiting bij dit bewezen

duurzame energie, als het vergroten van het aantal specialisten

programma, en versterkt het aanbod met haar eigen netwerk

met kennis van waterstof wereldwijd, is een belangrijk onderdeel

en praktijkkennis vanuit de gebouwinstallatiesector. Zo

voor een succesvolle energietransitie en de weg naar een duurzame

krijgen professionals toegang tot actuele en direct toepasbare

toekomst.

expertise.

Huub Sturkenboom, Global Driver Hydrogen bij Brunel,

Stijgende vraag naar waterstofkennis

licht toe:

Naarmate de energietransitie versnelt, groeit de vraag naar

"De toekomst van waterstof begint bij de mensen die

gekwalificeerde waterstofexperts snel. Volgens de Europese

het mogelijk maken. Daarom investeren we in kennis,

Commissie kan elke investering van €1 miljard in groene

partnerschappen en talentontwikkeling. Ik ben dan ook blij

waterstof tot wel 20.000 banen creëren – en die banen moeten

dat we een nieuwe samenwerking met een vooraanstaand

vandaag al worden ingevuld. De vraag naar kennis van waterstof

platform als TVVL aan zijn gegaan. Zo kunnen we nog meer

onder installatietechnici, de doelgroep die TVVL verbindt en

professionals voorzien van de nodige kennis op het gebied van

vertegenwoordigt, zal de komende jaren sterk toenemen. Vanuit

groene waterstof."

haar rol als kennisplatform neemt TVVL hierin verantwoordelijkheid door samen met Brunel en NEBS deze behoefte te voorzien van

John Lens, directeur van TVVL:

hoogwaardig, praktijkgericht onderwijs.

"Voor TVVL staat kennisdeling centraal. Samen met Brunel en NEBS maken we bewezen onderwijs over waterstof

Een opleidingsprogramma voor de toekomst

toegankelijk voor onze leden en relaties. Zo versterken we hun

Met de post-hbo Waterstof helpt Brunel professionals om de kloof

rol in de energietransitie en stimuleren we de toepassing van

te overbruggen tussen fossiel en hernieuwbaar, tussen bestaande

duurzame technologie in de praktijk."

tvvl magazine / tvvl cursussen nr. 05 / oktober / 2025

67

TVVL

“We willen geen checklistje, maar een gedeelde standaard” Interview met Werner Vink, Robert Hietbrink en Dennis Verschoor over de aankomende GACS-tool Met de komst van strengere wetgeving rondom

Wat zijn de grootste knelpunten die deze tool oplost?

energieprestaties en gebouwautomatisering groeit ook de behoefte aan duidelijkheid en praktische hulpmiddelen.

Werner:

De Europese richtlijn EPBD-IV verplicht onder andere het

"Het probleem zit vaak in onduidelijkheid. Hoe staat het met

monitoren en optimaliseren van gebouwautomatisering

de hardware? Hoe moet het bouwtechnisch management

met een gebouwautomatisering- en controlesysteem

worden ingevuld? De tool gaat op detailniveau - bijvoorbeeld

(GACS). In Nederland groeit het besef dat deze eisen ook

tot op het IO-punt - aangeven waar je niet aan de eisen

lokaal effect hebben, maar veel organisaties worstelen

voldoet.

nog met de praktische invulling ervan.

Daarnaast brengt de tool standaardisatie aan in het beoordelingsproces. Daardoor verhoog je de kwaliteit van

Om hier richting aan te geven, wordt gewerkt aan een

audits en kunnen verbeterprojecten sneller starten."

open source GACS-tool: een praktisch instrument door en voor de sector. Tijdens het TVVL Nationaal Congres

Robert:

Gebouwtechniek en Mens werd er aandacht besteed

"Nu worden checklists vaak ingevuld in Excel, zonder

aan deze ontwikkeling, en op de TVVL Techniekdag in

structurele rapportage of managementinformatie. Met deze

november wordt het proof of concept gelanceerd.

tool brengen we overzicht.”

De 3 initiatiefnemers - Werner Vink, Robert Hietbrink en Dennis Verschoor - lichten de aanleiding en ambitie toe.

Dennis: "En we verhogen de kwaliteit van de controles. De RVO-

Waarom is deze tool nodig? Wat was voor jullie de aanleiding om ermee aan de slag te gaan?

checklist is nu nog leidend, maar dat is een samenvatting van een samenvatting. We moeten toe naar een zuiverdere en rijkere interpretatie. Daarbij helpt het ook dat de tool in het

Robert Hietbrink:

Nederlands is, terwijl de standaard Engelstalig is.”

"Veel gebouweigenaren en beheerders zijn doordrongen van het feit dat de GACS-verplichting ook voor hen

Voor wie is de tool eigenlijk bedoeld? En wanneer gebruik

geldt. De bewustwording groeit, maar er is nog veel

je ‘m?

onduidelijkheid over hoe ze met die eisen om moeten gaan. En de wetgeving wordt strenger: de EPBD-IV

Robert:

wordt geïntegreerd in de Nederlandse regels, met

"De tool is bedoeld voor gebruikers die de kennis en kunde

aanvullende eisen en een lagere vermogensgrens van 70

hebben om een GACS inventarisatie uit te kunnen voeren.

kW.”

Denk daarbij aan installateurs, inspecteurs, adviseurs en bepaalde vastgoedorganisaties.”

Dennis Verschoor: “Daardoor is er een wildgroei aan tools ontstaan. Ze

Dennis:

schieten als paddestoelen uit de grond, vaak zonder

"In de ontwerpfase kun je hem gebruiken om een RTO te

borging of afstemming. Dat vergroot de onduidelijkheid

controleren. In het geval van een bestaand gebouw kun je de

alleen maar.”

tool toepassen in de operationele fase.

Werner Vink:

Werner:

"De markt weet dat GACS eraan komt, maar het

"En het mooie is: de tool is niet alleen voor specialisten. Hij

ontbreekt aan eenduidigheid. Iedereen interpreteert het

houdt rekening met verschillende niveaus. Dus ook gebruikers

anders. Via de GACS-tool kunnen wij hier duidelijkheid

met minder ervaring in regeltechniek kunnen ermee aan de

in bieden, zonder commercieel belang."

slag."

68

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

Waarom kiezen jullie voor een open source aanpak?

Robert: "Door de tool als open source te ontwikkelen en beschikbaar te stellen, voorkomen we commerciële belangen die vaak afleiden van de inhoud."

Werner: "En doordat het open is, kunnen andere partijen de tool ook integreren in hun eigen systemen. De kans dat het dan echt gebruikt wordt - ook door toezichtshouders - is veel groter."

Dennis: "Bovendien vergroot het de acceptatie. De mensen die ermee werken, zijn straks ook degenen die de tool mede

Robert Hietbrink

onderhouden. Dan voelt het echt als ‘van de sector’.”

Wat hopen jullie dat de tool over een jaar bereikt heeft?

Werner: "Dat de markt het omarmt als een positief initiatief, en dat mensen actief feedback geven om het verder te verbeteren."

Robert: "Dat de tool straks dé standaard in Nederland is, en deze onderdeel wordt van de bewijslast voor handhavende instanties."

Dennis: "Dat de tool helpt om systemen makkelijker aan te

Dennis Verschoor

passen, en echt bijdraagt aan energiebesparing en CO₂reductie. Als we dat ook nog meetbaar kunnen maken, zou dat geweldig zijn."

Het proof of concept van de GACS-tool wordt gelanceerd tijdens de TVVL Techniekdag op 26 november.

Wil je in de tussentijd op de hoogte blijven van de ontwikkelingen, in contact komen met vakgenoten en meer leren over GACS? Sluit je aan bij de GACS-groep op KUBR, via kubr.nl/groep/45-gebouwautomatiseringgacs/info Ondertussen wordt ook gebouwd aan gacs-platform. nl. Daar verzamelt de expertgroep kennis, updates en praktijkvoorbeelden.

Werner Vink

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

69

TVVL

Nieman Groep verlengt TVVL Kennispartnerovereenkomst Nieman Groep heeft haar TVVL Kennispartnerovereenkomst opnieuw met drie jaar verlengd. Daarmee onderstreept Nieman haar voortdurende inzet voor innovatie, kennisdeling en de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Met het voortzetten van dit kennispartnerschap levert Nieman Groep, in het bijzonder Nieman Raadgevende Ingenieurs, een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling en verspreiding van kennis binnen de branche.

Samen bouwen aan een duurzame toekomst

Expertise op het snijvlak van regelgeving, ontwerp en praktijk

Binnen het TVVL Kennispartnerschap staat samenwerking

Nieman Groep is al decennialang een begrip in Nederland als het gaat

centraal. Partners versnellen de ontwikkeling van duurzame

om advies op het gebied van bouwfysica, brandveiligheid, duurzaamheid,

en toekomstgerichte oplossingen door expertise te bundelen

installatietechniek en energieprestatie. Door theorie, regelgeving en

en gezamenlijke acties te agenderen die aansluiten bij actuele

praktijk te verbinden, helpt Nieman haar opdrachtgevers bij het realiseren

thema’s in de sector. Deze thema’s zijn vastgelegd in de TVVL

van toekomstbestendige gebouwen.

Kennisagenda Gebouwde Omgeving 2030. “We zijn trots

Namens Nieman onderstrepen de directieleden Marc van Bommel

dat Nieman haar rol als kennispartner opnieuw bevestigt,”

en Henk Koekoek het belang van het partnerschap: “De verlenging van

zegt John Lens, algemeen directeur van TVVL. “Met hun

onze samenwerking met TVVL past bij onze ambitie om blijvend bij te

brede inhoudelijke kennis en jarenlange ervaring leveren zij

dragen aan kennisontwikkeling in de sector. Door kennis te delen en te

een waardevolle bijdrage aan onze gezamenlijke missie: het

verbinden, kunnen we samen sneller vooruitgang boeken op thema’s zoals

versterken van kennis en innovatie in de gebouwde omgeving.”

klimaatadaptatie en gebruikerscomfort in de gebouwde omgeving.”

4 Kennissessies over Toekomstbestendige gebouwen Het energielandschap verandert voortdurend, dat vraagt

27 oktober

om slimme strategie én technische diepgang. TVVL

TVVL Kennissessie Energie Management Systeem – Wat moet je ermee?

organiseert deze herfst 4 kennissessies om jouw gebouw

Duik in EMS-monitoring, slimme regelstrategieën, zelflerende algoritme en IoT-

toekomstbestendig te maken.

integratie.

De energietransitie brengt nieuwe uitdagingen

30 oktober

én kansen met zich mee. Hoe ga je slim om met

TVVL Kennissessie Bereid jouw gebouw voor op de nieuwe Energiewet

energieopslag om pieken op het net te beperken?

Strategieën, EPBD4, energiebesparingsplicht, GACS en technologische innovaties in

Welke rol kan een Energie Management Systeem spelen

1 kennissessie.

in het optimaliseren van gebouwprestaties, en hoe bereid je jouw organisatie voor op de komst van de

13 november

nieuwe Energiewet? Daarnaast neemt de vraag naar

TVVL Kennissessie Energieopslag

laadinfrastructuur toe, maar hoe richt je die slim in

Wat zijn de mogelijkheden van energieopslag op het verminderen netbelasting en het

zodat je gebouw niet overbelast raakt?

kennen van de randvoorwaarden om zo goed mogelijk als sector hierop in te spelen.

Tijdens 4 TVVL-kennissessies van oktober en november krijg je praktische inzichten, concrete strategieën

27 november

en technologische oplossingen aangereikt die direct

TVVL Kennissessie Slimme Laadinfrastructuur

toepasbaar zijn in jouw dagelijkse praktijk. Een

Wat zijn de mogelijkheden van slimme laadinfrastructuren op het verminderen

kennissessie bij TVVL is 1 middag. Zo word jij in een korte

netbelasting en het kennen van de randvoorwaarden om zo goed mogelijk als sector

tijd bijgepraat over actueel en relevante informatie.

hierop in te spelen.

70

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

TVVL, Techniek Nederland en Rijksvastgoedbedrijf lanceren PvE Circulaire Installaties 2.0 Tijdens de Dutch Green Building Week georganiseerd door DGBC

“De afgelopen maanden zijn we met een brede groep bedrijven

is op 30 september het Programma van Eisen Circulaire Installaties

en opdrachtgevers om tafel gegaan. Dat heeft geleid tot een

(PvE CI) 2.0 gelanceerd. Deze nieuwe versie is ontwikkeld

uitgebreide set aan eisen die circulariteit in utiliteitsgebouwen

door Merosch en PHI Factory in opdracht van TVVL, Techniek

naar een hoger plan tillen. Ten opzichte van de vorige versie zijn er

Nederland en het Rijksvastgoedbedrijf samen met een brede groep

grote inhoudelijke stappen gezet, waardoor dit PvE nu echt breed

marktpartijen. Het PvE geeft opdrachtgevers en installateurs

gedragen wordt en toepasbaar is voor zowel opdrachtgevers als

voor het eerst concrete houvast om circulaire eisen structureel

opdrachtnemers.”

in projecten op te nemen. Dit is een cruciale stap richting een

- Nordin Oudshoorn, Merosch

toekomstbestendige gebouwde omgeving.

“Enorm gaaf om de betrokkenheid te zien van de marktpartijen in Van losse componenten naar integraal kader

verschillende werkgroepen die gezamenlijk werken in de keten

Minstens 30% van de milieubelasting van gebouwen komt

aan de transitie naar circulaire installaties. Echt een PvE dat

uit installaties. Toch gaat de transitie naar een circulaire

richting geeft voor en door de markt”

installatiesector nog te langzaam. Tot voor kort ontbrak het

- Michael van der Meer, PHI Factory

bovendien aan een integraal kader dat duidelijk maakt wat circulaire installaties in de praktijk betekenen. Circulariteit

Brede steun vanuit de sector

bleef vaak beperkt tot losse componenten, zonder duidelijke

Het PvE Circulaire Installaties is tot stand gekomen in nauwe

minimumeisen of ambitieniveaus. Met het PvE is er nu voor het

samenwerking met marktpartijen. De komende tijd worden

eerst een breed gedragen instrument dat die houvast biedt en

samen met onder andere gemeenten pilotprojecten gestart om

waarmee de betrokken partijen de beweging willen versnellen.

het PvE in de praktijk te toetsen.

“Met dit PvE bundelen we circulaire kennis en mogelijkheden, zodat

Versnelling voor de sector

opdrachtgevers gerichter kunnen uitvragen en installateurs en

Met het PvE 2.0 heeft de sector nu een concreet en breed

leveranciers dit ook echt in de praktijk kunnen brengen.”

gedragen instrument in handen. Een belangrijke stap om

- Nordin Oudshoorn, Merosch/TVVL

circulaire installaties niet langer een niche te laten zijn, maar een vanzelfsprekend onderdeel van elk utiliteitsgebouw.

Wat levert versie 2.0 op?

Het PvE 2.0 helpt de sector met: • Minimale ondergrenzen en ambitieniveaus voor circulaire installaties • Direct toepasbare eisen in ontwerpen, bestekken en uitvoering • Geschikt voor nieuwbouw én grootschalige renovatie

Het volledige PvE Circulaire Installaties 2.0 is beschikbaar via de kennisbank van TVVL. Scan de QR-code of ga naar: tvvl.nl/kennisbank/programmavan-eisen-circulaireinstallaties-2-0/

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

71

TVVL

In Memoriam Raoul Janszen

Op donderdag 7 augustus is Raoul Janszen overleden. Met zijn heengaan

technisch voldoen, maar ook bijdragen aan hergebruik, minder

verliest de branche niet alleen een vakman, maar ook een onvermoeibare

grondstoffenverbruik en een lagere milieu-impact.

voorvechter voor kennis, kwaliteit en veiligheid in de elektrotechniek.

Binnen TVVL was Raoul jarenlang een drijvende kracht. Niet omdat hij zelf

Zelfs toen zijn gezondheid hem zwaar op de proef stelde, bleef

het podium zocht, maar omdat hij vond dat de stem van de vakmensen

Raoul dienstbaar. Nadat hij schoon verklaard was van kanker, kreeg

gehoord moest worden.

hij onverwacht een terugslag door complicaties. Hij hield zijn strijd grotendeels voor zichzelf — niet om te verbergen, maar omdat hij tot

Raoul had het bijzondere talent om ingewikkelde elektrotechnische

het laatste moment zijn tijd en energie aan anderen wilde geven. Zijn

normen en voorschriften concreet te maken. Waar NEN-, NPR- en NTA-

naasten voelden de zwaarte van die strijd, maar voor zijn vakbroeders

documenten vaak afstandelijk en abstract zijn, wist hij deze om te zetten

kwam het als een schok: tot aan het einde bleef hij dezelfde gedreven en

naar heldere, praktische toepassingen die direct inzetbaar waren in de

betrokken professional.

praktijk. Daarmee gaf hij invulling aan de kern van waar TVVL voor staat: kennis delen, toepasbaar maken en de sector vooruit helpen.

Wie hem als docent meemaakte, vergeet dat nooit. Zijn lessen waren geen droge kost, maar echte belevenissen. Hij nam cursisten mee van

Het TVVL-CPR project (rook- en brandveilige kabels) was één van de

de theorie naar de fabriekshal, waar zij kabels konden zien, voelen en

zichtbare resultaten van Raouls inzet voor de expertgroep Elektrotechniek.

begrijpen. Met zijn enthousiasme kreeg hij mensen letterlijk van hun

Dit project leidde uiteindelijk tot de oprichting van het Nederlands

stoel. Complexe materie wist hij moeiteloos begrijpelijk te maken, en zijn

Kabelinstituut (NLKi). Voor Raoul was het NLKi echter geen doel op zich,

energie werkte aanstekelijk — bij TVVL, bij NLKi en bij iedereen die hem

maar een middel om een groter ideaal te bereiken: het bundelen van

ontmoette.

krachten, zodat vakmensen uit adviesbureaus en installatiebedrijven samen een tegenwicht konden bieden aan commerciële belangen die

Met het overlijden van Raoul verliest de branche één van haar meest

soms te veel de toon zetten. Vanuit TVVL en NLKi vertegenwoordigde

bevlogen kennisdragers. Zijn nalatenschap zit niet alleen in projecten

hij de technische realiteit in diverse nationale en Europese commissies.

of instituten, maar vooral in de mensen die hij heeft geïnspireerd. Hij

Daarbij zette hij zich onvermoeibaar in voor normen en richtlijnen die

legde de lat hoog. Daarmee gaf hij ons een blijvend kompas: kies altijd

maatschappelijke baten, veiligheid en duurzaamheid voorop stelden.

voor kennis, veiligheid, duurzaamheid en kwaliteit boven korte termijn commercieel gewin.

Raoul dacht en werkte altijd vooruit. Hij stond aan de basis van innovaties zoals de soepele YMvK-kabel, het introduceren van aluminium

Namens TVVL en de hele sector: dank, Raoul, voor alles dat je hebt

als volwaardig alternatief voor koper in gebouwinstallaties, en het

betekend. We zullen je missen — als vakman, als collega en als mens.

ontwikkelen van combinatiekabels waarin energie- en datatransport

Deze tekst is tot stand gekomen met gebruik van GPT-5, precies zoals

werden geïntegreerd. Daarbij benadrukte hij voortdurend het

Raoul dat zelf ook zou hebben gedaan: kennis combineren met de

belang van circulariteit: producten en systemen moesten niet alleen

nieuwste middelen om de boodschap helder en krachtig over te brengen.

72

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

Maak kennis met...

Jolanda Vonk – Medewerker Cursussen Bij TVVL tellen we inmiddels ruim 30 collega's. De één werkt er net, terwijl de ander hier al jaren zit. We stellen je graag onze medewerkers voor. Deze keer maken we kennis met Jolanda Vonk. Jolanda werkt als medewerker Cursussen en is hierdoor één van de aanspreekpunten voor cursisten. Ze is een echt mensen mens dat graag in contact staat met de cursisten van haar cursussen.

Jolanda is 53 jaar en woont samen met haar man en 2 kinderen van 21 en bijna 17 jaar in Soesterberg. “Een echt pubergezin,” noemt ze het zelf met een lach. Voordat ze kwam werken bij TVVL werkte ze in de reiswereld. Ze was gespecialiseerd in verre reizen naar Zuidelijk Afrika. Dit werk deed ze vol passie tot het bedrijf waar ze werkte door Corona failliet ging. Ze moest wat anders vinden en dat vond ze bij TVVL. 5 jaar geleden stapte J olanda binnen bij TVVL. Inmiddels is ze niet meer weg te denken

kan betekenen. “Soms merk je dat iemand vastloopt. Dan

van de werkvloer. Ze staat graag in contact met mensen en helpt de

stuur ik een berichtje. Alleen al dat iemand voelt dat hij

cursisten en docenten zo goed waar mogelijk. Iets soortgelijks deed

gezien wordt, kan het verschil maken.”

ze al toen ze nog in de reiswereld werkte.

Wat begon als een sprong in het diepe is uitgegroeid tot De functie bij TVVL bleek verrassend goed aan te sluiten bij wat

een tweede thuis. Voor Jolanda draait het erom dat ze in

Jolanda zocht. “Waar ik voorheen nauw samenwerkte met lokale

contact kan staan met mensen, kan samenwerken en er voor

agenten en reisbureaus om een wereldreis samen te stellen, zijn mijn

anderen kan zijn. Dat vindt ze hier volop.

klanten nu cursisten en docenten in de wereld van techniek. Het product is weliswaar geheel anders, maar het einddoel is hetzelfde.

Het contact met cursisten, docenten en collega’s vind ik heel belangrijk. In het begin was het spannend om buiten mijn comfort zone een nieuwe weg in te slaan.” Gaandeweg begon Jolanda het werk steeds leuker te vinden, onder andere door de warme ontvangst van de collega's. “De collega’s, de sfeer, het samenwerken om een goed eindresultaat te behalen; dat maakt het voor mij.”

Iets wat haar elke keer weer voldoening geeft in haar werk is de afsluiting van een goed cursusseizoen. “Aan het eind van het cursusseizoen organiseren wij jaarlijks de Sluitingsmiddag. De diploma uitreiking met bijbehorende feestelijke borrel zorgen altijd voor een hele gezellige afsluiting van ons cursusseizoen. Deze ontlading van cursisten is echt heel erg leuk om mee te maken!”

In al die jaren heeft Jolanda banden opgebouwd met docenten en cursisten. Ze weet precies wanneer ze wel en wanneer ze niet iets

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

73

TVVL

Even voorstellen Thessa de Bree

TVVL Evenementen

Hoi! Mijn naam is Thessa

• 27 oktober: TVVL Kennissessie Energie Management

de Bree (27) en sinds juni

Systeem – Wat moet je ermee?

werk ik als Marketing en

• 29 oktober: TVVL Masterclass GACS voor technici en

Communicatiespecialist

installateurs

bij TVVL. In deze rol houd

• 30 oktober: TVVL Kennissessie Bereid jouw gebouw voor

ik me bezig met allerlei

op de nieuwe Energiewet: Strategieën en technologische

communicatie-uitingen voor

innovaties

TVVL, VCCN en FedEC.

• 3 november: WEii training november 2025 • 13 november: TVVL Kennissessie Energieopslag

Sinds anderhalf jaar woon ik in Bodegraven samen met mijn

• 26 november: TVVL Algemene Vergadering – najaar 2025

vriend Lejon. Toch ben ik in mijn vrije tijd nog vaak in Woerden

• 26 november: TVVL Techniekdag 2025

te vinden, waar veel vriendinnen en familie wonen.

• 27 november: TVVL Kennissessie Slimme Laadinfrastructuur • 10 december: TVVL Masterclass GACS voor

Na mijn studie Communicatie en Multimedia Design in Den

gebouweigenaren en -beheerders

Bosch ben ik aan de slag gegaan bij een opleider in de fysieke beveiliging en brandveiligheid. Daarna maakte ik een uitstapje naar de IT-branche. Inmiddels ben ik met veel plezier aan de slag bij TVVL, waar ik veel ontdek door de veelzijdige functie.

Regionieuws • 18 november: TVVL Eindedaglezing 'AI in de installatietechniek.' – Regio’s Midden & Oost Nederland

In mijn vrije tijd ben ik graag actief: ik wandel veel, tennis regelmatig en ga graag een weekendje weg om nieuwe plekken te ontdekken. Daarnaast ben ik vrijwilliger bij de Woerdense

advertentie

VakantieWeek, waar ik verantwoordelijk ben voor alle marketinguitingen. Rond juli en augustus kom je in Woerden veel posters en flyers tegen die door mij zijn ontwikkeld.

Ik kijk ernaar uit om mijn creativiteit in te zetten bij TVVL en samen met het team te werken aan mooie projecten die de

DE REVOLUTIE VAN DRAADLOOS BEHEER MA AK HET VERSCHIL MET DE OPLOSSINGEN VAN HBI, DÉ EXPERT IN DRA ADLOOS BEHEER VAN NOODVERLICHTING.

doelgroep aanspreekt!

Nieuwe TVVL leden Graag stellen wij onderstaande

Nieuwe Bedrijfsleden

personen als lid van de vereniging

Rabobank

aan je voor.

Croeselaan 18 3521 CB Utrecht

Nieuwe Persoonlijke leden

www.rabobank.nl

De heer T.T. Los IBK B.V. De heer ing. J.H. Hofman

Lunet 10 a

Hofman Technisch Advies

3905 NW VEENENDAAL www.ibknl.com

De circulaire wereld van morgen vraagt om innovatieve oplossingen.

De HBI SERIE 770 SEPTAGEM U is standaard geschikt voor draadloos beheer en extreem in duurzaamheid, lichtprestatie en installatiegemak.

De heer W. Weessies Meer weten over draadloos beheer?

Scan de code. Kijk voor meer voordelen én ons assortiment op hbi-lighting.com

74

tvvl magazine / tvvl nr. 05 / oktober / 2025

Jij ontwikkelt talenten van anderen Wij ontwikkelen talenten van jou Ontdek ons aanbod voor praktijkbegeleiders.

Ga naar www.wij-techniek.nl/praktijkbegeleiders

#3&/( +*+ (&#068&/ 505 -&7&/ O F L S F X

N

P Z , T B F C F 8

K CJ

M A A K

W A A R D E

M E T

DE TOEKOMSTBESTENDIGE KEUZE DIE JE VANDAAG INSTALLEERT

Ontdek HVRF: voordelen en kansen voor diverse toepassingen

HVRF.NL

Ga voor een grote stap in de goede richting.

Met het uniek gepatenteerde HVRF-systeem van Mitsubishi Electric pak je voorsprong. De bewezen techniek van VRF in een waterdragend systeem; voor het beste comfort en hoge energie-efficiëntie.

Koelen en verwarmen in één toekomstbestendige oplossing. Maak waarde met water!

W A T E R