GASERA: Wika ay Laya, Mga tula nina R. B. ABIVA, JOSHUA DIOKNO, ALLIAH MARGARITA BORJA, ROSSITE RAMI

i

ii

GASERA: Wika Ay Laya Mga Tula Abiva/ Diokno/ Borja/ Ramilo/ Pascual/ Lumbera / Sales/ Tigulo/ Supnet/ Cirilo/ Mendoza

R.B. Abiva Patnugot

Samahang Lรกzaro Francisco 2020

iii

GASERA: Wika Ay Laya, Mga Tula Ikatlong E-Book ng Samahang Lázaro Francisco Tinipon at Inedit ni R.B. ABIVA Ang mga kontribiyutor: R. B. ABIVA, JOSHUA DIOKNO, ALLIAH MARGARITA BORJA,

ROSSITE RAMILO, CRISTOBAL FULGENCIO ALIPIO, JOSHUA MARI LUMBERA, GLEN SALES, ED TIGULO, PRINCESS SUPNET, NEIL CIRILO, at JOSHUA MENDOZA Pangkabuuang Disenyo: R.B. ABIVA Tagapangisawa Ng Rekurso: MILDRED G. ABIVA Disenyo Ng Aklat: ARBIE FRANCISCO Karapatang-ari © 2020 ng mga kontribiyutor at ng Samahang Lázaro Francisco Reserbado ang lahat ng karapatan.

Walang bahagi ng librong ito ang maaaring gamitin kapag walang pahintulot mula sa pabliser at sa mayhawak ng karapatang-ari, maliban kung kailangang sipiin sa pagsusuri at pagsasaliksik pang-akademya.

Unang Lathala (Anyong Digital) Agosto 2020 Siyudad ng Cabanatuan Lalawigan ng Nueva Ecija Republika ng Pilipinas E-Mail: samahanglazaro@gmail.com FB-Page: Samahang Lazaro Francisco

iv

NILALAMAN ABIVA Ang Wika Hindi Ako Ang Daigdig

(Apologia Ng Isang Makata) Saan Yari Ang Aming Parnaso?

DIOKNO Rehas Ang Gabing Ito Kinakamot Ng Makata Ang Kati BORJA Kawatan Maninisid: Katatag Na Pananampalataya RAMILO Walang Saysay PASCUAL Malaya-Dalisay LUMBERA Habilin Sino Ang Makakapagsabi Sa Isang Bata SALES Salita Pagtahimik TIGULO Aliping Sisi (gaw) Tugon Po Mental(ese)

SUPNET Ningning v

CIRILO Himala MENDOZA Ang Awitin Sa Aking Puso

vi

vii

viii

Sa alaala nina Lรกzaro Francisco, Amado Hernandez, Rogelio Sicat, Rogelio Ordonez, Ave Perez Jacob, Bayani Abadilla, at iba pang manunulat na piniling linangin ang wikang sariling atin, ang Filipino, at sa sumunod/susunod sa kanilang mga yapak kahit pa ang suliranin pagdating sa wika, edukasyon, at pambansang kaakuhan na [tila] siya ring mga suliranin nila noon.

ix

x

PAUNAWA Magandang araw!

Iba na ang lagay ng panahon ngayon. Mahirap magbasa. Mahirap magsulat. Mahirap tumula.

Delikado. Para bang panahon ng gawat/ tiempo muerto/ dead season. Ha? Oo! Paano ba naman kasi’y maliban sa sakmal ng pandemya ang buong mundo’y nakadagdag pa sa pasanin ng mamamayan at sa kanyang musa ang tila pagpihit paatras ng kasaysayan. Ano ang ibig kong sabihin? Aywan ko at tila ang buong sibilisasyon, ngayon, ay tila naligaw na naman sa labirinto ng makamundong pagnanasa at kapangyarihan. Aywan at ang kolektibong kinundina noon na gulag, represyon, pasismo, at sapilitang pagsupil sa kalayaang magpahayag ng tao’y ito na nga’t muling bumangon mula sa hukay. Likas nga bang hindi marunong matuto ang mga tao?

Hanggang kailan natin yayakapin ang marahas na pamamaraan sa pagtayo ng sibilisasyon? Sa ganitong punto’y nais kong banggitin si Adorno na nagwika noon na “Paano tutulaan ng makata ang masaker sa Auschwitz na hindi malalaglag sa kumunoy ng labis na romantisismo?” Marami naman ang nagtangka at isa riyan ang Rusong makata na si Yevtushenko sa kanyang tulang Babi Yar na kanyang alay sa mga 34,000 hudyong minasaker ng Nazi-SS sa Kiev noong Ikawalang Digmaang Mundiyal.

Gasera ang sentral na tema ng koleksiyong ito, at madaling maunawaan [na para bang sasaluhin naman agad ng pailalim/paloob na ulo ng akda, Wika ay Laya]. Kung may gasera ay malamang sa malamang ay may apoy. Pwede rin namang wala itong apoy. At bakit may gasera? Sapagkat sumasapit ang dilim. Ang pandemya ay isang uri ng dilim. Mas masahol pa’y tinatawag nito ang diyos ng mga peste. Tama. Ng mga peste.

Sa kabilang banda’y mayroong mga nais kumawala sa pamamagitan ng kani-kanilang (mga) wika. Nais nilang lumaya! Ang pagtula kung gayo’y hindi lamang isang kasanayan o bokasyon.

Ito’y isa, sa pinakamatalas na, anyo ng pakikitunggali laban sa higit na kapangyarihang, gaya ng makata’y, nagtataglay din ng lunggati.

Sa kabilang banda’y espesyal ang elektronikong libro na ito ng Samahang Lázaro Francisco sapagkat naisama ang mga nagwaging akda sa Unang Premyo Gasera ng aming samahan. Nais ko na ring samantalahin ang pagkakataon na ipakilala sa publiko ang tatlong nagwagi sa aming patimpalaka, sila’y sina Princess Supnet, Neil Cirilo, at Joshua Mendoza. Maligaya kami sapagkat pinatunayan ng tatlong makata na ito ang pleksibilidad ng wika habang sa kabilang banda’y pinapakita nila ang paraan at porma kung paano tumula ngayong siglo ang isang makata.Kung gayon, hindi kalabisan kung sasabihin kong bigo ang pandemya na supilin ang musa ng isang makata na pinatunayan na noon ng iba gaya na lamang nina Albert Camus sa kanyang The Plague at Garbriel Garcia Marquez sa kanyang Love In The Time Of Cholera.

Nais ko ring pasalamatan ang mga kaibigan sa panulat na sina Arbie Francisco para sa pabalat ng aklat, at Rossite Ramilo, Domingo Santos, at Cristobal Alipio para sa paglalaan naman nila ng panahon bilang mga inampalan sa Premyo Gasera ng aming samahan. Kung wala ang inyong ayuda ay tiyak hindi maisasakatuparan ang librong ito.

Muli, isang malayang pagbabasa!

RB Abiva Patnugot 10 ng Agosto, 2020 xi

xii

ANG WIKA Musa ng katawan at kaluluwang alipin, na kung busabos man di’y musa pa rin ng katawan at kaluluwa laban sa pagka-alipin.

Musa kung musa gayong siya ang diklap sa madilim na daigdig, at ni sa daigdig ng diklap siya ang apoy, ni lalong sa daigdig ng apoy ay siya ang tubig.

Sa madaling sabi’y siya ang hininga ng mga tinig ng mga titik na mula sa mga bibig na kayang isatitik ang mga hiwaga ng mga bulalakaw at buntala.

Hulyo 20, 2019 Lungsod Quezon, Maynila _____________________________ *Ang tatlong tula ni R.B. Abiva na narito’y nalathala na sa Po(e)(li)tika: Mga Tula (2019).

**Si R.B.Abiva ay nagsusulat sa wikang Ilokano at Filipino, siya rin ay tagasalin, editor, musikero, pintor, at iskultor. Writing Fellow siya ng 58th UPNWW (Tula), 11th Palihang Rogelio Sicat (Maikling Kuwento), 6th Cordillera Creative Writing Workshop (Tula), at 9th Pasnaan- Jeremias A. Calixto Ilokano Writers Workshop (Daniw). Ang kanyang mga malikhaing akda ay nalathala na rin sa iba’t ibang magasin, pahayagan, at antolohiya. Ang SANIATA PRIZE 2019 (Ikalawang Gantimpala) ang pinakahuli niyang nasungkit na pagkilala. Sa ngayon ay kumukuha siya ng M.A- Malikhaing Pagsulat sa Unibersidad ng Pilipinas. Noong nakaraang taon ay kanyang itinatag ang Samahang Lazaro Francisco sa lalawigan ng Nueva Ecija. Sa kasalukuyan, siya ang literary editor ng SINAG, Opisyal Na Pahayagan Ng Kolehiyo Ng Agham Panlipunan At Pilosopiya sa Unibersidad ng PilipinasDiliman.

xiii

HINDI AKO ANG DAIGDIG

(Apologia Ng Isang Makata) Kung susukatin ang bahagi ko sa buong uniberso ng mga animal at homo, labis-labis na ang ‘sang dakot na lupa, o ‘sang kilo ng abo, o ‘sang kutsara ng buhangin, sa mga dalampasigan at disyerto; ang katotohanan, ako’y ‘sang katiting na butil lamang na marumi at magaspang; sa madaling sabi’y may nagmamay-ari sa akin at kung ako ma’y mayroong pag-aari, ito’y ang kakapiranggot na buhay na napanday nang magsiping ang kaluluwa at laman liwanag at dilim init at lamig sa Banal na Paraiso ni Eden na ang tanging pamana’y isang matamis-mapula na mansanas ng karunungan sa dibdib na iginawad ng pangahas na tansong ahas; sa sandaling iyo’y naging ganap ang pagiging Daigdig ng daigdig sapagkat naging ganap din ang pagiging Tao ng tao; at naging Ako si ako sapagkat naging Ikaw ang daigdig.

Marso 22, 2019 Lungsod Quezon, Maynila __________________________

xiv

SAAN YARI ANG AMING PARNASO? Aabangan ka namin sa harap ng aming mesa na yari sa tinabas na puno ng Nara na nakaharap sa Kalye Dungon habang kami’y nakaupo na waring sa isang prinsipe ng lumang Rusya ni Ivan Na Terible; hahayaan naming maging saksi ang isang tasa ng kape na tinimpla pa ng aming mga kabiyak, isang panulat na de-tinta, at mumurahing papel habang kami’y maligaya pa rin sa pagkakaupo at hinihimay ng aming hintuturo ang bawat pahina gayundin ng aming mata na waring aming ginugutay ang bawat titik sa mga nangangausap na pangungusap sa bawat kabanata ng nobela ni Munsayac at kung sino ba talaga sina Anong, Sol at iba pang persona; at sa sandaling haplusin ng malamig at mamasa-masang amihan ang aming batok, ibaba muna namin ang aming hawak na aklat na sukat anim ang taas at siyam na pulgada ang lapad at hahayaang ang aming sarili at kaluluwa na gamutin nang sumusuyod na bigwas ng paparating na ulan mula sa mga pinitak ng Palayan at Talavera sapagkat nakakasugat din pala ang pasikut-sikot na paglalakbay tungo sa Bayan ng Liwanag ni Munsayac; at sa yugtong pumatak sa aming balat ang unang luha ng kulay abong langit, dadamputin naming muli ang aming pluma at papel at aming walang-awang hihigupin at sisimutin ang laman ng babasaging baso; wala kaming ititira ni isang butil nang ‘di nalusaw na asukal at tsaka namin uumpisahan ang paghahabi ng mga titik habang umuukilkil sa aming pandinig at utak ang ti-ka-tik ng ulan na lumalagitik sa aming bubungan na yari sa yero at lata na waring hagkis ng latigo ng mga noo’y Guardia Civil na nagpahirap-kumatay sa mga nahuling aswang kunong Katipunero ng magiting na Supremo mula Tondo, xv

o putak na mula sa bibig ni Bukowski habang siya’y lasing na tumutula sa California na animo’y baryang lumalakatak sa bulsa ng comprador at kapitalistang walang kaluluwa at hiya; at sino ang makakapigil sa amin na magsulat kung ang aming nadarama ay waring aming katabi sa higaang yari sa rosas si Aphrodite habang kami’y magiliw na inaawitan ng mga kalapati, maya, at sisne sa gubat na walang ibang nakatanim kundi mirto?

Wala!

Siyempre, kami lamang at ang sarcophagus ni Anubis o ang kalawakan sa palad ni Nuiti.

Mayo 29, 2019 Lungsod Quezon, Maynila _________________________

xvi

REHAS Rehas itong mga salita na tinatawag nilang kalayaan sa henerasyon ng imahen at bidyo na tinatabas ang totoo— lumilikha ng mga bayani at kaaway. Ang estado ng buhay ng bawat isa’y nakapiit sa bubog na iskrin, dinadaliri ng umiidolo, líbog, buryong, o ng handang kagalitan ang ayaw unawain. Kahirapan itong walang pagsusuri, mabangis na diwata ng mga hinehele ng malalamig na silid at laging puno ang mga eskaparate ng pagkain.

Buo ang kanilang katapangan sa harap ng tiklado, kalasag ang elektronikong maskara, hindi inda ang hampas at bigwas ng panahon sa maliliit na kakambal ang krisis mula kuna hanggang kabaong. Ginagahasa nang halinhinan ang lahat sa loob ng rehas ng mga salita, imahen, at bidyo—ang abá, higit pa nga, hindi rin makawala sa buhay sa labas na lalong dambuhalang karsel. _______________________________

*Si Joshua Diokno, 34 anyos, ay nagtapos si Joshua ng BA Araling Pilipino noong 2008 at kasalukyang nag-aaral sa ilalim ng programang MA Araling Pilipino sa Unibersidad ng Pilipinas, Diliman. Isa siyang Fellow sa Ika-4 na Palihang Rogelio Sicat (PRS) at Ika-3 Cavite Young Writers’ Workshop. Hilig din niya ang weightlifting at pagte-train sa Boxing, Muay Thai, at Yaw Yan (Sayaw ng Kamatayan). Nangongolekta din siya ng komiks, action figures, at statues na hindi kayang bilhin ng sinasahod niya bilang isang Senior Content Writer sa isang BPO company sa Makati. Kung makabibili man siya, inililihim niya ito sa kanyang girlfriend.

Kasalukuyang naninirahan si Joshua sa isang maliit na apartment sa Makati kasama ang isang pusang banlag.

xvii

ANG GABING ITO Ang haba ng gabi ay hindi makalag-kalag mula sa leeg ng mamamayang himbing pa. Ayon sa Agham, pinapanawan ng ulirat ang nauubusan ng hangin sa utak. Sa Siklohiya, lumalalim ang tulog kung walang pinipiling alalahanin. Sa ilalim ng kawalang-malay, namumulat ang mamamayan sa mga panaginip ng ginto, ng mga patag na kalsada, at ng yumayabong na kalikasan. Wala ang sangsang ng estero na sabay nilang bakasyunan at palikuran. Wala ang sulasok ng mga proyektong paiba-iba ng anyo at hindi makakita ng katapusan. Hindi nila alintana ang mga katawang inilalagak sa burak, lumot, at limot, balot ng plastik at pakeyging teyp.

Ang gabi ay ang gasgas na metapora ng mga kalungkutang likha ng malalambot na higaan at unan. Mapanlinlang ang gabi at maraming gawa-gawang mga tungglian upang makipagharutan sa damdaming laging libog kay Kamatayan.

Ang gabing ito ay taksil na nakikipagsabwatan sa Bakunawang sumisila sa mga buwan— inihahatid sa mga isla ang karimlang ilang siglo na niyang tahanan sa pusod ng karagatan. At sino ang kakalampag sa mga kaldero’t mga tambol, ang bubusina ng kanilang mga sasakyan, o ang sisisgaw sa abot makakaya ng kanilang mga baga kung lango pa ang lahat sa tulog o alibughang pagtutulug-tulugan?

At habang nangangaligkig ang mamamayan sa ginintua’t mababango nilang mga pangarap, natutong maglagalag ang Bakunawa sa lupa. Natutong magpalit-palit ng gana. At walang sinuman ang makapupuksa sa matandang halimaw hanggang sa maagnas ang mga gusali at himapapawid at may mapabalikwas sa kama at maalimpungatan. ____________________________________

xviii

KINAKAMOT NG MAKATA ANG KATI Kinakamot ng makata ang kati ng diwa kung may sigwa na namumukol kapag pinupukol ng sukaban, pilit sinusubukan ang timpi't tapang ng tinampalasan na mga walang palad at lipad ang mga pangarap. Hindi maapuhap ang mga salita, walang bisa ang mga pangako na ipinako sa hubad na likod ng naglilingkod nang walong oras na walang habas kung humamig sa pagniniig at pag-ibig.

Ngayong may sakit na pasakit na lalong kumakalat sa mga salat, kinakamot, kinakalmot ng makata ang mga sulok ng sulasok, nilalagnat sa kagat ng sรกpat na mahilig manligalig kapag ibig, o kung nasisiwalat ang pangungulimbat, o kung nanunumbat sa mga mulat.

At ang sรกpat 'di pa pala sumasapat: mga kagaw ang kaulayaw na sumasawsaw sa paglikha ng hinihikang mga panukala na lumalambong sa pagdaluhong ng mga singkit na sumisikil, nang-aalipin, at nang-aangkin ng lupain, sa pagsunggab sa bayag ng pamamahayag sa pagsalang sa kanilang sangsang, at sa pangungutang upang ibulsa ng swapang.

Kaya't itong kati na pilit kinukubli, nag-aaantak, nagnanaknak, nanganganak na alipunga na nakanganga, nginangatngat ang kabaong na binaon sa kahapong nagsabing, "Ang pagtula ay pagtunganga!"

Ang makata ay 'di na madadapa, mangangapa, bagkus buong talas at gilas na ibubulalas ang talim at talab ng tinimping tula; taimtim na titipunin ang mga talutod, lilinangin ang mga linya, ililiha ang lamya, ikukuyom ang nilikom sa palad na tikom ang mga bersong subersibo at susugod, itatarak ang itak ng mga titik, pupugutan at pupugpugin nang mapanagutan ang ganap na pagpapanggap ng nagpapahirap.

At ang kati ng makata ay makakawala sasama sa masa sa saliw at sigla ng sigwa. _______________________

xix

xx

KAWATAN Ilang daantaon mula ngayon, Kapag natubos na ang sangkatauhan, Kapag malaya na ang lahat at wala ng lahi Magiging kuwento ang pagputol sa ugat ng ating bayan Mula sa panahon ng platong tektoniko, Sa patuloy na siklo ng atmospera, Ay saksi ang bulkan sa bitak na naglayo Sa bawat kasarinlan Sa mahimbing na pagtulog ng mga bayan, Ginagambala ito ng kunwaring kumakandili Inaalok ng inumin at bahagyang ibubulong: Ang likido’y magsisilbing dagat at ikaw, Ang manlalangoy, sa bawat pag-usad ay aahon Walang pagsapantahang sumubok, Sa pag-ahon ay tila nawala sa sarili At pagkakakilanlan ay nasunog Sa mapanlinlang na gasera ng kaalaman Sa pagkalasing sa inumin at indayog, Ang pagpikit ay naging kasingkahulugan Ng bulag na pagsamba Habang ang pag-awit sa himno ng sariling bayan Ay tuluyan nang nakalimutan At sa muling paggising, Ay nakatali at nakakulong pa rin sa hawla At wala na sa bisig ang katibayan ng paglaya, Ang tanging malaya na lamang ay ang ligaw Na kaluluwa ng bayan, wala na, wala na Ang pinakaiingatan niyang wika Nawala muli ang sandaang siglo, Na papalipasin ng mga buhay Na iniluwal sa bayang wika’y abuso Naging bahagi na lamang ang lahat Sa milyong ninakaw ng mga buwayang uhaw At ito ang pabalat sa istoryang isinulat ng mga kawatan Bagay na kumitil-kumikitil sa wika ng lahat. ______________________________

*Si ALLIAH MARGARITA BORJA ay nasa ikalawang taon sa kursong BSED- Major in Social Sciences sa Wesleyan University- Philippines. Editor-in-Chief siya ng PECS, at pambansang kalahok sa Oratorical Speech noong 2014-2015. Naging SSG Governor din siya sa Wesleyan University- Philippines (Junior High School) noong 2017-2018, presidente ng xxi

International Association for Science Researches at ng samahan sa Social Studies, Science, English, at Filipino. Kasapi rin siya sa International Youth Fellowship (2016-2017).

xxii

MANINISID: KATATAG NA PANANAMPALATAYA Isaalang-alang ang napakalawak na ilog Na nakapaloob sa larawan ng kadilimang Nag-uugnay at nagpapalutang sa nayon Ang laganap na hangin at papalalim na tubig Ay rumaragasa mula bundok upang dalhin ang mensahe Sa mas damang paraan, ang pagdating ng ulan sa patag Gamit ang bombilyang nagbibigay liwanag Masisinagan ang nakahasik na pangil ng kahirapan At maaaninag ang balintataw na lamon ng alapaap Makinang ang bunga ng perlas Ng makapangyarihang pakikihamok mo sa dilim Maliwanag din ang matang saksi sa pagsisikap mong tagamasid Kung panay ulan at bagyo ang ibabato ng kalaban Ang mga bundok ay magpuputik, Kung panay araw at tagtuyot ang ilalatay Ang bundok ay magiging alikabok Kung ihahambing sa ulan, ang araw ay nakakasilaw Kung ihahambing sa araw, ang ulan ay nakakaginhawa Ito ang pagsalo sa matinding salitan ng panahon Sa kanilang kasungita’t naiipong biyaya, Napapalagi na ang tulad mo, na sa iyong kaitaasan Ay ipinapahayag ang pangingibabaw sa kabila ng pananalanta At tumila ang ulan, tinakpan ng ulap ang araw Tumingala ka’t pinagmasdan ang liwanag Na nagmumula sa kalmadong ulap At naghugas ka’t isda’y inilatag Umupo ka’t hinintay ang gasera Na sa iyo’y bumuhay, at ika’y lumakad palayo At sa madilim na daan ko nasilip Ang damdamin mong hindi maikubli Nang sumunog sa talim ng talahib ay iyong nakangiting labi. ________________________________________

xxiii

xxiv

WALANG SAYSAY Kapara ng isang kandila sa lilim ng sigwa.

Mamamatay ang dingas at mahihimlay sa hukay.

Maninimdim ang mga titik, dagling lulukubin ng dilim.

Mangangapa sa kawalan, lulutang ang bawat salita.

Hihinto ang pagdaloy, titigil ang ugoy ng duyan sa bayang mahal.

Mawawalan ng diwa, magwawakas ang laya kapag may busal ang wika. ____________________________

*Si Rossite Novesteras-Ramilo ay nagtapos ng Doctor of Philosophy in Educational Management noong Mayo 2020 at Master of Arts in Educational Management naman taong 2014.

Kasalukuyan siyang Head Teacher I at nagsisilbing Academic Leader sa Paaralang Sentral ng Rizal. Nagsilbi siya bilang gurong tagapagsanay ng kanilang paaralan para sa mga mag-aaral na lumalahok sa journalism sa kanilang distrito na nagiging kinatawan sa sangay ng Nueva Ecija, katulad din sa mga naunang paaralang kaniyang napagturuan noong siya ay guro pa lamang.

Ang kanyang tulang “Tadhana� ang nagbigay sa kanya ng pagkakataon upang magkamit ng ikatlong gantimpala sa katatapos na Unang Gawad Lazaro Francisco MMXX.

xxv

xxvi

MALAYA-DALISAY Ang ibig ko sa Wika ay malaya, Tulad ng tula na hindi tinataya Ang haba ng oras ng pag-iral at pananatili; Hindi binibilang ang pantig at pinipili Ang salitang nakakahon At di makaahon sa paglipas ng panahon.

Malayang tulad ng mga ulap Na sa langit at lupa'y nakikipag-usap, Sa kidlat at kulog Na hindi maigapos kahit sa pagtulog.

Kapara ng hanging may huni at sipol Sa nayon at lungsod, sa alinmang sibol Ng dagat at bundok na di maikulong Ng alingawngaw at bulong.

Walang nagmamay-ari, Gaya ng wika ng alipin at ng hari; Tumutubo at tumutubo Mula sa pagiging katutubo.

Yumayamungmong kahit pinapalampang, Putulin man, ubrang lunday sa may pampang; At sa laot, hagkisin man ng daluyong, May takatak at pag-ugong.

Sunugin man, kung umasó'y magbabaga, May lagitik ang pagliyab sa gabi man at umaga.

Alipatong kumakalat, Tumutupok sa marupok, di maawat Pagkat apoy sa may dibdib Ng lunggati't pagtitiis.

Nasa liblib Na libingang iniyakan ng kandila't Inusal ng mga dila.

Namata'y man ngunit wikang doon sa hukay Umiigkas na kamao't nabubuhay— Sapagkat malaya, Dalisay, walang daya!

08022020

*Si Cristobal Alipio ay kilala bilang Ambrocio Escalante Pascua at Kumander Tagay (KT).

Isinilang at nakatira sa Talavera, Nueva Ecija. Nagtapos ng BSIE sa Nueva Ecija University of Science ans Technology (CLPC), at kasalukuyang guro sa pampublikong paaralan. Isang magbubukid na walang lupa, elektrisyan, manginginom, at mangingibig. Siya ang awtor ng mga libro ng tulang Mga Hunos sa Banos, Ligaw at Diga, at SARESA: Mga Tulang ‘Di Para Sa Iyo. Siya ay kasapi ng Linangan ng Imahen, Retorika at Anyo (Batch BAGA-2018), at kalahok na manunulat para sa tula sa Ikalawang Palihang Lazaro Francisco (2019). Siya ang kaunaunahang kampeon sa Unang Gawad Lazaro Francisco para sa kategorya ng tula.

xxvii

xxviii

HABILIN Iwinika ng huling binukot bago niya lisanin ang mundo ang lihim ng sagradong yungib na itinago sa kaniyang katawan, Dasal-dasal ang dendina.

"Galugarin ninyo ang aking bituka, naroon ang hiyas ng bayan, ang mata ng baog na babaylan." ____________________________

*Si Joshua Mari B. Lumbera ay tubong Laguna, kasalukuyang nasa ikatlong taon ng kaniyang kolehiyo sa Pamantasan ng Cabuyao sa kursong BS Psychology. Siya ay kasapi ng Sunday Writing Class, isang pangkomunidad na samahan ng mga kabataang manunulat sa kanilang lugar na pinangungunahan ni Bum Tenorio ng Philippine Star.

xxix

SINO ANG MAKAKAPAGSABI Dinakip nila ang mga guro, manunulat, at makata sa aming paaralan nang malamang subersibo ang kinakahig sa pisara.

May nakapagsabing kay rahas na ipinakain ang mga pahina ng peryodiko't libro sa nangangatal na bibig.

Hanggang sa malagutan ng hininga ang lahat ng binusalan.

May nakapagsabing inilibing ang mga pinaghinalaan sa lumang sakahan sa Laguna dumating ang panahon, tumubo ang isang tangkay, naglaon ay naging puno.

May nakapagsabing bumubulong ang mga dahon ng puno sa lahat ng ibong dumadapo, laging tumutula sa hangin ng katotohanan tungkol sa nangyari. ______________________________

xxx

SA ISANG BATA Sa isang guro, ang tunay na wika ay librong may bahid ng dugo sapagkat mga pilat ng kasaysayan ang bawat pahina.

Sa isang makata, ang tunay na tula ay kayang bigkasan ng pipi sapagkat mga pilat ng digma itong kalipunan ng talinhagang nasa dila.

Sa isang bata ang tunay na salita ay bukal ng kamusmusan walang pilat, walang sugat nananatiling dalisay sa pagitan ng wika at tula. ______________________

xxxi

xxxii

SALITA Hindi mananatili ang salita kung hindi magsasalita.

Salita ang pagkasalita ng salita.

Hindi ito nilikha upang madurog lamang sa bibig Sabihin lamang ang ibig na marinig upang maging matahimik Kung may nais isiwalat na salungat sa namamayaning kaayusan.

Bakit hindi. Hindi matutumbasan ng kagalakan ng loob May mga bakod man na alambre o nakaumang na salapang Kung kailangang magsabi ng katotohanan bakit nga hindi Hindi mapapananatili ang salita kung hindi magsasalita Ang hindi pagsasalita ay salita ng sariling kamatayan. ____________________________________________

* Si Glen A. Sales ay kasapi ng Angono 3/7 Poetry Society at KATAGA- Samahan Ng Mga Manunulat Sa Pilipinas, Inc.. Naging National Writing Fellow siya sa tula sa Palihang Rogelio Sicat 11 sa Unibersidad ng Pilipinas- Baguio noong 2018. Manunulat siya sa Laguna Courier.

xxxiii

PAGTAHIMIK Kita ko ang bangkay na pinatahimik ng punglo.

Kita ko bago pa man takpan ng diyaryo.

Isang mamahayag na may tapang maghayag Sa kabila ng nabahag na mga buntot.

Banggain ba naman ang higante .

Ulo ang pinuntirya upang sigraduhing wala ng tinig na maririnig.

Napakarami niyang sinabi bago siya patahimikin Maiinit na komentaryo mga pagsisiwalat Na kidlat sa sumugat sa pinatatamaan Hindi mamamatay ang mga salitang kanyang binitawan Hindi namamatay ang katotohanan. _____________________________

xxxiv

ALIPING SISI (GAW) Nabubulok ang salitang sa puso ay iniiwan nagpapahina ng loob masakit sa kasukasuhan lalo na kung taglay ang lasong sa muog ay papatay at gamot sa umaandap at lupaypay na ilawan na ang sinag ay gumegewang na para itong aba at inaaba pang lipunan.

Subalit kung pamumulaklakin mga salitang sa puso ay taglay ay kakalampag sa natutulog at nakangangang mga luklukan na noong una ay inakalang sa tamis ng mga dila at salita ay may kahahantungan.

Impiyerno ang kinasadlakan nitong ating bayan sa mga nakaupo sa matataas na luklukan sa kamay ng may apelyidong dayuhan sa bibig ng mga bituwin sa putikan at sa may kamao raw at kamay na bakal. _________________________________________

*Si EDMAR C. TIGULO ay nagmula sa Licab, Nueva Ecija. Dati siyang part time English and literature instructor sa Central Luzon State University kung saan din siya nagtapos ng Bachelor of Secondary Education. Sa kasalukuyan, guro siya sa Junior High School Department sa isang pampublikong paaralan sa kanyang bayan. Advocate siya ng Sustainable Development Goals (SDGs 2030) at ang Punong Patnugot ng The WritEarth, ang katatatag na samahan ng mga kabataan na naglalayong magsulat para sa kalikasan. Noong 2019 ay nasungkit niya ang Unang Gantimpala sa Unang Gawad Lazaro Francisco sa kategoryang maikling-kuwento.

xxxv

TUGON PO Dalawin o hirang at manaog sa langit nang pusong matamlay sa hapdi at pait sa bayang tinangi tsaka kinandili ay mapawi ang luha sa aking pisngi dulot ng mga batang nagmamalaki.

Isaboy sa hangin samyo ng sarili’t binhi ng mahabang paghintay na tiniis sa pagtago sa dangal, sa’yong pagkalugami sa hindi pagyakap ng mga mag-aani – ang mga bunga na iyong binantog at pinili.

Bayaang maihayag sa bawat siyudad sa bawat pook ang taglay mong yumi nang sa tagal na pagtulog ay mangagsigising at sariling mga dilang nangakalupaypay ay silang magbangon at magsipagpugay.

Nga lang o hirang huli na yata ang lahat ‘pagkat nang bumaba ka at sila ay namulat sa kanila’y may sumakal at nangagsibusal sinabing taksil sa ating Inang Bayan ang magpamulaklak ng Salita sa mga lansangan— Kriminal daw ang bigyan ka ng mukha at dangal kung sa diskurso’y iangat ka’t ibantog na tunay binura nila sa papel ng mga paaralan subalit yumi at dangal mong taglay sa puso nami’y patuloy na mabubuhay.

Itatangi araw-araw sa pagkukwento at pagtula. ang tugon namin sa impiyernong dapat mapuksa— kinakalawang na ang mga luklukan lasing din pala ang mga nasa Upuan.

Tugon po.

Tumugon po. _______________

xxxvi

MENTAL(ESE) Ani ng linggwistikong si Pinker, may ilog ng mga letra sa bawat himaymay ng utak ng tao naghahabulan, umiikot-ikot sa loob ng bawat ulo nakatago sa bawat bungo umaagos, naghahanap ng mga linyang kulut-kulot sumisiksik, nagtatago hanggang ‘di na maapuhap at mabigyan ng halaga at kahulugang ganap At kung bano ang may bungo’t nalulon ang dila’t nabahag ang buntot ay siguradong mawawasak ang tatlong mundong umiinog walang matinong realidad ang sa lipunan ay magaganap ________________________________

xxxvii

xxxviii

xxxix

xl

PREMYO GASERA: UNANG GANTIMPALA NINGNING Sa gitna ng kadiliman ng gabi, nakikinita ang nakamamanghang tanawin sa tulong ng ilawang de-gaas na gawa ni Ama at sa tulong ng langis nito nag-aalab, nagniningas ang marikit nitong apoy na tila bulalakaw sa ilalim ng kalawakan maaaninag na ang ganda ng apat na sulok ng tahanang yari sa pawid ay iba ang ganda sa umaga, nakakahalinang pagmasdan ang bawat aninong gumagalaw sa saliw ng pilantik ng liwanag mula sa ilawan di yata't ang bawat isa'y kaniig ng nagliliwanag niyang apoy na mayroong iisang layuninang lumilok ng sining sa gitna ng dilim upang maibalik sa alaala ang laksa-laksang daang tinahak nang dahil sa ningning ng ilawan na kahit aandap-andap sa kawalan ay malaki ang naging tulong sa mga manlalakbay sa kaibuturan ng gabi kagaya sa kung paanong naging wangis ng gasera ang wikang kinagisnan na naging tanglaw ng bawat mandirigmang sugatan sa gitna ng labanan sa bawat panahon, sa bawat pagkakataon, nagsisilbing tanglaw ng Inang Bayan ang wikang Filipinong pinanday na ng kasaysayan, at sa mga kinahaharap ng lupang tinubuan, ang wikang ito’y siyang sandatang ilawan ninuman na magbubuklod sa iba- ibang prinsipyo, ideya at pagkatao ng mamamayan, at sa kadilimang inilatag ng pandemya sa sangkatauhan ang wikang Filipino ang magiging basehan kung paano magkakaisa ang sambayanan xli

kaya halina't tupdin ang layuning ipinaglaban ng mga bayaning namatay na tayo'y magkaroon ng kaisahan lalo't sa panahon ng Bagong Normal sa kalagitnaan ng gabing mapanglaw hatid ng gasera ang liwanag nang pag-asa’y matanaw na babaunin hanggang sa susunod na pagputok ng bukang-liwayway sa malayong silangan kung saan naroon ang Perlas ng Silangan -na aking Inang bayan

__________________ * Ang manunulat ng tulang "Ningning" na si PRINCESS B. SUPNET ay isang guro sa isang pampublikong paaralan sa Rizal, Nueva Ecija. Siya'y ikinasal sa kanyang asawang si Hurry L. Supnet at naging bunga ng kanilang pag-iibigan ang kanilang nag-iisang anak na si Kashmir.

Ang makata ay isinilang sa bayan ng Rizal noong Disyembre 11, 1988, at bunsong anak ng magasawang Rogelio at Rosario Baclig. 19 taong gulang siya noong nagkaroon ng sariling pamilya ngunit hindi ito naging hadlang upang hindi niya ipagpatuloy ang naudlot na pag-aaral sa kolehiyo. Nagtapos siya sa kursong BSED- Major in Filipino sa Core Gateway College, Inc. sa Lungsod ng San Jose, Nueva Ecija. Sa kasalukuyan, siya ay naglilingkod sa Mataas na Paaralan ng Agbannawag, Rizal, Nueva Ecija bilang isang guro.

xlii

PREMYO GASERA: IKALAWANG GANTIMPALA HIMALA “Matutulungan ka ni Elsa,” basa mo sa kaniyang mga labi.

Kaya dali-dali kang tumungo sa Cupang, pumila, naghintay, umasa sa mapaghimalang si Elsa.

Ang iyong mga braso’t kamay ang iyong wikang tinataglay.

Hiling ay ‘di ingay kundi mga salitang nakapaglalakad, nakapaglalakbay.

Ang sabi ni Elsa, Magkwento ka, sa wikang alam mo, sa wika ng bayan mo. Ikwento mo ang pang-aalipusta, ang hirap ng iyong uri, hanggang sa inyong tagumpay at pagbagsak ng naghaharing-uri.

Sumigaw ka, magmura ka, Umibig ka, umiyak ka.

“Ibuka mo ang iyong bibig,” basa mo sa mga labi ni Elsa.

At saka sabay kayong nagsalita, ilang segundong namutawi ang inyong pag-iisa.

Naglakbay ang mga salita sa mga tao.

Ang sabi, “Magsasalita na ako.” __________________________

*Si NEIL CIRILO, 21, ay “manunulat” tubong San Leonardo, Nueva Ecija. Sumusubok siyang sumulat ng tula, sanaysay, dagli, at dulang pampelikula. Mahilig siya sa mumurahing kape at tsaa at ngayo’y abala sa pagsusulat ng kaniyang dalawang nobela at isang skrip para sa pelikula.

xliii

xliv

PREMYO GASERA: IKATLONG GANTIMPALA

ANG AWITIN SA AKING PUSO Mayroong awitin sa aking puso matagal nang nakahimlay, nasugatan.

Ang bawat punit pilit sinulsi, marahang nilapatan ng mga nota't ritmong nangangarap gunitain.

Mayroong awitin sa aking puso na hindi ko maawit sa takot at pangamba na hindi dinggin ng lipunan: Ang tono ng mga lirikong, sa akin ay tumutugma.

Mayroong awitin sa aking puso, isang kundimang hindi mailahad ng bayang namamaos.

Ngunit itong awitin sa aking puso, liriko nito'y hinele ng pagkakaisa.

Komposisyon ng magigiting na bayani, huni ng dugong dumanak, sa bawat ritmong humaharana, sa perlas ng silangan.

Mayroong komposisyon sa aking puso, isang kasaysayang nararapat dinggin awitin ng nagkakaisang Pilipinas malayang wikang Filipino. _____________________

* Si JOSHUA MENDOZA ay isinilang at kasalukuyang naninirahan sa Nueva Ecija na may

edad na dalawampung taong gulang at kumukuha ng kursong BS Development Communication sa Central Luzon State University. Siya ay nangangarap at nagsusulat para sa mas magandang bukas.

xlv

xlvi

xlvii

“Walang dakilang wika sa alinmang bansa na ‘di ang nagtaas at naghatid sa tugatog ay ang kanyang manunulat.”

- Lázaro Francisco

National Artist for Literature

xlviii