gratis & fergees
NR.2 2018
in jonkje yn in jurkje myn keammerke babygebaren meertalig opgroeien gaat myn moaiste Fryske boek niet vanzelf MEI FOA RLÊSFERH A LEN, DE NI JS TE BERNEBOEKEN, KRE A MK A DOOT S JES EN NOCH FOLLE ME A R...
ADVertentie Kinderopvang in Friesland
Gewoon geweldig
... wij bieden liefdevolle aandacht en geborgenheid voor ieder kind
Bekijk onze locaties op kidsfirst.nl
Elke dag een mooie dag! • kinderopvang • buitenschoolse opvang • peuteropvang • gastouderopvang U vindt ons op verschillende locaties in de gemeenten Heerenveen, Opsterland, Tytsjerksteradiel, Súdwest Fryslân, Harlingen en Smallingerland. T 0513 - 610 825 M info@kinderwoud.nl
Meer informatie over gastouderopvang vind je op kidsfirstgastouderbureau.nl
Vragen? Bel: 088 – 035 0400
kinderwoud.nl
www.zorgburodedriehoek.nl
Ga je mee kopje onder?
www.natuurmuseumfryslan.nl
Do bist myn leafste, myn fleis en bloed en al doch ik net altyd it krekte myn bedoeling is goed. Want ik bin mar in mem en witst, myn skat, in goede mem wêze, somtiden wit ik net iens hoe’t dat moat. Mar ik doch altyd myn bêst, dyn gelok stiet foarop. Ik sil der altyd foar dy wêze, do bist myn berntsje, myn pop. Myn oandacht, myn leafde rekkest nea mear kwyt. Want ik bin dyn mem en dat is foar altyd.
Frije oersetting troch Dieuwke v.d. Meer
Buitenschoolse opvang | Kinderdagverblijf | Peuteropvang | Gastouderopvang
ynhâld
Nynke van der Zee (tekstskriuwer) Jonkjes dy’t mei Barbies boartsje en famkes dy’t fan Spiderman hâlde. So what? Ik wie sels ek in ‘jongesfamke’. Ik boude leaver beamhutten as poppehûzen. Mar ik ha nea it gefoel hân dat ik ek echt in jonkje wurde woe. Mar wat as dyn dochter it leafste nei de ‘pimeltsjewinkel’ wol? En dyn soan ferklaaid as prinsesse nei skoalle wol? Dan wurdt ‘so what?’ ‘now what?’ Lês mear op side 36.
NR.1
Hieke Rienstra (redakteur) Us Yfke is krekt twa wurden en kletst ús de earen fan ’e holle. Wy prate thús Frysk en ek by har pake en beppe en de gastâlder is de fiertaal benammen Frysk. Doe’t wy lêsten famylje út Brabân oer de flier hiene, fernuveren dy har dêr wol wat oer. Yfke ferstie harren fansels net goed en sy har oarsom ek net. ‘Leren jullie haar geen Nederlands?’ woene se witte. Ik fyn it dan wol altyd wer eefkes dreech om te betinken hoe’t it ek alwer sit en oft wy har echt net tekoart dogge troch allinne mar Frysk mei har te praten. Mar nei myn petear mei Marinella Orioni (side 8) bin ik wer gerêststeld en wit ik dat it úteinlik ek goed komt mei har Nederlânsk. En dat se, mei har straks twatalige brein, sels in bytsje yn it foardiel is!
08
36 22
Ciska Noordmans (redakteur) De rubryk ‘Yn ferwachting’ giet al hiel wat nûmers mei yn heit&mem, mar elke kear wer bliuwt it nije libben in wûnder dat minsken feroaret: fan frou en man yn mem en heit, fan âlders yn pake en beppe en fan broerkes en suskes yn omkes en tantes. Dizze kear wie ik by Renske en Oane. Sy brochten it twadde trimester fan har swangerskip yn Nederlân troch en binne heal septimber weromflein nei Nij-Seelân, dêr’t de lytse sprút aanst ek it earste deiljocht sjen sil. Sjoch op side 22 foar it hiele ferhaal, en hâld de website yn ’e gaten foar it ferfolch mei de foto’s.
Dieuwke van der Meer (redakteur) Doe’t ús dochter Maaike tsien moanne wie, gebaarde se al werom. De gebaren foar drinken, iten, sliepen, yn bad, en foar bisten lykas hûn, poes en hynder wienen favoryt. Neist dat it hiel fijn foar ús famke wie dat se har uterje koe, hienen har heit en ik ek de grutste wille mei de gebaren. Alle dagen learden wy ússels wer nije gebaren oan. Lês mear hjiroer op side 23. Op drokke feestjes of as wy op in grutte ôfstân fan elkoar stean, wurde de gebaren noch altyd tusken ús brûkt. Us dochter is yntusken seis jier en ús soan is no seis moanne. Jimme riede it al. Wy ha der no al sin oan.
23
Kolofon
Redaksje:
Redaksje-adres /útjouwer:
Fotografy:
Dizze heit en mem is de lêste
Losse nûmers:
Dieuwke van der Meer
www.heitenmem.nl
Het Hoge Noorden
fan de twa nûmers dy’t yn
Losse nûmers kinne besteld
Hieke Rienstra
ynfo@heitenmem.nl
www.hogenoorden.nl
2018 ferskine sil yn dizze
wurde fia websjop.afuk.nl foar
rige. Yn it foarjier ferskynt
safier op foarried
Printwurk:
Hippe Kiek Fotografie
De lytse heit&mem, in útjefte
Meiwurkers:
Senefelder Misset,
by Sjoeke
dy’t fia de gemeente yn it
Paul van Dijk
Doetinchem
hippekiek.wixsite.com/
Taalkado ferspraat wurdt.
Tine van Knijff-van Hijum
www.senefelder.nl
hippekiekfotografie
heit&mem is in meartalich
Arjanne Nijp
info@senefelder.nl
Wimke Tolsma
tel.: 0314 - 35 55 00
Ciska Noordmans
Marieke Vinckers
heit&mem kinst ek folgje fia:
tydskrift en spesifyk rjochte Distribúsje:
op âlders mei bern yn Fryslân.
heit&mem wurdt fergees
heit&mem is fergees te krijen
Foarmjouwer:
ferspraat yn in oplage fan
by boekhannels, bibleteken,
Utjûn mei stipe fan de
Klasina van der Werf
BW H ontwerpers
40.000 eksimplaren. Der
gemeentehuzen en yn oare
provinsje Fryslân.
Nynke van der Zee
www.bwhontwerpers.nl
wurdt wurke neffens in
iepenbiere romten. Sjoch foar
info@bwhontwerpers.nl
redaksjestatút dat boarch
de ferspriedingslist op
tel.: 058 - 213 35 43
stiet foar de ûnôfhinklikheid
www.heitenmem.nl
Ytsje Steen-Buwalda
04 Kolofon 06 heit&mem post 08 Meertalig opgroeien gaat niet vanzelf 11 Swier & Swiet 12 Kidsproof Fryslân 14 Wat nijs 15 Te lêzen op www.heitenmem.nl 16 Myn moaiste Fryske boek 19 Kollum Paul van Dijk 21 Bernepraatsjes 22 Yn ferwachting 24 Babygebaren 28 Myn keammerke
ISSN: 1878-4437
Tjalling de Vries
Korreksje:
ynhâld
fan de redaksje.
info@sekuer.nl
4
5
30 Alle dagen Frysk 31 Nije boeken 32 Gedicht Moorke en mem 33 Wisto dat... 34 Kinderen horen niet in de knel te zitten 36 In jonkje yn in jurkje 38 Reflex Integratie 40 Tomke 41 Kollum Tjalling de Vries 42 Heit en dochter tegearre op Fryske les 45 Kollum Wimke Tolsma 46 Ynsekten 47 Ferneamd
Wolsto wat oan ús kwyt? In bysûnder ferhaal, in moaie foto, in goeie tip of gewoan dyn miening ergens oer? Mail it ús of stjoer it op! ynfo@heitenmem.nl
POST
Heit&mem Postbus 53 8900 AB Ljouwert. Of sykje ús op fia Facebook, Pinterest, Instagram of Twitter.
Op de cover Op de foto steane de suskes Anne (4 jier) en Lise (2 jier) Veldhuis út Turns. Anne mei straks foar it earst nei skoalle en is op ’t stuit grut fan fan PAW Patrol. Lise giet nei it pjutteboartersplak en is, krekt lykas Anne, in hiel blier en noflik famke. Se sjongt de hiele dei troch ferskes en jout eltsenien graach har moaie laits! Lise is gek op har grutte sus en wol fansels altyd presys dwaan wat Anne ek docht. De twa suskes boartsje graach tegearre, mar se hawwe ek wolris striid, sa as dat heart by sussen fansels!
Poppe fan de moanne
Achterkleindochter Mijn vader (87) is beginnend dementerend. Gelukkig kan hij nog erg genieten van zijn achterkleindochter Jasmijn (2). Hij is gek op kleine kinderen en het is prachtig om te zien hoe blij hij van haar wordt.
febrewaris 2018 Albert-Jaap van Wijk út Twizelerheide berne op 25.11.2017
en Marrit-Jeltsje út Ypekolsgea berne op 15.01.2018
maart 2018
april 2018
Silke de Bruin út de Westereen berne op 01.02.2018
Yinthe de Boer út Burgum berne op 03.01.2018
Wietske Horrel út Oentsjerk
Is dyn poppe, buorfamke, neefke of beppesizzer de moaiste poppe fan de wrâld? Upload dyn foto op www.heitenmem.nl! De poppe mei de measte stimmen kriget in Frysk poppepakket tastjoerd. Dochst ek mei?
Jesper (4) is op fakânsje yn Spanje. Nei in oantal dagen sjocht hy ferheard yn de spegel en seit: ‘Myn billen wurde steeds witer!’
juny 2018
july 2018
Noud Bos út Lunteren berne op 18.11.2017
Ymare van der Wal út Sint-Anne berne op 26.02.18
Tycho Witte út Dokkum berne op 26.05.2018
Bysûndere bertekaartsjes Myn man makket as hobby sa no en dan wat skilderijkes en yllustraasjes foar en fan de bern. Wy woenen graach in unyk bertekaartsje, dus hat myn man dy sels makke. Op it earste kaartsje steane myn man, iksels en ús soan Jilles dy’t doe berne is. Op it twadde kaartsje steane wy wer, en Jilles as grutte broer, mei ús dochter en suske Evi.
Stichting Babyspullen Ik liep al een tijdje met de gedachte rond om me in te zetten voor een goed doel. Toen ik ging googelen, kwam ik op de site van Stichting Babyspullen. Ik weet hoe het is om in armoede te leven (wat nu gelukkig niet meer het geval is) en dus ben ik een inzamelpunt voor de stichting begonnen. Dit houdt in dat babyspullen bij mij gebracht kunnen worden, zodat ze gedoneerd kunnen worden aan 1 op de 9 moeders in Nederland die in armoede een kindje krijgen. Meer informatie kun je vinden op www.stichtingbabyspullen.nl. Margreet Bijman uit Sexbierum
maaie 2018
Ali Engwerda út Ljouwert
Witsto dat op heitenmem.nl ek Fryske bertegedichtsjes steane? En dat heit&mem fergees alle Fryske teksten foar op bertekaartsjes, rou- en troukaarten foar jim neisjocht? De teksten kinne maild wurde nei ynfo@heitenmem.nl
6
7
Skriuwer: Hieke Rienstra
Ben je zelf meertalig opgevoed? Zelf ben ik alleen in het Nederlands grootgebracht, terwijl mijn vader Italiaans is. Wat een gemis! Als tweetalige zou ik als vanzelf accentloos Italiaans hebben gesproken. Dat zou heel handig zijn geweest nu ik zelf getrouwd ben met een Italiaanse man. Ook kon ik vroeger nooit goed communiceren met mijn Italiaanse grootouders. Ik was dus zelf heel graag meertalig grootgebracht, maar in de jaren zeventig was de opvatting dat je beter alleen Nederlands met je kinderen kon praten. Tegenwoordig zijn er heel veel wetenschappelijke bewijzen dat het echt geen kwaad kan om je kind met meerdere talen op te laten groeien. Toch zijn er nog steeds mensen die een meertalige opvoeding met argwaan bekijken. Vooral als het om de kleinere talen gaat, zoals Fries, Pools of Marokkaans. Maar de voordelen van meertaligheid gelden voor álle talen, dus niet alleen voor populaire talen als Engels of Frans.
Meertalig opgroeien gaat niet vanzelf Marinella Orioni komt uit Nederland, woont al jaren in Parijs en voedt haar twee kinderen drietalig op. Drie talen inderdaad! Waarom heeft ze hiervoor gekozen? En hoe gaat dat in de praktijk, meertalig opvoeden? Marinella schreef er al eerder een boek over en komt nu met een nieuw boek: Het meertalige kind. Een eerste kennismaking.
Waarom zou je je kinderen meertalig moeten opvoeden? Het is natuurlijk absoluut geen moeten. Als je het niet ziet zitten, zal niemand je ergens toe verplichten. Maar als je eigen moedertaal anders is dan de schooltaal, zou ik het wel zonde vinden je kind deze taal te onthouden. Meertalig opgroeien kent alleen maar voordelen. Voor je brein, voor je kijk op de wereld, maar belangrijker nog: voor de communicatie met je eigen kind. Het voelt meestal veel natuurlijker om je eigen moedertaal tegen je kind te spreken, taal is toch een onderdeel van je persoonlijkheid.
‘ Meertalige kinderen ontwikkelen niet één, maar twee of drie taalsystemen in hun brein.’ Jullie wonen in Parijs. Je voedt je eigen kinderen nu in drie talen op: jij spreekt Nederlands met ze, je man Italiaans en op school spreken zij Frans. Raken zij nooit in de war? De grootste misvatting over meertaligheid is dat het verwarrend zou zijn voor een kind. Voor een volwassene kost het leren van een andere taal inderdaad behoorlijk wat moeite. Ik weet niet hoeveel uren ik gestoken heb in het leren van Franse woordjes en het oefenen van ingewikkelde grammatica. Dit komt omdat ik alle taalregels moest leren vanuit mijn al opgebouwde taalsysteem, het Nederlands. Een kind dat van jongs af aan met twee of meer talen in aanraking komt, doorloopt de taalontwikkelingsfases in al deze talen en ontwikkelt zo ook meerdere taalsystemen. Hij kan deze taalsystemen al vanaf zijn tweede jaar van elkaar onderscheiden en leert in verschillende situaties de juiste taal te gebruiken. Door het continue switchen ontwikkelen meertalige kinderen een flexibiliteit waarmee zij snel en behendig kunnen multitasken. Het kost
hen dus geen extra moeite. Zij hebben een speciaal ingericht brein dat het uiteindelijk zelfs gemakkelijker maakt om nog een extra taal te leren! Hoe zorg je ervoor dat een kind meertalig wordt? Als je graag wilt dat je kind meerdere talen spreekt, breng het dan vanaf zijn geboorte in aanraking met de verschillende talen. Het is nooit genoeg en nooit te veel. Veel liedjes zingen en boekjes lezen in alle talen dus. Ik ben een voorstander van de strategie ‘één persoon, één taal’, dus dat moeder bijvoorbeeld altijd Fries spreekt met het kind en vader het Nederlands voor zijn rekening neemt. De verschillende taalsystemen kunnen zich dan goed ontwikkelen. Spreek met je kind de taal die je het beste beheerst, anders bestaat het gevaar dat je het kind de taal gebrekkig aanleert. Het ‘één persoon, één taal’-principe is het meest efficiënt als je dit consequent toepast. Helemaal op het moment dat je kind naar de opvang of school gaat, waar de hoofdtaal meestal Nederlands is. Het komt vaak voor dat kinderen de dominante taal overnemen en hun meertaligheid verliezen. Als je wilt dat je kind jouw taal goed leert spreken, is het belangrijk om deze taal zelf altijd te blijven gebruiken en je kind aan te sporen dit ook tegen jou te doen. Natuurlijk beginnen mijn dochters wel eens in het Frans tegen mij, dan is het best wel lastig om ze er altijd aan te herinneren dat we Nederlands met elkaar spreken. Maar voor een goede meertalige ontwikkeling is dat nu eenmaal een voorwaarde, het gaat echt niet vanzelf. Daar wil ik best moeite voor doen.
9
‘ Je kunt je kind nooit genoeg en nooit te veel met talen in aanraking brengen.’ Krijgen deze kinderen geen achterstand op school? Successief meertalige kinderen verwerven hun talen niet op hetzelfde moment en hebben als ze naar groep één gaan vaak nog een kleinere woordenschat in de schooltaal. De kleinere woordenschat wordt vaak verward met een kleinere kennisbasis. Als een kind in de thuistaal heeft leren tellen, maar eenmaal op school de Nederlandse getallen nog niet kan opnoemen, betekent dit niet dat hij niet kan tellen. Hij weet alleen de juiste Nederlandse woorden er nog niet bij. Een kind met een normale taalontwikkeling in zijn moedertaal haalt het verschil snel en zonder problemen in. Hoe rijker en gevarieerder het taalaanbod in de schooltaal is, hoe sneller een kind in die taal vooruitgaat. Tegelijkertijd blijft een rijk taalaanbod in de talen die thuis gesproken worden essentieel.
Op heitenmem.nl/meertalig-opvoeden vind je meer informatie en artikelen over meertalig opvoeden. Marinella Orioni studeerde toegepaste taalwetenschappen en Nederlands, is gepassioneerd door talen, meertaligheid en interculturaliteit en schreef hier twee boeken over. Ook geeft ze presentaties en workshops over deze onderwerpen in binnen- en buitenland. Marinella’s boeken Meertalig opvoeden en Het meertalige kind zijn o.a. te koop in de Afûkwinkel of op websjop.afuk.nl (€ 19,90).
Foto: Steven Wassenaar 8
Wat gebeurt er als je als ouders beiden dezelfde taal spreekt? Als beide ouders bijvoorbeeld Fries met het kind spreken, dan wordt hij toch wel meertalig. Dat is het voordeel van jullie situatie in Friesland. Kinderen groeien automatisch op met meer dan één taal. Sommige kinderen krijgen van huis uit twee of meer talen mee en worden simultaan meertalig. Anderen komen iets later in aanraking met de tweede taal als ze naar de kinderopvang of school gaan en worden zo successief meertalig.
Als (helpen) opgroeien een uitdaging is
Swier & Swiet
Sandra Russell is pedagoog en projectleider jeugdzorg bij Cedin. Sandra is getrouwd en heeft 2 kinderen.
Tijdens het 10-minutengesprek spreekt meester Hugo zijn zorgen uit over de ontwikkeling van Maaike. Het laatste half jaar gaat het minder goed met haar. Ze is teruggetrokken, houdt zich afzijdig van andere kinderen en de resultaten van de Cito-toets laten geen zichtbare vooruitgang zien.
‘‘Maaike is teruggetrokken en houdt zich afzijdig van andere kinderen’’ De moeder van Maaike begint te huilen en zegt het gedrag te herkennen. Als meester Hugo naar de thuissituatie vraagt, vertelt moeder over de moeizame echtscheiding waarin ze als gezin verwikkeld zijn. Omdat ze zich voor deze situatie schaamt, heeft ze dit grotendeels stilgehouden voor meester Hugo. Meester Hugo stelt voor dat moeder en Maaike in gesprek gaan met Brechtje, de schoolmaatschappelijk werker van Cedin. Samen kunnen ze bekijken wat kan helpen in deze situatie. Moeder stemt hiermee in. Brechtje nodigt ook vader uit voor het gesprek en stelt samen met de ouders vast dat het gezin meer hulp nodig heeft om niet in een hele nare echtscheiding te belanden. Brechtje schakelt hiervoor haar collega in, een systeemtherapeut die het gezin verder kan helpen. Ouders gaan onder begeleiding aan het werk met een ouderschapsplan, hierin maken ze afspraken over de zorg rond hun kind. Brechtje houdt contact met meester Hugo. Op school gaat het nog steeds niet goed met Maaike. Meester Hugo maakt tijd om oefeningen extra uit te leggen, maar kan niet steeds haar emotionele zorg begeleiden. Brechtje gaat daarom met Maaike en 5 andere kinderen uit de klas aan de slag om te oefenen in samen spelen, opkomen voor jezelf en het bespreken van emoties. Bij de rapportbespreking aan het einde van het schooljaar komen beide ouders op gesprek. Ieder op een ander tijdstip. Meester Hugo is blij om te melden dat Maaike groei laat zien, blijer is in de klas en weer meer met andere kinderen speelt. Het is mooi om te zien hoe we er met onze werkwijze voor zorgen dat iedereen in zijn eigen kracht gezet wordt. De leerkracht kan goed lesgeven en richt zich daarop. De hulpverlener weet alles over de problematiek van het kind en de hulp die daarbij nodig is en de ouders zijn expert van hun eigen kind. De samenwerking maakt dat Maaike zich gedragen voelt door de mensen bij wie ze de meeste tijd doorbrengt. Soms is een steuntje in de rug genoeg om weer op eigen kracht verder te gaan.
Thuis en school
Suze nane poppe
Yn ferwachting en sport
Heit&mem hat moaie berneposters te keap mei Fryske teksten, ferskes en gedichtsjes. De posters binne op A4-formaat foar € 2,50 te bestellen. Besjoch se allegear fia websjop.afuk.nl/souvenirs/fryske-posters
Bisto yn ferwachting of hast krekt in berntsje krigen? Dan is sporten ynienen in hiel oar ferhaal. Meist dyn búkspieren no just wól brûke of net? En is it sporten sowieso wol in goed idee? Yoga of swimme kin fansels altyd, mar der binne op hieltyd mear plakken ek spesjale bûtendoartrainingen foar (oansteande) memmen. Yn Warkum hawwe se bygelyks ‘Fit for Mom’, in kursus fan 8 wiken foar froulju dy’t yn ferwachting binne of krekt befallen binne. Under begelieding fan in professional wurde alle spiergroepen oansprutsen, wêrby’t benammen oandacht is foar hâlding, bekkenboaiemspieren en búkspieren. Lekker bûtendoar wêze, kletse mei oare memmen én it is goed foar lichem en geast!
worden op elkaar afgestemd
Je kunt bij ons terecht voor onder andere: Onderzoek en behandeling van dyslexie Kinder- en jeugd GGZ Vragen over opvoeding en ontwikkeling Ziek zijn en onderwijs Paramedische zorg
Wisto dat…
Thuiszitters
… hoefolle molke atsto produsearrest neat te krijen hat mei dyn kupmaat? It part fan it boarst dat de molkeproduksje regelet, is in oarenien as it part dat de grutte fan dyn boarsten bepaalt.
> Persoonlijk contact > Zorg voor het kind en zijn omgeving > Wij behandelen in Friesland, Groningen en Drenthe
Stip
Een kind aanmelden voor consultatie Neem contact met ons op via:
Foar de alderlytsten is der in prachtich nij Stipboek, dat yn de foarm fan Stip makke is! Leuk om mei te boartsjen én leuk as dekoraasje op de bernekamer. Foar € 8,99 te krijen yn de boekhannel.
zorg@cedin.nl 088 0200 300 www.cedinzorg.nl
Wij helpen je meteen!
Sandra Russell
10
11
Ikke – Myn earste jier Aly Katstra hat in prachtich ynfolboek makke foar it earste jier fan dyn poppe. Yn dit boek kinne heit en mem alle moaie mominten, mylpeallen en bysûndere oantinkens opskriuwe. Dêrnjonken is der genôch plak foar moaie foto's fan it earste jier. Foar € 14,95 te bestellen fia websjop.afuk.nl
Kidsproof Fryslân
Familievoorstelling Eendje (6+) in De Harmonie in Leeuwarden
Elske en Wieke binne twa memmen én suskes dy’t tegearre de site Kidsproof Fryslân hawwe. Op kidsproof.nl fynst ynspiraasje en tips foar leuke útstapkes mei bern, bernfreonlike restaurants, orizjinele bernefeestjes, leuke klupkes, bernekleanwinkels en praktyske adreskes foar soarch en opfieding. Yn dizze heit&mem fiif tips foar de kommende
Deze voorstelling op zondagmiddag 21 oktober is zó grappig en vrolijk! Wij vinden dit echt een aanrader. Eendje is een muzikaal verhaal. Het gaat over Dobber. De eend. Of toch niet? Deze vreemde vogel vraagt zich namelijk af: ben ik een eend, of een mens, of iets ertussenin? Het is een prachtig verhaal geworden, vol hilarische en kleurrijke scènes. Deze voorstelling leverde al veel enthousiaste reacties van bezoekers op, en terecht. Dat wordt een heerlijke middag, gezellig samen met je kind naar het theater! Fijne foarstelling! www.harmonie.nl
hjerstfakânsje. Hoege jim bern harren teminsten net te ferfelen! Gaasterlandse natuurweek 21 t/m 28 oktober Alweer editie 31 van de Gaasterlandse natuurweek. Deropút mei de kids dus!
Kidsfestival 21 t/m 28 oktober in De Lawei in Drachten
Het is zó belangrijk om de natuur mee te geven aan onze kinderen. De week start met de Groene Markt, er is een kinderdorp vol leuke activiteiten, zoals boogschieten, pompoen snijden, insectenhotel bouwen, broodjes bakken, de Big Swing én je kunt de boom in! Letterlijk, met een speciale klimuitrusting. Er is een handzaagwedstrijd, doe mee met je heit en mem! Later in de week is er een sprookjesvaartocht met verhalenvertellers in het donker over de Luts en een natuurfotografieworkshop voor de jeugd. Wat is er veel te doen! En dat is nog lang niet alles. Echt een leuke week in festivalsfeer. De toegang is gratis, net als de deelname aan een groot aantal kinderactiviteiten. Lekker nei bûten! www.gaasterlandsenatuurweek.nl
Elke vakantie is er voor kids van 2 t/m 12 jaar het Kidsfestival met altijd weer een nieuw programma. Ga met je heit en mem van alles zien én doen in de herfstvakantie, er is (bijna) elke dag wel wat te doen! Er zijn prachtige en grappige voorstellingen, zoals de musical De Kleine Zeemeermin, en mooie films, zoals De Mega Grote Peer. Je kunt er (kook-)workshops doen, of lekker knutselen. Ben jij ook zo gek op dansen? Leer dan de vetste moves bij Dance Camp. Dat wurdt in fijne fakânsje! www.lawei.nl
De Pannekoektrein in Marrum Dagje spelen bij Kinderpaleis Cavallo in Stiens Hop hop hop, hynderke yn galop! Wat Cavallo als speelpaleis zo uniek maakt, is dat je er op ponycycle paardjes kunt rijden! Met deze paardjes voelen kids zich échte ruiters, want door erop te bewegen gaan de pony’s vooruit. Er is ook een mega-springkussen, een klimvulkaan en een glijbaan. De kindertrein en kiddyrides zorgen vast en zeker ook voor blije gezichten! Verder kun je er kermis-eendjes vangen, languit in de ballenbak liggen, autorijden en blokken bouwen, kortom, een hele fijne speeldag beleven. Even een kopje koffie drinken en wat lekkers eten kan ook bij Cavallo. Dus heit en mem, plof mar lekker del! www.kinderfeestjeverhuur.nl
Uit eten vinden onze kids het allerleukste. Maar dan wel iets héél lekkers en in een bijzondere sfeer. En daar is een vakantie heel geschikt voor, want dan hebben we net wat meer tijd. De Pannekoektrein in Marrum aan het spoorlijntje ‘het Dokkumer Lokaaltje’ is echt geweldig! Je gaat helemaal terug in de tijd. Bij het loket haal je een ‘old school’ kaartje en dan stap je in de trein. In de dienstregeling staan de lekkerste pannenkoeken. Wat een belevenis! Een mooi begin óf afsluiter van de herfstvakantie. Lekker ite! www.stationmarrum.nl
12
13
WAT NIJS
Te lêzen op www.heitenmem.nl
Smûk
Lekker ite! Hieltyd faker ite bern tusken de middei op skoalle. Mar dat iten hoecht fansels net allinne bôle te wêzen. Meitsje it oerbliuwiten leuker troch in trompke mei fakjes oan de bern mei te jaan! Yn elk fakje kinst dan wat oars dwaan. Tink dêrby oan tsiis, nútsjes, komkommer, woartel, in aaike, wat yochert, ierdbeikes, in ryswafel, in leaf briefke en gean sa mar troch. Sjoch foar dit trompke op www.deleukstelunch.nl.
Zweden hebben ‘lagom’, Japanners hebben ‘ikigai’, en wij hebben ‘smûk’! Je hoeft niet ver te zoeken om geluk te vinden. In Friesland weten ze wel waar je gelukkig van wordt: uitwaaien op de dijk bij Hindeloopen en een Frysk dúmke bij een kop koffie. Het zijn de kleine geluksmomentjes die je leven smûk (letterlijk: gezellig en warm of behaaglijk) maken. Ook als je niet uit Friesland komt, is Fries geluk voor jou weggelegd. Blogster Wimke Tolsma vertelt je hoe in haar debuutboek Smûk. Wimke bedacht ruim 60 eenvoudige DIY-projectjes en recepten, van het maken van warme cranberry-limonade en appelchips tot een geknoopte wandhanger met kastanjes, natuurlijke huisparfum en een plant jar. Heel veel ideeën om jouw leven meer smûk te maken. € 24,99
Meertalige kinderboeken Als ouder met jonge kinderen ontkom je er niet aan: voorlezen. Vooral in onze tweetalige provincie, waar het Fries en Nederlands nauw met elkaar verbonden zijn, is taal belangrijk. Kinderen leren een taal beter als er voorgelezen wordt. Het kan handig zijn om uit een meertalig boek te lezen. Op heitenmem.nl vind je een overzicht van meertalige kinderboeken om gezellig samen te lezen en te leren! heitenmem.nl/artikel/11241/meertalige-kinderboeken
SOCHT: âlders foar it heit&mem-panel
Lytse mol Jimme witte fêst noch wol fan dy lytse mol dy’t witte wol wa’t him op ’e kop skiten hat. Dy lytse mol út dat foarlêsboek foar de bern dat altyd leuk bliuwt. Fan dyselde lytse mol is no ek in knuffeltsje makke! In grutten fan 25 sm en in lytsen fan 14 sm. Hartstikke leuk om derby te hawwen ûnder it foarlêzen fan it boek. De knuffeltsjes binne te krijen yn de Fryske boek- en kadowinkel fan de Afûk.
Frysk kessen
Fryslân boppe!
Krûp dizze winter ris lekker op de bank mei in moai kessen mei in Fryske tekst derop, lykas ‘Beppe is de leafste’, ‘ik wurd it leafste âld mei dy’, ‘winter’ en ‘Do bist de leafste’. Ek leuk om kado te jaan! De kessenhoeskes binne te krijen by stylshop.nl foar € 6,95.
Boudien fan HippeKees.nl hat prachtige sieraden makke mei in pompebledsje. Se binne yn de kleuren goud en silver te krijen, as kettinkje, earmbantsje of earbeltsjes. Wat foar dy? Sjoch op www.hippekees.nl of bestel fia websjop.afuk.nl.
Wolsto ús helpe mear ynsjoch te krijen yn de (meartalige) taalûntwikkeling by jonge bern? Doch dan mei oan it heit&mempanel! Ien kear jiers freegje wy dy in fragelist yn te foljen. En dêrneist krigest ien of twa kear jiers it fersyk om mei dyn bern in taalaktiviteit/spultsje foar ús út te probearjen. Liket dat dy wat of wolst graach mear ynformaasje? Stjoer dan in mail nei ynfo@heitenmem.nl. Sjoch foar mear ynformaasje: heitenmem.nl/heitenmem/panel.
Fryske poesyalbumferskes Skriuwsto noch wolris yn in poesyalbum? Heit&mem hat allegear moaie Fryske poesyalbumferskes sammele. Kinst se fine op heitenmem.nl/fryske-gedichten.
Fryske foarnamme Ast dyn bern ferneame wolst, dan bist gau klear. Mar sels in namme betinke falt net altyd ta. It ferskaat oan nammen, ek Fryske, is grut. Op heitenmem.nl biede we dy dêrom in handich alfabetysk oersjoch fan Fryske nammen oan, mei de betsjutting (yn it Nederlânsk) derûnder. Sjoch op heitenmem.nl/fryske-foarnammen.
Wolsto in artikel datst yn de heit&mem lêzen hast nochris weromlêze? Alle teksten binne werom te finen op www.heitenmem.nl! 14
15
Fenna Vrieswijk (7 jier) fan Hallum moat altyd laitsje om it boek Fertelle fan Jelle. ‘Jelle is hiel grappich’, fertelt Fenna. ‘Yn ien ferhaaltsje sjit Jelle mei in pylk en bôge tsjin ’e kont fan syn heit oan. En yn in oar ferhaaltsje is Jelle oan it swimmen as er hiel noadich nei it húske moat en dan poept er yn it swimbad! Gelokkich ha ik dat noch noait meimakke, al swim ik in protte. Ik wol Olympysk swimkampioene wurde.’ Neist swimmen hâldt Fenna ek fan lêzen. ‘Wy geane alle tiisdeis nei de biblioteek op skoalle om boeken te lienen. Ik sykje faak in ynformaasjeboek út oer bisten, om’t ik dêr mear oer leare wol. Ik lês eins allinne mar Nederlânske boeken, Frysk wol ik ek wol lêze, mar dat fyn ik faak wat lestich. Heit of mem lêst dêrom Fertelle fan Jelle oan my foar as ik hast op bêd moat. Hiel soms passet buorman Willem op my en dan sykje ik mei sin in prinsesseboek út, de lêste kear moast Willem Mijn avontuur als prinses foarlêze, dat wie hiel grappich!’
Wietze-Jan Postma (1,5 jier) fan Nijebrêge syn favorite boek is It aldermoaiste trekkerboek. Fan 6 moanne ôf is Wietze-Jan al gek op trekkers en bisten. En dat is ek net sa frjemd, mei in pake dy’t in buorkerij hat, mei ek trekkers fansels. Wietze-Jan hat It aldermoaiste trekkerboek fan Sinteklaas krigen. Mem Marion fertelt: ‘Alle dagen lêze wy wol in boekje foar, meastal jûns nei it iten en foardat hy op bêd giet. Ek oma en beppe pakke gauris in boekje derby. Wy lêze oant no ta alle boekjes yn it Frysk foar. As Wietze-Jan aanst wat âlder is, sille wy dat sa no en dan ek yn it Nederlânsk dwaan. Wy hawwe It aldermoaiste trekkerboek in bytsje út it sicht yn ’e kast stean, sadat it leuk bliuwt om te lêzen. Wietze-Jan is alle kearen wer nijsgjirrich wat der achter de flapkes sit en docht de lûdsjes entûsjast nei. Hy fynt it flapke mei de memme-ein dy’t kweaket it moaist!’
Fenna Vrieswijk
It aldermoaiste trekkerboek
Wietze-Jan Postma
Skriuwer: Hieke Rienstra Foto: Hippe Kiek Fotografie
Myn moaiste Fryske boek
Myn moaiste Fryske boek
Fertelle fan Jelle 16
17
Melissa Jasmijn
Myn moaiste Mearkes
Melissa Jasmijn (5 jier) fan Hurdegaryp seach it boek Myn moaiste Mearkes al ris yn de winkel lizzen, mar moast wachtsje oant se jierdei wie foardat se it boek fan beppe Janny kado krige. ‘Einliks haw ik it! Ik nim it oeral mei hinne, ik fyn it boek sa moai!’ seit Melissa entûsjast. ‘Myn favorite mearke is dat mei de swanneprinsesse. Sy komt hiel moai út it bosk wei en sjocht dan allegear swannen fleanen. Dat is prachtich!’ Melissa hat thús in protte Fryske boeken, mar ek Nederlânske, Dútske en Ingelske boeken. ‘Frysk om’t ús mem dat mei ús praat, Dútsk om’t wy yn Dútslân wenne hawwe, Nederlânsk om’t wy no wer yn Nederlân wenje en Ingelsk om’t ús “daddy” Amerikaansk is.’ Melissa lêst in soad boeken, al bliuwt it noch foaral by plaatsjes sjen. Lokkich lêst mem of sus Mara Elisabeth (7 jier) graach foar. Dat fynt Melissa hiel gesellich!
DREAMERIJ It is in wynstille moandeitejûn. Allinnich de swellen dy’t rûntsjes boppe ús hûs fleane meitsje lûd. Op de boppeste ferdjipping fan ús hûs is it waarm en ús soan hat gjin nocht om te sliepen. Syn lippen trilje en hy hâldt my stevich by de earm beet. Ik mei fan him net nei ûnderen gean, sels net de keamer útrinne. ‘Ik bin bang dat de dromen komme, heit,’ seit er, en dan mei earnstige eagen: ‘En dan moat ik se fuortstjoere.’ Juster hat er syn earste nachtmerje hân. Hielendal fan streek waard er wekker. Doe’t wy syn keammerke binnenkamen siet er rjochtop yn bêd mei it swit op ’e foarholle. Net leuk om te sjen, sa’n lyts mantsje dat yn panyk is om in sitewaasje dy’t net echt is. Mar hoe lizze jo dat in bern fan trije (hast fjouwer) út? Bern fan dy leeftyd hawwe it al sa dreech om fantasij en werklikheid útelkoar te hâlden. En seker dy fleurige fantast fan ús. Yn in oere tiid kin er himsels ferklaaie as boer, clown en Sinteklaas. We hawwe him mar fertelle litten wêr’t de dream oer gie. Der sieten bisten achter him oan en hy moast drave om te ûntsnappen. Myn frou fertelt him dat der stomme dreamen en moaie dreamen binne, dat we de moaie ûnthâlde moatte en dy stomme besykje te ferjitten. Myn soan knikt. Snokkerjend falt er justjes letter yn sliep. ‘Dy dreamerij hat er fan dy,’ seit myn frou as we nei ûnderen rinne en se jout my in knypeach. Tsja. No skynt elk mins per nacht sa’n fiif dreamen te hawwen, mar ik begryp wat se bedoelt. Ik bin in echte dreamer, dat sit yn ’e famylje. Ik kin ferskate dreamen út myn jeugd noch oant yn it lytste detail beskriuwe. Ik wurd noch wolris wekker fan in dream en skrik dan – mei in soad leven – wekker. Ferfelend foar my, mar miskien noch wol mear foar myn frou, dy’t dêr alle kearen wer in rolberoerte oan oerhâldt. Fannemoarn frege ik myn soan wer oft er ek dreamd hie. Achter him foel it earste sinneljocht troch it rút. Hy tocht even nei, glimke en sei: ‘Ja… der wie in man, mei in gekke hoed op, en dy foel yn it wetter. Dat wie grappich!’ Middeis hear ik him al gycheljend itselde ferhaal nochris oan myn frou fertellen. Ik tink dat er jûn in bettere nacht hat.
Foto: Hippe Kiek Fotografie
Myn moaiste Fryske boek
Paul van Dijk is skriuwer, yllustrator en makket graach muzyk. Hy hat in oantal Fryske berneboeken skreaun en is heit fan soan Hidde. www.paulvandijk.frl Paul syn nijste boek is de dichtbondel 'famke fan snie'.
18
19
ADVertentie
BERNEPRAATSJES
‘Goh, wat hasto dat goed ûntholden Melissa!’ seit mem. ‘Ja mem,’ seit Melissa (4), ‘dat ha ik lêzen op it briefke yn myn holle.’
Hat dyn bern ek fan dy útsûnderlike útspraken? Mail se gau nei ynfo@heitenmem.nl.
Mem: ‘Silja sliept in gat yn ’e dei.’ Mar dêr is Judith (2) it net mei iens. ‘Nee hear mem, se sliept yn har ledikantsje.’
Tante sil mem har hier fervje. As mem mei de kapmantel om de keamer yn stapt, ropt Sjoerd (2): ‘Sjoch! Mem is in superheld!’ Anke (5): ‘Heit, is it no moarn?’ ‘Nee,’ seit heit, ‘it is hjoed.’ Anke: ‘Mar dat wie it juster ek al!’ As mem har fyts út it hok hellet, sjocht Ype dat it ljocht fan mem har fyts baarnt. ‘Dat kloppet,’ seit mem, ‘want dat giet automatysk.’ ‘Nee hear,’ seit Ype (5), ‘dat giet fytsmatysk.’
Yn in fiskrestaurant hingje roeiriemen oan it plafond. Hidde (3): ‘Sjoch mem! Grutte faarleppels!’
De byb is foar dy! De bibliotheek is er voor iedereen vanaf 0 jaar! In de Friese bibliotheken haal je keer op keer nieuwe (voorlees)boeken en doe je mee aan de leukste activiteiten. Online leen je onder andere e-books, vind je animaties voor je werkstuk en ontdek je fijne luisterboeken. Kom langs en word meteen gratis lid!
Marc (5) sit lekker te iten as mem him freget wat er oan it iten is. Marc antwurdet: ‘Hearlike silikonen!!!’ (Chili con carne)
Oant sjen by yn ien fan de Fryske biblioteken!
20
21
As Brecht (3) by it fiskjen in fiskje besjocht, seit se: ‘Sjoch, dat fiskje hat in seemearminnepak oan!’
‘Wy binne trije moanne werom yn Fryslân en oer twa wiken fleane wy wer nei Nij-Seelân. Ik moat aanst nei in konferinsje yn Frankryk en it like ús beide moai ta om dy gelegenheid oan te gripen om in wat langere tiid yn Fryslân troch te bringen. Hjir is it no simmer en dêr is it yn dizze perioade waar dêr’tst wolris in dip fan krijst... It reint dêr winters faak, krekt as hjir yn Fryslân winterdeis. Foar in protte jonge minsken is it in dream om in skoftke yn ’t bûtenlân te wurkjen en wy koene dy dream wiermeitsje. Ik doch myn promoasjeûndersyk oan de Universiteit fan Auckland en Oane hat wurk yn ’e wettertechnology. Wy fine it in prachtich lân, mei in moaie natuer, mar wy misse wat de gesellichheid oanbelanget Fryslân wol. De bining mei de freonen, en de aktiviteiten dy’tsto hjir yn Fryslân dwaan kinst, dat is wol bysûnder en oars as dêr. De Nij-Seelanners binne hiel relaxt en dat nimme wy wol oer. It komt dochs faak oars as dat je pland hiene. Earst moasten we dêr wol wat oan wenne … mar go with the flow is in goed motto. Meitsje dy net te drok as it in kear oars giet as datsto wolste.
Renske Galama-Terwisscha van Scheltinga (31) is 23 wiken yn ferwachting. Renske en har man Oane ferwachtsje de poppe om de kryst hinne. De lytse sil yn Nij-Seelân berne wurde.
Sadwaande meitsje wy ús ek net sa drok oer dingen lykas bertekaartsjes en keammerkes. As wy weromgean ha wy noch net in hûs. Wy hawwe dus ek noch net in keammerke ynrjochte foar de poppe. Dat komt letter wol. Yn Nij-Seelân ha se gjin kreamsoarch nei de befalling, mar wy ha der alle betrouwen yn dat dat goed komt. No’t wy noch net witte oft it in jonkje of in famke wurdt, ha wy it tegearre gauris oer de foarnamme. Yn beide famyljes is de lytse aanst net de earste pake- en beppesizzer, dus we hoege net te ferneamen. We wolle eins graach in namme dy’t maklik út te sprekken is yn alle talen, yn elts gefal yn it Ingelsk en Frysk.
Wolsto witte hoe’t it nei de befalling mei Renske en Oane giet, en hoe’t de poppe derút sjocht? Lês dan yn jannewaris 2019 it ferfolch op www.heitenmem.nl
Bisto yn ferwachting en wolst ek meidwaan oan dizze rubryk? Mail in foto fan dysels mei in koart ferhaaltsje derby nei ynfo@heitenmem.nl
22
23
Skriuwer: Ciska Noordmans Foto: Hippe Kiek Fotografie
“ Wy meitsje ús net sa drok oer dingen lykas bertekaartsjes en keammerkes”
Skriuwer: Arjanne Nijp Yllustraasjes: ‘Zeg het met de handjes’
Meer rust en minder frustratie dankzij
babygebaren Veerle (1) zit in de kinderstoel. Ze wijst naar haar oor en kijkt naar buiten. ‘Wat hoor je?’ vraagt haar moeder, ‘hoor je de vogeltjes?’ Het meisje lacht bevestigend en brengt vervolgens haar hand naar haar mond, ze maakt het gebaar voor eten. Het is bijna een echt gesprek, dit babbeltje tussen een kind dat nog niet kan praten en haar moeder. Mogelijk gemaakt door babygebaren.
‘Het gebruiken van baby- en kindgebaren brengt echt rust’, vertelt de moeder van Veerle, Paulien Eigenraam. ‘Eerder kon ze niet zelf aangeven dat ze meer eten wilde, of ze begreep het niet als we zeiden dat de fles op was. Nu kunnen we dat met een gebaar duidelijk maken, en hoeft ze niet meer te huilen. Er is veel minder frustratie.’ Paulien kwam in aanraking met de gebaren via haar moeder, Hottie Eigenraam. Zij geeft met haar bedrijf Mijn Gebarenwereld cursussen baby- en kindgebaren voor ouders. De gebaren zijn dezelfde als die gebruikt worden in de Nederlandse Gebarentaal (NGT), maar bij baby- en kindgebaren komt er geen grammatica aan te pas. ‘Kleine kinderen spreken ook in losse woordjes, en niet in hele zinnen. Daarom gebruiken we eerst alleen de gebaren van de woorden die veel in de omgeving van het kind voorkomen. Eten bijvoorbeeld, en slapen. En luier en speen.’
24
25
Door gebaren te gebruiken als ondersteuning bij wat je zegt, ziet je kindje wat je bedoelt. ‘Als ik gewoon bal zeg, kan dat van alles zijn. Maar als ik het gebaar van bal erbij maak, snapt hij dat veel eerder.’ legt Hottie uit, terwijl ze met haar handen de vorm van een bal aangeeft. Op deze manier helpen de gebaren de taalverwerving op gang te brengen. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen die met spraak én gebaren worden grootgebracht, als ze 18 maanden oud zijn bijna dubbel zoveel woorden kennen als hun leeftijdgenootjes die alleen woorden horen, zonder gebaren erbij. ‘Ik pas de gebaren zelfs toe bij de kinderen op de ISK (Internationale Schakelklas) waar ik werk’, vertelt Hottie. ‘Vooral bij de meer abstracte woorden als in, op en tussen helpt dat goed. En bij gevoelens als boos, verdrietig of verlegen. Die gebaren leren we vooral aan peuters, als de gevoelens aan de orde komen.’
mar , pake of beppe Freegje heit, mem . Of miskien kinst gau om foar te lêzen
OP ’E TERP OP ’E TERP
ma binne krekt Joery en Nine Bons p. stêd nei in doar ferhuze. Fan de en mem nêst pake heit mei se No wenje s op ’e terp! earre Bonsterke en beppe. Alleg en. it earst wol wenn Foar de bern is mar Joery in freondintsje, gau al hat Nine aat ha. Soe tersm boar in h wol ek sa graac ? nije avensearskuon dat slagje mei syn
it sels!
Han nek e de Jong Linda de Haan
www.bornmeer.nl
Han nek e de Jong
a de Haan yllustraasjes Lind
Joery en Nine Bonsma binne krekt ferhuze. Fan de stêd nei in doarp. No wenje se mei heit en mem nêst pake en beppe. Allegearre Bonsterkes op ’e terp! Lês harren ferhalen sels, of lit dy lekker foarlêze!
A k s je b o ek fo a r € 4 ,9 5 te k eap fan 29 sep o/m 31 timber oktober yn de bo U tj ou w
ek ha nn el of by er ij Bo rn m ee r
It Aksjeboek foar Bern 2018 is De Bonsterkes op ’e terp fan Hanneke de Jong mei yllustraasjes fan Linda de Haan
mindful zwanger Wil je ook beter leren luisteren naar jouw gevoel, jouw lichaam en meer genieten van je zwangerschap? Geef je dan op voor de cursus Mindful Zwanger! In 4 bijeenkomsten leer je je bewustzijn en je vertrouwen te vergroten en meer te ontspannen zodat je klaar bent voor de bevalling.
meer info info@praktijkeszense.nl | 06-46374490 | www.praktijkeszense.nl | Joure
Het is niet zo dat kinderen die gebarentaal gebruiken eerder gaan praten. Maar door de combinatie worden al wel verbindingen gelegd tussen de linker- en de rechterhersenhelft, die later bij het leren spellen en schrijven aangesproken worden. ‘Maar ik vind babygebaren vooral ook heel mooi voor de onderlinge band,’ zegt Hottie enthousiast, ‘je moet elkaar aankijken, je begrijpt elkaar beter, en kinderen kunnen veel sneller hun gedachten en gevoelens uiten. Dat stimuleert voor kinderen ook hun gevoel van eigenwaarde.’ Paulien beaamt dat. ‘Veerle kan nu al echt dingen zelf aangeven. Ik zie aan haar dat ze moe is als ze begint te gapen. Maar soms komt ze ook naar me toe en maakt het gebaar dat ze wil slapen. Als ik dat dan volg, valt ze ook zomaar in slaap. Terwijl ik haar op dat moment uit mezelf nog niet naar bed zou hebben gebracht. Maar dan heeft ze dus wel echt even haar rustmoment nodig.’
Met babygebaren kun je beginnen als je kindje 7 of 8 maanden oud is. Dan zijn de hersenen ook in staat om de gebaren te herkennen. Het kan dan nog wel een tijd duren voordat ze gebaren terug gaan maken. ‘Maar ze kunnen eerder gebaren maken dan dat ze kunnen praten. De grove motoriek, waarmee je de gebaren maakt, is eerder ontwikkeld dan de fijne motoriek, al die kleine spiertjes in en rond de mond’, legt Hottie uit. Boudien Ettema en haar vriend Feike Jagersma uit Oudega (SWF) volgden de cursus babygebaren bij Mijn Gebarenwereld. Ze kwamen naar de cursus omdat ze het wel bij hun oudste zoon Auke (nu 2,5) vonden passen. ‘Hy is wolris wat koart foar de kop, en ik seach dat er gau frustrearre wie as dingen him net slaggen. Dan wie syn kopke al wol safier, mar syn liif noch net. En dan koe er echt lilk wurde. Ik tocht: as dat aanst mei it praten ek sa giet, dan binne dy gebaren echt in útkomst.’
In de cursus leren ouders 50 gebaren. ‘Dat is wol even wat stampwurk,’ weet Boudien, ‘mar we fernamen ek dat wy eins al best in soad gebaren brûke.’ En eenmaal thuis moeten de gebaren dan toegepast worden. ‘We binne begûn mei in pear gebaren, iten en lekker en sa. Auke makke net fuort gebaren werom, moatst it krekt as mei wurden wol faak herhelje foardat se it neidogge. En it wie ek even sykjen nei hoe’t hy in gebaar makke. Dan tocht ik dat er oan it wuiven wie, mar letter seach ik dat hy it gebaar makke dat er it lekker fûn.’ Boudien en Feike volgden de cursus in het Fries. Dat kan prima, vertelt Hottie. Speciaal Friese gebaren zijn er niet. ‘Gebarentaal is een neutrale taal. De gebaren zijn in andere talen hetzelfde als in het Nederlands, maar je gebruikt er dan je eigen taal bij.’ Boudien: ‘Eins learst der gewoan in taal by, en bringe wy ús bern dus troch de gebaren trijetalich grut.’
26
27
Fia heitenmem.nl binne foto's fan de moaiste bernekeamerkes ynstjoerd.
Jort Nooren
Myn keammerke
Jort hat hjir krekt in nij flierkleed en is dêr, sa ast sjen kinst, tige wiis mei!
Herre Doe’t Herre 2 jier waard, fûnen wy it tiid foar in grut bêd. Somtiden komme der útfanhuzers by Herre op ’e sliepkeamer. In ekstra bêd soe dus wol handich wêze. Dêrom in útskobêd. Ideaal. Foaral it trepke fynt Herre ynteressant.
Fenna Elize Hiemstra In echte famkeskeamer, yn ’e tinte gesellich boekje lêze, of dy stikem ferstopje…
Mads van der Velde Sinds een poosje slaapt hij in een peuterbed. Bezig zijn met ons interieur vind ik erg leuk en dit doe ik dus ook op Mads z’n kamer.
Sverre Jorna Fan 15 maaie ôf is dit myn keamer! Earst sliepte myn broer Melle hjir. Us heit en mem wisten beide kearen net wat se krije soenen. It keammerke is kwa kleur neutraal bleaun. Strak, leaf en stoere assessoires.
Danny Wester De muurschildering is gemaakt door Michelle Wester (tante). Danny zijn favorieten staan op de muur.
Mathilda Reurink In bedstee like ús dochter altyd al moai. Doe’t der noch in broerke by kaam, ha ik in ûntwerp makke en ha wy in bedstee mei in buro pleatse litten. Yn de laden en kastjes sitte leuke hertsjes. De kleur rôs ha wy tegearre útsocht en it nachtkastke ha ik wat oanpast oan de kleuren fan har keamer.
Fardau Abma
Soan Boonstra Myn mem hâldt sels net fan in soad kleur, dêrom hat se natuerlike tinten brûkt. It bysûndere fan myn keammerke is dat myn pake it ledikantsje en de kommoade makke hat! Myn mem fûn se sa moai, dat se myn pake frege hat oft hy dy meitsje woe… Mei alle leafde!
Julian Visser Wilger Sinnema Wy ha in prachtich keammerke foar ús mantsje Wilger makke doe’t syn broerke kaam. Hy wie doe 2 jier.
Fardau hat yn maaie in broerke krigen en is nei in oar, wat grutter keammerke ferhuze. As grutte sus moatte je ek in grutte keamer ha no?! Se hat no alle romte om mei har poppewein te riden.
Julian syn keammerke is ljocht, Skandinavysk mei in stoer tintsje.
Melle Jorna Melle waard grutte broer! Hy moast syn keammerke ôfstean en krige sels in nije stoere pjuttekeamer! In soad spul ferhuze mei, sadat Melle him fuort thús fielde.Yn de oare hoeke stiet in grutte giele skommelstoel. It favorite plakje fan ús lytse boekewjirm!
28
29
Kim Dijkema Dit is in stikje fan it keammerke fan Kim. It is yn ’e basis wyt, mintgrien en sulver. Kim is sljocht op har unicorn-pak.
gleon
0-5 jier
15
16
Wêr bisto, lyts oaljefantsje?
Bern fine it hearlik om troch de gatsjes fan dit prachtich yllustrearre boekje op syk te gean nei it lytse oaljefantsje.
stiper
Bart & Bouke
ûntjaan
Dizze jierkalinder ferrast dy alle dagen wer mei ien fan de sêft
talleaze ynspirearjende en moaie wurden dy’t de Fryske taal
€ 14,99
- donateur - donor -
-
-
word a day febrewaris febrewaris 23 Fersoargers fan yllustraasjes, fotografy en foarmjouwing: - ‘Do it Yours Anja Mulder, Isa Veenstra, Tjitske Kamphuis, Sandra Jongedijk, Fredau Buwalda, elf ’ kalinder tsjettel - kalender - calendar Brigitte van den Boogert, Mathilde van Wijnen, Dragan Tomas, Renske Zijlstra, Chris Bakker, John Hekert en Birte Buwalda. - one Frisian
- louwmaae
- pimpelhui
19
n- to hurry
18
bjirk
avesearje
s - house
- zacht - soft -
De kalinder is dêrmei dus tagonklik foar in ynternasjonaal publyk. Inisjatyfnimmer Birte Buwalda hat tal fan ûntwerpers, fotografen en yllustrators frege om de kalinder te foarsjen fan bysûndere ôfbyldingen by de wurden. Yn gearwurking mei Sandra Jongedijk, Fredau Buwalda en de Afûk is it úteinlike resultaat foarmjûn en printe. De ‘DIY’ (Do It Yourself) kalinder is maklik ynelkoar te setten en ek nochris húske duorsom, om’t der gjin jiertal op stiet. No te krijen foar € 12,95 by de Fryske boekhannel!
- berk - birch
desim ber
-
alle dagen fry
sk
1+
It aldermoaiste Bisteboek
Neist It aldermoaiste Trekkerboek is der no ek It aldermoaiste Bisteboek! Kinsto de lytse pykjes helpe om har heit en mem wer te finen? Do hearst allegear spannende lûden en fynst allegear bisten achter de flapkes.
febrewaris
5+
hynder
€ 12,95
febrewaris
febrewaris
- homesick
-
snypsnaren
12
maart
22
- kleinigheden - little things -
21
- paard -
horse -
uary -
1
febre waris
- sprokkelm aand - Febr
- body - lichaam
16
janne waris
Hoe is it yn de romte?
juny
- toveren - to work magic -
20
21
maaie
ûnwennich
- belemmeringen - difficulties -
tûkelteammen
lea
tsjoene
20
- heimwee
april
- neef - mosq
19
uito -
- ketel - kettle
-
Met de meest grap pige, bijz ‘Fryske wurden’, ondere en eige vertaald en Enge nwijze in het ls (nie Nederlan t jaargebo ds nden).
- ontplooien - to develop -
ryk is, kompleet mei fertalingen yn it Nederlânsk en Ingelsk.
17
€ 7,50
febrewaris
febrewaris
febrewaris
- omgeving - surroundings -
Alle dagen Frysk 14
omkriten
- gloeiend - glowing -
- verliefd - in love -
fereale
Nije boeken!
Dizze boeken binne û.o. te krijen yn de Fryske boeken kadowinkel fan de Afûk of online te bestellen fia websjop.afuk.nl
Hoe is it eins yn de romte? Hoe komst dêr en wêr kinst hinne? Wat dogge astronauten de hiele dei? Kinne wy libje op Mars? Hoe kin ik astronaut wurde? Dat en noch folle mear kinst lêze yn dit prachtich yllustrearre boek, de antwurden fynst achter de flapkes.
Bart en Bouke maile. Se meitsje kennis, se meitsje rûzje, se meitsje wille, mar se ha elkoar noch noait sjoen. Wurdt dat noch wat? Of net... In twatalich boekje wêryn’t Bart en Bouke mei elkoar maile. Auteurs: Dolf Verroen en Mindert Wijnstra
€ 14,95 8+
Heech Tymo, sjoch omheech Tymo syn mem is in Frou Sûnder Man. No tinkt se dat se miskien wol in leuke nije freon fûn hat. Ferdy hat in kanarjegiele auto en leit de hiele dei te luilakjen op de bank dêr’t Tymo sa graach op sitte mei om te gamen. Dêrom wol Tymo dy nije flam fan syn mem sa gau mooglik ta de doar út hawwe. Tagelyk wurdt it no echt tiid dat se in leukere freon fynt, tinkt er. Mar hoe moat er dat oanpakke? En dan komt der in nij jonkje by Tymo yn de groep. Dy’t in hiel spannende Heit Sûnder Frou hat, in echte keunstner dy’t bylden sa grut as in reus makket. Soe dy net mei syn mem wolle? Al gau komt Tymo derachter dat it allegear net sa maklik is, hielendal as Bahar neist him komt te wenjen.
€ 19,50
10+ Auteur: Koos Tiemersma
‘Heech Tymo, sjoch omheech’ is in boek foar lyts en grut, jong en âld, oer leafde en lijen, it trochbrekken fan grinzen en ûntdekken wa’t je binne, skreaun mei humor en oant de ein ta spannend.
febrewaris
30
31
Yllustraasje: Marijke Klompmaker
Moorke en mem Soms hat ús Moor in mûs, dan krijt se komplimintsjes. Soms snipt ús Moor in fûgeltsje, dan spuit ús mem raar guod. Soms sliept Moor yn har koer, dan mei’ we har net steure. Mar leit se boppe op in bêd, dan reaget mem har fuort.
Wisto dat...
Hast altyd docht Moor har gerak bûtendoar of op ’e bak. Mar skyt se in kear op it kleed, dan giet it need.
Jurjen van der Meer
Beam it moaist sit dyn hier as it ljochtgrien krollet op myn jierdei
It leafst bin ik in fûgel
Soms woe ik dat ik Moorke wie en dat ik poezedingen die. Mar as mem Moor boas bûten set, bin ik har leaver net.
it fan woansdei 3 oktober oant en mei snein 14 oktober Berneboekewike is?
trije op de tsien Nederlanners neist papieren boeken ek e-books lêze?
Poëzy foar elkenien fan 9-99 jier yllustraasjes Marijke Klompmaker
it snein 14 oktober Berneboekedei is yn Terherne?
It leafst
ik fyn dyn earms sa sterk ast stoeist mei de wyn en winst
it tema fan de Berneboekewike ‘Freonskip’ is?
it leafst bin ik in fûgel flean gau nei dy ta as bangens my bite wol ik fyn dyn gesicht sa rêstich soms deftich hast sa’n geduld mei my
bin ik
do fielst it sachtst mei in sniejas en mûtse op dan jou ik dy in krûpke
in fûgel
Ut it nije dichtbondel foar bern fan 9 jier ôf: ‘Tûzen swarte michjes’.
bern dy’t yn de fakânsje hast net lêze, ien oant twa nivo’s weromfalle yn harren lêsûntwikkeling?
it Fryske berne-aksjeboek ‘De Bonsterkes op ’e Terp’ fan Hanneke de Jong de hiele moanne oktober foar mar € 4,95 te keap is yn de Fryske boekhannel?
famkes oer it algemien bettere lêzers binne as jonges?
www.afuk.nl
Ut it nije dichtbondel foar bern fan 9 jier ôf: It leafst bin ik in fûgel ¤12,50
skriuwster Hanneke de Jong en yllustrator Linda de Haan 27 oktober optrede yn talepaviljoen MeM?
32
33
foarlêze hiel goed is, sels noch yn de pubertiid?
Skriuwer: Tine van Knijff-van Hijum
Brita de Jong, kinderarts bij het MCL in Leeuwarden, besloot de ouders aan te spreken. Ze gaf de ouders een compliment, dat ze van die lieve jongens hadden. Ze schrok toen hun antwoord luidde: ‘Je mag ze wel hebben hoor!’ Maar besefte ook dat er meer aan de hand was. ‘Vaak komt mishandeling en verwaarlozing voort uit een optelsom van vervelende situaties. Sommige ouders hebben het gevoel dat ze met hun rug tegen de muur staan, door bijvoorbeeld financiële problemen, een vechtscheiding of gezondheidsproblemen. Ook hier in het ziekenhuis komen situaties voor waarbij wij als artsen aan de bel trekken.’ De Jong noemt als voorbeeld bekvechtende ouders, bij het bed van hun zieke kind. ‘Letterlijk boven het hoofd van hun eigen kind. Als dit gebeurt nemen we de ouders even apart. We brengen onder woorden dat we ons zorgen maken en vragen of we kunnen helpen.’
Vermoed je mishandeling? Meld het!
‘Kinderen horen niet in de knel te zitten’ Kleuters die op vakantie niet het zwembad in mogen maar braaf op hun strandbedjes moeten liggen, omdat de ouders willen chillen. Bij kinderarts Brita de Jong gingen meteen de alarmbellen rinkelen. ‘Je hebt te doen met die twee kleuters. Je voelt dat het niet klopt. Waarom gaan die ouders niet met ze in het zwembad spelen? En je vraagt jezelf af: moet ik hier iets mee? Het antwoord is
Verwaarloosd gebit Kaakchirurg Henk Sillevis Smitt van ziekenhuis Nij Smellinghe in Drachten doet hetzelfde. ‘Kinderen komen bij mij als er onder narcose tanden en kiezen getrokken moeten worden, omdat hun gebit niet gezond is. De alarmbellen waar De Jong het over heeft, die herken ik. Want een kindergebit hoort er niet zo aan toe te zijn, en als kinderen regelmatig naar de tandarts gaan, worden tandproblemen veel eerder ontdekt. Je weet dus dat tandartsbezoek wordt overgeslagen.’
dan tandpijn krijgen, geven ouders soms pijnstillers. Maar die lossen het probleem niet op en uiteindelijk komen kinderen bij mij terecht. Wat ik dan te zien krijg is echt schrijnend: ernstige ontstekingen en totaal verrotte kindergebitjes.’
onregelmatig werkte en de moeder panisch was voor de tandarts. Het gebit van het meisje was er slecht aan toe, omdat zij niet naar de tandarts ging. Dankzij mijn melding gaat een gezinsmedewerker nu met alle kinderen in het gezin naar de tandarts.’
Veilig Thuis Sillevis Smitt vervolgt: ‘Tandzorg voor kinderen is gratis. Niet naar de tandarts gaan is je kind zorg onthouden en een vorm van verwaarlozing.’ Niet alleen fysiek, maar ook emotioneel, bevestigt De Jong. ‘Sommige ouders vinden opvoeden heel moeilijk: het vraagt inzicht in wat goed voor een kind is. Tanden poetsen hoort bij de opvoeding, maar komt in het gedrang als ouders geen structuur hebben of geen voorbeeld geven. Dan ontstaan er gaatjes. Vaak is dat niet het enige signaal. Kinderen hebben een ongezonde leefstijl, kleden zich onverzorgd of worden veel aan hun lot overgelaten. Dit kan leiden tot gezondheidsklachten en gedragsproblemen.’
Hulp bieden is de eerste prioriteit, ouders ‘beschuldigen’ is niet aan de orde, benoemen beide artsen. De Jong: ‘De stappen die je neemt, zet je puur in het belang van het kind. Kinderen zijn superloyaal aan hun ouders en durven niks te zeggen. Kinderen horen niet in de knel te zitten, zij hebben recht op een normale jeugd en een veilig thuis.’
Zowel De Jong als Sillevis Smitt bespreken zorgen hierover met ouders. ‘Het is nooit de intentie van ouders om hun kind te verwaarlozen. Samen kijken we hoe we de situatie kunnen verbeteren, vaak door hulp in te zetten. Als dit niet lukt, overwegen we om een melding te doen.’ Zo’n melding wordt opgepakt door Veilig Thuis, het advies- en meldpunt huiselijk geweld en kindermishandeling.
Zonder te oordelen, vraagt Sillevis Smitt door naar de oorzaak. ‘Een verwaarloosd gebit is een indicatie van verwaarlozing van het kind. Wij hebben daar onderzoek naar gedaan. Van een groep kinderen die bij mij zijn behandeld, hebben we na tien jaar nagevraagd of zij in beeld zijn geweest bij Jeugdzorg. Wat blijkt: 23 procent van hen stond bekend als slachtoffer van kindermishandeling.’
‘Iedereen kan daarmee overleggen en zo nodig een melding doen’, benadrukt De Jong. ‘Stel dat jij als buurvrouw merkt dat er in het gezin naast jou iets speelt; overleg dan je zorgen over het welzijn van de kinderen met Veilig Thuis. Zij kunnen meedenken en je handvaten geven wat je zou kunnen doen. Kinderen zijn afhankelijk van de hulp van anderen. Dankzij jouw melding kan Veilig Thuis ondersteuning bieden en vervelende situaties doorbreken.’
De kaakchirurg maakt zich hier zorgen over. ‘Als tandartsbezoek als “te veel moeite” wordt gezien, is er vaak meer aan de hand in een gezin. Voor sommige ouders is het een hele opgave om dagelijks te poetsen. Als kinderen
Hulp bieden Sillevis Smitt aarzelt niet om bij grote zorgen een melding te doen. ‘Vaak kan snel en gemakkelijk hulp geboden worden. Ik heb een meisje in de stoel gehad waarvan de vader
ja. Want elk kind heeft recht op een fijne jeugd en een veilig thuis.’
34
35
Feiten: - Kindermishandeling kan lichamelijk en/of psychisch zijn. Daaronder valt ook: lichamelijke en/of psychische verwaarlozing, seksueel misbruik en getuige zijn van huiselijk geweld. - In Nederland worden elk jaar zo’n 120.000 kinderen mishandeld. Dat is ongeveer in elke schoolklas één kind. - Elk jaar is er een Week tegen Kindermishandeling, om aandacht te vragen voor het probleem en de aanpak. In 2018 is deze Week van 19 tot en met 25 november. - Je kunt Veilig Thuis 24 uur per dag, zeven dagen per week gratis bellen voor advies: 0800-2000.
Skriuwer: Nynke van der Zee Yllustraasje: Marijke Klompmaker
In jonkje yn in jurkje Oer genderspesifyk gedrach
Hý boartet graach mei Barbies, sý is gek op Spiderman. Hy hat ferklaaiersklean fan K3, sy in stoer pak fan Star Wars. Jonges dy’t graach famkesdingen dogge en famkes dy’t jongesdingen folle leuker fine. Soks is tsjintwurdich net hiel frjemd mear. Dochs wurdt der noch altyd wat nuver sjoen as in jonkje mei poppen boartet. En in famke dat koart stikeltsjehier hat, is ek bysûnder. Jonges- en famkesdingen; it kin noch in hiel ding wêze.
Hylke en Marije binne beide 6 jier. Hy is gek op rôs en tekenet it leafst hiele dagen prinsessen. Sy is sljocht op fuotbal en wol it hier it leafst sa koart mooglik. En beide binne se it aldergelokkichst as elkenien se gewoan gewurde lit. Thús kin dat, mar foar de bûtenwrâld is it dochs faak in bytsje gek. ‘Wy krije wolris de opmerking dat in jonge net mei poppen heart te boartsjen’, fertelt Hylke syn mem Rixt. ‘Hylke hat twa suskes, dus minsken tinke faak dat it dêr miskien oan leit. Mar hy krige doe’t er lyts wie gewoan trekkers en raceauto’s op syn jierdei, krekt as oare jonges. Mar dêr taalde er hielendal net nei, wylst er sljocht wie op de Barbies fan syn suskes. Wat ús betreft is dat hielendal prima.’
‘ Wy krije wolris de opmerking dat in jonge net mei poppen heart te boartsjen.’ Ek by Marije is fan jongs ôf al dúdlik dat sy neat mei famkesdingen hat. ‘Wy krigen moarns al rúzje as de klean oan moasten foar it pjutteboartersplak’, laket har mem Jildau. ‘Ik socht in rôs shirtsje foar har út en sy woe beslist in stoer blau shirt oan. Tsjintwurdich lit ik har gewurde en leit Marijes kast fol mei stoere klean. En har eagen glunderje as se by de kapper koart hier krijt. As sy har dêr lekker by fielt, dan fyn ik it prima. Marije is gewoan Marije; in stoer famke dat fan jongesdingen hâldt.’ Genderspesifyk gedrach Jonges- en famkesdingen; wy neame it ek wol genderrol of genderspesifyk gedrach. ‘Dat is gedrag dat wij, als maatschappij, zien als passend bij het geslacht waarmee je geboren bent’, leit Thomas Steensma út. Hy is berneen jeugdpsycholooch en ûndersiker by it
36
37
Kennis- en Zorgcentrum voor Genderdysforie fan it VUmc yn Amsterdam. ‘Genderdysforie betekent dat je ongenoegen ervaart met je eigen lichaam en de sociale rol die bij jouw geslacht hoort. Je voelt je comfortabeler in de andere genderrol. Vaak gaat genderdysforie samen met de wens om ook daadwerkelijk het andere geslacht te willen hebben, maar de sterkte van dit gevoel kan verschillen en het kan ook verschillende vormen hebben.’ Sa wol Marije letter graach nei de ‘pimeltsjewinkel’, wylst Hylke noch nea lûdop útsprutsen hat dat er in famke wêze wol. ‘Hy is ek noch sa jong dat wy it dêr noch net oer hân hawwe’, fertelt Rixt. ‘Wy sjogge wol hoe’t it letter komt, mar in famke wúrde is no noch in stap te fier.’ Ek by Marije thús prate se der altyd luchtich oer. ‘Sy hat it fan jongs ôf oan al oer de “pimeltsjewinkel”, mar fierder as dat geane de petearen noch net’, knikt Jildau. ‘Wy sjogge fansels hoe’t it rint.’
‘ Sy hat it fan jongs ôf oan al oer de “pimeltsjewinkel”, mar fierder as dat geane de petearen noch net.’ Oandacht foar transgenders De ôfrûne jierren is der hieltyd mear omtinken yn de media foar de saneamde ‘transgenders’, minsken dy’t wrakselje mei harren genderidentiteit. Al dy oandacht is allinnich mar moai, fynt Thomas. ‘Het lijkt erop dat er meer acceptatie is gekomen voor jongens die meisjesdingen leuk vinden en andersom. Toen ik hier 12 jaar geleden begon, kwamen er heel veel ouders met jonge kinderen. We zien de leeftijd de laatste jaren stijgen. Ouders vinden het minder zorgelijk dat hun kind net iets anders dan anderen is. Dat is erg positief,
want het is voor veel kinderen gewoon onderdeel van een normale ontwikkeling.’ Dochs giet it tal bern dat help siket by it Kennis- en Zorgcentrum voor Genderdysforie de lêste jierren omheech. ‘We zien per jaar zo’n 70 tot 80 kinderen onder de 12 jaar’, fertelt Thomas. ‘Maar er is een enorme toename van het aantal adolescenten. In die periode, met de beginnende puberteit en de ontwikkeling van geslachtskenmerken, worstelen jongeren met hun lichaam. Dat zorgt voor een enorme toename van stress, die we met puberteitsremmers kunnen wegnemen. Die extra tijd is erg belangrijk om de juiste keuze te maken voor een mogelijk vervolgtraject in de toekomst.’ It ferfolchtrajekt Faak wurdt by in ferfolchtrajekt fuortendaliks tocht oan hormoanbehannelingen en in operaasje, mar it grutste part fan de bern dy’t help sykje yn harren bernetiid hat yn de takomst gjin ferfolchtrajekt nedich. Thomas: ‘Bij de meerderheid van de kinderen zien we dat gevoelens van genderdysforie in de kindertijd verminderen. Maar er is ook een groep die zo’n groot ongenoegen met het eigen lichaam heeft dat ze kiezen voor een medisch vervolg. Ook die kinderen begeleiden wij hier heel intensief bij.’ Hoe’t it fierder giet by Hylke en Marije? Beide memmen helje de skouders op. Jildau: ‘Ik soe it foar Marije hiel moai fine as se akseptearje kin dat se in stoer famke is. Dy wei is minder hobbelich. Mar wat se ek nedich hat, wy sille har stypje.’ Ek Rixt bliuwt nochteren oer de takomst. ‘Wy steane der hiel relaxed yn. It komt sa’t it komt. Salang as Hylke mar gelokkich is. Dêr giet it ús om.’ Fanwege privacyredenen hat de redaksje de nammen yn dit stik oanpast.
Skriuwer: Marieke Vinckers
‘ Bij kinderen die labeltjes aan kleding niet kunnen verdragen, staat misschien hun spinale galant reflex nog aan.’
‘Als ouder ga je niet naast je baby op de grond zitten om voor te doen hoe die moet kruipen.’ Esther Terpstra van KidzWijz in Mantgum lacht er aanstekelijk bij als ze dit zegt. ‘Primaire reflexpatronen liggen in het brein opgeslagen en gaan vanzelf. In moeders buik worden de reflexen veelvuldig geoefend om tijdens de geboorte gelijk aan het werk te kunnen. Dat gebeurt bijvoorbeeld als de baby zich met de schoudertjes op en neer het geboortekanaal inwerkt. Je kunt je voorstellen dat die reflex niet wordt gestimuleerd bij een keizersnede, een geboorte met een vacuümpomp, of bijvoorbeeld door een stuitligging. In een later stadium kan dat leiden tot ontwikkelingsproblemen.’
Probleem opgelost!
Het zat ’m in de primaire reflex Het ziet er zo schattig uit als een kind, bij wijze van kruipen, op de billen door de kamer schuift. Die vorm van vooruitkomen kost het kind echter veel energie. Sterker, er ligt een oorzaak aan ten grondslag: de kruipreflex is niet aanwezig. Zo zijn er nog veel meer reflexen die zich in de eerste drie levensjaren van het kind ontwikkelen. Deze primaire reflexen zijn het fundament voor de ontwikkeling. Heeft het kind op latere leeftijd leer-, gedrags- of ontwikkelingsproblemen? Dan kan het best eens zijn dat zo’n reflex niet goed is geïntegreerd, of juist nog ‘uit’ of ‘aan’ staat, terwijl dat niet nodig is.
‘ Het zijpad raakt overwoekerd en het kind komt weer gemakkelijk vooruit.’ Ten einde raad ADHD, angsten, leer- en/of gedrags problemen, poep- of plasproblemen: Esther krijgt in haar praktijk ouders met heel uiteenlopende vragen. Soms gaat het ook om dagelijkse dingen. Onlangs kwam er bijvoorbeeld een moeder bij haar in de praktijk die ten einde raad was omdat haar dochter ’s ochtends absoluut geen kleren aan wilde. De moeder dacht: dan zoek ik de avond ervoor in alle rust samen met haar de kleding uit. Maar dat hielp niet. Het meisje weigerde de kleren aan te trekken en zo bracht de moeder wederom haar huilende dochter met pijn in het hart naar school. ‘Ik zie dat vaak: kinderen die labeltjes aan kleding niet kunnen verdragen, het liefst joggingbroeken dragen, of nog liever in hun blootje lopen. Het kan heel goed zijn dat hun “spinale galant reflex” nog aanstaat. Die zit in de onderrug. Het kind wordt dan de hele tijd
38
39
getriggerd. Bijvoorbeeld als het gaat zitten, of als kleding de huid raakt. Wat gebeurt er daardoor? Het kind is voortdurend alert, staat voortdurend op standje actief, volledig aan!’ Zijpad genomen De grote vraag is natuurlijk hoe Esther zoiets verhelpt. Ze legt eerst uit hoe prikkeloverdracht werkt: ‘Reflexen zijn automatische reacties op een prikkel. Je hebt die reactie allereerst nodig om door dat geboortekanaal te komen. Daarna om te overleven. Al die prikkels gaan door de zenuwbaan en daarop volgt een reactie. Steek je bijvoorbeeld je hand in het vuur, dan trek je die hand automatisch terug als je de hitte voelt. Als tijdens de geboorte die primaire reflexen niet worden geprikkeld, dan neemt het kind een “zijpaadje” om zich toch verder te kunnen ontwikkelen’, vertelt Esther. In het voorbeeld van het kruipen gaat het kind dan bijvoorbeeld op z’n bibs zitten en schuift zichzelf naar voren met de voetjes, of het gaat als een beertje lopen: op handen en voeten. ‘Is een reflex juist nog actief, zoals bij het kind dat kleding niet kan verdragen, dan voelt het kind voortdurend de prikkel en moet het veel moeite doen om de bewegingsreactie daarop te onderdrukken. Dat kost ontzettend veel energie.’ Het achterwege blijven van de ontwikkeling van zo’n reflex kan talloze oorzaken hebben. Bijvoorbeeld problemen tijdens de zwangerschap (veel stress, misselijkheid), tijdens de geboorte (navelstreng rond de nek, vroeggeboorte), maar ook na de geboorte (couveuse, laag geboortegewicht of ziekte tijdens de eerste drie jaar). De lijst van oorzaken is lang en ouders herkennen snel wat hun kind heeft meegemaakt. Opnieuw oefenen Esther heeft het meisje dat geen kleding aan wilde geholpen door de ontwikkelingsfasen van de reflexen opnieuw met haar te doorlopen. Dat doet ze met
bewegingsoefeningen en door middel van aanraking. ‘In de volgorde van ontwikkeling geef ik het kind een bepaalde prikkel en voel ik of het juiste bewegingspatroon daarop volgt. Door dat telkens opnieuw te doen en het kind dat ook thuis te laten oefenen, raakt het gewend aan de prikkel en verzacht langzamerhand de reactie daarop. De primaire reflex raakt geïntegreerd.’ Hoe zijn (school)problemen nu op te lossen door Reflex Integratie? Aan kinderen legt ze het zo uit: “Als jij nu op je fiets door het bos gaat crossen op een nieuw zandpaadje, wat gebeurt er dan?” Het kind reageert: “Dat gaat heel stroef, dan kom ik niet vooruit.” “En als je dan met je vriendjes elke dag over dat paadje fietst, hoe ziet dat paadje er dan na een paar weken uit?” “Ja, harder.” “En dat fietst een stuk gemakkelijker, of niet?” Precies zo werkt het met die zenuwbaan en de prikkels die daardoorheen gaan. Als kinderen door omstandigheden een zijpaadje hebben genomen en niet meer over de snelweg gaan, helpt Esther ze die snelweg weer terug te vinden. Het zijpaadje raakt overwoekerd, doordat het niet meer gebruikt wordt. Zo ontstaat een nieuwe weg, waarop het kind gemakkelijk vooruitkomt. In alle opzichten. Esther kijkt allereerst naar het kind, bestudeert hoe het zich beweegt en hoe het reageert op bepaalde prikkels. Zij weet dan welke reflex wel of niet ontwikkeld is en daar gaat ze mee aan de slag. Of een kind nu moeite heeft met eten, met schoolvaardigheden, angstig is of bijvoorbeeld moeilijk zindelijk wordt; Esther weet al gauw of zij het leed kan verzachten met Reflex Integratie. Ook volwassenen hebben er baat bij, maar ze richt zich vooral op kinderen. ‘Eén of twee plekjes houd ik vrij voor volwassenen, maar mijn hart ligt toch echt wel bij de ontwikkeling van het kind en daar help ik heel graag bij.’
PINDA-KLAAS
Ferhaal 1-5 jier
Nije reinklean
Klaas gaat tegenover me zitten en trekt zijn knieën op. Hij lijkt boos. Op mijn vraag wat er aan de hand is geeft hij geen antwoord. Zijn moeder vertelt: ‘Klaas kreeg laatst last van dikke lippen en een raar gevoel in de mond nadat hij pistachenoten had gegeten. Een allergie, dachten we. We vroegen aan de huisarts of dat zo was en er is bloedonderzoek gedaan. De uitslag was dat Klaas allergisch is voor pinda’s, de waarde was torenhoog. Klaas mag nooit meer pinda’s of pindakaas eten, zei de huisarts, en hij was er juist zo dol op. Wij noemden hem zelfs Pinda-Klaas.’ ‘Wat wilt u van mij?’ vraag ik. ‘Nou, wij willen weten waar Klaas nog meer allergisch voor is en misschien wilt u hem uitleggen dat pindakaas eten echt niet mag. We hebben er vaak strijd over.’ Ik vraag of ik eerst iets mag uitleggen over allergie. Een allergie is een reactie van het lichaam op dingen zonder dat dat nodig of zinvol is. Allergie geeft vaak vervelende klachten als jeuk, roodheid en zwelling. Om allergisch te zijn heb je twee dingen nodig: je lichaam moet allergieantistoffen hebben én je moet last hebben. Als je een van beide niet hebt, ben je niet allergisch. ‘Oké,’ zegt moeder, ‘dat is mooi, maar wat heb ik daaraan?’ ‘Ik begrijp dat er antistoffen tegen pinda’s gevonden zijn, maar dat Klaas nog nooit last heeft gehad van pinda’s?’ Ja, knikt moeder. ‘Hij at elke dag een paar boterhammen met pindakaas en had nooit last.’ Ze zwijgt even en denkt na. ‘Maar eigenlijk zegt u dus dat Klaas helemaal niet allergisch is voor pinda’s, omdat hij nooit klachten had. Klopt dat?’ Moeder kijkt verrast. Ik knik: zo zit het. Klaas is volgens mij helemaal niet allergisch voor pinda’s, hij heeft immers nooit last gehad. We praten er verder over. Moeder blijft het spannend vinden om Klaas weer pindakaas te geven. Daarom bied ik aan om dat op de kinderafdeling te doen. Als er dan iets gebeurt zijn wij in de buurt. Een week later staat Klaas met zijn moeder op de afdeling; moeder heeft een grote pot pindakaas meegenomen. Eerst eet Klaas een theelepel, zonder problemen, en dan nog eens twee theelepels en daarna nog meer. Het gaat goed, Klaas heeft geen jeuk, zwelling of raar gevoel in de keel. Geen allergie dus. ‘Mag ik nu voortaan weer pindakaas op brood?’ vraagt Klaas. Ik knik en moeder ook. Dan lacht Pinda-Klaas en roept: ‘Lekkerrrrr!’
Yllustraasje: Luuk Klazenga
Geartsje Douma
Tomke hat nije learskes. En in nije reinjas. Hy docht de reinjas oan. En hy stapt yn de learskes. ‘Ho, ho,’ ropt Kornelia. ‘Wêr sil dat hinne?’ ‘Nei bûten,’ seit Tomke. Kornelia laket. ‘De sinne skynt, Tomke. It reint ek net. Doch mar gau de reinklean wer út.’ Tomke leit op bêd. Hy wurdt betiid wekker. Wat heart hy dêr tsjin it rút? Tikke tik, tikke tik, giet it. Joepy, it reint! Stil slûpt er by de trep del. Nei de koer fan Romke. ‘Kom gau, Romke, it reint,’ flústert er. Romke springt út ’e koer. Tomke pakt de nije learskes. Hy stekt syn bleate fuotsjes deryn.
Hy lûkt de reinjas oer syn pyama oan. Dan drave se de tún yn. ‘It reint! It reint!’ ropt Tomke. Ynienen giet de doar iepen. Kornelia komt nei bûten. ‘It reint, Kornelia!’ laket Tomke. ‘No kin ik de nije learskes oan. En de nije reinjas.’ ‘Earst oanklaaie en ite,’ seit Kornelia. Dan geane se gau yn ’e hûs.
Wolsto ek FERGEES moaie printables, wurdkaarten, ferhaaltsjes, kleurplaten, ferskes en nifelwurkjes foar pjutten yn dyn mailbox krije? Sjoch dan op www.tomke.nl en meld dy oan foar de nijsbrief!
Tjalling de Vries (1959) is sinds 1991 algemeen kinderarts in het Medisch Centrum Leeuwarden. Hij is getrouwd en vader van drie kinderen: Fedde (1991), Marga (1995) en Anne (1998).
40
41
Wolst hjir op reagearje? Sykje op 'Pinda-Klaas' op heitenmem.nl
Skriuwer: Klasina van der Werf Foto: Het Hoge Noorden
Heit en dochter (9) tegearre op
Fryske les
43 42
Foto: Anne Timmer
Wytske Heida hat al hiel wat Fryske lessen jûn foar de Afûk. Mar noch noait tagelyk oan in heit en syn jonge dochter. Wybren Jaarsma en syn 9-jierrige dochter Aafje hienen de primeur. Se wenje noch net sa lang yn De Langelille – dêrfoar wennen se yn Amsterdam – en fine it wichtich om de Fryske taal te learen.
Wybren hat tritich jier yn Amsterdam wenne en hat altyd sein: ás ik ferhúzje, dán nei Fryslân. ‘Mijn grootouders komen uit Friesland, maar ik ben niet Friestalig opgevoed. Mijn vrouw wel. Zij is geboren en getogen in Tytsjerksteradiel. Een echte Friezin en “native speaker”. Mijn hele schoonfamilie praat Fries en aangezien wij sinds mei vorig jaar in Langelille wonen, vond ik het tijd om de taal te leren.’ ‘Samen met mijn dochter Aafje kreeg ik privéles. Ik vind het belangrijk dat wij de taal in elk geval goed kunnen verstaan. Frysk hoort nu eenmaal bij Fryslân’, stelt Wybren, dy’t trije dagen yn ’e wike as kardiolooch yn it ‘one-stop-shop’-sintrum fan it St. Antonius Ziekenhuis yn Blaricum wurket. It foel neffens him net ta om de taal in bytsje ûnder de knibbel te krijen. It Frysk leare te ferstean gie noch wol, mar it praten fynt er lestich. Foaral de útspraak fan wurden lykas ‘skuon’ en ‘boartsje’.
‘ Ik vind het belangrijk dat wij de taal in elk geval goed kunnen verstaan. Frysk hoort nu eenmaal bij Fryslân.’ Stellingwerfsk Aafje pikte alles folle flugger op. En de útspraak giet floeiender. Se kin no benammen goed Frysk ferstean en lêze. Dochs fûn Aafje de Fryske kursus soms ek wol wat dreech. ‘De hele les was in het Fries: de uitleg, de Friese woordjes en de opdrachten. Sommige dingen vond ik moeilijk, maar de woordzoekers waren wel heel leuk om te doen. Als mijn neefjes en nichtjes uit Gorredijk nu Fries tegen me praten kan ik ze goed verstaan, maar ik praat gewoon Nederlands terug’, fertelt Aafje. Har heit fynt it spitich dat de bern op de skoalle fan Aafje yn Munnikebuorren hast
gjin Frysk prate, mar Stellingwerfsk. Dochs is hy bliid dat se sels wól ynvestearje yn ’e Fryske taal. ‘Het is handig dat Aafje de Friese taal alvast beheerst voor als ze straks naar de middelbare school in Heerenveen gaat. Bovendien zit ze op karate in een klas waar de kinderen alleen maar Fries praten.’ Praat mar Frysk De mem fan Aafje – Petra Boorsma – kin al Frysk en krige in goeie tip fan ‘juf’ Wytske. ‘Praat safolle mooglik Frysk tsjin dyn dochter. Dat is de bêste manier om it te learen.’ Wytske sjocht mei in soad nocht werom op de lessen mei heit Wybren en syn dochter Aafje. ‘It wie foar it earst dat ik dizze kursus oan in famke fan har leeftiid jaan mocht. Ik hie allinnich in lesboek foar folwoeksenen, dus it wie in útdaging om lessen te meitsjen dy’t foar Aafje ek leuk wiene. Ik begûn mei Tomke, mar hie al gau yn ’e gaten dat dat te maklik foar Aafje wie. Ik gie oer op de ferskes fan Hindrik van der Meer, en Fryske ferhaaltsjes. Dêrnei die bliken dat se de stof út it lesboek ek maklik oppikte. Foar sawol Wybren as Aafje siet dêr genôch útdaging yn.’ Wedstrydsjes It foel Wytske op dat Aafje hiel oars nei de Fryske taal seach as har heit. ‘Folwoeksenen wolle graach snappe wat de regels fan de spelling binne, wylst bern inkeld in foarbyld nedich hawwe, goed lústerje en gewoan meidogge. Dan ûnthâlde se de wurden wol. Om it leuk te meitsjen foar it famke diene wy ek wol wedstrydsjes wurden werkenne. Aafje wûn meastal’, seit Wytske laitsjend. Wybren hie dêr wol aardichheid oan. ‘Het was erg leuk om deze cursus samen met mijn dochter te doen. Een mooie manier om kennis te maken met de Friese taal. Ook de eeuwenoude Friese geschiedenis spreekt me aan. Friezen hebben echt een eigen identiteit en zijn altijd zichzelf gebleven.’
Beste beslissing Foar Wybren en Aafje wie it belangrykste doel dat se har gjin bûtenlanner fiele soene yn Fryslân. Dat is slagge. ‘Wij vinden het geweldig om hier in Langelille aan het water te wonen. In Amsterdam was het zo druk, zelfs op de fiets stond je in de file voor het stoplicht. Hier hebben we alle ruimte en kunnen we doen en laten wat we willen’, seit Wybren. Ek Aafje fynt it hiel moai om yn Fryslân te wenjen. Simmerdeis kin se lekker swimme mei freontsjes en freondintsjes yn ’e Tsjonger, tsjinoer harren hûs. Har mem ferhiert dêr kajakken. ‘Het is hier een stuk rustiger. De klassen zijn kleiner dan in Amsterdam en de kinderen groter’, is Aafje opfallen. De húshâlding is it deroer iens: it wie in bêste beslissing om nei Fryslân te ferhúzjen. En ek om as heit en dochter út Amsterdam tegearre de kursus Frysk te dwaan.
UTFANHÛS ‘Mem…? Mogen we wat vragen en het mag vast niet.’ Madee (8 jaar) en haar vriendinnetje staan naast mij. ‘Freegje mar, ik wit de fraach noch net?’ zeg ik vanachter mijn laptop, terwijl ik foto’s voor een volgend blog aan het bewerken ben. Eigenlijk weet ik het al, maar ik laat ze nog even. Madee gaat verder: ‘Het mag toch niet, dus laat maar…’ En ze smoezelt nog wat met haar vriendinnetje. Het hoge woord komt eruit: ‘Mogen we bij elkaar eten en logeren?’ De vraag die ongeveer drie keer per week voorbijkomt.
Fries leren? Voor het leren verstaan, lezen, spreken en schrijven van de Friese taal kun je een cursus volgen. Op 4, 5 en 6 februari 2019 starten de groepscursussen. De lessen vinden wekelijks plaats, met uitzondering van de schoolvakanties. Een les duurt 2 uur. De lessen worden voornamelijk ’s avonds gegeven, van 19.30 – 21.30 uur. LearmarFrysk – Fries verstaan en lezen PraatmarFrysk – Fries spreken SkriuwmarFrysk – Frysk skriuwe Foar mear kursussen of ynformaasje >> kursus.afuk.nl Ook voor startdatum, locatie en inschrijven, ga naar de cursuswebsite.
‘Nee, hjoed net, wy moatte jûn sporte en moarn moatte jim wer nei skoalle’, leg ik de twee vriendinnen uit (ik praat Fries met de meisjes, alleen praten ze dit niet terug). Ze lopen boos weg. ‘Het mag ook nooit van jou!’ roept Madee me teleurgesteld na. Weer smoezelen de meiden en ze vertrekken naar het schoolplein om daar te spelen. Ondertussen bekijk ik mijn agenda. Ze heeft ook wel een beetje gelijk. Het kan nooit. Er is altijd wel wat; sport, vergaderingen en natuurlijk de volgende dag weer school. En daarbij hebben we afgesproken dat we in het weekend bij elkaar mogen eten en logeren. Ik denk even terug aan de tijd dat ik 10 jaar was. Ik ging wel eens ‘útfanhûs’, maar dan bij pake en beppe, samen met mijn zusjes. Eigenlijk nooit alleen. Ik had vroeger heimwee. Zo erg zelfs dat ik ’s avonds wel eens thuisgebracht ben door de vader van mijn beste vriendin. Een weekend mee kamperen op Vlieland heb ik zelfs afgeslagen. Een dag voor vertrek was ik al zo misselijk van de spanning en het gemis van thuis. Het is dus fijn dat de meiden het zo leuk vinden om te logeren en te eten bij vriendinnetjes. Ik moet niet mijn eigen angsten projecteren op mijn kinderen… heb ik wel
eens gehoord. Ik app met de moeder van het vriendinnetje of ze mag blijven eten en voor het weekend plannen we een logeerdate. Terwijl ik aan het koken ben trilt mijn telefoon in mijn broekzak, de moeder van de vriendin van mijn oudste dochter Bente (11 jaar) appt of ze mag blijven eten, want ze spelen nog zo lief… ‘hartstikke leuk’, app ik, ‘natuurlijk mag dat’. Zodra Madee en haar vriendin van het schoolplein terugkomen, zeg ik dat ze meteen hun handen kunnen wassen, want we gaan eten. ‘Mogen we bij elkaar eten dan?’ De meiden zijn blij. ‘Mogen we dan ook bij elkaar logeren?’ Je kunt het natuurlijk altijd proberen…
Wimke Tolsma is mem fan twa famkes, skriuwster fan it boek ‘Smûk’ en blogster op wimke.nl. Mei de bern, freon Wopke en harren tekkeltsje Saar wennet se yn it moaie Drylts. Wimke wurket parttime op in skoalle yn Snits en hat as grutte hobby sloeproeien.
Wimke jout twa boeken fuort! Sjoch op heitenmem.nl foar de winaksje. 44
45
De flinter | De vlinder
Skriuwer: Ciska Noordmans Foto: Hippe Kiek Fotografie
De ealjebij De wesp
FERNEAMD Ypie
It krûpelhintsje Het lieveheersbeestje
De libel | De libelle
De tûzenpoat De duizendpoot
De wjirm | De worm Namme: Ypie Holtrop-Peenstra Berne op: 22 augustus 1961, Wenplak: Baaium Namme beppesizzer: Ypie Hiltje Galema Berne op: 23 juny 2016, Wennet yn: Easterein
De neef | De mug
De eamel | De mier
De mich | De vlieg De bij | De bij
De slak (húskeslak) De slak
De sprinkhoanne / hipper De sprinkhaan
Betsjutting Ypie: Ypie komt fan Ibe of IJbeltje. It soe fan ‘adel/edel’ ôfkomme kinne, of fan ‘ever’, wat ‘krêft’ en ‘moed’ betsjut. Neffens Ypie komt it fan ‘Isabella’; dan soe de namme út it Hebriuwsk wei komme, in foarm fan ‘Elisjeba’ wêze, en betsjutte: ‘God is dejinge by wa’t ik swar (zweer)’.
Ik bin ferneamd nei de suster fan myn heit, myn tante ‘IJbeltje’. De namme sit al generaasjes lang yn de famylje, mar dochs wie it in grutte ferrassing doe’t ús dochter ús út it sikehús wei belle en fertelde dat se in dochter krigen hiene en dat se har nei my ferneamd hiene. It famke fan ús dochter Antje en har man Klaas hjit Ypie Hiltje. Wy ha ús fjouwer bern ek allegearre ferneamd. We hawwe it der net op oanstjoerd en we doarden de heit en mem yn spee der ek net nei te freegjen, mar we fine it hiel moai dat de namme fierder de famylje yn giet. Dat wie wol even in emosjoneel momint, doe’t wy it hearden. Wy hâlde fan tradysjes en de bern nimme dat oer.
46
47
De namme trochjaan is in stikje fan jinsels dat stânhâldt. Dat besef kaam hielendal doe’t ik in skoft lyn siik waard, dan wurdst dy wer bewust fan de kwetsberens fan it libben en is it fijn dat it allegearre trochgiet. Trije moanne nei lytse Ypie is der ek in lytse Feike berne, neamd nei myn man. Twa lytse pake- en beppesizzers yn ien jier! Wat in stik bûter yn ’e brij. Mei de berte fan de lytse beppesizzers komt jin ek de berte fan de eigen bern wer yn ’t sin, al is dat fan de earste al mear as 30 jier lyn. Wy binne ús hiel bewust fan wat der allegearre barre kin en miskien binne wy dêrom ek wol sa ferskuorrende bliid en grutsk dat it allegearre sa moai giet.
Lytse Ypie is ‘in lúks famke’, neffens pake Feike. Se is in bytsje rossich, krekt as har oerpake Ludze .Lytse Ypie sjocht helder de wrâld yn, is in leaf en yntelligint famke dat graach puzelet. Sy is sljocht op muzyk en op de bisten op ’e pleats; de kij, de hûnen, de hynders en de kninen. Alle bern en bernsbern binne tige ierdsk; we hâlde allegearre fan de pleats, de natuer, de hynders en de hynstesport, mei sjeazen en Fryske kostúms. Wy ha de bern de leafde foar de tradysjes mei de brijleppel ynjûn en dat jouwe ús bern har bern ek wer mei; ‘It is sa’t it is, en no’t it sa is, binne we bliid dat it sa is’.
LOER TROCH DE GATSJES... EN SYKJE NEI DE LYTSE FOKS
EN IT LYTSE OALJEFANTSJE! € 7,50
websjop.afuk.nl