gratis & fergees
NR.1 2020
Flitsende floggers Centering Pregnancy Mearlingen Frysk lêzen leare mei Yn karantêne Keimpe de Krokodil MEI FOA RLÊSFERH A LEN, DE NI JS TE BERNEBOEKEN, ÚTKNIPPL ATEN EN NOCH FOLLE ME A R...
ADVertentie Kinderopvang in Friesland
Buitenschoolse opvang | Kinderdagverblijf | Peuteropvang | Gastouderopvang
Gewoon geweldig
... wij bieden liefdevolle aandacht en geborgenheid voor ieder kind
Bekijk onze locaties op kidsfirst.nl
Elke dag een mooie dag! • kinderopvang • buitenschoolse opvang • peuteropvang • gastouderopvang U vindt ons op verschillende locaties in de gemeenten Heerenveen, Opsterland, Tytsjerksteradiel, Súdwest Fryslân, Harlingen en Smallingerland. T 0513 - 610 825 M info@kinderwoud.nl
Meer informatie over gastouderopvang vind je op kidsfirstgastouderbureau.nl
Vragen? Bel: 088 – 035 0400
kinderwoud.nl
Zwanger?
Tineke Elzinga en Klaske Lyklema zijn er voor jullie in deze bijzondere periode.
We zijn weer open! Ga voor tickets naar:
NATUURMUSEUMFRYSLAN.NL
Grote avonturen beginnen klein Wij begeleiden je graag tijdens je zwangerschap, je bevalling thuis of in het ziekenhuis en tijdens je kraamperiode. Contact:
Spreekuurlocaties:
(0512) - 540 510
Drachten
info@verloskundigenpraktijkwolkom.nl
Surhuisterveen
www.verloskundigenpraktijkwolkom.nl
Harkema
It blommefamke Der wie in famke, dat fan blommen hold. Sy tekene oeral blommen op en hie altiten blomkesklean oan. Op in dei ûntdutsen wy dat har eachteisters lytse blomkes wienen, har neilen wienen blomblêden, en al gau groeiden har blommen op ’e holle yn stee fan hier. Har âlden waarden o sa besoarge doe’t har tonge en tosken, har fingers en teannen, ja, sels har eagen feroaren yn blommen. ‘Ik haw blommen yn myn hert,’ sei se, mar sa waard ek har hert in blom. ‘Wat is se kreas,’ sei de túnman, doe’t se har úteinlik yn in hoeke fan ’e tún planten.
“Het bloemenmeisje” komt uit ‘Drømmecykler og fodboldhunde / Droomfietsen en voetbalhonden’, een poëziebundel voor kinderen die in 2019 in Denemarken is gepubliceerd door Vild Maskine (www.vildmaskine.dk). De bundel is nog niet in het Fries of Nederlands verschenen. Alle rechten voorbehouden aan de uitgever en de auteurs. Dit gedicht van Carsten René Nielsen is vertaald door Geart Tigchelaar. Illustratie: Mette Marcussen.
ynhâld
Marrit de Schiffart (tekstskriuwer) It momint dat ús heit en mem myn berntsjes foar it earst seagen sil ik nea wer ferjitte. As ik dêroan weromtink, kin ik der noch emosjoneel fan wurde. It fielde sa spesjaal om as bern myn eigen bern sjen te litten. Ik fûn it dan ek hiel heftich om it ferhaal fan Moniek op side 42 te skriuwen. Moniek en har heit hawwe dat yntime momint krekt net diele kinnen. Har soan Jilke waard berne ûnder de útfeart fan har heit.
42
NR.1
16
Ciska Noordmans (redakteur) Terapeuten binne yn myn beleving yn wite jassen klaaide minsken dy’t oer de bril hinne sjogge as sy mei dy prate. Se humme meast wat. Hoe oars wie it doe’t ik by de berneoefenterapeute kaam, om oer poepen te praten! De romte wie fleurich en ljocht en de terapeute allyksa. Op side 16 sjochst hoe’t ideeën kantelje kinne. We binne noait te âld om te learen.
Kolofon Korreksje:
Redaksje-adres / útjouwer:
Dizze heit&mem is it earste
Losse nûmers:
Ytsje Steen-Buwalda
Afûk
nûmer dat yn 2020 ferskynd is.
Losse nûmers kinne besteld
Redaksje-adres /útjouwer:
Postbus 53
Haadredaksje:
www.heitenmem.nl
8900 AB Ljouwert
Yn it foarjier ferskynt De
Dieuwke van der Meer
ynfo@heitenmem.nl
www.afuk.nl
lytse heit&mem, in útjefte
Redaksje:
Printwurk:
ynfo@afuk.nl /
Taalkado ferspraat wurdt.
Ciska Noordmans
Ink69
ynfo@heitenmem.nl
Heit&mem is in meartalich
Hieke Rienstra
www.ink69.be
tel.: 058 - 234 30 70
tydskrift en spesifyk rjochte
Skriuwers:
Foarmjouwer:
Distribúsje:
Heit&mem is fergees te krijen
Klasina van der Werf
BW H ontwerpers
Heit&mem wurdt fergees
by boekhannels, bibleteken,
Utjûn mei stipe fan de
Arjanne Nijp
www.bwhontwerpers.nl
ferspraat yn in oplage fan
gemeentehuzen en in protte
provinsje Fryslân.
Nynke van der Zee
info@bwhontwerpers.nl
40.000 eksimplaren. Der
oare iepenbiere romten. Sjoch
Marrit de Schiffart
tel.: 058 - 213 35 43
wurdt wurke neffens in
foar de ferspriedingslist op
redaksjestatút dat boarch stiet
www.heitenmem.nl
wurde fia websjop.afuk.frl,
dy’t fia de gemeente yn it
foarsafier op foarried.
ISSN: 1878-4437
heit&mem kinst ek folgje fia:
op âlders mei bern yn Fryslân.
Tialda Hoogeveen Thea van der Schaaf
Fotografy:
foar de ûnôfhinklikheid fan de
Hippe kiek fotografie by
redaksje.
Sjoeke www.hippekiek.nl
Hieke Rienstra (redakteur) Heal maart waard ynienen alles oars. It wurk kaam yn ’e hús en de bern twirrelen dêr tuskentroch. Gjin tiid foar ússels, gjin rêstich kantoar en gjin gesellige útstapkes mei freondinnen. Yn plak dêrfan in strak skema: moarns wurkje, middeis de bern. It wurk moast ynienen yn de helte fan de tiid dien wurde. Mar de oare helte wie ynienen foar de bern! Wy ha hiel wat ôffytst, -bakt, -kleure en -knipt. En de bern hiel wat kearen achter it behang plakt. Lykas alle oare heiten en memmen. Sjoch mar ris op side 28. Twongen tiid mei ús bern, it kaam der soms op oan. Mar doe’t ik se wer foar it earst fuortbrocht, moast ik dochs ek wol eefkes slokke…
28
Dieuwke van der Meer (haadredakteur) ‘Optille mem!’ Wylst ik besykje om thús oan de keukentafel te wurkjen, stiet ús Jilles fan twa neist my, mei syn takelauto yn ’e hân. Hy wol by my op skoat sitte. Wylst hy mei syn auto oer myn toetseboerd raust, besykje ik dizze heit&mem te meitsjen. In tydskrift meitsje yn coronatiid bringt sa syn útdagingen mei, mar it is slagge, sa ast sjen kinst. De ynterviews binne telefoanysk dien, de foto’s binne bûten, op ôfstân, makke (gelokkich wie it moai waar) en fierder koe it measte digitaal. Wy beseffe no allegear mar wer al te goed wat echt belangryk is yn it libben. Us sûnens, ús lok en ús leave bern.
ynhâld 04 Kolofon 06 heit&mem post 08 Lêze mei bern 10 Mearlingen 14 Kollum Sjoukje de Boer 15 Help, ik ha bern! 16 Gezellig poepen 18 Sa prate wy thús 19 Kollum Abel Reitsma 21 Bernepraatsjes 22 Us húshâlding 24 Sykplaat Simmer
4
5
26 28 30 33 34 36 38 40 42 45 46 47
Keimpe de Krokodil Yn karantêne Centering Pregnancy Nije boeken Tomke Boekresinsjes Flitsende Floggers Foarlêsferhaal Lok en leed Kollum Tjalling de Vries Wurdkaart bijen Ferneamd
Wolsto wat oan ús kwyt? In bysûnder ferhaal, in moaie foto, in goeie tip of gewoan dyn miening ergens oer? Mail it ús of stjoer it op! ynfo@heitenmem.nl Heit&mem Postbus 53 8900 AB Ljouwert. Of sykje ús op fia Facebook, Instagram, Pinterest of Twitter.
Bedankt Ik wilde even mijn waardering laten blijken. In 2010 verhuisde ik vanuit Utrecht naar Friesland en in 2015 weer terug naar de randstad. Beiden vanwege het werk van mijn man. De Heit & Mem heeft me geholpen bij het leren van de Friese taal. In het dagelijks leven hoorden wij in ons dorp bijna alleen maar Fries dus de taal werd snel gewoon en geliefd. Maar door de leuke stukken in de Heit & Mem in het Fries te lezen leerde ik de taal nog beter begrijpen en het hielp bij uitbereiding van mn woordenschat in het Fries. Nogmaals dank daarvoor. Janneke Bos-Pak
POST Op de cover Op de cover stean Thijn (7) en Noor fan Dijk (5) út Nes (by Akkrum). De foto is foarich jier yn de haven fan Akkrum makke. De papa fan Thijn en Noor is seeman. Hy wurket as kaptein op in tankerskip en is soms hiel lang fan hûs. Thijn en Noor fine it hiel leuk dat se no op de foarkant fan de heit&mem stean!
Marie (10) stiet mei beppe Dieuwke by de wasline as se de klean fan beppe ris besjocht. ‘Is dat beppe har himdsje? Dan rekt dat wol hiel bot út!’
Sprekend!
Op de âlde foto stiet Annisa de Jong út Jobbegea, doe 1 jier. No is se mem fan Noud Hindrik Jonker. Se lykje as twa drippen wetter op elkoar. Sels de toskjes binne net fan inoar te ûnderskieden. Sa mem, sa soan.
Foto 1 is onze dochter Fenna Elise Veltman, op de foto 5 maand oud. Op foto 2 Fenna haar heit Hidde Veltman (33 jaar), hier 7 maanden oud. Op foto 3 Fenna haar mem Elske Veltman (30 jaar) bij haar Pake en Beppe op visite. Ze lijkt echt op ons beide zoals je kunt zien. Fenna is heel vaak vrolijk, ze is gek op grapjes en gek doen met heit en mem. Fenna is inmiddels 2 jaar en bijna 4 maanden en nog steeds een vrolijk meisje.
Poppe fan de moanne
febrewaris 2020 Nynke-Wietske Wessels út Bunderhee (DE) (berne op 05.11.2019)
novimber 2019 Ruben Gosse Wijbenga út Damwâld (berne op 27.07.2019)
desimber 2019
jannewaris 2020
Elize Pijper út Surhústerfean (berne op 15.08.2019)
Djurre Abma út Mildaam (berne op 12.11.2019)
Is dyn poppe, buorfamke, neefke of beppesizzer de moaiste poppe fan de wrâld? Upload dyn foto op www.heitenmem.nl! De poppe mei de measte stimmen kriget in Frysk poppepakket tastjoerd. Dochst ek mei?
maart 2020
april 2020
Yinthe Klijnstra út Lippenhuzen (berne op 5.12.2019)
Marrit Bienke van der Boon út Twizelerheide (berne op 03.02.2020)
Douwe syn boeken Us Douwe is hjir 2 jier en lêst it boek ‘Sipke syn Alvestêdetocht’. Mem wie efkes yn ’e keuken dwaande, doe’t Douwe him útlibbe mei syn boeken. Douwe hat no ek in suske; Sanne. Wy wenje yn Enschede. Mem praat Frysk mei de bern en heit Nederlânsk. Douwe praat meastentiids Nederlânsk mar sa no en dan praat er Frysk tsjin syn lytse suske. Wy binne grutsk op ús memmetaal. Groetnis fan de famylje Mud.
6
7
Skriuwer: Klasina van der Werf Fotograaf: Hadewych Veys (l) Meilana Fortuin (r)
Lêze mei bern: begjin op ’e tiid Kinst net betiid genôch begjinne mei it foarlêzen oan bern. De grutte fraach is: hokker boek past by dyn bern? Dat witte âlders faak sels it bêste, seit Boekstartcoach Miny Verheij fan de Bibliotheken Noord Fryslân. ‘Ik probeer dan ook zo goed mogelijk naar ouders te luisteren en geef met die informatie graag voorleestips.’
BoekStartcoach is in nij projekt om minsken op in leechdrompelige wize te helpen mei it foarlêzen oan harren bern. Alle wiken stalt Miny Verheij har boekjes út yn ’e wachtkeamer fan it konsultaasjeburo, de iene wike yn Frjentsjer, de oare wike yn Harns. Wylst âlders wachtsje oant se oan ’e beurt binne, giet Miny mei harren yn petear. ‘Sommige ouders vertellen dat hun kind te onrustig is om te lezen. Anderen vinden het lastig om op jonge leeftijd al een heel verhaal aan te bieden. Ik leg uit dat de spanningsboog bij jonge kinderen kort is en geef ze dan tips. Je kunt bijvoorbeeld ook samen een boekje bekijken, erover praten of slechts een deel van het verhaal voorlezen’, sa stelt Miny harren gerêst. It falt har op dat heiten en memmen soms ûnwis binne, se wolle it graach goed dwaan. Oaren fine it dreech om harren bern foar te lêzen, om’t se sels ek net foarlêzen binne doe’t se lyts wiene. ‘Door alleen al met je kind te zitten en te kijken wat er allemaal in het boekje staat doe je het al goed. Of – wat vooral veel vaders doen – zelf een verhaal bedenken. Dat is ook heel mooi. Op die manier krijgen kinderen ook veel woorden mee en dáár gaat het om.’ Lêzen stimulearje Jeugdferpleechkundige Thea Zwart fan it konsultaasjeburo yn Frjentsjer is bliid mei de nije Boekstartcoach. Foaral no’t se fernimt dat bern fan groep 7 hjoed-de-dei net in soad lêze. ‘It is goed dat âlders witte dat se har bern as poppe al foarlêze kinne. As se betiid begjinne, is de kâns grutter dat se it letter ek leuker fine om te lêzen. Fansels ferskilt it wol per bern, want it iene bern kin ek earder rinne as it oare, mar it is altyd goed om it lêzen te stimulearjen’, seit Thea. Yn de wachtkeamer fan it konsultaasjeburo makket Miny dêr graach gebrûk fan. Se lêst foar oan de bern, wylst de âlders sjogge hoe’t sy dat docht en hoe moai de bern it fine. ‘Voor baby’s heb ik zwart met witte knisperboekjes mee. Kinderen tussen de 1 en 2 jaar houden van boekjes met geluiden en flapjes, zodat ze zelf mee kunnen doen. Zo heb ik een boekje van Dikkie Dik: als je aan het eind over zijn kopje aait, gaat ’ie spinnen. Magisch vinden de kinderen dat. Aan de peuters van 3 tot 4 jaar lees ik voor uit boekjes die aansluiten bij hun belevingswereld, bijvoorbeeld over een kind dat naar de winkel gaat, voor het eerst
8
9
naar school mag of niet goed kan slapen. Ook fantasieverhalen vallen in de smaak. Alles kan in kinderboeken, dat maakt het zo leuk.’ Meardere talen Ek as bern noch net antwurdzje kinne, is it dus al belangryk om foar te lêzen, want se lústerje wol en se leare sa in protte nije wurden. Boppedat wurdt it dan fanselssprekkend foar bern om te lêzen. ‘Het is fijn om daar een vast moment op de dag voor te kiezen. Dat hoeft niet beslist voor het slapen gaan te zijn, maar kan ook aan tafel na het eten. Als het moment maar voorspelbaar is. Daar houden kinderen van. Daarom kiezen kinderen op jonge leeftijd ook vaak hetzelfde boek uit. Die herhaling vinden kinderen leuk, omdat ze hun ouders dan kunnen aanvullen tijdens het lezen’, leit Miny út. Sy nimt ek altyd printeboeken yn oare talen mei, bygelyks yn it Poalsk, Arabysk of Frysk. It is neffens de Boekstartcoach wichtich dat âlders foarlêze yn de taal fan harren hert. Bern steane iepen foar alle talen en leare fluch.
TIPS FAN DE BOEKSTARTCOACH Aanraders voor het jonge kind 0-1 jaar
Ik ben een egeltje, wat ben jij? Een zwart-wit knisperboekje voor de allerkleinsten.
Fluffy tails Een Engelstalig voelboekje over dieren met allemaal verschillende staartjes. 1-2 jaar
Dikkie Dik - Wat een herrie! Dikkie Dik gaat op jacht, maar alle dieren slaan op de vlucht. En wat maakt hij een herrie! Op iedere bladzijde zit een geluidje.
Hoor je de lente? Een boek met geluiden van de vier seizoenen. Een fijn boek om samen te kijken en te zoeken. 2-4 jaar
Gratis Boekstartkoffer Foar Thea Zwart is de oanwêzigens fan de Boekstartcoach in moaie manier om âlders te wizen op it BoekStartkofferke. Fan de gemeente krije âlders as harren poppe sawat 3 moanne âld is nammentlik in spesjale weardebon, wêrmei’t se nei de biblioteek yn ’e buert kinne om de poppe fergees lid te meitsjen en tagelyk it BoekStartkofferke yn ûntfangst te nimmen. Yn it kofferke sitte twa boekjes en tips foar it foarlêzen. ‘In moaie manier om bern de taal en de spraak te learen. It is ek goed foar de kommunikaasje. As bern jong begjinne te lêzen, komt it yn harren systeem. Dan krijst in trochgeande lijn’, seit Thea. Direkteur Paulien Schreuder fan de Bibliotheken Noord Fryslân is it mei Thea iens. ‘De eerste duizend dagen zijn essentieel voor de ontwikkeling van het kind en daarom zijn we als bibliotheek zo blij met de Boekstartcoach.’ De Boekstartcoach sels hat ek noch in tip foar âlders mei âldere bern. ‘Ook kinderen uit groep 7 en 8 vinden het nog leuk om voorgelezen te worden. Vooral op die leeftijd hebben kinderen vaak een leesdip. Door samen een boek te lezen, heb je even een ontspannen momentje met je kind en zo hou je het leesplezier erin.’
It aldermoaiste trekkerboek Giest in rûntsje mei op ’e trekker? Sjoch wat der achter de flapkes sit en harkje nei de lûden dy’t dêr achterwei komme. Fansels makket de trekker in protte lawaai!
Spetter, spetter... en oare ferskes (Opsis)ferskes en sykplaten út de Tomkeboekjes fan de ôfrûne tweintich jier.
Skriuwer: Ciska Noordmans Fotograaf: Hippe Kiek fotografie
Mearlingen ‘ Us bern binne in segen’
Namme: Lianne en Gerbrand Bokma (beide 33) fan It Heidenskip Gerbrand is boer en Lianne is bûtermakster en wurket yn ’e eigen winkel Húshâlding bestiet út: Lianne en Gerbrand en de trijeling Hanna en Luke en Fenne (16 moanne) ‘Ik wie krekt fjouwer wiken yn ferwachting en groeide fluch. Nei sân wiken gongen we nei ’t sikehús foar in echo. Ik gong út fan in twaling, mar Gerbrand tocht dat it sa’n faart net rinne soe. Doe’t de echoskopiste sei dat se der even in dokter by helje woe, wist ik genôch. Doe’t wy hearden dat it trije wiene, moasten we dat al even besinke litte. Wy moasten ús ferhaal echt even kwyt en hawwe fuort Gerbrand syn âlders in briefke sjen litten mei dêrop: 1+1=5. Sy snapten dêr earst neat fan, mar doe’t it trochkrong, wiene se hiel bliid foar ús. Sy wisten ommers ek fan ús sikehústrajekt. Moaie kanten We sjogge de berte fan ús trije bern as in segen, in jefte fan Gods hân. De befalling is pland en mei 35 wiken kamen se op ’e wrâld, mei help fan in team fan 19 man en in protte ekstra apparatuer. Unhandige kanten Ienris thús hiene we ferlet fan help. Wy ha de WMO oanskreaun en krigen praktyske stipe fan twa froulju, fjouwer dagen wyks. It wie swier, dy earste tiid, mar it is slagge. Ek mei de boarstfieding dy’t ik sa graach jaan woe oan ús trije bern. We libje no mei in strak ritme en dat giet goed; ritme is alles. De bern hawwe altyd elkoar, kinne moai mei-inoar boartsje, dat is in dikke plus. Nei sânen jûns fine wy stadichoan wer wat tiid foar ússels, mar in soad gean we der noch net op út.’
‘ Rust, regelmaat en reinheid’ en tiid foar dysels’ Namme: Doutsen van Herk-Gerbrandy (34) út Snits Doutsen is mem en parttime staazjekoördinator op de Piet Bakkerskoalle yn Snits. Húshâlding bestiet út: Doutsen en har man Diek en de twalingen Stijn en Floor (5) en Mats en Anne (4) ‘Foar ús earste swangerskip sieten wy yn in sikehústrajekt. Wy fûnen it fantastysk doe’t by ien fan de echo’s bliken die dat we yn ferwachting wiene fan in trijeling! We wiene superbliid! Foar in trijeling waarden we trochferwiisd nei it UMCG en ûnder begelieding fan in professor ha wy dochs kieze moatten om der ien by wei te heljen. Alle kearen op de jierdeis fan Stijn en Floor tink ik dêr ek noch efkes oan. Doe’t wy foar de twadde kear in bernewinsk hiene, wiene wy alhiel ferbjustere doe’t we wer twa berntsjes op de echo seagen. Earst tocht ik: hoe gean we dit dwaan? Mar myn man reagearre fuort mei: ‘Moai, dan moat der ek in oare auto komme.’ We wiene al gau oan it idee wend. Moaie kanten Us bern hawwe altyd in boarter by de hân en se stypje inoar by spannende dingen, lykas de earste kear op skoalle, op besite yn in frjemd selskip ensfh. Dêrneist is der altyd aksje en in soad wille yn ’e hûs. Unhandige kanten De earste jierren ha wy libbe mei struktuer, ‘rust, regelmaat en reinheid’. Dat wie net allinne foar de bern, mar ek foar ús in ‘must’. Geweldich wie ek de help fan ús mem yn de earste wiken. Fansels hast mei fjouwer bern in soad wask, in soad guod en in protte gesellichheid, mar it is ek noait hielendal rêstich. De dagen binne yntinsyf, mar ik bliuw rêstich en bin in enerzjyk en praktysk persoan. We besykje mei de hiele húshâlding de dingen te dwaan dy’t wy earder ek diene, mei de caravan op fakânsje, skye of oare útstapkes. Fierder planne Diek en ik tiid yn foar ússels. Wy meie graach ris út iten, op stap of nei freonen.
10
11
Mearlingen
‘ It binne ek trije yndividuën’ Namme: Ymkje Hoekstra (35) út Terwispel Ymkje is ûndernimmer en coach by MultiplYMe Húshâlding bestiet út: Ymkje en har partner Bert Jan en de trijeling Diede, Max en Kars (3) ‘Nei seis wiken krigen wy ús earste echo nei in medysk trajekt yn it sikehús. We seagen fuort twa hertsjes “knipperjen” mar doe’t it der trije wiene, wie ’t al wat ûnwerklik. Bert Jan wie mei. Hy wie bliid, mar tocht ek: wat komt der op ús ôf? Al gau gong it de saaklike kant út en waarden wy trochferwiisd nei de gynekolooch. Want der kamen ynienen ek soargen by. Passe der wol trije yn ’e búk? Wy binne fuort op ’e siik gongen nei ynformaasje en hawwe in soad stipe hân fan de mearlingesite op Facebook. Alders mei ûnderfining helpe inoar dêr mei advizen, mar ek mei it ruiljen en ferkeapjen fan babyguod. Wêr fynst ommers in widske of in buggy foar trije popkes tagelyk? Moaie kanten No’t de trije jonges âlder wurde, kinne se it goed mei-inoar fine. Se fermeitsje har prima en dus ha ik myn hannen ek wer wat mear frij. De bern begripe inoar, se hawwe grapkes dy’t wy net snappe en kommunisearje maklik meiinoar en ek mei oaren. By de opfang hâlde se inoar altyd yn ’t each. Wat ússels oanbelanget hat de komst fan de trije ús as man en frou sterker makke. We binne in hecht team! Unhandige kanten Wat silsto it drok hawwe, hear ik faak. Dat is fansels wol sa, mar ús struggle leit net op struktuer en ritme. We dogge in protte mei syn allen omdat soks praktysk is, mar wy wolle graach wat mear yndividuele oandacht jaan. Om dat goed te organisearjen is it noch even sykjen.
ADV Leren je slimheid slim te gebruiken
Kind
School
Gezin
Door: Baukje van Dijk, orthopedagoog
Youp is hoogbegaafd en nèt 8 jaar als hij bij ons wordt bij ons aangemeld. Zijn leerkracht zit met de handen in het haar. Youp blijft niet op zijn stoel zitten en loopt de klas uit als het hem uitkomt. Hij leert zeer gemakkelijk, daar ligt het niet aan. Nee, dat is misschien juist wel het probleem. Het frustreert Youp dat hij vaak niet begrepen wordt door zijn leerkrachten en klasgenootjes. Youp is een periode erg gepest en is hierdoor het vertrouwen in zijn leeftijdsgenootjes kwijtgeraakt. Thuis ervaren zijn ouders geen problemen bij de opvoeding. Het frustreert hen dat Youp onbevangen aan ieder nieuw schooljaar en aan iedere nieuwe schooldag begint, maar dat het telkens weer op een teleurstelling uitloopt. Youp is een slim mannetje en ook verbaal erg sterk. Moet hij iets doen dat hem niet aanstaat, dan doet hij dat af als ‘stom’ of ‘saai’. In het gesprek met Youp komt naar boven dat hij zich totaal niet serieus voelt genomen. Als hij een opdracht moet doen die hij te simpel vindt, dan vertikt hij dat en vertoont hij lastig gedrag. Maar er komt nòg iets aan het licht: Youp is niet gewend om ergens moeite voor te hoeven doen. Het komt hem allemaal aanwaaien. Taken die hij als moeilijk ervaart gaat hij uit de weg. Hij vindt het lastig om door te zetten en is snel geneigd om in zijn frustratie te blijven hangen. Erover praten vind hij ook lastig. Met ouders en school bespreken we de leerbehoefte van Youp: leren doorzetten als hij de taak lastig of moeilijk vindt. Onze aanpak is drieledig: met Youp oefenen we in het maken van moeilijke taken, waarbij vooral concentratie en doorzetten belangrijke onderdelen zijn. We maken daarin ook de koppeling naar schooltaken. Met school bespreken we deze aanpak en helpen we de leerkracht om het leeraanbod meer af te stemmen op het niveau van Youp. Ouders krijgen handvaten om Youp te helpen bij het omgaan met frustraties als het (nog) niet lukt. Ook is er een gezamenlijk plan opgesteld om ervoor te zorgen dat Youp de lagere school prettig doorloopt, met een tempo dat past bij zijn ontwikkeling op cognitief en sociaal emotioneel niveau. Youp is rustiger geworden en raakt minder snel gefrustreerd. De gesprekken en oefeningen hebben hem doen beseffen dat hij niet álles kan en ook nog dingen moet leren. Youp heeft geleerd om zijn slimheid slim te gebruiken en dat helpt hem uiteindelijk verder!
Baukje van Dijk
12
Thuis en school worden op elkaar afgestemd
Je kunt bij ons terecht voor: Jeugdhulp Dyslexiezorg Leerlingenzorg
> Rechtstreeks contact met een psycholoog of orthopedagoog. > Gelijk antwoord op de vraag of wij je kunnen helpen. > Persoonlijke zorg in een kleinschalige setting. > Wij behandelen in Friesland, Groningen en Drenthe
Een kind aanmelden Neem contact met ons op via: zorg@cedin.nl 088 0200 300 www.cedinzorg.nl
Wij helpen je meteen!
ADVertentie LANG EN GELOKKICH As famke fan fiif hie ik in poppe. Hannelore. Ik wie har mem. De heit wie Kees. Myn beste freon yn de kleuterklas. Ik wie swanger fan de twadde. Sabeare dan. Peter Pan wie in jonge en waard berne achter op de skelter yn de strjitte dêr’t ik opgroeid bin. Hy wie der yn trije tellen tiid. Sûnder weeën ek. Hy glide sa ûnder myn shirt wei. We libben noch lang en gelokkich. Ik hie it as famke al yn ’e holle. Mem wurde. Al sa lang hie ik dy winsk. Ik kin my net betinke dat it foar my oait oars west hat. In byld dat ik ôfseach by oaren. Yn in hûs mei in tún, in heit en in mem. Letter miskien noch wat broerkes en suskes. In byld dêr’t ik mei opgroeid bin en wêrfan’t ik tocht dat dat it paad wurde soe. Ik waard âlder, gong nei Ljouwert te wenjen. Ik waard fereale. Hie relaasjes. Mar it kaam noait op dat punt fan in hûs mei in tún, in heit en in mem. Lit stean broerkes en suskes. De tiid ferstriek en ik waard tritich. Wat foarhinne logysk like, wie no in wankele kwestje oan it wurden. En ek al sei ik tsjin mysels dat ik noch alle tiid hie, dochs fielde it oars. En dan wie der ek noch de fraach. De fraach dy’t steld waard op jierdeis, of op it wurk yn de lunchpauze. Samar yn in kring fan kunde of oan in tafel fol kollega’s, sljochtwei, oft ik ek in bernewinsk hie? Op deselde toan as de fraach wêr’t ik hinne gong op fakânsje. Krekt of wie it te keap en kocht ik dat wannear’t it my mar útkaam. ‘Dan doch ik it allinne’, sei ik tsjin mysels as de gedachte oan bern wer begûn te knaagjen. It bêde it ferlangen del. Mar it makke ek somber. Want mei dy gedachte joech ik myn earder betochte takomst op. Ik tocht dan wolris oan Kees op syn blauwe skelter. Ik socht him op op Facebook. Hy wie heit wurden, makke ik op út de felisitaasjes. Ik seach foto’s fan in hûs mei in tún. In heit en in mem. Kees hie my achterlitten op de skelter yn de strjitte dêr’t wy opgroeid binne. Hy wie fierder gien. Libbe noch lang en gelokkich, soene wy earder sein ha. Ik waard ienentritich jier. Ik fûn it moai west. Stelde myn byld by. In hûs, in tún, in mem en in donor. Op fjouwerentweintich maart bin ik mem wurden. It wie krekt nei middernacht yn ferloskeamer nûmer seis. Dêr op dat bed waard ik de mem fan Teije. Nei twaentweintich lange oeren wie dêr einliks myn soan. Gjin skelter, gjin Kees, gjin Peter Pan. It paad rint oars as dat ik tocht hie. Mar wy libje noch lang en gelokkich, seit dat famke fan fiif yn de strjitte dêr’t ik opgroeid bin.
Sjoukje de Boer (1987) dosint, teatermakster, skriuwster, sjongeres en mem fan Teije (2019)
Help,
ik ha bern! Esther (34, mem fan twa jonges): ‘ Wy ha in jonkje fan krekt twa dat spuit, byt, iten op ’e grûn goait en boartersguod troch de keamer smyt. It is in entûsjast en bliid jonkje, mar hiel nijsgjirrich en ûndogensk. Fansels sizze wy der altyd wat fan, mar dat liket net echt te helpen. Hy freget alle kearen wer negative oandacht. Wy witte sa stadichoan net mear wat wiisheid is.’
Erwin van der Veen en Carina Klinkvis schreven het prijswinnende boek Opvoedtakel. Ze zijn beide werkzaam in de jeugdhulpverlening in Friesland en hebben een eenvoudige en doeltreffende methode ontwikkeld die zorgt voor meer rust en positiviteit in huis. Kijk ook op: www.opvoedtakel.nl.
Advies Erwin van der Veen & Carina Klinkvis: ‘We kunnen ons goed voorstellen dat jij en je partner zich soms net een politieagent voelen op deze manier: stop! niet doen! houd daar eens mee op! Als je twee bent, is het interessant om te ontdekken wat er gebeurt als je speelgoed of eten door de kamer gooit: het vliegt eventjes, daarna valt het op de grond. Maar ook jullie reactie daarop is interessant om te ontdekken. Hoe reageren heit en mem? Wat wij adviseren is om het gedrag van je kind in drie categorieën te verdelen: gewenst gedrag, ongewenst gedrag en ontoelaatbaar gedrag. Als je het gedrag gecategoriseerd hebt, dan is het belangrijk dat het jou als ouder lukt om 80 procent van de aandacht die je aan je kind geeft positief te laten zijn. Dat klinkt best veel en het is soms even omschakelen. Vooral als
14
15
je gewend bent om de hele dag politieagent te moeten zijn. Toch is het makkelijker dan het in eerste instantie lijkt. Je begint direct bij het wakker worden: ‘Goedemorgen lieverd, wat fijn dat je alweer wakker bent, we gaan er vandaag een gezellige dag van maken.’ Of als hij iets gewoons doet, wat hij altijd doet, maar heel goed kan, aan tafel blijven zitten bijvoorbeeld: ‘Wat vind ik het fijn dat je bij mij aan tafel zit.’ Naast het geven van 80 procent positieve aandacht is het belangrijk om zoveel mogelijk ongewenst gedrag van je kind te negeren. Alles waar je aandacht aan geeft groeit. Je reactie op gooien met spullen is voor je kind interessant. Wanneer je gedrag kunt negeren en juist aandacht gaat geven aan de dingen die goed gaan, wordt het stukje met betrekking tot het uitlokken van een reactie minder interessant.
Wanneer je kind aan het ontdekken is wat gooien is, maak er dan een spelvorm van, bijvoorbeeld met een bal of pittenzak. Als je gedrag niet kunt negeren, omdat het ontoelaatbaar gedrag is, bijvoorbeeld als hij bijt of spuugt of met eten gooit, geef dan een korte en duidelijke boodschap – ‘ik vind het niet goed dat je dit doet’ − en haal het voorwerp of ledemaat waarin gebeten wordt bij hem weg. Zeg vervolgens wat je kind wél mag doen. Wanneer het jou lukt om zo weinig mogelijk aandacht te schenken aan negatief gedrag van je kind en het jou lukt om 80 procent van de aandacht die je aan je kind geeft, gericht te laten zijn op positief contact, zal je kind veel minder ‘ondeugend’ gedrag laten zien.’
Skriuwer: Ciska Noordmans
Gezellig poepen Praat jij over jouw poepsels op verjaardagsfeestjes of bespreek je de vorm en kleur met je kinderen? Hoogstwaarschijnlijk niet, er rust een taboe op poepen en ook kinderen voelen dat dit een no-go onderwerp is. Maar is het dan nodig om over poep te praten? Ja! − volgens kinderoefentherapeute Katinka Zomerschoe.
Het zindelijk maken van kinderen is één, en allemaal hebben ze weleens een ongelukje en een vieze broek, maar wanneer er problemen ontstaan met poepen dan is er meer aan de hand: kinderen die in luiers blijven poepen, liefst op een verstopplekje, kinderen die er een machtsstrijd van maken, of die niet durven poepen. Het resultaat is vaak dat kinderen een hekel krijgen aan poepen. ‘De meeste ouders hebben al van alles geprobeerd. Ze hebben gegoogeld, advies gevraagd bij vriendinnen, het kind gesmeekt en gestraft. Als niets helpt en er geen duidelijke oorzaak te vinden is, dan is het verstandig hulp te zoeken’, zegt kinderoefentherapeute Katinka Zomerschoe.
De kinderoefentherapeut zit in de basisverzekering en wordt vergoed door de zorgverzekeraar. Er zijn meer specialisten op het gebied van poepen, o.a.: • de poep- en plaspoli in Drachten en Heerenveen, • de poeppoli in Sneek en Emmeloord, allemaal onderdeel van ziekenhuizen. • en de superpoeper, meer info via www.superpoeper.nl
Zij werkt samen met vier professionals van het Kind- en Jeugdcentrum Leeuwarden, die zorg verlenen op het gebied van gezondheid bij kinderen en jongeren. ‘Als er problemen zijn op het gebied van gedrag, ontwikkeling of er zijn vage klachten waarvoor geen medische oorzaak is, zoals vaak ook de poepproblematiek, kunnen ouders hier terecht. Ik ga met hen in gesprek over het kind en het gezin; over het gedrag, de ontwikkeling van het kind, maar ook over het bewustzijn van ouders: weten zij wanneer hun kind naar de wc gaat en is er tijd en rust in de dag om te poepen?’ Katinka pakt de ‘poepkaart’ erbij, met daarop alle varianten tussen geitenkeuteltjes, smeuïge drollen of flutterpoep die ze gebruikt om inzicht te krijgen in de beleving van de ouders over ‘normale poep’, én om het gesprek te openen naar de eetgewoonten van het kind. ‘Veel drinken en veel vezels is heel gezond. Maar weet jij dat de suiker in limonade of chocomel de poep soms juist hard maakt? En wat is jouw idee over “genoeg” groente en fruit? Smoothies en appelmoes lijken een snelle oplossing, maar daar zijn de meeste vezels uit verdwenen’, legt de therapeut uit. Een consult bij de kinderdiëtiste kan soms uitkomst bieden. In de praktijk hangt een kinderschort aan de wand met vrolijk gekleurde nagemaakte ‘organen’ van stof, waarmee Katinka het gesprek over eten en poepen op gang brengt en visualiseert wat er in het kinderlijf gebeurt. Op de tafel liggen spelletjes en speeltjes over scheten. ‘Als het kind voor het eerst meekomt, gaan we ook praten over poep en pies. Soms maken we samen een ontbijtkoekdrol. Kinderen vinden dat hilarisch!’
16
17
Katinka: ‘Kinderen hebben het druk en hebben veel prikkels te verwerken. Ze moeten naar school, hebben speelafspraakjes, kijken televisie en de tablet slingert altijd wel ergens. Als ze volop in hun spel zitten, kunnen ze heel goed het poepsignaal dat het lijf afgeeft, onderdrukken. Houd je poep lang op, dan wordt het hard en is het pijnlijk om het eruit te duwen. Kinderen willen de pijnlijke ervaring niet, houden poep weer langer op en raken zo verzeild in een vicieuze cirkel. Poepen ís immers ook niet leuk! Het lucht op, maar: ’t stinkt! En je moet er tijd voor maken! Alle reden om het uit te stellen. Toch?’ ‘Kinderen zijn zich soms ook niet bewust van de prikkel tot poepen. Om het lichamelijk besef te bevorderen, doen we samen met de ouder en het kind een aantal oefeningen, bijvoorbeeld op het gebied van ademhaling, of we oefenen met sponzen op het lichaam om de tastzin te stimuleren. Ook adviseer ik ouders om samen met het kind naar het toilet te gaan. Als het kind niet durft te poepen – de wc is hoog, het gat is groot, en dan is er het kolkende water dat álles wegspoelt − kan het de steun van ouders goed gebruiken. Neem een stoeltje mee en maak het gezellig samen,’ adviseert Katinka, ‘dan kunnen ouders en kind samen ook eens naar de toiletruimte kijken. Hangt er ook een leuke poster of een kindertekening aan de muur? Heeft de ruimte vrolijke kleuren om eens lekker een poosje te zitten?’ En dan kun je als ouder ook even op de zithouding letten: liefst de beentjes iets hoger zodat het kinderlijf een beetje kromt en de poep er makkelijker uitglijdt. Niets geeft zoveel voldoening als het geluid van het eerste drolletje dat in de wc belandt. Plons!
Zindelijk op school De meeste kinderen worden zindelijk tussen 2 en 2,5 jaar en soms duurt het wat langer, maar het is wenselijk dat het kind uit de luiers is voordat zij/hij naar de basisschool gaat. Veel juffen en meesters hebben geen tijd om óók nog eens luiers te verschonen. Sommige ouders starten daarom, soms kort voor het vierde levensjaar, een traject bij de kinderoefentherapeut. ‘De luiers in ons welvarende land zijn zo goed ontwikkeld – je ruikt een poepbroek niet meer, en ze absorberen steeds meer – waardoor het kind ook geen hinder ondervindt van poep en plas. Dit heeft een nadeel, de prikkel om zindelijk te worden wordt minder’, zegt Katinka Zomerschoe, kinderoefentherapeut in Leeuwarden. ‘Dit in tegenstelling tot andere landen, waar de luiers minder absorberen. Bovendien zie je dat in warme landen de zindelijkheidstraining sneller verloopt, omdat de kinderen veel buiten zijn. De zomervakantie is bij ons dan ook bij uitstek een periode om de zindelijkheid te trainen.’ Luierpoepers beheersen de techniek van het poepen uitstekend, legt Katinka uit: ‘Het is echt een kunst om staande te poepen!’ Dat kinderen alleen in een luier willen of kunnen poepen kan verschillende oorzaken hebben: o.a. angst voor het loslaten, ze zijn verwikkeld in een machtsstrijd met de ouders – ze ontdekken het eigen ‘ik’ – of de prikkel wordt niet op tijd gevoeld. In al deze gevallen kan de oefentherapeute uitkomst bieden. En bovendien: vreemde ogen dwingen… Toch kan de school ook een steentje bijdragen en betrokken worden bij het oplossen van een poep probleem, door o.a. de kinderen aan te moedigen naar de wc te gaan, en veilige wc’s aan te bieden waar kinderen ongestoord kunnen zitten en waar het ook fijn is om naar de wc te gaan.
Skriuwer: Thialda Hoogeveen Fotograaf: Hippe Kiek fotografie
Sa prate wy thús Haye Postma (56) en Marijke de Jong (50) wenje mei harren bern Jochem (14) en Berber (12) yn Reahûs. Marijke komt út Sint-Jabik en praat Biltsk mei de bern, Haye praat Frysk mei harren.
Hoewol’t Haye fan hûs út Frysk is, spilet it Biltsk in grutte rol yn syn libben. Doe’t hy sân wie, ferhuze er nei Froubuorren, of miskien moatte wy sizze: Froubuurt. ‘As je sa jong binne, pakke je in nije taal sa op. Thús bleau it Frysk, mar mei freonen prate ik Biltsk.’ Al sûnt 1989 spilet er gitaar en mandoline mei syn maten yn de Biltske band de Feetwarmers, bekend fan de song Rooie star: in oade oan de bildtstar. Doe’t hy dan ek noch de Biltske Marijke trof, bleau it Biltsk in wichtich plak yn syn libben ynnimmen. It kin dan ek net oars as dat harren bern grutbrocht wurde mei twa talen: ûnderling prate Haye en Marijke Biltsk, mei de bern prate se allebeide harren memmetaal. Dat betsjutte dat it Biltsk de dominante taal wie yn huize Postma-De Jong oant de bern nei skoalle giene, dêr’t Frysk en Nederlânsk sprutsen waard.
De beukerjuffer fan Reahûs rekke wat yn ’e war fan Jochem syn meartaligens. Sy fûn eins dat hy nei logopedy moast, ek omdat er wat binnenmûlsk prate. Marijke: ‘Mar doe’t sy ús praten hearde by in tsienminutepetear, begriep se ynienen wêrom’t er prate sa’t er prate.’ Haye: ‘Jochem praat no altyd Frysk, ek mei de bern op skoalle. Hoewol’t hy as bern wol altyd peard sei, yn stee fan it Fryske wurd hynder. Berber praat thús Biltsk, op skoalle Nederlânsk. Sy behearsket it Frysk wol, mar wegeret om it te praten. Ek as sy Fryske freondinnen hjir thús hat, prate dy Frysk mei ús en Nederlânsk mei Berber.’ Marijke: ‘Ik meitsje my wol soargen om it Biltsk, der wurdt hieltyd minder soarch foar droegen om dy taal te behâlden. Ik draach dêrom graach myn stientsje by om it libjend te hâlden.’
Dat Haye en Marijke de bern de taal fan harren hert meijaan soene, hat altyd fanselssprekkend west. Sa waarden de bern foarlêzen yn it Frysk, Biltsk en ek yn it Nederlânsk. Jentsje syn pemper en de Tomkeboekjes bygelyks. Haye: ‘As wy kieze koene, keazen wy de Fryske fariant fan in boek.’ Marijke: ‘Wy fûnen it wichtich om harren dat mei te jaan. Je hoege net bang te wêzen dat se dêrtroch it Nederlânsk net goed leare of Nederlânsk mei in aksint prate.’ Sels wie Marijke as tiener wol bang om taalflaters te meitsjen. Op de middelbere skoalle yn Harns prate se allinnich mar Biltsk, Nederlânsk prate doarde se net. ‘Ik skamme my dea foar myn aksint.’ Pas letter besefte se dat it wol tafoel mei har aksint, en dat it eins net sa’n probleem wie. ‘Limboargers, dy hawwe pas in aksint!’
ELKAAR KWIJT IN DE TROPEN Als ik denk aan de tropen, dan komen de volgende beelden in mij op: ‘Ticket to the tropics’ van Gerard Joling, regenwoud, warmte, zweet en hoge luchtvochtigheid. Waarom de tropen? Heel simpel, vanwege het gezegde. “Je zit nu in de tropenjaren”, zei een collega onlangs nadat ik een beschrijving gaf van onze dagen en nachten. Deze uitspraak vind ik best gek, omdat ik tropenjaren interpreteer als positief, relaxed en aangenaam, maar het tegenovergestelde is dus waar. Het doelt op de zware en slopende eerste jaren met kinderen, aldus de Van Dale. Voor jonge ouders lijken er zoveel gebaande paden in dat tropische oerwoud, immers al zoveel ouders zijn je voorgegaan en dat lijkt goed te gaan. In de praktijk moet je echter je eigen weg vinden in dat dichtbeboste woud. Ieder kind is uniek en elk gezin doet het weer anders. Een hele tocht vol met prachtige momenten, maar ook met hobbels op de weg en gevaar dat op de loer ligt. Wij zijn blij en gezegend met twee jongens. Ze zijn lief, vrolijk, grappig, druk en slapen slecht. Zij zorgen voor die prachtige momenten tijdens onze trip, tevens zijn zij de veroorzakers van alle hobbels op de weg. Wat is dan het gevaar dat op de loer ligt? Dat ben je zelf! Wat ik tijdens die ontdekkingstocht door dat woud niet had zien aankomen, was dat ik mijn partner kwijt zou raken. En toch is dát nou juist gebeurd. Van een geweldig stel naar lieve ouders, maar wat is er over van dat stel? De waan van de dag en alle momenten met de kinderen nemen je wereld eigenlijk volledig over. Je bent zo druk om op dat pad alle takken uit je gezicht te halen en je weg te vinden, dat je het belangrijkste kwijtraakt: elkaar. Dat is pijnlijk, confronterend en ook heftig. We hebben het leuk samen, houden van elkaar en genieten intens van het leven, maar we doen dat als ouders en niet meer altijd als geliefden. De intimiteit is anders, maar ook bijvoorbeeld − heel praktisch − de gesprekken; zat je voorheen samen op de bank de zin en onzin van het leven te bespreken, zo vind je jezelf nu in de lange verhalen over de avonturen van je kinderen. Ook leuk, maar wel een andere dimensie. Vader zijn is een rol, maar ik ben meer dan dat en die ruimte wil ik ook graag. Mijn vrouw is ook niet alleen de moeder van mijn kinderen, zij is ook mijn levenspartner. In gedrag en omgang zit daar een fundamenteel verschil tussen. Het begin voor de opvoeding ligt ook bij het feit dat mijn vrouw en ik een relatie hebben. Een degelijk fundament gebaseerd op liefde en vertrouwen ligt aan de basis van wat ik mijn kinderen wil meegeven. Kinderen brengen veel vreugde, prachtige momenten en unieke situaties, maar ook is het keihard werken om elkaar niet uit het oog te verliezen, een aspect dat ik niet had voorzien en heb onderschat. Maak het dus bespreekbaar! Hoe lastig dit ook is. Na deze ontdekking zijn wij voornemens om vaker samen iets te ondernemen, ouderwets met z’n tweeën en dus zonder kinderen. De aftrap van dit idee bracht ons bij een bezoek aan de sauna. Joling kwam ik er niet tegen, maar de warmte, het zweten en de luchtvochtigheid kwamen toch in de buurt van mijn idee van tropenjaren.
18
19
Abel Reitsma Partner van Jacqueline en papa van Lucius en Philemon
ADVertentie
Zilvervloot Sparen Zilvervloot Sparen en JongWijs en JongWijs Foppie van Terwisga ‘t Hasker Assurantiekantoor Hasker Utgongen 2 8465 SJ OUDEHASKE T (0513) 67 74 00 E info@foppie.nl I www.foppie.nl
Kootstra Assurantiën & Advies Ried 9 9285 KK Buitenpost T (0511) 54 44 42 E info@kootstraadvies.nl I www.kootstraadvies.nl
Z
Van Wieren Adviseurs B.V.
Hiermee regelt u het in één keer goed voor uw kind. Hi De Buorren 17 9289 HD Drogeham Met het bekende Zilvervloot Sparen spaart u een Met mooi T (0512) 33 10 19 E info@vanwieren.net startkapitaal voor uw (klein)kind bij elkaar. I www.vanwieren.net JongWijs is voor uw kind zélf.
Assurantiekantoor M. Kruis Tuinen 20 8713 KM HINDELOOPEN T (0514) 52 16 20 E j.kruis@amkadviseurs.nl I www.assurantiekantoormkruis.nl
Kom la n en wij v gs ertellen u graag meer.
Geertsma Assurantiën Eigen Haard 33 8561 EX Balk T (0514) 60 33 60 E info@geertsma.frl I www.geertsma-assurantien.nl
Assurantiekantoor Siebe de Vries Amelandlaan 183 8443 CA Heerenveen T (0513) 62 86 77 E info@siebedevries.nl I www.siebedevries.nl Attentiv A Boskma B.V. Kleine Dijlakker 45 8701 HX Bolsward T (0515) 58 04 02 E boskma.bv@attentiv.nl I www.solideverzekerd.nl
Foppie van Terwisga / 't Hasker Foppie va Geertsma Assurantiën Assurantiekantoor Assur ant Eigen Haard 33 Hasker Utgongen 2 8465 SJ OUDEHASKE T (0513) 67 74 00 E info@foppie.nl I www.foppie.nl
Hasker Utg 8561 EX Balk 8465 SJ OU - 60 33 60 T 0514 (0513) 67 T info@geertsma.frl E info@fop E www.geertsma-assurantien.nl I www.fop I
BERNEPRAATSJES
Yenthe (5) ziet met het mooie weer een man zonder t-shirt en roept verbaasd: ‘Kijk, die man heeft theelepels!’
Hat dyn bern ek fan dy útsûnderlike útspraken? Mail se gau nei ynfo@heitenmem.nl.
Tineke (3) hat in nije broek fan beppe krigen. Se docht de broek oan en ûntdekt dat de hannen yn ’e bûse kinne. Grutsk ropt se: ‘Sjoch mem, dizze broek hat moffen!’
Bram (3) leest een boekje over papegaaien: ‘Mama, waar is de mamagaai en de babygaai?’
Yarno (6) is ien fan in twaling. Op in dei seit er tsjin syn mem: ‘As ik letter in baby krij, dan hat de baby twa heiten.’ ‘Hoesa dat?’ freget mem. ‘No,’ seit Yarno, ‘Dayley en ik binne
Marith (doe 3, no 8) hie destiids in moestúntsje, dat se yn it Nederlânsk ‘muistuin’ neamde. Doe’t se in kear by in fjild mei mais lâns rieden, sei se: ‘Ik fermoedich my dat dit woartels binne.’
dochs tegearre?’
Jurre (4) fertelt op de berneopfang dat er in ‘kâldmasine’ op syn sliepkeamer hat. (fentilator) Yfke (3) rint mei in pop ûnder har trui troch de keamer. Dan lit se har ynienen op ’e grûn falle en ropt: ‘Mem, ik bin befallen!’
Hieke (3) har broerke giet mar troch mei eameljen as mem bôle foar him oan it smarren is. Mem: ‘Jaja, even geduld.’ Hieke: ‘Mem is gjin heks!’
20
21
Skriuwer: Dieuwke van der Meer Fotograaf: Hippe Kiek fotografie
Us húshâlding
Buorkje mei de natuer Do kinst net mei de auto by de buorkerij fan Pytsje en Siebe Klaas Bokma komme. Want se wenje op it eilân ‘De Gouden Boaiem’, in natuergebiet fan Steatsboskbehear tusken Heech en Wâldsein. Se wenje dêr mei harren bern Klaas (8), Berber (6) en Teake Harmen (3). De âldste soan Klaas hat autisme.
‘Doe’t Steatsboskbehear sân jier lyn nije pachters socht, tochten wy beide: dat is wol wat foar ús. Myn man is boeresoan en it like him wol moai om wat te dwaan mei de natuer. Wat De Gouden Boaiem unyk makket, binne û.o. de greidefûgels. De greidefûgels hawwe it dreech, mar wy hawwe somtiden wol 75 spantsjes op it fjild. De gemiddelde boer hat sa’n fjouwer spantsjes. Prachtige fûgels lykas de skries, de reiddomp en de fjildûle komme hjir graach. En dat is net samar. Wy bedongje it lân mei rûge dong, wy litte de kij bûten rinne en wy soargje foar in heech wetterpeil. Ek fersoargje wy ekskurzjes, dêr’t elkenien him foar oanmelde kin. Foar de ekskurzje leit der in moaie pream klear yn Wâldsein. By ús thús krije de minsken dan in bakje kofje en in stikje biologyske cake. Dêrnei kriget elkenien in rûnlieding op ús buorkerij en gean se mei de fûgelwacht it fjild yn. De minsken rinne dan rjochting de buorkerij fan de âlders fan Siebe Klaas, dy’t op de oare kant fan it eilân wenje. Dêr wurde se wer oppikt mei de pream en dan farre se wer nei Wâldsein werom. Dy foarljochting is belangryk en hiel moai om te dwaan. Wy ha sa’n tûzen besikers jiers.
22
23
Wy wenje hjir prachtich. Us wetter wurdt ferwaarme troch in sinneboiler en wy ha twa houtkachels. Wy ite in soad wyld, want myn man jaget op guozzen. Wy ha sels in grientetún en wy ite allinne mar biologyske griente en fruit. Wy ferkeapje fleis en molke fan ús eigen kij. Sa besykje wy om hieltyd mear selsfoarsjennend te wêzen. Us âldste soan Klaas hat autisme. It is faak in gaos yn syn holle. Mar bûten fynt er it hearlik. Dêr komt er ta rêst en hat er minder prikkels. Foar him is de romte en de rêst dy’t hjir is hiel belangryk. Klaas hat in eigen ko. Dy ko is hiel leaf en rêstich. Somtiden pakt Klaas in beker, melkt er syn ko en drinkt er de molke lekker op. As de bern moarns nei skoalle sille, moatte wy earst in pear minútsjes farre yn in roeiboatsje foardat wy by de auto binne. Simmers farre wy gauris mei de boat nei it doarp, dat giet faak noch flugger as mei de auto. Yn ’e maitiid is it hjir it moaist, mei alle blomkes yn ’e bloei en de fûgels yn it fjild. Nee, wy wolle hjir noait wer wei. ’
Sykplaat Simmer
Kinsto alles fine?
Skriuwer: Klasina van der Werf 24
25
It swimbad
Barbecueë
It swimpak
De ierdbeiplant
De sinnehoed
Spatte
Draakjefleane
Frisbeeë
De drûchmûne
De ealjebij
De wetterballon
De karavan
De sinneblom
De wettermeloen
Sinnebaaie
It wettergefjocht
De iisko
Gersmeane
Knikkerje
De bleate fuotten
Frysk lêzen leare mei Keimpe de Krokodil
De metoade Frysk foar it basisûnderwiis hat in nij gesicht foar it learen fan lêzen yn it Frysk. Sûnt dit skoaljier leit Keimpe de Krokodil yn de Lêsline út hoe’t Fryske ‘letters’ lêzen wurde moatte. En ek yn Ynteraktive Sykplaten is it Keimpe dy’t de bern helpt mei it finen fan de Fryske wurden dy’t ferstoppe binne.
Dit is Keimpe de Krokodil “Hoi! Ik bin Keimpe de Krokodil. Ik sil dy helpe by it Frysk lêzen”. Sa yntrodusearret Keimpe himsels yn de startles fan de Lêsline. De krokodil is foar bern fan 4-8 jier it nije gesicht fan it fak Frysk. Keimpe jout útlis oer de opdrachten en helpt de bern by it learen fan lêzen yn it Frysk. “Kinsto al lêze yn it Nederlânsk? Dan kinsto fêst ek Frysk lêze.” Foar bern is it prachtich om te ûntdekken dat se sels lêze kinne. It binne dan meastentiids wol de Nederlânske wurden dy’t as earste lêzen wurde, mar Frysk lêze is eins net folle dreger. Dát lit Keimpe de bern ûnderfine, want wat is der no moaier as lêze kinne yn dyn memmetaal? Lêzen leare mei de Lêsline Yn de Lêsline reizgje de bern mei Keimpe de Krokodil lâns tweintich lessen. Underweis leare se alle ‘letters’, de ekstra lûden en lêstekens dy’t it Frysk ryk is, om goed Frysk lêze te kinnen. De nijsgjirrige ferhaaltsjes yn de Lêslinelessen geane oer seis bern, in hûn en in kat. Oan ’e hân fan de aventoeren dy’t dy personaazjes meimeitsje, wurdt it lêzen fan it Frysk oefene. En it bliuwt net by de ferhaaltsjes yn de Lêsline. In kollektyf fan fiif skriuwers is al dwaande mei it skriuwen fan nije aventoeren
dy’t de kommende tiid, bûten de Lêsline om, ferskine sille! De hagelnije sels-lêsferhaaltsjes binne foarearst te finen yn de Temateek fan de metoade. Op syk nei Fryske wurdskat As bern der noch net oan ta binne om sels te lêzen, dan helpt Keimpe de bern ek by it learen fan Fryske wurden mei de Ynteraktive Sykplaten yn de metoade. Yn de prachtige sykplaten fan yllustrator Aart Cornelissen binne hieltyd tweintich Fryske wurden en allegear lûden en animaasjes ferstoppe. Dêrmei wreidzje bern boartsjendewei harren Fryske wurdskat út. De metoade Spoar 8 Keimpe de Krokodil en it lesmateriaal dêr’t bern him yn weromsjogge, is ûnderdiel fan Spoar 8, de metoade Frysk foar it basisûnderwiis. Spoar 8 slút oan by alderhande tema’s dêr’t yn de klasse oan wurke wurdt. Sa leare bern op in betsjuttingsfolle wize Frysk en wurdt it foar learkrêften ienfâldiger om it Frysk ek mei oare fakken te kombinearjen. It lesmateriaal fan Spoar 8 wurdt oanbean yn in digitale learomjouwing. Opdrachten binne dêrtroch folle ynteraktiver as op papier en bern krije bygelyks fuort te sjen oft in antwurd goed of fout is én wêrom. In útkomst foar learkrêften is it automatysk byhâlden fan learlingresultaten en taaldoelen dêr’t oan wurke is.
Ferantwurde Frysk leare De taaldoelen dêr’t mei Spoar 8 oan wurke wurdt, komme út it referinsjeramt Frysk. Dêryn binne alle doelen beskreaun foar it learen fan de Fryske taal op it mêd fan harkjen, sprekken, lêzen, skriuwen en yn petear gean. Alle grutte opdrachten út de metoade binne keppele oan dy taaldoelen. Sa leare bern Frysk op in ferantwurde wize. En dat slút moai oan by de ûnderwiisambysje fan de Provinsje Fryslân. Dy hat útsprutsen dat alle skoallen yn it Fryske taalgebiet fan 2030 ôf omtinken jaan kinne moatte oan álle taaldoelen út it referinsjeramt Frysk. No is it noch gjin 2030, mar Keimpe sjocht der al nei út om alle bern yn Fryslân ûnderfine te litten hoe moai oft lêzen yn it Frysk wêze kin! Freegje de learkrêft op skoalle ris nei Keimpe de Krokodil of sjoch foar mear ynformaasje oer Spoar 8 op www.spoar8.frl.
sykje in freontsje of freondintsje. no binne jim Mia en Hidde. de iene lêst alles wat mia seit. de oare lêst alles wat hidde seit.
nei it strân
ik wol sa graach nei it strân.
ik net. de see is my te kâld. en it wetter is te sâlt. brrr!
bist mâl? dat is krekt leuk! en op it strân is ek sân. dan graaf ik in grut gat!
ik ha sels wol sân. yn in grutte bân. kinst by my wol grave. of in taart bakke fan sân. it is krekt in strân.
ja leuk! ik kom by dyn strân. haha, in strân yn in bân!
26
27
Hidde
Skriuwer: Simon de Wilde Yllustraasjes: Aart Cornelissen
Mia
Yn karantêne Hylke en Rynk Jansen út Boazum: Op ôfstân swaaie nei de grutte nichten Marij en Famke.
Famylje Rypkema út Deinum: Freondin en fotografe Marloes Hurkmans hat in doarfoto fan ús gesin makke om dizze bysûndere perioade fêst te lizzen.
Melle en Sverre Jorna út Wytgaard: Op raambesite by âlde beppe (92).
Kaj Brouwer (3) út Snits: Kaj is mei húswurk dwaande, om’t er
Beke Regeling út Winsum:
sjocht dat Heidi, Kurt, Olaf en
Beke makket in praatsje
Fardau dat ek dogge.
mei beppe.
Renske Hovenga (3) út Mitselwier: Tegearre mei Linde & Jurre Hollander út Boalsert: Linde
mem tulpen bringe by de
en Jurre binne berne op de earste dei fan de
buorlju, om wat fleur by
karantêne (16-03-2020), en dus gjin besite yn ’e
de minsken te bringen en
hûs. Dêrom hawwe we in (k)raambesite dien.
de tulpeboer te helpen yn
Grutte broer Jelte en grutte sus Fenne mochten
dizze tiid.
wyls it raam fersiere mei raamstiften.
Mare van der Galiën út Aldegea (DFM): Jammer genôch gjin kreambesite yn ’e hûs, mar fan achter it raam!
Fedde Bakker út Rie: Op ‘raamvisite’ by pake Siemen en beppe Jannie.
Faylina Visser (2) út Feanwâlden: De húswurkopdracht fan skoalle wie: de knuffels of poppen dy’t siik binne goed fersoargje!
Rynk van der Valk út Wâlterswâld: Rynk en syn mem binne op raambesite Wietse Plantinga (9): Elke wike moat
by oerpake (93) en oerbeppe (90), sadat
Wietse twa kear in diktee meitsje. Juf
sy harren oerpake- en oerbeppesizzer
hie by it pakket in stoepkryt dien, sadat
foar it earst sjen kinne. Prachtich! De
se it diktee bûtendoar meitsje koenen.
doar kaam dochs eefkes iepen, beppe koe it net litte.
Rinsina en Wiljanna de Graaf út Damwâld: Mei heit oefeningen dwaan op ’e matte! Wat in wille!
Kars Andringa (7) út Minnertsgea: Hannelje no’t er net nei skoalle kin.
28
29
Tekst en foto’s: Arjanne Nijp
Centering Pregnancy: zelfbewust en samen zwanger
Een voor een druppelen ze rond een uur of zeven binnen. Zes dames, allemaal met een mooi bol buikje, en allemaal zo rond de 30 weken zwanger. Ze komen samen voor hun zwangerschapscontroles, en wisselen ideeën en ervaringen uit. Centering Pregnancy heet dat.
Centering Pregnancy (CP) is overgewaaid vanuit Amerika. Het is een zorgconcept waarbij zwangeren de verloskundige controles krijgen en vervolgens met elkaar in gesprek gaan over bijvoorbeeld gezond eten, de bevalling en de kraamweek. Verloskundigenpraktijk Wolkom in Drachten werkt sinds 2017 ook op deze manier. Terwijl praktijkondersteuner Mirjam Boven kopjes thee inschenkt, praten de dames honderduit. Jildou laat een mooie echofoto zien, Susanne vertelt dat ze net in de ziektewet is gegaan omdat haar werk te zwaar werd. Dan is het tijd voor de ontspanningsoefening. ‘Sluit je ogen en leg je handen op je buik’, zegt Mirjam. ‘Haal een paar keer rustig adem en zeg dan in je hoofd tegen jezelf: dit is mijn tijd. Mijn tijd voor mij en mijn baby.’ Daarna doen ze een balspel. Wie de bal vangt, vertelt hoe ze aan haar eigen naam komt en of ze al bezig zijn met een naam voor de baby. Regina zet wat lekkere, gezonde hapjes op tafel voor bij het tweede kopje thee. Intussen meet Mirjam bij iedereen de bloeddruk en gaan ze een voor een met verloskundige Klaske Lyklema mee om naar het hartje te luisteren en de buikcontrole te doen. Die gegevens schrijven ze zelf op in hun boekje. Het idee is dat ze daardoor meer inzicht en
30
31
verantwoordelijkheidsgevoel krijgen omtrent het verloop van de zwangerschap en de controles.
‘ Kinst it der lekker in hiele jûn oer hawwe sûnder datst dy oplitten fielst.’ Alien is enthousiast over Centering Pregnancy. Ze is voor de tweede keer zwanger en doet ook voor de tweede keer mee in een CP-groep. ‘Kinst it der lekker in hiele jûn oer hawwe sûnder datst dy oplitten fielst. Minsken dy’t net yn ferwachting binne, fine dat toch minder ynteressant. En it is echt in momint foar mysels.’ Ze vindt het ook leuk om te zien hoe anderen in de groep voor het eerst hun zwangerschap beleven. Zoals Folkje bijvoorbeeld. ‘Alles is nij foar my, ik stek hjir echt in hiel soad fan op. En ik fyn it moai om de erfaringen fan de oaren te hearren.’ Dat delen van ervaringen is voor Susanne, in verwachting van de tweede, de belangrijkste toegevoegde waarde. ‘It binne toch oare ynsichten dy’t je meikrije.’ Als iedereen gecheckt is, introduceert Klaske een nieuw gespreksthema. Elke deelneemster krijgt een stapeltje post-its en mag gaan
opschrijven welke manieren ze kan bedenken om pijn tijdens de bevalling te verlichten of te bestrijden. Een paar minuten later hangen er op de muur een stuk of vijftien gele plakbriefjes, met daarop woorden die variëren van “in bad gaan” tot “ruggenprik” en “Hypnobirthing”. De dames vertellen elkaar wat ze weten en zo nu en dan vult Klaske dat aan met extra informatie. ‘It is ek de bedoeling dat de groep it wurk docht’, legt Klaske later uit. ‘Se moatte eins sels de ynformaasje helje, by elkoar en by ús.’ Dat is een van de grootste verschillen met individuele consulten. ‘Dan ha we fyftjin minuten per kear, dus dan moat ik de belangrykste ynformaasje gau fertelle. Dat is folle mear ienrjochtingsferkear.’ Er wordt bij Centering Pregnancy dus echt de tijd genomen om dieper op een onderwerp in te gaan. En dat is ook voor de begeleiders leuk, vindt Mirjam: ‘Want je vertelt op deze manier ook niet drie keer achter elkaar hetzelfde.’ Het is de kracht van de groep dat de deelneemsters meer en andere informatie krijgen dan wanneer ze het alleen zouden doen. Ze zijn daardoor zelfbewuster en beter voorbereid. Uit onderzoek blijkt ook dat ze de bevalling positiever beleven en dat er minder interventies zoals pijnbestrijding nodig zijn. ‘Vaak houden de vrouwen
‘ Ik fyn it moai om de erfaringen fan de oaren te hearren.’
ook na de bijeenkomsten contact via een WhatsApp-groep, zo leven ze met elkaar mee en wisselen ze tips uit’, weet Mirjam. ‘Soms worden ze ook echt vriendinnen, of komen ze als groep nog geregeld bij elkaar met de kindjes.’
‘ Uit onderzoek blijkt dat ze de bevalling positiever beleven.’ De groep krijgt een stapel kaartjes met foto’s van activiteiten en momenten die passen bij de kraamweek. Voeden, de baby in bad doen, een schone luier geven, zelf eten, met de kinderwagen op pad en noem maar op. Die foto’s moeten ze neerleggen in een tijdlijn die is uitgelegd op de vloer. De dames gaan druk in overleg. ‘O ja, it gûloerke’, zegt Susanne, ‘dat is altyd ast sels jûnsite wolst.’ ‘No, ik krij der echt sin oan’, grapt Regina. Als er na tien minuten heel
veel foto’s op de grond liggen, trekken de vrouwen de conclusie dat zo’n kraamweek echt wel heel druk is. Ze bespreken samen wanneer het een geschikt moment is om kraamvisite te ontvangen, en dat het eigenlijk helemaal niet raar is om dat de eerste week gewoon niet te doen. Klaske drukt ze op het hart om in ieder geval ’s avonds niks te plannen. ‘Der komt safolle op dy ôf sa’n earste wike, ek yn ’e holle. It is hiel fijn om dan jûns even rêst te hawwen. Even lekker telefyzje sjen of sa. Datst yn elk gefal niks hoefst te dwaan.’
‘Het is echt mooi om ze dit soort dingen mee te kunnen geven’, zegt Mirjam. ‘Want het overkomt ons allemaal, zoveel drukte in de kraamweek.’ In de tien bijeenkomsten die een CP-groep heeft, passeren nog veel meer onderwerpen de revue. Soms komen er ook gasten, bijvoorbeeld een bekkenbodemtherapeut, een lactatiekundige of iemand van het consultatiebureau. Zo worden de deelnemers gemotiveerd en gestimuleerd om gezond zwanger te zijn. ‘Ik hoopje dat se selsbewuster swanger binne,’ zegt Klaske, ‘dat se echt even stilstean by wat der allegear op harren ôfkomt.’
In Friesland werken zeven verloskundigenpraktijken met Centering Pregnancy. Twee in Leeuwarden en in Drachten, en één in Sneek, Dokkum en Kollum. Op de website centeringhealthcare.nl kun je de adressen vinden.
Nije boeken! Hoevaal talen spreek jij? Marinella Orioni Wat is meertaligheid precies en wat betekent het thuis en op school? Hoe leer je eigenlijk twee talen tegelijk? Is het niet vermoeiend en hoe werkt dat in je brein? En waarom is het juist goed om met je ouders de thuistaal te spreken? In ‘Hoeveel talen spreek jij?’ ontdek je antwoorden op al die vragen over meertaligheid. Je vindt heel veel weetjes in het boek en je kunt meedoen met allemaal leuke opdrachten. Ook voor vaders en moeders, leerkrachten en iedereen die met kinderen werkt valt er veel te ontdekken en natuurlijk is het gewoon een superleuk boek voor iedereen die meer van meertaligheid wil weten.
3+
€ 17,00 8 tot 13 jaar
Silke & Miss Dee - € 14,95 Baukje Wytsma & Carla van der Heijde Silke hat it net altyd maklik op skoalle, se kin hiel goed leare, mar se wurdt ek faak pleage troch twa famkes út har klasse. Miss Dee leart Silke om sterk yn it libben te stean: to be strong! As Miss Dee no oan de ein fan har libben mar net wer ferhuzet nei Ingelân… It boekje is trijetalich: Frysk, Nederlânsk, Ingelsk.
€ 14,99
10+
Jinke Stoker: “As wy de side omslaan en bliken docht dat er fereale is op de prins, binne se even yn ’e war. Hy socht toch om in prinses? Mar dan moatte se laitsje en Fardau wit wol wat er is: ‘De prins is homo!’ It makket foar de bern gjin ferskil, se binne alwer op syk nei de poes!”
€ 12,50
€ 7,99
1 tot 3 jaar Wekker wurde! Jonny Lambert Hepke Hoanne makket elkenien wekker op de buorkerij. Kinsto him helpe alle bisten te finen? Tear de flapkes iepen en sjoch wa’t der tefoarskyn ‘floept’. Flapkes en ‘pop-ups’ stimulearje de ynteraksje, it ûnthâld en de ferbylding. 4+
Antje Feenstra: “De Fryske tekst en de útdrukkingen dy’t deryn stean, passe alhiel by it aaisykjen. En it bysûndere is dat de tekst ek oerset is yn it Nederlânsk. De tekst is op rym, en de wurden dûnsje dan ek út je mûle as je oan it foarlêzen binne.”
33
Kening & Kening Linda de Haan & Stern Nijland In humoristysk mearke oer in prins dy’t trouwe moat fan syn mem omdat dy wolris mei pensjoen wol. Der komt in rige prinsessen foarby, mar de prins wurdt der net oars fan, oant der in wûndermoaie prins delkomt…
Antje van Schepen: “Trijetalichheid is it aktuele tema dat Wytsma yn it ferhaal ferweve hat. It leuke is datst Miss Dee echt praten hearre kinst, datst sels ek hast Ingelsk begjinst te praten. It boek giet hiel natuerlik fan de iene yn de oare taal oer.”
Sipke fynt in ljipaai Lida Dykstra Lytse pipermûs Sipke is in echte fjildman, lykas syn pake. Ier en betiid geane se der tegearre op út. Se stappe troch de lannen en ljeppe oer in sleat, op ’e syk nei in ljipaai. Want pas as se dat fine, is de maitiid begûn! Tredde dieltsje yn de súksesfolle Gouden Boekjes-rige oer Sipke Pipermûs. De boekjes binne twatalich en op rym.
32
€ 12,50
Hilde van Kalsbeek: “It is in hiel geskikt boek foar de allerlytsten, mar mei wat ekstra fantasy is it boek oant in jier as trije ek noch leuk om foar te lêzen en om oer fierder te praten. Ik fyn it in hiel moai foarlêsboek om kado te jaan foar de berte fan in poppe of foar bern yn de leeftiid oant trije jier.”
sêd om hieltyd itselde ferhaaltsje foar te lêzen? Goed nijs! Der binne fjouwer moaie nije rigeboekjes fan Tomke ferskynd. Foar alle seizoenen hat Geartsje Douma in moai ferhaal op rym skreaun en Luuk Klazenga soarge foar de oansprekkende yllustraasjes.
®
bijen en de
foa
r ber
n fa It is n2 sim jier mer op fa ôf kâns , en To mke te sj je. Se sil m en ri ei Ro sliepe en te dw de nei mke de n yn aan. cam in ec Mar ping en Korn hte ti it m elia . Dêr oaist nte. is fa .. e is n all fans Oare els it es
Tom Tomke -rig ke ne Tom eb ke op i de bo oekjes Tom sk oer ke en it iis de se de bi izoe nen: jen In oe Tom rsjoch fan ke-r Alle all ig e bo e fy bo nst ek prod ekjes op w jes út en uk ww te de oa Afûk -win n binne re moa .tomke ie .fr kel te Tom l. en op krije ke web n by de sjop .afu k.fr l.
Tomke en de bijen
nsje
It is maitiid, en Tomke siket blomkes foar Kornelia. Mar o nee, hy sjocht in bij. Help! Romke wol de bij pakke, mar Kornelia hâldt him tsjin. Se nimt Tomke en Romke mei nei ymker Jan, en dêr sjogge se wat bijen allegear dogge. www www .tomke .frl .afu k.fr l
2+ Gearts
je Doum
en uk Klaz a & Lu
ga
op fa kâ
op fa kâ
en
Is dyn pjut ek sa gek op Tomke? En bisto it ek hast wolris
bijen en de
nelia. , mar omke
Fjouwer nije aventoeren fan Tomke!
®
nsje
2+
Gea
rtsj
e Do uma
& Lu uk K laz
eng
a
®
Tomke op fakânsje e nei d
bern
It is simmer, en Tomke sil mei Romke en Kornelia op fakânsje. Se ride nei de camping. Dêr is fan alles te sjen en te dwaan. Mar it moaiste is fansels it sliepen yn in echte tinte...
sk e bo nei d
r ôf n 2 jie
fa poepom ! pear rsiere ei in ei fe r mt m oai m mea Yu ko hús m om noch Yana se it sk t in , en bo nne st Wa ki er de s… r i hj anje n? ei ne ke. Dê It is , kast dwaa Tom en m ei rr els by ha , ik nen ear m nimt edsjes alleg Bl r elia . dê rn en Ko sykj kinst is te Wat : moa ren! enen seizo ie kleu r de moa foar
bosk
Tomke nei de bosk es oe oekj igeb ke-r Tom it iis Oare ke op de bijen Tom ke en fakânsje de m To jes út ke.frl. ke op boek Tom alle www.tom kefan m rsjoch nst op oaie To de In oe -rige fy oare m by .frl. ke ijen Tom jes en e te kr jop.afuk ek bo n binn op webs Alle ukte kel en prod -win Afûk
ke.frl .tom www fuk.frl .a www
Geart
oum sje D
uk a & Lu
Klaze
nga
Tomke op it iis
foar be rn fan 2 jier ôf
®
It is win ter, en der leit graach iis op ’e reedride, fiver! Tom mar hy Mei in ke wol stoel gie wibelt wol in t it bett stoel sitt bytsje... er, en wa e? kin mo ai op ’e
It is winter, en der leit iis op ’e fiver! Tomke wol graach reedride, mar hy wibelt wol in bytsje... Mei in stoel giet it better, en wa kin moai op ’e stoel sitte? Oare Tom ke-rig Tomke en de bijeeboekjes oer Tomke de seiz n op fak oenen: ânsje Tomke nei de bosk In oer sjoch fan Tomkealle boe rige fyn kje Alle boe st op ww s út de kjes en produk oare mo w.tomke.frl. ten binn aie Tom Afûk-w inkel en e te krijen by kede op web sjop.a fuk.frl .
www.to mke.frl www.a fuk.frl
op it ii s
op it iis
2+ It is hjerst, en Yana Yu komt mei in pear pompoenen by Tomke. Dêr kinne se it hús moai mei fersiere! Kornelia nimt harren mei nei de bosk om noch mear moais te sykjen. Bledsjes, ikels, kastanjes… Wat in moaie kleuren! Wat kinst dêr allegear mei dwaan?
2+
Gearts
De boekjes binne by de Afûkwinkel yn Ljouwert of op websjop.afuk.frl los te keap foar mar € 6,50, óf meielkoar yn in stevige hoes foar € 25,-. En spesjaal foor alle Bildtse kines is ‘t boeky út de nije Tomke-sery, Tomke en de bijen, ók in ’t Bildts te krijen! Sjoch op www.tomke.frl foar mear ynformaasje oer it Tomke-projekt.
je Doum a
& Luuk Klazeng
a
‘Ik moat noadich gers meane’, seit Kornelia. ‘It is te heech. It stiet fol hynsteblommen.’ ‘O, paardenbloemen’, seit Yana Yu. ‘Fine hynders dy blomkes lekker?’ ‘Se binne der gek op’, seit Kornelia. Broem, broem, docht de meanmasine. In eintsje gers giet plat. De hynsteblommen ek. Krrr... prrrrr… plof! ‘Wat krije wy no!’ ropt Kornelia lilk. ‘Dat ferhipte ding is stikken. Ik sil gau de monteur belje.’ Hastich ferdwynt se yn ’e hûs. ‘Sneu fan dy blommen’, seit Romke. ‘Aanst binne se allegear plat.’ Tomke krijt in idee. Hy hellet trije ammerkes út it hok. ‘Wy sykje de blommen út it gers. Dy bringe wy nei Bles, it hynder fan boer Hiemstra.’
34
35
Yana Yu en Romke fine it in goed plan. Al gau sitte de ammerkes fol mei hynsteblommen en bledsjes. Dan rinne se nei it lân fan Bles. Dat is in hiel ein. Achter de hikke bliuwe se stean. ‘Bles, Bles!’ ropt Tomke. ‘Wy ha wat lekkers foar dy. Kom mar.’ Se swaaie mei de ammerkes. Nijsgjirrich komt Bles tichterby. ‘O, wat is dat bist grut’, seit Romke bang. Tomke struit syn ammerke leech. Bles begjint daliks te iten. ‘Bles fynt it lekker’, seit Yana Yu. Se kypt har ammerke ek om. ‘No do, Romke’, seit se. Poatsje foar poatsje komt Romke tichterby. ‘Hjir binne myn hynsteblommen’, seit er. Hy smyt de hynsteblommen oer de hikke.
Bles docht de kop omheech. ‘Hihihihi’, docht it hynder. Romke skrikt. Hy springt achterút en ploft … midden yn in bult hynstekeutels! Dêr komt Kornelia oan. ‘Wat dogge jim hjir?’ freget se lilk. ‘Ik wie sa ûngerêst.’ ‘Wy ha Bles lekkere hapkes brocht’, seit Tomke. ‘Dat is leaf fan jim’, seit Kornelia. ‘Mar no hup, nei hûs. Romke moat yn bad. En ik moat noch in hiel stik gers meane.’
Skriuwer: Riemkje Pitstra Tekeningen: Luuk Klazenga
Blomkes foar Bles
Sjoch op www.tomke.frl foar mear ferhaaltsjes, ferskes, filmkes en nifelwurkjes oer Tomke en syn freontsjes.
Boekresinsjes Boekresinsje fan Jeltje:
‘Ik tel oant 100’ Op sneontemoarn wurdt it boek al betiid besoarge. Us bern binne 7, 5 en 1 jier âld en fine lêzen prachtich. Se hingje dan ek boppe de slúf as wie it in grut kado. Machtich om te sjen! Wat de bern gelyk opfalt, binne de moaie kleuren en alle ferskate tekeningen op de foarkant. Tessa fan 5 seit gelyk: ‘Ik sjoch elke kear wer wat oars’, en sa is it ek echt! De details fan de opdruk meitsje dat de bern al in hiel skoft mei de bûtenkant fan it boek dwaande binne. De sneins reint en waait it bûten hurd en hawwe wy de tiid om it boek te lêzen en fierder te besjen. De boeken dy’t we hawwe, wurde by ús letterlik kapotlêzen. Grut foardiel fan dit boek is dat de siden fan karton binne. Dat giet net samar kapot! Esmee fan 1 wol alles sels dwaan en mei de dikkere siden slagget har dat ek. Ik fyn eins dat it boek foar alle trije hiel geschikt is. Esmee is 1 jier âld en sjocht har de eagen út mei alle tekeningen en ûntdekt alle kearen wat nijs op elke side fan it boek. Se wol de parren by nûmer 7 opite en docht de gelûden fan de bisten nei. Tessa fan 5 telt alles nei en seit hieltyd dat alles kloppet en se sjocht nei elk detail, bygelyks by de fisken dy’t net itselde binne en der soms nuver útsjogge. Dêrneist kiest se de rôze auto út foar at se letter grut is en wol se dat we ús hûs rôs skilderje, krekt sa as yn it boek. Martijn fan 7 makket rekkensommen fan de fûgels en fisken en besiket syn suskes foar te lêzen yn it Frysk. Jûns op bêd freget Tessa oan my oft der echt piratefisken bestean… Prachtich! Jeltje Reitsma, mem fan Martijn (7), Tessa (5) en Esmee (1)
Jeltje en Sita binne lid fan it Afûk-boekpanel. Liket it dy ek leuk om de nijste útjeften (berneboeken of boeken foar folwoeksenen) fan de Afûk thússtjoerd te krijen en dêr wat oer te skriuwen? Meld dy dan gau oan! Sjoch op www.heitenmem.nl foar mear ynformaasje. De boekresinsje fan Sita:
‘Buorman Brombear’ Dit prachtich yllustrearre boek is de nije favoryt fan ús beide jonges! Sûnt we it boek ha, wurdt it alle dagen meardere kearen lêzen. It is sels sa yn trek dat sadree’t der ien op besite komt, dy ek strikt wurdt om foar te lêzen! It ferhaal fertelt fan in grutte brune bear dy’t op ’e romte wennet. Dat past him krekt, hearlik rêstich! Mar dan... In kninefamylje bout syn hûs lyk neist dat fan him. De klierige kninen komme bear om it hurtsje lestich fallen mei harren fragen. Oft hy harren ek helpe wol, oft se wat liene meie, oft hy ek mei harren mei wol... Bear wol net en wurdt hieltyd grimmitiger, oant er sels raast dat de kninen him mei rêst litte moatte! De kninen lykje dêrnei te lústerjen, oant der op in dei wer oankloppe wurdt. Gjin knyn te bekennen, mar wol in koer, fol mei lekkers en leuks; en mei in briefke. Bear ûntdekt dy deis dat er dochs wol allinne is en beslút dan wat te dwaan dat er noch noait earder dien hat... In skitterjend ferhaal oer freonskip. Us âldste (krekt fjouwer) fernuveret him deroer dat bear hieltyd wat oars fertelt as de werklikheid. Fol ferwûndering ropt er dan ek út: “Mar mem! Hy hat ommers in hiele protte hunning!” Us jongste (krekt twa) fynt it skitterjend om alle kearen at de kninen by bear oan de doar steane ek ‘oan te klopjen’ op it kaft. Tegearre genietsje se fan de opbouwende spanning by bear, dy’t hieltyd lulker wurdt. Soe it allegear wol goed komme? De yllustraasjes yn it boek meitsje it hielendal ôf. Der is in hiel soad te sjen, sûnder dat de siden te drok binne. Hoe langer at jo sjogge, hoe mear at jo ûntdekke. En dat begjint al by de binnenkant fan it kaft! Sita Hietkamp-Sangers, Kollumersweach Mem fan Wiebren (4) en Sipke (2)
36
37
Flitsende floggers: folgesto it noch?
Skriuwer: Nynke van der Zee Fotografy: Hippekiek fotografie
Enzo Knol, Dylan Haegens en Nikkie Tutorials. Fleane by jim thús
Bekendste floggers by bern
de nammen fan bekende floggers ek alle dagen oer de iterstafel?
1. StukTV 2. Enzo Knol 3. Meisje Djamila 4. Dylan Haegens 5. Kwebbelkop
Flogger Levi Milan Prins (9) út Stiens is dêr hielendal sljocht op. Hy makket sûnt in jier syn eigen flochs. Fan gamen oant spannende challenges: Levi kin der gjin genôch fan krije.
‘Hallo dames en heren! Supertof dat jullie kijken naar een gloednieuwe aflevering op mijn kanaal. Ik ben Levi en ik ga vandaag een challenge doen.’ De flochs fan Levi begjinne krekt lykas dy fan syn grutte foarbylden Enzo Knol en Ronald. Yntusken hat dizze 9-jierrige Fryske flogger hast tweintich flochs op syn kanaal stean en binne der al mear as fjirtich folgers. ‘Van klasgenootjes tot familie, maar ook onbekenden volgen mij. Dat vind ik echt heel gaaf.’ Kavia’s en wc-papier In kamera, in leuk idee en in handige heit: mear hat Levi net nedich om in nije floch te meitsjen. ‘Oh ja, en mijn broertje Julian’, laket er. Tegearre betinke de jonges gekke útdagingen, bygelyks yn de wiken dat se thús sieten fanwege it coronafirus. ‘Toen hebben we leuke challenges bedacht die kinderen thuis ook kunnen doen’, fertelt Levi entûsjast. ‘Een cavia-race bijvoorbeeld of ondersteboven wc-rollen stapelen. Dingen die je normaal niet zo vaak doet.’ Oan ynspiraasje gjin gebrek by Levi. Hy betinkt fan alles om te filmjen. Dochs komt lang net alles ek online te stean. Tegearre mei syn heit Daniël beslút Levi hokker flochs wol en hokker net op YouTube set wurde. Daniël: ‘Levi mag bijvoorbeeld niet vloeken in zijn vlogs en ook niet doen alsof hij rookt of drinkt. Hij mag anderen niet beledigen of in de maling nemen. Dat zijn de regels die we samen hebben bedacht. En ik moet zeggen dat hij zich hier heel netjes aan houdt.’ Big Brother Want dat der risiko’s sitte oan it floggen, dêr binne se harren by de famylje Prins wol fan bewust. ‘Levi wilde op z’n achtste al vloggen. We hebben het ongeveer een jaar kunnen tegenhouden’, fertelt mem Dieuwke. ‘Ik vond
38
39
het zeker in het begin best wel spannend. Vandaar dat we deze regels hebben afgesproken. Ook mag Levi alleen zelf in beeld komen en soms met z’n broertje Julian. Dus geen buren, vriendjes of vriendinnetjes. Af en toe doet er een vriendje mee in een vlog, maar daarvoor vragen we van tevoren toestemming aan de ouders.’ Foardat in nije floch op YouTube komt, wurde de bylden earst knipt en plakt. Dat docht Levi syn heit Daniël, dy’t yntusken aardich betûft wurden is yn it ‘editen’ fan filmkes. ‘Hierdoor zie ik ook alles wat op Levi’s kanaal verschijnt’, jout er as foardiel. ‘Ik ben een soort van Big Brother: er verschijnt niets online zonder dat wij het als ouders hebben gezien. Dat is het grote gevaar van bijvoorbeeld TikTok en Snapchat, waar kinderen heel eenvoudig zelf hun filmpjes kunnen uploaden.’
Game-flogger Boppedat sit der op YouTube in saneamd filter dat flochs fan bern automatysk yn de kategory ‘kindercontent’ set. Dat betsjut dat minsken dy’t it filmke fan Levi sjogge gjin reaksje achterlitte kinne. ‘Jammer’, fynt er sels. Mar hy snapt it wol. ‘Mensen kunnen ook heel stomme dingen over me zeggen. Dat wil ik liever niet.’ It meast grutsk is Levi op it filmke wêryn’t er syn bruorke Julian (5) skrikke lit. ‘Dat is heel vaak bekeken’, laket er. ‘En ik vind het heel leuk om game-vlogs te maken van games als Minecraft of EggWars. Dat zijn mijn favoriete games. Ik wil later heel graag game-vlogger worden, net zoals Ronald. Mijn droom is dat Ronald kijkt naar mijn vlogs en dat hij me vraagt om samen een vlog te maken. Dat zou heel gaaf zijn!’
Tips foar nije floggers TikTok, YouTube of Snapchat: op alderhande socialmediakanalen kinne bern harren filmkes poste. Mar hoe giest dêr as heit en mem ferstannich mei om? Daniël en Levi jouwe dy fiif goeie flochtips! 1 Hâld as heit en mem de regy. Soargje datsto altyd tagong hast ta it account fan dyn bern. 2 Meitsje dúdlike ôfspraken oer wat wol en net mei yn in floch. 3 Freegje oare heiten en memmen om tastimming as der freontsjes of freondintsjes yn de floch sitte. 4 Hâld rekken mei copyright op bygelyks muzyk yn in floch. 5 Set in account op ‘privé’ sadat allinnich freonen en famylje it sjen kinne.
Jelle en juf – banaan tekst en yllustraasje Mirjam van Houten 1
y sille earst fruit ite, en wa’t it op
‘W
hat, mei bûten boartsje,’ seit juf.
y sille earst fruit ite, en wa’t it op
Jelle sjocht ynhat, synmei tas.bûten boartsje,’ seit juf.
‘W
Hy is yn syn eigen tún! Mem sit flak njonken syn holle op in
Hy is yn syn eigen tún!
túnstoel te lêzen. Mem sit flak njonken syn holle op in
Dy is Jelle leech. sjocht yn syn tas.
‘Hoi mem!’ raast Jelle. túnstoel te lêzen.
De banaan leit noch thús op it oanrjocht! Dy is leech.
Memmem!’ skrikt sa bot ‘Hoi raast Jelle.dat se mei stoel en al
De banaan noch thús op it oanrjocht! Fergetten! Wat leit dom!
Mem skrikt sa dat se mei stoel en al omkiperet ynbot it gers.
Wat dom! ‘Juf, ikFergetten! moat eefkes nei hûs om myn ‘Juf, ik moat eefkes nei hûs om myn
omkiperet yn it gers.eefkes om myn banaan ‘Ik kom allinnich ‘Ik kom allinnich eefkes om myn banaan
banaan op te heljen!’ seit Jelle.
op te heljen!’ seit Jelle.
‘Gjin sprake fan!’ seit juf, ‘do meist net
Hy krûpt hurd út it gat en fljocht yn ’e
banaan op te heljen!’ seit Jelle.
‘Gjin sprake fan!’ seit juf, ‘do meist net allinnich oer dy drokke dyk.’ allinnich oer dy drokke dyk.’
op te heljen!’ seit Jelle.
Hy krûpt hurd út it gat en fljocht yn ’e hûs.
hûs.
Dan mar banaan neinei bûten Dan sûnder mar sûnder banaan bûtenta. ta. Jelle skept yn ’eynsânbak. Jelle skept ’e sânbak.
Ja hear. hear.Dêr Dêrleit leit banaan. Ja dede banaan.
In gat. grut Hieltyd gat. Hieltyd djipper djipper. In grut djipper enen djipper.
En En wer weryn yn’e’etunnel. tunnel.
In tunnel wurdt In tunnel wurdt it. it.
‘Doei werwer nei nei skoalle hear!’hear!’ ‘Doeimem, mem,ikikmoat moat skoalle
Jelle skept en skept. Jelle skept en skept.
Mem kin fan skrik net iens prate.
Banaanyn yn’e’ebûse. bûse. Banaan
Mem kin fan skrik net iens prate.
Hy swit derfan.
Yn in omsjoch stiet Jelle wer yn ’e sânbak
Wat sit der in soad sân yn sa’n sânbak!
op skoalle.
Hy skept en skept noch mear.
‘Alles opromje!’ ropt juf.
Hy swit derfan.
Wat sit der in soad sân yn sa’n sânbak!
Hy skept skeptlange nochtunnel mear.wurdt it! Wat en in moaie Wat in moaie tunnel it! de Boppe synlange holle heart er wurdt auto’s oer
Yn in omsjoch stiet Jelle wer yn ’e sânbak op skoalle.
‘Alles opromje!’ juf. de fytsen, de Dat dogge de bern.ropt Se bringe Dat dogge de bern. Seskeppen bringe de skelters, de amers en de yn fytsen, de
Boppedyk synriden. holle heart er auto’s oer de
it hokje. de amers en de skeppen yn skelters,
Noch fierder skeppe. dyk riden.
‘Sis Jelle, hiesto sakrekt net in skeppe?’ it hokje.
is derskeppe. hast. Noch Hy fierder
freget juf. ‘Wêr is dy skeppenet no in bedarre?’ ‘Sis Jelle, hiesto sakrekt skeppe?’
Ja! Dêr is ynienen ljocht!
Oei, tinkt Jelle.
Jelle stekt syn holle út ’e tunnel en sjocht
Fergetten…
Hy is der hast.
Ja! Dêr is ynienen ljocht! om him hinne.
Jelle stekt syn holle út ’e tunnel en sjocht It is slagge!
freget juf. ‘Wêr is dy skeppe no bedarre?’ Oei, tinkt Jelle. Fergetten…
Ferhaal út It Grutte Foarlêsboek II (€22,50 Afûk)
om him hinne. It is slagge!
Ferhaal út It Grutte Foarlêsboek II (€22,50 Afûk)
nij! Yn de fernijde app fan It Grutte Foarlêsboek fynst noch folle mear moaie ferhaaltsjes, gedichtsjes, Yn de fernijde app fan It Grutte ferskes en spultsjes!
Foarlêsboek fynst noch folle mear De app It Grutte Foarlêsboek is fan july ôf fergees moaie ferhaaltsjes, gedichtsjes, te downloaden yn de Apple App Store en de ferskes en spultsjes! Google Play Store De app It Grutte Foarlêsboek is fan july ôf fergees te downloaden yn de Apple App Store en de Google Play Store 40
41
nij!
Lok en leed
Moniek beviel tijdens de uitvaart van haar vader
Skriuwer: Marrit de Schiffart Fotografy: Hippekiek Fotografie
Moniek Holtrop-Oostra (32) har heit wie slim siik doe’t se yn ferwachting rekke fan har earste berntsje. Har grutste winsk? Dat har heit de baby noch sjen koe. Dat mocht net sa wêze; de tiid helle har yn. Jilke (no hast 2) waard berne ûnder de útfeart fan har heit.
Fan lok nei leed en werom. Moniek libbe yn in emosjonele achtbaan. Omdat skriuwen helpt, skreau se har ferhaal op. No − hast twa jier nei it ferstjerren fan har heit − wol se it graach diele. ‘Net omdat minsken begrutsjen mei my hawwe moatte, mar omdat ik minsken meijaan wol dat it libben draait om leafhawwen, om famylje en freonen. En dat it belangriker is om ús gefoel te folgjen as ús drokke aginda’s.’ Yn maart 2017 wurdt by har heit maachkanker konstatearre. Yn earste ynstânsje is de diagnoaze hoopfol, mar letter docht bliken dat it dochs net goed is. Syn libben sil net lang mear duorje, al soe gemo it noch wol ferlingje kinne. De eerste maanden na de constatering zijn vreselijk. Ik voel me radeloos en weet niet waar ik me aan vast kan houden, wil zo graag een sprankje hoop hebben. Ik ga m’n vader verliezen. Steeds als ik me dat besef mis ik mijn moeder. Gek hè? Moniek har heit hat noch trije winsken: syn 35-jierrige houliksjubileum fiere, in freon foar Moniek har jongere suske én in tredde pakesizzer (it earste bern fan Moniek en har man). De earste winsk komt út: mei de hiele húshâlding geane se in wykein fuort om it houliksjubileum te fieren. Nei dat wykein ynformearret har heit by Dútske kliniken nei in fierdere behanneling. Yn Nederlân is er útbehannele, mar dêr kin er noch gemoterapy krije.
42
43
De behandelingen slaan aan, mijn vader kan weer eten en krijgt kleur op de wangen. Hij begint weer halve dagen te werken, tuiniert en geniet! Er komt weer rust in ons gezin. Ek de twadde winsk komt út. Nei de simmer komt Moniek har suske thús mei in leuke fint, in bliuwer! As Moniek en har man by it krystdiner fertelle dat der ek noch in lytse poppe op komst is, is de famylje superbliid. 1 augustus 2018 is de útrekkene datum. Yn de perioade dêrnei ferdwynt de kanker op ’e achtergrûn. De húshâlding pakt it normale libben wer op. Oant de simmer fan 2018. Wylst Moniek dwaande is mei de babykeamer en skattige kleantsjes keapet, krijt har heit hieltyd mear klachten. De kanker is agressief en slaat om zich heen. Ik huil tranen met tuiten als ik het hoor. Ik zit in de auto op de oprit van ons huis, net thuis uit m’n werk. ‘Het verleden mag zich niet gaan herhalen,’ zeg ik tegen mijn ouders. Tien weken voordat mijn oudste zus werd geboren, overleed de vader van mijn vader. As Moniek 36 wiken yn ferwachting is, giet se mei ferlof. Op har lêste wurkdei seit se tsjin kollega’s dat se hopet dat sy earder in bertekaartsje as in roukaart krije. Har heit giet hurd achterút en komt wer yn it sikehûs yn Dútslân telâne. Hy wurdt alle dagen bestriele en komt dan wykeins thús. Der folgje in protte komplikaasjes.
Ik word bang, bang dat mijn vader zijn kleinkind niet zal zien. Allerlei gedachten spoken door mijn hoofd. Ik zie mezelf al met een dikke buik aan zijn kist staan. En wat als ik moet bevallen op de dag dat hij komt te overlijden? Ik spreek met mijn vader af dat hij 1 augustus haalt. Om maar zoveel mogelijk tijd met hem door te brengen, rijd ik een paar keer naar Duitsland. Dat is een autorit van 3 uur die me als hoogzwangere niet gemakkelijk afgaat.
‘ Ik zie mezelf al met een dikke buik aan zijn kist staan.’ As Moniek har heit yn it tredde wykein fan july thúskomt, wachtet se him krekt lykas oars thús op. As se de sneins wer by him komt, giet it striemin. Hy hat in soad pine. Sa’n soad dat er ophelle wurdt mei de ambulânse. Omdat er te swak is om nei syn eigen Dútske sikehûs brocht te wurden, bringe se him nei It Hearrenfean. Pinebestriding en kwaliteit fan libjen, dêr draait it no om. Mijn nachtmerrie wordt realiteit. Ik besef dat m’n vader snel dood zal gaan. Paniek! Ik koop het boekje ‘Opa vertelt’. De vragen die daarin staan halen ons even uit de ellendige realiteit en nemen ons mee naar gelukkiger tijden. Ik hoor dingen van m’n vader die ik niet wist
‘ De knop gaat om. Ik ga niet naar de begrafenis van mijn eigen vader. Ik moet ons kind op de wereld zetten.’
en werk aan een mooi boekwerk voor zijn toekomstige kleinkind. Noch tsien dagen oant de útrekkene datum. Moniek sjocht de minsken yn it sikehûs nei har laitsjen as se binnenkomt. Mar se rint net nei de ôfdieling gynekology, mar nei de maach- en termôfdieling. Elke keer als ik de kamer van m’n vader binnenkom, zie ik hem kijken. Dikke buik. Nog geen kleine… By in kontrôle freegje Moniek en har man oan de ferloskundige oft se ynlieden wurde kin. Se is no 39 wiken hinne. Dat is mooglik: tongersdeitemiddei sil se opnommen wurde yn itselde sikehûs as har heit. Ik wil zo graag dat hij onze baby ziet. Ik zie het al voor me: mijn man die me in de rolstoel zijn kamer binnenrijdt en ik die onze baby vasthoud. Dan is het goed, kan ik nog een familiefoto maken en kan hij vredig gaan… Dy tongersdeitemoarns giet de telefoan. Se moatte komme. As Moniek no ynlieden wurdt, is de kâns grut dat se oan it befallen is as har heit stjert. En dus wol Moniek net befalle. Se wol by har heit wêze. In dei letter stjert har heit yn it sikehûs. De hiele famylje is derby.
Moniek har doel ferskoot; se wol goed ôfskied nimme. Meihelpe om de begraffenis te regeljen, de kiste beskilderje en de kondoleânsje en útfeart meimeitsje. Salang moat de lytse poppe yn har búk sitten bliuwe. Foar de wissichheid regelet se dat de seremoanje opnommen wurdt. Mei har sussen betinkt se wat se oer har heit fertelle sille by de tsjinst. De kondoleânsje is op woansdeitejûn en de útfeart op tongersdei. Op dy wize kin Moniek it better folhâlde, is it idee. Vraag me niet hoe, maar ik heb vanavond 300 mensen een hand gegeven. Nu thuis op bed kan ik niet slapen. Ik heb buikpijn, maar dat heb ik al een paar dagen. ‘Je hebt weeën,’ zegt mijn man. Natuurlijk niet. Mijn vader wordt morgenochtend gecremeerd en daar moet ik bij zijn. As de weeën dy nachts om de fiif minuten komme, bellet Moniek har man de ferloskundige. De oare moarns betiid stjoert de ferloskundige har nei it sikehûs. We stappen in de auto richting het ziekenhuis. Dat ziekenhuis. Tijdens de autorit blijken mijn vliezen te zijn gebroken en eenmaal binnen heb ik volledige ontsluiting. De knop gaat om. Ik ga
niet naar de begrafenis van mijn eigen vader. Ik moet ons kind op de wereld zetten. Mijn man belt mijn moeder om te vertellen dat we in het ziekenhuis zijn en afwezig zullen zijn tijdens de uitvaart. Gelukkig belt hij het thuisnummer en neemt mijn zwager op. Mannentaal. Kort, krachtig. Twa oeren letter mei Moniek begjinne te persen. Om 12.52 oere wurdt har soan Jilke berne. Letter docht bliken dat har heit op ûngefear datselde momint de kremaasjeoven yn skood wurdt. Twa oeren letter bellet Moniek har mem en har sussen om it babynijs te fertellen. Vanuit het crematorium rijdt mijn familie linea recta naar het ziekenhuis. Tot onze verbazing komen ze vrolijk binnenstappen. Ik denk dat wij de best geklede kraamvisite ooit hebben!
WIEBE Wiebe zit stilletjes, zijn linkerarm hangt slap naast hem. Hij heeft tranen in de ogen en op zijn wangen zitten ingedroogde waterpokblaasjes. In de afgelopen dagen kreeg hij steeds meer pijn in zijn arm. Er is gedacht dat hij iets gebroken had. De röntgenfoto’s lieten geen afwijkingen zien. Wiebe speelt zelfs niet met Lego. Dat is niets voor hem; hij speelt áltijd met Lego. Hij kijkt me angstig aan. Hij heeft koorts en op zijn armen zie ik nog meer ingedroogde blaasjes. ‘De koorts zal wel komen door de waterpokken’, zegt moeder. Als ik de arm wil onderzoeken, gilt Wiebe: ‘Niet doen! Afblijven!’ Dat hoort niet bij een jongen van vijf jaar. Protesteren mag natuurlijk, maar dit is anders. Ik denk dat hij zo reageert omdat hij echt veel pijn heeft. Hij is bang voor nog meer pijn. De bovenarm is dik en gezwollen, maar niet rood. De combinatie van koorts en heftige pijn doet me vermoeden dat hij een schouderontsteking heeft, veroorzaakt door een bacterie. Ik onderzoek Wiebe verder en blijf natuurlijk van de arm af. Wiebe wordt opgenomen en snel regelen we van alles: sterkere pijnstillers, een echo, bloedonderzoek, en de orthopeed komt. Ook zij denkt dat het een bacteriële schouderontsteking is. Op de operatiekamer legt ze het gewricht open. De pus stroomt eruit. Nu de druk eraf is, wordt de pijn minder erg. Wiebe krijgt antibiotica via een infuus. Hij vindt dat rot, maar begrijpt dat het is om hem beter te maken. Een ontsteking van een schouder door bacteriën na waterpokken komt doordat de pokken de huid beschadigen. Als je pech hebt, en dat gebeurt gelukkig zelden, kan een ziekmakende bacterie dan naar binnen kruipen. Daarna kan de bacterie zich ergens nestelen. Dat kan in een gewricht zijn, maar ook in de longen. Kinderen die dat doormaken zijn altijd erg ziek. Wiebe herstelt vlot, de koorts en pijn verdwijnen. Hij heeft minder pijnstillers nodig. Als ik bij hem op de kamer kom, zit hij in bed te spelen. ‘Hoe vind jij dat het gaat?’, vraag ik aan Wiebe. Hij antwoordt niet, hij zit midden in de Legostukken en bouwt een raket. Moeder zegt dat hij weer de oude is. ‘Wat mij betreft kun je de rest van de kuur thuis krijgen, dan ga je met het infuus naar huis’, zeg ik. Naar huis? Wiebe roept blij: ‘Hoera!’ Beide armen gaan omhoog. Mooi, denk ik, die schouder is beter.
44
45
Tjalling de Vries (1959) is sinds 1991 algemeen kinderarts in het Medisch Centrum Leeuwarden. Hij is getrouwd en vader van drie kinderen: Fedde (1991), Marga (1995) en Anne (1998).
ADVertentie Bijen sammelje oant op trije kilometer ôfstân fan ’e kast of koer nektar en stomoal.
De huning / De honing
In bijekeninginne kin 5 jier âld wurde. Se hat gjin angel en kin dus net stekke.
De ymker / De imker
Bijen yn de natuer nimme sa’n 80% fan de bestowing foar har rekken.
In wurkbij fljocht sawat 33 kear deis út om nektar of stomoal te sammeljen.
De bij / De bij
De raat / De raat
In wurkbij kin ien kear stekke, dêrby ferliest se de angel en stjert ....
De bijekoer / De bijenkorf
De bijekast / De bijenkast
&
Namme beppesizzer: Tineke Veenje Berne op: 24-07-2016 Wennet yn: Garyp
FERNEAMD
Tineke
Betsjutting Tineke: rein, suver
Net in tel hie se derby stilstien dat se ferneamd wurde soe. Eins stie Tineke Brandsma hielendal nergens mear by stil doe’t har dochter befallen wie en se opbelle waard. ‘Neat drong mear ta my troch. Fol ferwûndering hearde ik ús dochter Anna praten. Oer de befalling, oer dat ik beppe wurden wie. Ik wie der hielendal stil fan, sá bliid dat Anna en Rimco in sûn berntsje krigen hienen. “Wol mem ek witte wat it is?” frege Anna op in stuit. “En wol mem ek witte hoe’t se hyt?” Doe fertelde se it. It is net út te lizzen wat der dan troch je hinne giet. As mem is it al sa bysûnder dat je dochter in poppe kriget, dat se dan ek noch Tineke neamd wurdt, dat is geweldich.’ Ferneamen is net hiel ûngewoan yn de famylje fan Tineke. Sels is se ferneamd nei beppe Trien. Har eigen bern binne ek ferneamd. Dochter Anna dus, dy hyt Anna Elisabeth en is ferneamd nei de beppes Anna en Annie (dy’t offisjeel ek Anna hyt)
46
47
en in suster fan Tineke har man Auke. Nei Anna kaam dochter Karin Berthe, ferneamd nei Tineke har suster Karin en tante Bertha. ‘Sy hat mar oardel jier libbe, wat hie de twilling dy’t dêrnei kaam har graach kend lykas Anna en wy har kend ha…’ Dy twilling, dat binne de dochters Tia Jiltine en Cornelia Aukje, ek allebeide ferneamd en ék nochris berne op deselde dei as pake Jilt. ‘Ik bin hiel grutsk op de nammen dy’t wy ús bern jûn ha en op dat ik sels ek ferneamd bin. Ik ha hiele waarme herinneringen oan myn pakes en beppes, dêr moat ik noch altyd oan tinke by it hearren fan harren nammen.’ ‘Tineke is ús earste pake- en beppesizzer. Hiel bysûnder en we genietsje der sa fan. Se is hast 4 en hat ûndertusken ek in bruorke krigen, dy hyt Jochum Auke en is ferneamd nei de pakes. Anna hat der noait wat oer loslitten oft se wol of net ferneame soenen. Tineke liket op har. Se
is in hiel fleurich en sosjaal famke, stekt graach de hannen út ’e mouwen, wol by alles helpe en is in echte trochsetter. Se mei ek graach achter wêze. Yn ús tún hinget de skommel dêr’t ús bern eartiids ek op toutere ha, Tineke fynt dat ek prachtich. We ha net in fêste oppasdei, mar wy passe wol gauris op. Dan kin Tineke it samar betinke dat se útfanhûs bliuwt. Gesellich fine we dat. Tineke is harsels der noch net sa fan bewust dat se nei my ferneamd is. Har mem Anna is ferneamd nei ús mem, en ik nim Tineke wolris mei op besite by myn âlders. “Sille we nei beppe Anna en pake Abe?” freegje ik dan. “Nee, net beppe Anna, mém hyt Anna”, seit se dan. Doe’t we dêr ris wienen, seach se it ris goed oan, oant se oan ús mem frege: “Bisto Anna?” It is moai om te sjen hoe’t bern ûntdekke wa’t se binne en wêr’t se weikomme.’
Skriuwer: Thea van der Schaaf Fotograaf: Hippe Kiek Fotografie
Namme: Tineke Brandsma Berne op: 28-02-1964 Wennet yn: Garyp
Nij!
leeftiid: 4+ € 12,95
De kening en keninginne krije fan Fee Foekje in kado omdat se har holpen ha. In prachtige pearel dêr’t in ferrassing yn sit. Mar de pearel wurdt stellen… Wat soe deryn sitten ha? En wêr is de pearel bedarre?
websjop.afuk.frl